عدل

موضوع مرتبط ندارد - مدخل مرتبط ندارد - پرسش مرتبط ندارد عدل یا عدالت مفهومی کلی است که در معنای قرار دادن هر چیزی در جای مناسب خود، اعطای حق هرکس به او آنطور که شایسته است، مساوات، انصاف و اعتدال بکار رفته است. عدل نقطه مقابل ظلم است.

چیستی عدل

عدالت از ابتدای تاریخ تاکنون همواره مورد توجه مردم عادی و اندیشمندان بوده و هست. ارسطو عدالت را سه قسم کرده است: وظیفه مردم نسبت به خداوند، حقوق افراد نسبت به یکدیگر و حقوق انسان نسبت به پدران و گذشتگان. مرحوم نراقی بین عدالت شخصی و فردی تفکیک قائل شده و معتقد است: در عدالت شخصی فرد به دنبال برقراری عدالت میان قوای درونی خود است و در عدالت فردی انسان به دنبال دفع ظلم از خود و دیگران. اکثر اندیشمندان مسلمان بیشتر به عدالت فردی (تعادل قوای درونی) نظر داشته‌اند تا عدالت اجتماعی، ولی در قرون اخیر در مغرب زمین عدالت فردی چندان اهمیتی نداشته، بلکه "عدالت اجتماعی" بیشتر مورد نظر بوده است. در شریعت اسلام عدالت چهار نوع است: عدل تکوینی (آفرینش مخلوقات)، عدل تشریعی(رابطه خدا ومردم، مردم با خدا و مردم با مردم)، عدالت فردی و عدالت اجتماعی.

عدل در معنای عام خود به قرار دادن هر چیز به جای خود، اعطای حق هرکسی به او آن‌طور که شایسته آن است، مساوات، انصاف، میانه‌روی و رعایت حد اعتدال در هر امری معنا شده است.

عدل نقطه مقابل ظلم است. غزالی عدل را به معنای اعطای حق به صاحبش و کار عادلانه را خلاف ستمگری می‌داند و معتقد است عدالت قانونی اخلاقی و طبیعی است.

اقسام عدالت

• اقسام عدالت را با شیوه‌های گوناگونی می‌توان بیان کرد. از جهتی می‌توان آن را به چهار قسم تقسیم کرد که عبارت‌اند از: عدل تکوینی، عدل تشریعی، عدل اجتماعی و عدل اخلاقی. عدل اجتماعی نیز تحت چهار عنوان قابل ذکر است: عدل خانوادگی، عدل قضایی، عدل اصلاحی اجتماعی و عدل سیاسی. مبنای این تقسیم از عدالت اجتماعی، آیات قرآن است. قرآن تصریح می‌کند که نظام هستی و آفرینش، بر اساس عدل و توازن و براساس استحقاق‌ها و قابلیت‌ها است.

عدل الهی

عدل تکوینی

• عدل تکوینی در آیاتی است که خداوند را قائم به قسط می‌داند یا خلقت عالم به دست خداوند را به حق دانسته، یا اتمام حجتی انجام شده و یا ظلم را مطلقاً از خداوند نفی کرده است. مانند این آیه: ﴿وَالسَّمَاءَ رَفَعَهَا وَوَضَعَ الْمِيزَانَ * أَلَّا تَطْغَوْا فِي الْمِيزَانِ * وَأَقِيمُوا الْوَزْنَ بِالْقِسْطِ وَلَا تُخْسِرُوا الْمِيزَانَ﴾.در برخی از آیات قرآن، از مقام فاعلیت و تدبیر الهی به عنوان مقام قیام به قسط یاد شده که در راستای عدل تکوینی است: ﴿شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ وَالْمَلَائِكَةُ وَأُولُو الْعِلْمِ قَائِمًا بِالْقِسْطِ...﴾.

عدل تشریعی

• عدل تشریعی به این معنا است که در نظام جعل و وضع و تشریع قوانین، همواره اصل عدل رعایت شده و می‌شود. در قرآن تصریح شده است که حکمت بعثت و ارسال رسل این است که عدل و قسط بر نظام زندگانی بشر حاکم باشند: ﴿لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ وَأَنْزَلْنَا الْحَدِيدَ فِيهِ بَأْسٌ شَدِيدٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَلِيَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ يَنْصُرُهُ وَرُسُلَهُ بِالْغَيْبِ إِنَّ اللَّهَ قَوِيٌّ عَزِيزٌ﴾. بنابر آیه فوق، برقراری عدالت در نظام‌های اجتماعی به دو امر متکی است: نخست اینکه نظام تشریعی و قانونی، نظامی عادلانه باشد و دوم آنکه عملاً به مرحله اجرا درآید.

گستره عدل

اصل عدالت یک اصل عقلایی و فرادینی است که ارزش ذاتی داشته و عمومیت دارد، یعنی هیچ شرط و محدودیت زمانی و مکانی ندارد. گسترۀ عدالت، چنان است که همه‌کس و همه‌چیز را دربر می‌گیرد و آباد می‌سازد. عدل در وسیع‌ترین مفهوم، شامل "حقوق خدا بر انسان"، "حقوق انسان بر انسان"، "حق انسان بر خودش" و حتی "حق اعضا و جوارح انسان بر او" هم می‌شود؛ در واقع مفهوم عدل، تقریباً برابر با همه ارزش‌های مثبت است، همچنان که نقطه مقابل آن، ظلم به معنای کار بیجا و تعدی، همه رذایل را شامل می‌شود. عدالت هم از صفات خداوند است، هم در شاهد و قاضی و امام، شرط است، هم در پیشوا و رهبر باید باشد، تا بتواند قسط و عدالت را در جامعه تحقّق بخشد. امام علی(ع) عدالت‌خواهی را از هر کار نیک و هر تلاش در راه خدا، برتر و والاتر می‌داند. در آموزه‌های آن حضرت، عدالت، محکم‌ترین بنیاد و مایۀ سلامت و بهروزی مردمان است و هیچ چیز به اندازه عدالت و عدالت‌خواهی ارزش و قیمت ندارد. بر همین اساس عدالت در اندیشۀ سیاسی اسلام و شیوۀ حکومت، نیز جایگاه مهمّی دارد، چنانچه فلسفه بعثت پیامبران و [[پیامبرالگو:ص]] برپایی قسط و عدل بوده است.

خاستگاه عدالت

• آنچه یک نظریه عدالت اجتماعی را قوام می‌بخشد و چارچوب‌های اساسی آن را معین می‌سازد، دیدگاه نظریه‌پرداز نسبت به انسان است. در این بخش، آنچه بیش از هر چیز اهمیت می‌یابد، نگاهی است که نسبت به طبیعت انسان وجود دارد: آیا انسان بنا به طبیعت و غریزه خود عدالت‌خواه است و یا به تعدی و تجاوز تمایل دارد؟ آیا اختیار و اراده انسان نقشی در تأمین عدالت از سوی او دارد و یا اینکه انسان مجبور و بی‌اراده و در بند محیط است؟ و اگر مختار است و عدالت‌خواه، با چه شیوه‌هایی آن را پی می‌جوید و براساس چه دلایلی؟ مکتب و جهان‌بینی افراد در برداشت آنها نسبت به انسان و در نتیجه نسبت به عدالت نقش دارد. مباحثی مانند فطرت و خاستگاه عدالت در اسلام در این زمینه قابل توجه‌اند.
• درباره خاستگاه عدالت، سه نظریه کلی وجود دارد که در واقع همان نظریه‌ها درباره انسان است: دیدگاه نخست معتقد است انسان طبعاً عدالت‌خواه است؛ دومین دیدگاه به تجاوزگر بودن انسان عقیده دارد و سومین نظریه بر موضعی میانه اصرار می‌ورزد که در آن طبع انسان همچون صفحه سفیدی است که گرایش به هر دو حالت در آن وجود دارد. نظر نخست مردود است؛ زیرا اگر انسان به تمامی عادل و خواستار عدالت می‌بود، هیچ ظلمی در جهان صورت نمی‌گرفت؛ در حالی که وضعیت موجود و گذشته جهان خلاف این مطلب را ثابت می‌کند. مطابق گرایش دوم که از سوی کسانی مانند روسو، شوپنهاور، راسل، هابز، نیچه و امثال آنها صورت گرفته است، انسان طبعاً تجاوزگر است و اگر گاه دم از عدالت می‌زند، بنا به مصلحت‌سنجی او است. نیچه و ماکیاول معتقدند عدالت، اختراع مردم ناتوان است. مردمان کم‌مایه و ضعیف در مقابل اقویا، زوری برای مبارزه ندارند و در نتیجه عدالت را خلق و ابداع کردند. برتراندراسل، جست‌وجوی عدالت را تنها به دلیل منافع فرد در اجتماع می‌داند. انسان طبیعتاً منفعت‌جو است و چیزی به نام عدالت‌خواهی در وجود او نیست. بایستی با عقل و علم و دانش، بشر را تقویت کرد تا به این نتیجه برسد که منفعت او در برقراری عدالت جمعی قابل جست‌وجو است.
• هابز بر این نظر است که انسان طبعاً منفعت‌جو و خودپرست است و هیچ تصوری از خوبی و بدی و ظلم و عدل ندارد. بنابراین، پیوسته قصد تعرض به انسان‌های دیگر را دارد که این مسئله نوعی ناامنی و خطر دائمی در پی می‌آورد. برای فرار از چنین وضعیتی، انسان به قرارداد اجتماعی و عمل به قانون تن می‌دهد. اما رعایت قانون نیز با زور شمشیر میسر است؛ زیرا شهوات و غرایز طبیعی پیوسته انسان را به جانب بی‌انصافی و کینه‌توزی فرا می‌خوانند. بنابراین، پذیرش عدالت و قوانین بنا به مصلحت خود انسان و گریز از ناامنی انجام شده است، وگرنه طبع گرگ‌صفت انسان همچنان وجود دارد و تغییری نمی‌کند.
• دسته‌ای همچون مارکسیست‌ها معتقدند نه انسان را می‌توان به گونه‌ای تربیت کرد که عدالت را از عمق جانش خواهان باشد و نه می‌توان علم بشر را بدان حد تقویت کرد که منفعت خود را در عدالت بجوید. تحقق عدالت گرچه عملی است و می‌شود آن را محقق ساخت، اما این کار تنها از طریق ابزارهای اقتصادی و تولیدی قابل جست‌و‌جو است. آنها معتقدند دنیای سرمایه‌داری به سوسیالیسم منتهی می‌شود و در آخرین مرحله به حکم جبر ماشین و توسعه اقتصاد، عدالت برقرار می‌شود.
• در نقد دیدگاه‌های فوق، باید گفت که این نظریه‌ها، تنها دست ظالمان را در ستم بیشتر باز می‌نهد. انسان زمانی به خاطر منافع خود عدالت می‌ورزد که نیرویی در مقابل خود ببیند؛ در غیر این صورت، به قواعد عدالت تن نمی‌سپارد. اسلام حد میانه را بر می‌گزیند. این دیدگاه سایر نظرگاه‌ها را بدبینی به طبیعت و فطرت بشر تلقی کرده و علت این را که بشر امروز از عدالت گریزان است، نرسیدن او به مرحله کمال می‌داند. بشر ذاتاً عدالت‌خواه است و اگر خوب تربیت شود و مربی کاملی داشته باشد، خواهان عدالت شده و منفعت جمع را بر سود خویش برتری می‌دهد. در مکتب اسلام، نمونه‌هایی از کسانی وجود دارد که عادل و عدالت‌خواه بوده‌اند؛ در صورتی که منافعشان هم ایجاب نمی‌کرده است. آنان بر خلاف منافع فردی‌شان، خواهان تحقق عدالت بوده‌اند و جان خود را در این راه داده‌اند. از جمله این نمونه‌ها، امام علی(ع) است که شهید راه عدالت نام گرفت. چنین نمونه‌هایی نشان می‌دهد که می‌توان بشر را به مسیر عدالت‌خواهی رهنمون شد و بشر توان غلبه بر منافع شخصی خود را دارد.

ارزش و جایگاه عدالت

• ریشه مباحث عدل، به علم کلام و فقه اسلامی بازمی‌گردد. از جمله مباحث کلامی، جبر و اختیار است که بحث عدل را به میان آورد. در واقع میان اختیار و عدل و میان جبر و نفی عدل ارتباط وجود دارد. در صورت نفی اختیار از بشر، تکلیف و پاداش و کیفر عادلانه نیز تهی از معنا است؛ این بحث، مباحث و پرسش‌های دیگری را به دنبال آورد. از جمله این پرسش اساسی که آیا خداوند عادل است یا خیر؟ و آیا خلقت بر موازین عدل و اراده خدا، تابع میزان و قانونی است یا خیر؟
• در پاسخ به پرسش‌های فوق متکلمان دو دسته شدند. دسته‌ای به نام معتزله، به اختیار و تکلیف و کیفر و پاداش عادلانه معتقد شدند و دسته‌ای دیگر که اشاعره نام داشتند، جبر و اضطرار را پذیرفتند. اشاعره معتقد بودند که نمی‌توان برای افعال خداوند، مقیاس و معیار تعیین کرد. همه قوانین مخلوق خدا است و او حاکم مطلق است. آنچه خداوند انجام دهد عدل است؛ نه آنکه آنچه عدل است، خدا انجام می‌دهد؛ یعنی از نظر آنان فعل خدا مقیاس عدل است. در مقابل، معتزله معتقد بودند که عدل یک حقیقت است و پروردگار به حکم عادل و حکیم بودن، بر مقیاس عدل عمل می‌کند. از این منظر، برخی کارها همچون پاداش نیکوکاران در ذات خود عادلانه و برخی همانند خیانت و امساک، ذاتاً قبیح است. این بحث رفته‌رفته به این پرسش انجامید که آیا عقل آدمی در تشخیص حسن و قبح اشیاء توانا است یا به مدد وحی نیازمند است؟ معتزله با طرح مستقلات عقلیه، طرفدار حسن و قبح ذاتی اشیاء شدند. یعنی عقیده یافتند که عقل انسان بدون ارشاد و راهنمایی شرع، قادر است حقایقی را بالبداهه درک کند. در حالی که اشاعره ضمن رد این نظر، به نیاز بشر به ارشاد و راهنمایی شرع در درک حسن و قبح امور عقیده‌مند گردیدند. آنان همچنین حسن و قبح‌ها را نسبی و تابع شرایط خاص زمان و مکان می‌دانستند.
• شیعه در بسیاری جهات همانند پذیرش عدل و عقل و اختیار، دیدگاهی همچون معتزله اتخاذ کرد و از این رو «عدلیه» خوانده می‌شود، اما اعتقادات شیعه در این زمینه تا اندازه‌ای متفاوت از معتزله است. علاوه بر حوزه کلام، در حوزه فقه اسلامی نیز مسئله عدل مطرح گردید. این پرسش‌ها که آیا آنچه عدل است، دین می‌گوید و عدل برای دین حکم مقیاس و معیار را دارد یا آنچه دین می‌گوید عدالت است و دین، مرجع و مفسر عدالت به حساب می‌آید / پرسش‌های جدی در این عرصه‌اند.
• در میان اهل سنت، دو سنت فکری اهل حدیث و اهل قیاس به وجود آمد. اهل حدیث در مسائل پیش‌آمده، نخست به قرآن رجوع می‌کرد و در صورت نیافتن حکم مسئله به سنت رجوع می‌کرد و در درجه بعد به ترجیح احادیث از نظر راویان سند می‌پرداخت و در صورت نیافتن حکم مسئله به اقوال و فتاوای صحابه رجوع می‌کرد و اگر در اینجا هم چیزی نمی‌یافتند، می‌کوشیدند از آرائی که در نصوص است، استفاده کنند. اما اهل قیاس اگر حکمی را در کتاب و سنت نمی‌یافتند، به احادیث اعتماد چندانی نمی‌کردند و از مباحثی چون عدالت و مصلحت برای راهنمایی فقیه سود می‌جستند که به قواعد استحسان و استصلاح معروف است.
• فقیهان، به خصوص معتقدان به رأی و قیاس، معتقد بودند که میان شرع و عقل هماهنگی کامل برقرار است و عقل نیز در فهم و استنباط احکام نقش دارد. آنان حسن و قبح عقلی را وارد اصول فقه کردند و از آن با عنوان مناطات و ملاکات احکام یاد کردند و گفتند: در میان مناطات و ملاکات آنچه عقل از همه بدیهی‌تر و روشن‌تر درک می‌کند، مسأله حسن عدل و احسان، و قبح ظلم است و به این ترتیب عدل به عنوان معیاری در فقه در آمد. در فقه شیعه نیز مسئله ملازمه عقل و شرع در اجتهاد محفوظ مانده و البته باز هم تا اندازه‌ای متفاوت از اهل سنت است. برای نمونه، شیعه میان برهان عقلی و قیاس ظنی تفکیک می‌نهد.
• علاوه بر حوزه فقها و اهل کلام، حکیمان مسلمان نیز عدل را به عنوان حقیقتی واقعی تفسیر می‌کنند. در این حوزه، حسن و قبح عقلی جزء اندیشه‌های ضروری عملی اعتباری و نه به عنوان معیاری برای افعال خداوند مورد توجه قرار می‌گیرد. از این نظر، خداوند عادل است، ولی نه بدان جهت که عدل نیک است. آنچه بیش از همه باعث پرداختن مسلمانان به بحث عدل شده و متکلمان و فقیهان و حکیمان را به بحث در این باره برانگیخته، قرآن کریم است که در همه ابعاد فردی و جمعی به بحث عدل پرداخته و آن را به عنوان جهان‌بینی، مقیاس و معیار قانون‌شناسی، نوعی شایستگی رهبری، یک مسئولیت اخلاقی و جزء منابع فقه و استنباط مورد توجه قرار داده است. در قرآن مجید، عدل در عرصه‌های مختلف زندگی اجتماعی و فردی انسان مطرح شده است. از این رو عدالت، از دایره عدل الهی و فردی فراتر رفته و عرصه اجتماع و حکومت را نیز درنوردیده است.
• ابعاد اجتماعی حسن و قبح عقلی، به ارتباط عدالت و دین در این عرصه مربوط می‌شود. مطابق نظر عدلیه، حق، واقعیتی است که به طور نفس‌الامر وجود دارد. یعنی قبل از اینکه دستوراتی از جانب شرع برسد، حقوقی وجود داشته، اما با آمدن شرع این حقوق به گونه‌ای تنظیم شده است که هر حقی به ذی‌حق خود برسد. بنابراین، شرع نیز مطابق حق و عدالت دستورات خود را صادر می‌کند. معتقدان این نظر برای فهم مقتضای حق و حکم و دانستن صلاح و فساد و به جهت پذیرش قاعده ملازمه عقل و شرع، عقل را به عنوان راهنما پذیرفتند و به حق و عدالت و مصلحت به عنوان اموری واقعی نگریستند. آنان برای احکام اسلام، روح و هدفی قائل‌اند که در شرایط و اشکال مختلف، آن روح و غایت حفظ می‌شود و بنابراین در قضایای مختلف تابع شکل و صورت خاص آن نیستیم. مثلاً ربا به هر شکل و صورتی حرام است. و یا ظلم، ظلم است با هر شکلی که باشد.
• در مقابل، غیر عدلیه معتقد بودند حق و ذی‌حق و عدل و ظلم، واقیت ندارد و تابع حکم و دستور شرع است؛ بنابراین عقل نمی‌تواند راهنما باشد. قوانین اسلام شکل و صورتی دارد و با تغییر آن شکل، همه چیز عوض می‌شود. از این رو حق و مصلحت، صورتی خیالی دارند. آنان معتقد بودند بنای شرع در قوانین تشریعی بر پایه قاعده و قانونی نیست و بر جمع متفرقات و تفرقه مجتمعات قرار دارد. علت گمراهی مردم دوران جاهلیت نیز همین مطلب بوده است. آنان هر قبیحی را با عنوان دین قبول می‌کردند و باور نداشتند که دعوت خداوند به کارهای زشت ناممکن است. در آیاتی از قرآن به این مسئله اشاره شده است: ﴿وَإِذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً قَالُوا وَجَدْنَا عَلَيْهَا آبَاءَنَا وَاللَّهُ أَمَرَنَا بِهَا قُلْ إِنَّ اللَّهَ لَا يَأْمُرُ بِالْفَحْشَاءِ أَتَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ * قُلْ أَمَرَ رَبِّي بِالْقِسْطِ﴾ بنابراین چنین نیست که با امر و نهی خداوند، فحشا عفاف شود و یا عفاف فحشا شود؛ بلکه تشخیص درستی و نادرستی به فهم خود انسان و راهنمایی عقل وابسته است. بنابراین از جمله ثمرات مهم بحث حسن و قبح عقلی، چنان‌که اشاره شد، دخالت یا عدم دخالت دادن عقل و اجتهاد در فهم دین و اداره امور زندگی است. تعقل راهنمای تدین است و با از دست دادن آن، دین را نیز از دست خواهیم داد.
• افزون بر مطالب گفته شده اگر قائل به دینی بودن منشأ عدالت باشیم، عدالت از این نظر که نوعی ارزش به حساب می‌آید، در ارتباط مستقیم با اخلاق است و بلکه دلبستگی به خدا سرسلسله و منشأ آن است. احساس خداجویی و خداپرستی که در فطرت انسان‌ها نهفته است و پیامبران آن را بیدار می‌کنند، به انسان ایده می‌دهد و او را طرفدار حق و حقیقت می‌سازد. در این حالت، عدالت و برابری، نه صرفاً ابزارهایی برای پیروزی در تنازع زندگی، بلکه از آن جهت که ارزش‌های خدایی هستند، به صورت هدف و مطلوب در می‌آیند. چنین انسانی طرفدار عدل است نه عادل، دشمن ظلم است نه ظالم؛ طرفداری‌اش از عادل و دشمنی‌اش با ظالم از عقده‌های شخصی و روانی ناشی نمی‌شود، بلکه اصولی و مسلکی است.

بایسته‌های عدالت اجتماعی

• موجبات (بایسته‌ها) عدالت، عواملی است که باید برای تأمین و اجرای ارکان و شاخصه‌های عدالت وجود داشته باشد... بنابراین قانون، اجرای قانون و آشنایی مردم با حقوقشان بایستی بخشی از الزامات هریک از ارکان عدالت را تأمین کند. قانون عادلانه و صحیح که براساس آموزه‌های وحی و تأمین مصلحت عامه مردم نوشته شده باشد، برابری، توازن و تأمین حقوق همه افراد را در پی خواهد داشت. اجرای عادلانه قوانین به نحوی که از تبعیض و جانبداری به دور باشد، سه رکن پیش‌گفته را محقق خواهد ساخت و آگاهی مردم، ضمانتی محکم برای اجرای قانون و عملکرد حاکمان خواهد بود. فراهم آوردن امکانات برابر و تأمین فرصت یکسان برای فعالیت افراد که همراه با فضای آزاد و بر رقابت مبتنی باشد، گرچه در زمره زمینه‌های تحقق عدالت مورد توجه قرار گرفت، اما زمینه اصلی چنین امری با قانون‌گذاری فراهم می‌شود و در این بحث حائز اهمیت است. امروزه تصدی امور فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی جامعه را دولت عهده‌دار است و این امور در قالب وضع و اجرای قوانین و قضاوت قانونی در حوزه اقتدار دولت قرار دارد.
• پس از فراهم شدن زمینه‌های تحقق عدالت اجتماعی که در حکم ضروریات آن است، بحث از موجبات یا آفریده‌های تحقق عدالت اجتماعی به میان می‌آید. موجبات عدالت اجتماعی، مواردی است که بایستی برای تحقق عدالت در جامعه انجام شوند. در اشاره‌ای گذار، برخی از موجبات عدالت عبارت‌اند از: قانون‌گذاری، مرحله اجرای قانون و آشنایی مردم به حقوقشان.

1. قانون: اینکه چه امری مردم را به پیروی از عدالت وا می‌دارد و کاستی‌های ناشی از اعمال و رویه‌های ناعادلانه را جبران می‌کند، بحثی با اهمیت است. اگر اعتقادی به روش‌های خشونتآمیز نداشته و خواهان حفظ کرامت و ارزش‌های انسانی باشیم، شاید روش‌هایی مانند تربیت صحیح، آموزش‌های سالم و امثال اینها گزینه‌های خوبی به نظر رسند. در این صورت، قانون، نقشی کلیدی خواهد داشت. پذیرش قانون و اطاعت از آن، از سنین کودکی، عنصر مؤثری برایت تربیت فرزندان و جهت‌گیری آنان در راستای احقاق حقوق و جلوگیری از تجاوز در آنان خواهد بود. ضمن آن‌که قانون نه تنها برای تعلیم کودکان و دیگر افراد جامعه مفید است، بلکه اداره عادلانه امور جامعه نیز در گرو آن است. در این راستا، قانون باید دارای ویژگی‌هایی باشد که هدف فوق را تأمین کند. با پذیرش اهمیت قانون در زندگی اجتماعی، پرداختن به لوازم و مشخصات قوانین عادلانه و صحیح، ضروری خواهد بود. دراین باره می‌توان به موارد زیر پرداخت: چگونگی قانون، واضع قانون، ضمانت اجرای قانون، فلسفه لزوم قانون و امثال آن، که در ادامه به بررسی آن می‌پردازیم.

• فلسفه لزوم قانون به این مسئله می‌پردازد که چرا باید قانون وجود داشته باشد. می‌توان بحث را در این زمینه با مدنی‌الطبع بودن انسان آغاز کرد. طبیعت اجتماعی انسان باعث می‌شود که ادامه زندگی او تنها در پرتو همیاری و تعاون با سایر انسان‌ها ادامه یابد. اما در مقابل، منفعت‌طلبی و ویژگی استخدام و استثمارگری انسان باعث می‌شود مقرراتی وجود داشته باشد که از حقوق افراد مراقبت کند و روابط معاملاتی و مشخصات پیمان‌های آنها را معین و مشخص سازد تا به‌گونه‌ای جلو تجاوز اقویا به حقوق دیگران گرفته شده و تعادل اجتماع حفظ شود. به عبارتی، قانون لازمه وجود اجتماع است و در صورت فقدان آن، نظم و امنیت و روابط عادلانه میان انسان‌ها پدید نخواهد آمد. اما علاوه بر وجود قانون، مشخصات قانون نیز اهمیت دارد و مهم‌ترین مشخصه نیز این است که قانون عادلانه باشد. نمی‌توان از قانونی ناعادلانه ایجاد روابطی عادلانه را انتظار داشت. البته تعریف‌های متفاوتی از قانون عادلانه وجود دارد که وابسته به برداشتی است که از عدالت داریم. مثلاً این پرسش که آیا قانونی که مردم را مجبور به زندگی در سطحی خاص و در طبقه‌ای معین می‌سازد، عادلانه است یا قانونی که اختیار و آزادی را برای مردم در نظر می‌گیرد و شرایط نوعی مسابقه و حرکت تکاملی عملی را به طور مساوی برای همه فراهم می‌آورد؟ پاسخ چنین سؤالاتی به مکتب و جهان‌بینی افراد وابسته است. مطلب قابل توجه دیگر این است که چرا قانون باید حتماً عادلانه باشد. این بحث با دو نکته توضیح داده می‌شود:
• نخست اینکه عدالت خاستگاهی فطری و عقلی دارد. وجدان انسان به حکم فطرت و عقل سلیم خویش در می‌یابد که عدل، خوب و ظلم و تجاوز، ناپسند و مذموم است.
• دوم اینکه، مسئله سلامت و دوام اجتماع مطرح می‌شود. ظلم، باعث ویرانی و نابودی اجتماع می‌شود؛ زیرا آنچه اجتماع را پایدار می‌دارد، صمیمیت افراد و رضایت آنان است که ظلم این عامل را از میان می‌برد و کینه و دشمنی به بار می‌آورد. در چنین وضعیتی، مظلوم بر ظالم حمله کند و ظالم در تلاش برای محفوظ نگاه داشتن خود از گزند مظلوم است. بنابراین، عدالت‌خواه بودن، فطری انسان‌ها است و ضرورت بقا و دوام جامعه، لزوم عادلانه بودن قانون را روشن می‌سازد.
• همان اندازه که عادلانه بودن قوانین با اهمیت است، واضع قانون نیز اهمیت دارد. چند دیدگاه کلی در این‌باره وجود دارد. برخی وحی را تنها مرجع وضع قوانین می‌دانند و برخی حکما و علما را مهم تلقی می‌کنند. گروه اول معتقدند مصالح عالی بشر را تنها وحی می‌تواند بفهمد؛ زیرا این مرجع، بی‌طرف و بی‌غرض است و توان داوری بهتری دارد. اما گروه دیگر بر این اندیشه‌اند که حکما مقیاس‌های عقلانی را در نظر می‌گیرند و از این طریق می‌توانند قوانین عادلانه وضع کنند. گروهی مانند مارکسیست‌ها نیز بر این عقیده بوده‌اند که قوانین عادلانه الزاماً همیشه از طرف طبقات محروم و مظلوم پیشنهاد می‌شود. مهم‌ترین واضع قانون، انبیا و پیامبران بوده‌اند. در این زمینه می‌توان به آیاتی از قرآن استناد کرد: ﴿لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ وَأَنْزَلْنَا الْحَدِيدَ فِيهِ بَأْسٌ شَدِيدٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَلِيَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ يَنْصُرُهُ وَرُسُلَهُ بِالْغَيْبِ إِنَّ اللَّهَ قَوِيٌّ عَزِيزٌ﴾. بر اساس این آیه، برقراری عدالت در روابط میان مردم یکی از هدف‌های رسالت انبیای الهی است.
• انجام چنین کاری نیازمند دو مقدمه است: نخست اینکه قوانین و مقرراتی در میان مردم وجود داشته باشد و در درجه دوم آنکه، قوانین و مقررات، صحیح و درست وضع شود. وساطت انبیا برای تحقق عدالت اجتماعی دو جهت فوق را تأمین می‌کند. یعنی هم وضع قانون و هم حسن اجرای قانون به دست آنان به خوبی صورت می‌گیرد. دلیل این امر این است که قانونی که باید مصالح عموم را در نظر گیرد، نیازمند تشخیص مصالح واقعی بشر است و این کار تنها از عهده انبیای الهی بر می‌آید. از سوی دیگر، وضع قانون نیازمند عاملی بی‌طرف است که احساس‌ها و تمایل‌های خود را دخالت ندهد و این کار نیز بر ضرورت وجود انبیا صحه می‌گذارد.
• دلیل دیگری که برتری قوانین الهی را نشان می‌دهد، ضمانت اجرای قانون است. اینکه چه عاملی مردم را به پیروی از قوانین و اجرای عدالت وامی‌دارد، نکته با اهمیتی است. چنان‌که می‌دانیم، قانون همچون اخلاق با وجدان درونی انسان مرتبط نیست، بلکه ضمانت‌های بیرونی دارد، اما آیا ترس از مجازات‌های قانونی، افراد را به پیروی از آن قوانین مجبور می‌سازد؟ اگر زور و قدرت فرد بیش از قانون باشد و یا قدرت کنار گذاشتن قوانین یا از بین بردن مجازات‌های قانونی را داشته باشد، چگونه است؟ تاریخ گواه آن است که بهترین و کم‌نقص‌ترین قوانین هم در بسیاری مواقع اجرا نشده‌اند. بزرگ‌ترین عامل عمل به قانون و پایبندی به آن و مهم‌ترین پشتوانه قانون و عدالت، ایمان به عدالت است. با توجه به توضیحاتی که داده شد، می‌توان دریافت که قانون‌مندی نمی‌تواند یکی از تعریف‌های عدالت باشد؛ زیرا قانون نیز به عامل و پشتوانه دیگری به نام ایمان متکی است و به تنهایی کارساز نیست. بسیاری از قوانینی که در کشورهای غربی اجرا می‌شود و برخی از آنها با بعضی از اصول اسلامی ما نیز همخوان است، هرچند عده بسیاری از آن قوانین پیروی می‌کنند، اما به سبب اینکه روح ایمان در آنها وجود ندارد، اثربخش نیست و نمی‌توان گفت در این کشورها اصول اسلامی اجرا می‌شود. آنچه آنان را به پیروی از قانون وا می‌دارد، منافع خود آنان و سودی است که قانون برای آنها دارد، در حالی که دستورات اسلام با ایمان و پذیرش قلبی مردم همراه است. از همین رو نمی‌توان گفت که عدالت رعایت کامل قانون است؛ زیرا خود قانون ممکن است ظالمانه باشد و رعایتش ظلم و نقض عدل باشد.
• چیستی قانون عادلانه، چنان که گفتیم، به تعریفی که از عدالت می‌شود، بستگی دارد. با توجه به تعریفی که از عدالت ارائه شد، عدالت اجتماعی از لحاظ وضع قانون عبارت از این است که «قانون برای همه افراد امکانات مساوی برای پیشرفت و استفاده و سیر مدارج ترقی قائل شود و برای افراد به بهانه‌های غیر طبیعی مانع ایجاد نکند». بنابراین عدالت اجتماعی به معنای رعایت مساوات در جعل قانون و اجرای آن است.
• اسلام برای اینکه عدالت اجتماعی را در مرحله وضع قانون تحقق بخشد، اقدام‌هایی انجام داده است که از جمله آنها ایجاد امکانات مساوی قانونی برای همه است. در این زمینه، مالکیت، آزادی، حق اشتغال مقامات قضایی، حکومتی، نظامی، دینی و حق تعلیم و تعلم، کسب هنر، صنعت، انتخاب شغل و حرفه برای همه برابرانه قرار داده شده است و تبعیض و تفاوتی در بین نیست. مردم در انجام کار و تکالیف عبادی و غیرعبادی همسان‌اند. در مجازات‌ها نیز اسلام تفاوتی میان آنها قائل نشده است. به عبارتی در هر دو جنبه حقوق و تکالیف، مساوات قانونی لحاظ شده است. در مباحث اقتصادی نیز بحث از قانون و عدالت قابل اهمیت است. مالکیت‌ها نیز مانند بسیاری از دیگر مسائل مربوط به زندگی اجتماعی باید با قانون مشخص شود و قانون باید موجبات آن را تعیین کند. اما خود قانون باید تابع عدالت باشد.
• در این مباحث، اصول مسلم علم اقتصاد و اصول متعارف و موضوعه آن برشمرده شده است. اصول سه‌گانه عبارت‌اند از: عدل، مساوات، پرهیز از استثمار و مسئله حقوق طبیعی و تکوینی که حق، ریشه غایی و فاعلی دارد. اصل سوم مقدم بر اصل عدالت و طرد استثمار است؛ زیرا مطابق تفسیرهایی که از عدالت می‌شود، نظریه‌های اجتماعی درباره ساختمان اجتماعی باید از اصول اولیه حقوق طبیعی و غیرطبیعی سرچشمه بگیرد. برخی اصول موضوعه علم اقتصاد عبارت‌اند از: رعایت عدالت و مساوات، به معنای اینکه تبعیض‌ها و اولویت‌های بی‌جا و عدم استثمار فردی از سوی فرد دیگر در کار نباشد. در اینجا عدالت هم به این معنا است که حقوق طبیعی افراد رعایت شود و هم به معنای ندادن حق طبیعی یک فرد به فرد یا افراد دیگر و دولت؛ و هم به معنای احترام به آزادی افراد است.

2.اجرا و تنفیذ: ایجاد روابط عادلانه در اجتماع، تنها با وضع قوانین عادلانه امکان‌پذیر نیست؛ بلکه آن قوانین بایستی به مرحله اجرا درآید. از این رو در کنار قانون خوب، حسن اجرای مجریان نیز از موجبات عدالت محسوب می‌شود. عدالت اجتماعی به معنای رعایت مساوات در جعل قانون و در اجرای آن است. اجرا و تحقق عملی عدالت اجتماعی، وظیفه دولت‌ها است؛ به این معنا که دولت در عمل میان افراد، تبعیض و تمایز قائل نشود. حکومت، ابزاری لازم و ضروری برای اجرای عدالت اجتماعی است. الگوی موفق و عملی در این باره امیرمؤمنان است. در واقع علی(ع) الگویی است که در مدت کوتاه زمام‌داری خود توانست بذر عدالت را در جامعه اسلامی بکارد. در سیره امام علی(ع)، ارزش حکومت با مقیاس عدالت معین می‌شود. امیرمؤمنان به دست گرفتن رهبری جامعه را تنها به عنوان وسیله‌ای برای اجرای عدالت و احقاق حقوق و خدمت به اجتماع مقدس می‌شمرد. او خطاب به ابن‌عباس نیز همین مطلب را یادآور می‌شود که حکومت بر مردم اگر وسیله احقاق حق و اجرای عدالت نباشد، نزد من از کهنه کفشی کم ارزش‌تر است. از آنجا که تحقق عدالت و احقاق حقوق مردم، وظیفه اصلی حکومت عنوان شده و حق نیز طرفینی است، در رابطه مردم و حکومت نیز بایستی چنین رابطه‌ای حاکم باشد. یعنی مردم نسبت به حکومت همان اندازه حق داشته باشند که حکومت نسبت به مردم حق دارد. هم مردم بر حکومت حق دارند و هم حکومت بر مردم حق دارد. صلاح و شایستگی مردم به صالح بودن حکومت و صلاح حکومت‌ها به استواری و استقامت مردم وابسته است. عدالت زمانی تحقق می‌یابد که مردم به حقوق حکومت وفادار باشند و حکومت نیز حقوق مردم را ادا کند. در سیره علی(ع)، حق به هیچ وجه باطل نمی‌شود؛ حتی اگر از زمان آن گذشته باشد و عدالت، که همان ادای حقوق است، از عام‌ترین قوانین اجتماع می‌باشد که بیشترین ظرفیت و گنجایش را در میان قوانین اجتماعی داشته و نفع همه جامعه در آن گنجانده شده است؛ به گونه‌ای که اگر رضایت فردی با عدالت تأمین نشود، با چیز دیگری نیز تأمین نخواهد شد. با توجه به آموزه‌های نهج‌البلاغه، عدالت نوعی معیار و مقیاس است. عدالت یک مرز است که اگر شکسته شود، حدی برای رفتار بشر نمی‌توان تصور کرد و طبیعت و شهوت سیری‌ناپذیر انسان به رضایت دست نخواهد یافت. امام علی(ع) خطاب به مردم می‌گوید: گمان نکنید که اگر سخن حقی به من گفته شود، برای من سنگین و ناگوار است؛ زیرا کسی که شنیدن حق بر او سخت آید، عمل به حق و عدالت بر او سنگین‌تر خواهد بود. گرفتار نشدن در دام سیاست‌بازی، کسب سیادت و شهرت، ترجیح عدالت بر مصلحت، برتری دادن عدالت و عدم تبعیض برای تأمین رضایت دوستان و اطرافیان، درس‌های دیگری است که از سیره علوی می‌توان آموخت.

3. آگاهی مردم به حقوق خویش: یکی از ضروریات عدالت اجتماعی، آگاهی مردم به حقوق خویش است. در بحث تربیت، به آماده ساختن مردم برای احقاق حقوقشان اشاره شد. پس از این مرحله، مردم باید تعلیمات خود را در عرصه اجتماع به نمایش گذارند. جامعه ما هنگامی جامعه اسلامی خواهد بود که خانواده‌ای حاضر نشود ایام عید برای فرزندان خود لباس نو تهیه کند، مگر آنکه قبلاً مطمئن شده باشد خانواده‌های فقرا دارای لباس نو هستند. مردم با میل و رغبت امکانات خود را در جهت رفاه محرومان به کار اندازند و در جامعه، درد هر فرد تنها درد خودش نباشد، بلکه درد همه مسلمانان باشد. اجرای قانون نیز مستلزم بیداری شعور عامه مردم به حفظ حقوقشان و عدم تجاوز از آن است.

نسبیت عدالت

• نسبیت مفاهیم و به ویژه مفاهیمی مانند عدالت از مباحث شایع است. به ویژه با توجه به مباحثی که نظریه‌های متفکران جدید غربی صورت گرفته است، این مسئله حالت جدی‌تری یافته است... گاه نسبیت در ارتباط و مقایسه با چیزهای دیگر معنا می‌یابد؛ مانند نسبت بزرگی و کوچکی، دوری و نزدیکی، سبکی و سنگینی و غیره؛ در این موارد نمی‌توان به طور کلی نظری درباره بزرگی یا کوچکی یک شیء داد، اما در برخی امور مطلق مانند اعداد یا زمان، چنین امری امکان‌پذیر است؛ برای نمونه از عدد پنج همیشه شماره‌ای خاص به ذهن متبادر می‌شود و یا ساعات شبانه‌روز همیشه ثابت‌اند و...؛ عدالت را نیز می‌توان این‌گونه نسبت‌سنجی کرد. عدالت یک مفهوم مطلق و کلی دارد که عبارت از اعطای حق به صاحبان استحقاق است؛ و چون حقوق طبیعی و تکوینی وجود دارند که منشأ قانون‌گذاری‌ها محسوب می‌شوند و همیشه نیز ثابت می‌باشند، بنابراین عدالت نسبی نیست. معتقدان به نسبی بودن عدالت عقیده دارند که عدالت در هر جامعه، حالتی خاص و شکلی ویژه و متمایز به خود می‌گیرد؛ از این رو هیچ مکتبی نمی‌تواند دستوری مطلق درباره آن بدهد و در همه جا آن را یکسان اجرا کند. می‌توان پاسخ را براساس تفسیر خود از حق و ویژگی‌هایی که برای آن برشمرده‌ایم، ارائه نماییم که در ابتدا مورد توجه قرار گرفت و در ضمن تعریف عدالت به اعطای حقوق بیان گردید. نخست به تعریف‌های عدالت، به ویژه تعریف آن به اعطای حقوق می‌پردازیم. هر موجودی با نوعی شایستگی و استعداد ویژه به دنیا می‌آید که منشأ حقوق است. باید ذات و منشأ هر چیز مورد مطالعه قرار گیرد تا شایستگی‌ها و اقتضائات آن مشخص و مطابق آنها با وی رفتار شود. چشم و گوش و دست و سایر اعضای بدن، حقوق خاصی دارند. اگر حق چشم به دست داده شود، آن را از کار انداخته‌ایم. اگر حاصل تلاش‌های یک دانش‌آموز کوشا به دانش‌آموز تنبل داده شود، به او ظلم شده است و مثال‌های دیگر از این قبیل. نتیجه این تعریف از عدالت این است که چون عدالت مراعات استحقاق افراد است و حقوق نیز برآمده از متن خلقت است و پایه‌ای فطری و واقعی دارد، عدالت مطلق است. جهان آفرینش بی‌هدف پدیدار نشده است. حق زاییده این جریان غایت‌مند است و ما در مقابل آن مسئولیم. اجتماع نیز همچون افراد حق دارد و این حقوق چون بر پایه حقوق واقعی و فطری استوار است، در تمام زمان‌ها ثابت و تغییرناپذیر است.

آثار عدالت اجتماعی

• آثار مثبت عدالت در دو بُعد فردی و اجتماعی قابل تقسیم‌بندی است. بی‌گمان آثار فردی عدالت، در عدالت اجتماعی تأثیر دارد. اجرای مساوات و پرداخت حقوق و مزایای افراد، نه تنها سبب خشنودی آنان می‌شود، بلکه باعث ایجاد همدلی و توادد و تحابب می‌شود. به رغم تأثیری که ایمان بر نزدیکی قلوب و ایجاد وحدت میان افراد جامعه دارد، اما تا زمانی که موانع و فاصله‌ها و امتیازهای ناعادلانه رفع نشود، ایمان نمی‌تواند تأثیر چندانی داشته باشد. به عبارتی، ایمان به خدا مقتضی اتحاد و برداشتن این امور به منزله رفع موانع است و در کنار ایمان و عدالت فردی، عدالت اجتماعی نیز ضروری است. به همین جهت گفته می‌شود که اسلام تنها یک آیین اخلاقی نیست، بلکه در عرصه اجتماع نیز سبب تحولات گسترده می‌شود و ناهمواری‌های اجتماعی را از بین می‌برد.
• اسلام در راستای از بین بردن ناهمواری‌های اجتماعی، با القاب مبارزه کرد. توصیه به داوری و قضاوت عادلانه، رعایت عدالت در بین زنان، مراعات عدالت درباره خود، والدین و خویشاوندان، برقراری صلح به طور عادلانه، مراعات عدالت درباره یتیمان، از دیگر مواردی است که در قرآن ذکر شده است. عمل به این مواعظ در جامعه اسلامی می‌تواند ثمرات مثبتی به بار آورد که سعادت و آرامش، اتحاد و پیشرفت اجتماعی و سلامت روانی عمومی از نمونه‌های آن است.
• در ابعاد مختلف نهضت اسلامی ایران مانند ریشه، ماهیت، هدف‌ها، رهبری و آفات، عدالت نقشی پررنگ و مؤثر دارد.

از بُعد ماهیت نهضت که اسلامی و الهی است، دین نقش مؤثری در بیدار کردن فطرت خداجوی انسان‌ها و در نتیجه عدالت‌خواهی آنان دارد. ریشه این نهضت بر جریان‌های مختلفی مبتنی بوده است که تبعیض و ازدیاد روزافزون شکاف طبقاتی و نقضآشکار قوانین و مقررات اسلامی از جمله آنها است. هدف‌های نهضت همان اهدافی است که ائمه اطهار(ع) نیز در سخنان خویش آنها را به عنوان هدف‌های اصلاحی خویش ذکر کرده‌اند. این اهداف، هدف‌های کلی همه نهضت‌های اسلامی است. امام علی(ع) در نهج‌البلاغه، این هدف‌ها را چنین بیان می‌کند: « لِنَرِدَ الْمَعَالِمَ مِنْ دِينِكَ» به این معنا که نشانه‌های محو شده راه خدا را بازگردانیم. یعنی اصلاحی در فکرها و اندیشه‌ها و تحولی در روح‌ها و ضمیرها و قضاوت‌ها در زمینه خود اسلام صورت گیرد. « نُظْهِرَ الْإِصْلَاحَ فِي بِلَادِكَ»؛ اصلاح اساسی و آشکار و چشمگیر که نظر هر بیننده را جلب کند و علایم بهبودی وضع زندگی مردم کاملاً هویدا باشد. به عبارتی، تحول بنیادین در اوضاع زندگی مردم انجام پذیرد. « يَأْمَنَ الْمَظْلُومُونَ مِنْ عِبَادِكَ»؛ بندگان مظلوم خدا از شر ظالمان امان یابند و دست تطاول ستمکاران از سر ستمدیدگان کوتاه شود تا در روابط اجتماعی انسان‌ها اصلاحی صورت گیرد. « تُقَامَ الْمُعَطَّلَةُ مِنْ حُدُودِكَ »؛ مقررات تعطیل شده خدا و قانون‌های نقض شده اسلام بار دیگر به پا داشته شود و بر زندگی اجتماعی مردم حاکم شود. به این معنا که تحولی ثمربخش و اسلامی در نظامات مدنی و اجتماعی جامعه صورت پذیرد.

• در هر چهار هدف فوق می‌توان حضور عدالت را احساس کرد؛ زیرا عدالت نظامات مدنی و اجتماعی جامعه تحول ایجاد می‌کند و یکی از مقررات اسلامی است که بایستی به اجرا درآید. عدالت همچنین در افکار و اندیشه و اوضاع زندگی مردم تحول ایجاد می‌کند اما به طور مشخص‌تر، در روابط اجتماعی انسان‌ها تحول ایجاد می‌کند. آزادی، دموکراسی و عدالت در اسلام، حاصل رعایت برابری و مساوات میان انسان‌ها است.

عدل در قرآن

مقالهٔ اصلی: عدل در قرآن

• عدالت در قرآن هم ناظر به بُعد سلبی و هم ناظر به بُعد ایجابی است، یعنی هم نباید ظلم و ستم کرد و هم هر چیزی باید در جای خود قرار گیرد. در قرآن نه تنها بر تحقق عدالت در جامعه تأکید شده، بلکه برپایی قسط و عدل، فلسفه رسالت همه پیامبران و از اهداف اساسی دعوت پیامبران معرفی شده است: ﴿لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ﴾. وظیفه پیامبر از طرف خداوند، قضاوت عادلانه اعلام شده است: ﴿وَإِنْ حَكَمْتَ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِالْقِسْطِ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ﴾. بخشی از آیات قرآن بیانگر جهان بینی بر محور عدالت هستند، از جمله: ﴿وَتَمَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ صِدْقًا وَعَدْلًا لَا مُبَدِّلَ لِكَلِمَاتِهِ وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ﴾ و در آیه دیگر می‌‌فرماید: ﴿إِنَّ اللَّهَ لَا يَظْلِمُ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ﴾. دسته‌ای از آیات نیز دعوت به برپایی و تحقق عدالت می‌کنند مانند: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ بِالْقِسْطِ شُهَدَاءَ لِلَّهِ وَلَوْ عَلَى أَنْفُسِكُمْ أَوِ الْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ﴾.

عدل در نهج البلاغه

مقالهٔ اصلی: عدل در نهج البلاغه

در نهج البلاغه، امیرالمؤمنین(ع) مفهوم گسترده‌ای برای عدالت بیان فرموده است:

• قرار دادن هر چیزی در جای خود: «عدالت کارها را بدان‌جا می‌نهد که باید باشند».
• انصاف: در موارد متعددی حضرت علی(ع) انصاف را به معنای عدل به کار برده است؛ «عدالت یعنی انصاف».
• مساوات: در حقوق عمومی به معنای برابری و در حقوق شخصی به معنای تفاوت و تناسب حق‌هاست.
• رعایت حقوق و رساندن حق به صاحب آن به تناسب مقدار آن.
• اعتدال و میانه روی در روابط و مناسبات شخصی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی.

از نهج البلاغه برداشت می‌شود که امام علی(ع) عدالت را تدبیرکننده‌ای عمومی و فراگیر می‌داند که در پرتو آن همه انسان‌ها می‌توانند از سامانِ سیاسی، مدیریتی، اقتصادی، اجتماعی، قضایی و فرهنگی برخوردار می‌شوند. عدالت ملازمات و ضروریاتی دارد که بدون آنها محقق نمی‌شود؛ آزادی، اخلاق، حقوق و قانون. آن حضرت هرگز در پی تحقق عدالت آزادی، اخلاق، حقوق و قانون را زیر پا نگذاشته، بلکه برای اجرای عدالت، آنها را به تمام معنا پاس داشته است.

ایستادگی امام بر محور عدالت تا جایی بود که حاضر نبود در ازای همه عالم ذره‌ای بی‌عدالتی کند و پوست جوی را از مورچه‌ای به ظلم بگیرد.

عدل در صحیفه سجادیه

مقالهٔ اصلی: عدل در معارف دعا و زیارات

• در صحیفه سجادیه، امام سجاد(ع) توفیق گسترش عدل در عرصه‌های مختلف را از خداوند مسئلت می‌کنند، ولی تحقق عدالت فراگیر جهانی را که در آن ظلم و جور به دست فرزندشان، حضرت مهدی(ع) کاملاً نابود شود، بیان می‌نماید. ایشان در جای جای صحیفه سجادیه به موضوع عدل پرداخته است که به چند نمونه از آنها اشاره می‎‌شود:
• «بارخدایا بر محمد و آل او درود فرست؛ و مرا به میانه‌روی بهره‌مند گردان (که در گفتار و کردار از حد تجاوز نکرده تقصیر ننمایم) و مرا از درست‌کاران و راهنمایان به خیر و نیکی، و از بندگان شایسته بگردان و رستگاری قیامت و رهایی از دوزخ را روزی‌ام فرما».
• «و آن (قرآن) را نوری قرار داده‌ای که ما با پیروی از آن از تاریکی‌های گمراهی و نادانی راه می‌یابیم، و شفا و بهبودی برای کسی که فهمیدن آن را از روی تصدیق و باور نمودن بخواهد؛ و برای شنیدنش خاموش گشته؛ و ترازوی عدل که زبانه‌اش از حق و درستی برنمی‌گردد؛ و نور هدایت و راهنمایی که حجت و دلیل آن از گواهان خاموش نمی‌شود و نشانه رهایی (از بدبختی‌ها) که هر کس قصد طریقه و روش آن را داشته باشد گمراه نمی‌گردد؛ و به هر که خود را به دست‌آویز عصمت و نگهداری آن بیاویزد مهالک و تباهی‌ها بر او دست نیابد».
• امام سجاد(ع) علت عدالت خداوند را قدرت بی‌انتهای خدا ذکر می‌داند و می‌فرمایند: «و به فراهم شدن اسباب کار و راهنمایی‌ات به راه حق کمکم نما؛ و بر قصد و آهنگ شایسته و گفتار پسندیده و کردار نیکو یاری‌ام کن؛ و بی‌آنکه خود قوت و نیرو به من بخشیده باشی مرا به نیرو و قوت خود وامگذار».

ساحت‌های عدالت

1. عدالت فردی:
   1. عدالت فقهی؛
   2. عدالت اخلاقی؛
   3. عدالت عاطفی؛
2. عدالت اجتماعی:
   1. عدالت فرهنگی:
      1. عدالت آموزشی؛
      2. عدالت تبلیغاتی؛
   2. عدالت علمی؛
   3. عدالت سیاسی؛
   4. عدالت اقتصادی؛
   5. عدالت اداری؛
   6. عدالت قضایی (عدالت حقوقی):
      1. عدالت کیفری؛
      2. عدالت جزایی.

عدل اجتماعی

عدل قضایی (عدل جزائی)

این اصطلاح از عدل، به معنای عدالت در کیفر و پاداش است.

جستارهای وابسته

• عدل خداوند (عدل الهی)
• عدل نبوی
• عدل علی
• عدلیه
• عدالت صحابه
• عدل تشریعی
• عدل تکوینی
• عدل جزائی
• عدالت اجتماعی
• شبهات عدل
• عدالت بین حی و میت
• عدالت بین عباد
• عدالت بین عبد و خالق
• عدالت حاکم
• نقد پذیری
• وفا
• آثار عدالت
• اجرای عدالت
• احتیاج به عدالت
• اشرف فضایل
• اعتبارات عدالت
• انظلام
• بد زبانی زن
• برتری محبت بر عدالت
• جور بودن طرفین عدالت
• حریت
• ریا در عدالت
• روایات عدالت
• ستایش عدالت
• ظلم
• عادل
• عدالت مطلق
• عفت
• قبول شهادت
• قوای سه گانه
• لوازم عدالت
• مساوات
• مقتضای عدالت
• الفت
• تسلیم
• انقیاد
• تفضل
• توکل
• دوستی
• صداقت
• راستی
• شفقت
• فسق
• عدلیه
• دارالعدالة
• قسط
• قاسطین
• فاسق
• فسوق

منابع

1. محدثی، جواد، فرهنگ غدیر
2. محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی
3. احمدوند، فردین، مکارم اخلاق در صحیفه
4. دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۱‌
5. سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم
6. دانشنامه نهج البلاغه ج۲
7. کیخا، نجمه، عدالت اجتماعی (در اندیشه شهید مطهری)، چلچراغ حکمت

پانویس