اهل کتاب در معارف و سیره رضوی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث اهل کتاب است. اهل کتاب از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اهل کتاب در قرآن - اهل کتاب در فقه اسلامی - اهل کتاب در فقه سیاسی - اهل کتاب در کلام اسلامی - اهل کتاب در معارف و سیره نبوی - اهل کتاب در معارف و سیره علوی - اهل کتاب در معارف مهدویت - اهل کتاب در معارف و سیره رضوی - اهل کتاب در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

در عصر حضور امام رضا (ع) افراد و گروه‌های زیادی از اهل کتاب در سرزمین‌های اسلامی حضور داشتند که این افراد گاه به طور مستقیم با آن حضرت برخورد و مذاکره داشتند و گاه نیز با دیگر مسلمانان زندگی و مراوده داشتند و مسلمانان از وظیفه خود در برابر با اهل کتاب و مراوده با آنان از آن حضرت سؤال می‌کردند که امام رضا (ع) جایگاه و ماهیت این دسته از پیروان شرایع پیشین را برای مسلمانان تبیین کرده و احکام و وظایف شرعی مسلمانان را در برخورد با آنان بیان می‌کرد.

مقدمه

پیروان کتاب‌های آسمانی به جز مسلمانان. «اهل» در لغت به معنای سزاوار، شایسته، خاندان، خویشاوندان، زن و فرزندان، اختصاص و تعلق به چیزی است. «کتاب» در لغت به معنای نوشته، حکم و آنچه در آن نوشته می‌شود آمده است. ترکیب «اهل کتاب» به معنای وابستگان به کتاب در اصطلاح فقه اسلامی به همه کسانی اطلاق می‌گردد که به پیامبر و کتابی آسمانی -به جز پیامبر خاتم(ص) و قرآن - اقرار و ایمان آورده‌اند. در مقابل اصطلاح «اهل قبله» که به پیروان پیامبر اسلام و قرآن کریم یعنی مسلمانان گفته می‌شود، اینکه یهود و انصاری از مصادیق اهل کتاب‌اند در میان فقیهان اسلامی اتفاق‌نظر وجود دارد چنان‌که در مورد اهل کتاب بودن فرقه‌های منشعب از یهودیت و مسیحیت همچون سامره، یعقوبیه، سطوریه، ملکیه، روم، ارامنه و دیگر فرقه‌های این دو شریعت نیز اختلافی نیست؛ اما در مورد پیروان عقاید دیگر همچون مجوس، صابئیان و... رأی فقیهان شیعه و اهل سنت متفاوت است؛ فقیهان امامیه و برخی از فقیهان اهل سنت مجوسیان را در حکم اهل کتاب یا از اهل کتاب دانسته‌اند زیرا بر اساس روایتی از حضرت علی(ع) آنان دارای پیامبر و کتابی بوده‌اند. در حدیثی از امام رضا(ع) نیز به نقل از رسول خدا(ص) آمده است که با مجوسیان همانند اهل کتاب رفتار کنید. این حدیث از طریق اهل سنت نیز روایت شده است.

اما در مقابل، مشهور فقیهان اهل سنت آنان را جزو اهل کتاب نمی‌دانند. در مورد صابئین در روایتی از امام صادق(ع) آمده است که آنان پیرو شریعت و پیامبر و کتابی نیستند و بدان جهت به صابئین نامیده شده‌اند که اعتقادی به پیامبران و شرایع آنان ندارند. بر همین اساس بسیاری از فقیهان امامیه آنان را از اهل کتاب نمی‌دانند. رأی برخی از علمای اهل سنت نیز همین است. اما در مقابل، برخی از فقیهان امامیه و اهل سنت آنان را از اهل کتاب شمرده‌اند و برخی نیز میان آنان تفکیک قائل شده و کسانی از آنان که اعتقاد به وجود خدا و پیامبران الهی دارند را از اهل کتاب دانسته و آنان که ستاره‌پرست بوده و اعتقادی به خداوند یگانه ندارند را جزو مشرکان شمرده‌اند.

در قرآن کریم به مباحث متعددی درباره اهل کتاب پرداخته شده است. در آیات فراوانی آنان را به ایمان آوردن به اسلام و قرآن کریم فرمان داده، آن دسته از اهل کتاب که بر کفر خود اصرار و از پذیرش اسلام امتناع ورزند را همراه با مشرکان اهل جهنم دانسته و آنان را بدترین خلق خداوند شمرده است. در آیات متعدد دیگر از ویژگی‌های مذموم این قوم همچون انکار نبوت و رسالت پیامبر خاتم با وجود یقین به پیامبر بودن آن حضرت، لجاجت در درخواست‌های باطل، کتمان آیات الهی و حقیقت، تلاش برای گمراه و منحرف کردن مسلمانان از اسلام، ایجاد تفرقه و اختلاف میان مسلمانان، همدستی با منافقان برای ضربه زدن به اسلام، آزار دادن پیامبر اسلام و مسلمانان، تمسخر اسلام و آیات الهی و دستورات دینی، تحریف کتاب آسمانی خود، خیانت در امانت و پیمان‌شکنی، پیروی بی‌چون و چرا از راهبان و احبارسخن به میان آورده است.

در آیاتی دیگر نیز از ادعاها و عقاید باطل آنان که بر زبان جاری می‌کردند همچون منحصربودن هدایت‌یافتگان در اهل کتاب، منحصر بودن بهشتیان در اهل کتاب و راه‌نیافتن دیگران به آن، محدود بودن ماندن آنان در جهنم در صورت ورود به آن، پیروی آنان از آیین حنیف حضرت ابراهیم، فرزند و محبوب خدا بودن اهل کتاب یاد کرده است.

در آیاتی دیگر از برخی احکام فقهی مرتبط با اهل کتاب همچون حلال‌بودن طعام اهل کتاب و معامله مسلمانان با آنان، البته در اینکه مراد از طعام اهل کتاب آیا تنها شامل حبوبات است یا هر نوع طعامی را شامل می‌شود نظرات متفاوتی در میان مفسران شیعه و اهل سنت مطرح است، ازدواج با اهل کتاب، قضاوت و داوری میان اهل کتاب، گواهی دادن اهل کتاب علیه مسلمانان، پرداخت جزیه از سوی اهل کتاب مقیم در سرزمین‌های اسلامی و جهاد با آنان در صورت امتناع از آنسخن به میان آورده است و در آیاتی دیگر نیز از فرجام اهل کتاب در دنیا و آخرت یاد. کرده است.

از پیامبر اکرم(ص) و اهل بیت‌(ع) و امام رضا(ع) نیز احادیث متعددی در مورد اهل کتاب نقل شده است که محدثان شیعه و اهل سنت این احادیث را در کتاب‌های حدیثی تحت عناوین خاص گردآوری کرده‌اند که مهم‌ترین موضوعات و ابواب مذکور عبارت است از: باب ذبائح أهل الکتاب، باب شهادة اهل الکتاب، باب استحلاف أهل الکتاب، باب علة التی من اجلها یحمل أهل الکتاب موتاهم إلی الشام، باب ان الجزیه لا تؤخذ الا من أهل الکتاب، باب تحریم مناکحة أهل الکتاب، باب جواز تزویج مناکحة اهل الکتاب عند الضرورة، باب جواز نکاح الکتابیة المستضعفة، باب الحکم بین اهل الکتاب، باب الصلاة فی معابد اهل الکتاب و بیوتهم، باب ما ورد فی التسلیم علی اهل الکتاب و الکفار، باب روایة حدیث اهل الکتاب، باب الاکل فی آنیة أهل الکتاب، باب ما جاء فی رجم أهل الکتاب، باب ما جاء فی طعام اهل الکتاب، باب کیف یکتب إلی أهل الکتاب.

فقیهان شیعه و اهل سنت نیز بر اساس آیات و روایت‌ها به موضوع اهل کتاب به صورت گسترده پرداخته‌اند. در این میان عده‌ای از آنان به جهت اهمیت این موضوع و مباحث مربوط به آن کتاب‌های خاصی را به این موضوع اختصاص داده‌اند؛ از جمله مهم‌ترین این کتاب‌ها می‌توان به کتاب‌های زیر اشاره کرد: «تحریم ذبائح أهل الکتاب» شیخ مفید (۴۱۳ق)، «تحفة الأصحاب فی طهارة اهل الکتاب» سید حسین شرف‌الدین موسوی عاملی (۱۳۲۹ق)، «تفسیر آیه ﴿أُحِلَّ لَكُمُ الطَّيِّبَاتُ وَطَعَامُ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ﴾» سید حسین بن حسن موسوی کرکی (۱۰۰۱ق)، «رسالة فی طعام اهل‌الکتاب» حسین بن سلطان العلما محمد بن دار (۱۲۹۵ق)، «ثمرات لباب الالباب فی الرد علی بعض أهل‌الکتاب» علی بن احمد بن حسینآل عبدالجبار (۱۲۸۷ق)، «جواب شبهات بعض أهل الکتاب» سید محمد هادی بن محمد مهدی (۱۲۲۸ق)، «دعوة أهل الکتاب» علی هندی (قرن ۱۳ق) و «الطریق الصواب فی نجاسة اهل‌الکتاب» حسین بن نصر الله عرب باغی (۱۳۳۶ق).

برخی از فقیهان اسلامی نیز مباحث مربوط به اهل کتاب را در کتاب‌های مبسوط فقهی در ذیل ابو ابی خاص مطرح کرده‌اند که از جمله فقیهان امامیه می‌توان از شیخ مفید (۴۱۳ق) یاد کرد که موضوع جزیه گرفتن از اهل کتاب را تحت عنوان «باب الجزیه» و قطب الدین راوندی (۵۷۳ق) که موضوع قضاوت میان اهل کتاب را تحت عنوان «باب کیفیة الحکم بین أهل الکتاب» مطرح کرده‌اند و از فقیهان شافعیه می‌توان از امام شافعی (۲۰۴ق) نام برد که بحث ذبایح اهل کتاب و ازدواج با آنان را در ذیل دو عنوان «باب ذبائح أهل الکتاب و باب نکاح حرائر اهل الکتاب» مورد بحث و بررسی قرار داده است و از فقیهان مالکیه می‌توان از امام مالک (۱۷۹ق) نام برد که مباحث جزیه اهل کتاب، ازدواج با آنان و سلام بر اهل کتاب را در ذیل سه باب مستقل تحت عناوین «باب جزیة أهل الکتاب و المجوس، باب النهی عن نکاح إماء أهل الکتاب و باب ما جاء فی السلام علی الیهودی و النصرانی» مطرح کرده است و یحیی بن حسین (۲۹۸ق) از فقیهان زیدیه یاد کرد که برخی از مباحث فقهی اهل کتاب از جمله شیر خوردن از زنان اهل کتاب، ارث بردن و ولاء اهل کتاب را در ذیل ابواب مستقل «باب القول فی استرضاع اهل الکتاب، باب القول فی میراث اهل الکتاب» و «باب القول فی ولاء اهل الکتاب و المجوس» مورد بحث و بررسی قرار داده است، در مقابل، بسیاری از فقیهان شیعه و اهل سنت بدون اینکه فصل یا بابی را به این موضوع اختصاص دهند مباحث مربوط به اهل کتاب را در لابلای دیگر مباحث فقهی خود از جمله بحث نجاست کفار، نکاح و ازدواج با کافران و اهل کتاب، استرضاع و دایه گرفتن زنان، نگاه مردان به زنان، خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها از جمله خوردن ذبائح غیر مسلمانان، موضوع وصیت و بسیاری از دیگر مباحث مربوط به پیروان این شرایع مطرح کرده‌اند.

در عصر حضور امام رضا(ع) افراد و گروه‌های زیادی از اهل کتاب در سرزمین‌های اسلامی حضور داشتند که این افراد گاه به طور مستقیم با آن حضرت برخورد و مذاکره داشتند و گاه نیز با دیگر مسلمانان زندگی و مراوده داشتند و مسلمانان از وظیفه خود در برابر با اهل کتاب و مراوده با آنان از آن حضرت سؤال می‌کردند که امام رضا(ع) جایگاه و ماهیت این دسته از پیروان شرایع پیشین را برای مسلمانان تبیین کرده و احکام و وظایف شرعی مسلمانان را در برخورد با آنان بیان می‌کرد.

مناظره و مذاکره با اهل کتاب

از جمله حوادث مربوط به اهل کتاب، برخورد و ملاقات عالمان اهل کتاب با امام رضا(ع) و انجام مناظره با آن حضرت است. مأمون برای مغلوب کردن امام رضا(ع) و ضربه زدن به عقیده شیعه در مورد اینکه امام عالم‌ترین فرد زمان خود است و نیز عزل آن حضرت از منصب ولایت‌عهدی پس از رسیدن به اغراض سیاسی خود، مناظره‌های متعددی میان آن حضرت(ع) و عالمان شرایع و مذاهب مختلف برپا می‌کرد. در روایتی از حسن بن محمد نوفلی یکی از اصحاب امام رضا(ع) نقل شده است که مأمون به فضل بن سهل دستور داد علمای ادیان و متکلمین آنان همچون جاثلیق عالم بزرگ نصاری، رأس الجالوت عالم بزرگ یهود، رؤسای صابئین، هربذ بزرگ، که برخی او را عالم بزرگ مجوس یا خادم آتشکده آنان یا از علمای بزرگ هندیان شمرده‌اند، زردشتی‌ها و عالم رومیان را گرد آورد تا با حضرت رضا(ع) مناظره کنند. پس از گرد آمدن آنان مأمون شخصی را به دنبال حضرت فرستاد. حسن بن محمد نوفلی که در نزد امام رضا(ع) حاضر بود آن حضرت را از مناظره با این افراد با این استدلال که آنان اهل انکار و مغالطه‌اند بر حذر داشت حضرت در پاسخ ضمن توصیه نوفلی به نداشتن نگرانی در این‌باره فرمود: «مأمون آنگاه که مشاهده کند که من با اهل تورات با تورات‌شان و با اهل انجیل با انجیل‌شان و اهل زبور با زبورشان و با صابئین با زبان عبری و با زردشتیان با زبان فارسی و با رومیان با رومی و با هر فرقه‌ای با زبان خودشان بحث نمایم و جواب همه را داده و بر همه پیروز گردم پشیمان شده و خواهد فهمید که آنچه به دنبال آن است در خور او نیست».

پس از معرفی امام رضا(ع) به عالمان اهل کتاب از سوی مأمون، خلیفه جاثلیق را برای مناظره با امام رضا(ع) دعوت کرد. جاثلیق نخست بدان سبب که امام رضا(ع) در مناظره به کتاب پیامبر خاتم که مورد قبول او نیست استدلال خواهد کرد از مناظره با آن حضرت عذر خواست امام وی را دعوت به مناظره بر اساس انجیل که مورد قبول جاثلیق است فرا خواند. سپس امام درباره موضوعات مختلف از جمله نبوت حضرت عیسی(ع) و کتاب آن حضرت و یوحنای دیلمی که در نزد حضرت مسیح دارای مقام و منزلتی بود و وجود نام پیامبر اسلام و اهل بیت(ع) آن حضرت در انجیل و شمار حواریون حضرت عیسی و بنده خدا بودن حضرت عیسی و عدم جواز پرستش آن حضرت از سوی مسیحیان مناظره کردند و برای اثبات این مطالب دلایل مختلفی را از تورات و انجیل و قرآن کریم اقامه کردند که در پایان جاثلیق اقرار نمود که معبودی جز خدای یگانه وجود ندارد. سپس امام با رأس جالوت رئیس یهودیان مناظره کرد. رأس جالوت در ابتدا پذیرش سخنان و پاسخ‌های امام رضا(ع) را مشروط به آن کرد که همه آنها از تورات و انجیل یا زبور داوود یا صحف حضرت ابراهیم باشد امام در پاسخ این شرط را پذیرفت و همه پاسخ‌های خود به سؤال‌های وی را از این کتاب‌ها آورد سپس وی درباره نبوت پیامبر خاتم سؤال کرد، امام رضا(ع) برای اثبات این امر پاسخ‌هایی از تورات و انجیل و زبور داد و همچنین درباره انکار حضرت عیسی از سوی او و دیگر یهودیان مباحثی میان او و امام رضا(ع) مطرح شد. سپس مناظره‌ای کوتاه میان آن حضرت و هربذ بزرگ رئیس مجوسیان انجام گرفت و مباحث از سوی امام رضا(ع) در مورد پیامبر آنان و دیگر پیامبران الهی از جمله پیامبر اسلام مطرح گردید که هربن در مقابل دلایل قاطع امام پاسخی نداشته و سکوت نمود. در پی این امر امام رو به جمعیت حاضر کرد و از آنان درخواست کرد که اگر سؤالی دارند مطرح کنند که از میان آنان عمران صابئی رئیس صابئیان برخاسته و از امام درباره خداوند یگانه و ویژگی‌های او پرسش‌هایی مطرح کرد و امام به همه سؤال‌های او پاسخ داد تا اینکه عمران قانع گردید و به وحدانیت خداوند یگانه و نبوت پیامبر خاتمایمان آورده و اسلام را در حضور آن حضرت پذیرفت و دیگر متکلمان وقتی تسلیم‌شدن عمران صابئی با وجود سرسختی شدید او در برابر اسلام را مشاهده کردند دیگر به امام رضا(ع) نزدیک نشده و از آن حضرت سؤالی نکردند تا اینکه هنگام غروب فرا رسید و امام مجلس را ترک کرد و مردم نیز متفرّق شدند. بر اساس روایتی از اباصلت هروی، خادم امام رضا(ع)، مناظره‌های امام با عالمان اهل کتاب و دیگر مذاهب اسلامی و نقش آن در تغییر نگرش مسلمانان به آن حضرت و شخص مأمون، یکی از اسباب به شهادت رساندن امام رضا(ع) از سوی مأمون گردید. افزون بر مراجعه عالمان و پیروان اهل کتاب به امام رضا(ع) و مناظره با آن حضرت، آنان به اجداد و نیاکان معصوم آن حضرت نیز مراجعات زیادی داشته و از آنان سؤال‌های متعددی در مورد مسائل مختلف می‌کردند که برخی از این مراجعه‌ها و سؤال‌ها در سخنان و احادیث امام رضا(ع) مطرح شده است. در حدیثی از آن حضرت به نقل از پدرشان موسی بن جعفر(ع) آمده است روزی آن حضرت در نزد امام صادق(ع) بوده است که گروهی از یهودیان به نزد آن حضرت آمده و سؤال‌هایی در مورد قرار گرفتن خلافت در غیر خاندان پیامبر مطرح کردند، امام صادق(ع) در پاسخ آنان فرمود در هر عصر و زمانی امینان الهی مورد ظلم و ستم دیگران واقع می‌شوند. سپس یهودیان از وجود علم لدنی در میان خاندان پیامبر اسلام سؤال کردند که آن حضرتدست بر سینه فرزند خردسال خود کشیده و برای او دعا کرد و سپس خطاب به یهودیان فرمود هرکس از آنان سؤالی دارد از فرزند خردسال آن حضرت سؤال نماید و آنان سؤال‌های فراوانی از موسی بن جعفر(ع) پرسیدند و آن حضرت به همه سؤال‌های آنان پاسخ داد و یهودیان پس از دریافت صحیح پاسخ سؤال‌های خود به یگانگی خداوند متعال و نبوت پیامبر خاتم و امامت فرزندان آن حضرت شهادت داده و مسلمان شدند. در نقلی دیگر از آن حضرت آمده است که یکی از پیروان اهل کتاب به نزد امیرمؤمنان علی(ع) آمده و عرض کرد که سؤال‌هایی دارد که در صورت دریافت پاسخ خود از سوی آن حضرت اسلام را می‌پذیرد. سپس سؤال‌های متعددی را درباره موضوعات مختلف از جمله تعداد امامان امّت آخرالزمان، جایگاه سکونت پیامبر آخرالزمان در بهشت و موضوعاتی دیگر مطرح کرد و آن حضرت به همه سؤال‌ها پاسخ داد و شخص مذکور ضمن اعتراف به اینکه این پاسخ‌ها در کلام حضرت موسی و با املای حضرت هارون(ع) آمده است اسلام را پذیرفت و مسلمان شد.

مذمت اهل کتاب

بر اساس تعالیم قرآن کریم و روایت‌های صادر شده از اهل بیت(ع) از جمله احادیث منقول از امام رضا(ع) آن دسته از اهل کتاب که در عصر حاکمیت شرایع خود از آموزه‌های شرایع منحرف شدند و نیز آنان که پس از ظهور اسلام، نبوت پیامبر خاتم و کتاب آسمانی آن حضرت را انکار کردند و بر عقاید گذشته خود باقی مانده‌اند انسان‌هایی گمراه و منحرف به شمار می‌روند که هم در دنیا مورد غضب خداوند و موحدان راستین الهی بوده و هم در آخرت در معرض کیفر و عذاب الهی قرار خواهند گرفت. در حدیثی از امام رضا(ع) به نقل از امیرمؤمنان علی(ع) آماده است که آن حضرت از رئیس یهودیان سؤال کرد که یهود پس از حضرت موسی(ع) به چند فرقه تقسیم شدند که وی شمار خاصی را ذکر کرد ولی آن حضرتسخن و ادعای وی را تکذیب کرده و فرمود: «به خدا سوگند اگر برای من کرسی قضاوت قرار داده شود میان اهل تورات با تورات‌شان و میان اهل انجیل با انجیل‌شان و اهل قرآن با قرآن‌شان قضاوت خواهم کرد». سپس فرمود: «یهود پس از موسی هفتادویک فرقه شدند که هفتاد فرقه آنان در آتش‌اند و تنها یک فرقه اهل نجات‌اند و آنان کسانی هستند که پس از موسی(ع) از یوشع بن نون وصیّ آن حضرت پیروی کردند و نصاری نیز هفتادودو فرقه شدند که هفتادویک فرقه از آنان در آتش‌اند و تنها یک فرقه از آنان در بهشت هستند و آنان کسانی‌اند که پس از حضرت عیسی(ع) از شمعون وصیّ آن حضرت پیروی نمودند». در نقلی دیگر از آن حضرت نیز از کفر برخی از پیروان شریعت حضرت عیسی(ع) به خاطر غلو در آن حضرت پس از وی و کفر برخی از پیروان شریعت حضرت موسی(ع) به خاطر بغض نسبت به حضرت عیسی(ع) سخن به میان آمده است. همچنین در تفسیر آیه ۱۰۶ سوره یوسف که از عدم ایمان گروهی از انسان‌ها و شرک آنان به خداوند یاد شده از امام رضا(ع) نقل شده است که مراد از این افراد اهل کتاب هستند که به خداوند و معاد و تورات و انجیل ایمان آوردند سپس با انکار قرآن و نبوت پیامبر اسلام شرک ورزیدند در تفسیر آیه ۱۰۵ بقره که از عدم رغبت اهل کتاب و مشرکان نسبت به نازل شدن خیر به مسلمانان از سوی خداوند یاد شده از امام رضا(ع) روایت است که خداوند در این آیه یهود و نصاری و مشرکان را مذمت نموده است زیرا آنان دوست ندارند که خداوند در شرف و فضیلت حضرت محمد(ص) و علی و اهل‌بیت ایشان آیه‌ای نازل کند. از این‌رو عالمان یهود و نصاری عوام و هم‌کیشان خود را از احتجاج و سخن گفتن با پیامبر اسلام منع می‌کردند تا مبادا حجت و برهان آن حضرت غالب شود و آنان از آیین خود دست برداشته و به پیامبر اسلامایمان آوردند. در نقلی دیگر منسوب به آن حضرت اهل کتاب مورد نفرین قرار گرفته‌اند و از خداوند متعال برای آنان در خواست عذاب شده است. در احادیثی دیگر آن حضرت شارب خمر را همچون بت‌پرست و زناکننده با مادر خود در حرم الهی دانست و فرمود چنین افرادی در قیامت همراه با یهود و انصاری و مجوسیان و مشرکان محشور می‌گردند. و نیز مغبض امیر مؤمنان علی(ع) را همانند کسی دانست که بر آیین یهود و نصاری از دنیا می‌رود. در نقلی دیگر امام رضا(ع) از امام باقر(ع) و امام صادق(ع) نیز از رسول خدا(ص) روایت کرده، به مسلمانان توصیه شده است که هرگاه شخص یهودی یا مسیحی یا مجوسی یا دیگر پیروان عقاید غیر اسلامی را مشاهده کردید جملات «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي فَضَّلَنِي عَلَيْكَ بِالْإِسْلَامِ دِيناً وَ بِالْقُرْآنِ كِتَاباً وَ بِمُحَمَّدٍ نَبِيّاً وَ بِعَلِيٍّ إِمَاماً وَ بِالْمُؤْمِنِينَ إِخْوَاناً وَ بِالْكَعْبَةِ قِبْلَةً» را بر زبان جاری نمایند و سپس در این روایت‌ها آمده است که هرکس هنگام مشاهده پیروان دیگر عقاید این جملات را بر زبان جاری کند خداوند میان او و آنان در آتش جهنم جمع نخواهد کرد و وی را از عذاب جهنم نجات خواهد داد و نیز از آن حضرت روایت شده است که هرگاه برای یهود یا مسیحی دعایی کردید تنها برای دنیای وی دعا نموده و بگویید: «بَارَكَ‏ اللَّهُ‏ لَكَ‏ فِي‏ الدُّنْيَا».

احکام فقهی اهل کتاب

در روایت‌های متعددی از امام رضا(ع) و دیگر امامان معصوم(ع) احکام و وظایف متعددی در ارتباط با اهل کتاب نقل شده است که بیشتر این احکام مربوط به مسلمانان و چگونگی برخورد آنان با اهل کتاب است و برخی از این احکام نیز مربوط به وظایف اهل کتاب در برابر اسلام و مسلمانان است.

از جمله موضوعات و احکام مربوط به اهل کتاب طهارت یا نجاست آنان است که در این ارتباط دو دسته روایت از امام رضا(ع) و دیگر معصومان(ع) نقل گردیده است. در روایتی از آن حضرت آمده است که اگر مسلمان و یکی از اهل کتاب در حوض حمام جمع گردند مسلمان باید قبل از شخص اهل کتاب خود را بشوید. همین مضمون در روایتی از امام علی(ع) نیز آمده است با این توضیح اضافی که تطهیر به غساله آب حمامی که در آن یهودی و مجوسی و نصرانی استحمام کرده‌اند جایز نیست. در روایت‌های متعدد دیگری از اهل بیت(ع) نیز اهل کتاب نجس شمرده شده‌اند. مشهور فقیهان امامیه نیز همه کفار اعم از اهل کتاب و غیر آنان را نجس می‌دانند. اما در مقابل فقیهان اهل سنت و برخی فقیهان امامیه معتقد به طهارت اهل کتاب هستند. در این مورد روایت‌های متعددی از حضرت رضا(ع) نقل شده که همین نظر را تأیید می‌کند از جمله در روایتی از آن حضرت سؤال شد کنیزی نصرانی در خانه مسلمانی کار می‌کند و صاحب منزل می‌داند که او مسیحی بوده و طهارت نمی‌گیرد و در صورت جنابت غسل نمی‌کند آیا کار کردن او در خانه مسلمان ایرادی دارد؟ امام رضا(ع) در پاسخ فرمود خیر! زیرا وی دست‌هایش را می‌شوید. و در روایتی دیگر از آن حضرت سؤال شد که خیاط و کسی که لباس‌های مسلمانان را می‌شوید یهودی یا مسیحی هستند و ما می‌دانیم که آنان پس از ادرار کردن طهارت نمی‌گیرند، آیا عمل آنان ایرادی دارد امام در پاسخ فرمود: ایرادی ندارد. در نقل سومی از آن حضرت روایت شده است که در صورت مردن مرد یا زن مسلمان در میان مردان و زنان نصاری آنان می‌توانند وی را غسل دهند. و لکن پیروان دیدگاه مشهور این روایت‌ها را به جهت معارض بودن با روایت‌های صحیح دیگری که دلالت بر نجاست مطلق کافران دارد و موافق نظریه اهل سنت بودن و ضعف سند برخی از آنها غیر قابل قبول دانسته‌اند.

حلال یا حرام بودن ذبیحه اهل کتاب و نیز طعام آنان از دیگر موضوعات مورد اختلاف در میان فقیهان اسلامی است که در این مورد دو دسته روایت از اهل بیت(ع) نقل شده است در شماری از روایت‌ها ذبایح اهل کتاب و طعام آنان بدان جهت که اسم خدا را هنگام ذبح بر زبان جاری نمی‌کنند حرام دانسته شده است. بر اساس این روایت‌ها و ادله‌ای دیگر، مشهور فقیهان امامیه ذبیحه و طعام اهل کتاب را حرام شمرده‌اند اما در مقابل فقیهان اهل سنت و بسیاری از فقیهان امامیه ذبیحه و طعام اهل کتاب را حلال می‌دانند؛ دلیل این عده علاوه بر اصل حلیت، آیات قرآن و روایت‌های معصومین(ع) و احادیثی از امام رضا(ع) است که دلالت بر حلال بودن این امور دارد. از جمله در حدیثی از امام رضا(ع) در مورد ذبائح اهل کتاب و طعام آنان سؤال شد و امام در پاسخ آنها را حلال شمرد و در نقلی دیگر از آن حضرت در مورد مرغ و جوجه سرخ‌شده‌ای که از خویشاوند نصرانی به شخص هدیه می‌شود سؤال شد که امام خوردن آن را جایز دانستند. در مقابل، پیروان نظریه مشهور از این روایت‌ها پاسخ داده‌اند که احادیث مذکور به جهت قاصر بودن سند و موافق بودن به نظریه اهل سنت و معارض بودن با احادیث دیگری که ترجیح بر این روایت‌ها دارند قابل اعتماد نبوده و نمی‌توان آنها را پذیرفت. برخی دیگر گفته‌اند روایت‌های معارض با احادیث مذکور بیشتر بوده، از این‌رو نمی‌توان به جهت دو روایت ذکر شده، از احادیث بسیار دیگر عدول کرد و بر فرض صحت این روایت‌ها و اعتماد به آنها یا مراد از حلال بودن ذبائح و طعام اهل کتاب، حلیت هنگام ضرورت است همان‌گونه که میت نیز در این حالت حلال می‌گردد چنان‌که در حدیثی دیگر امام رضا(ع) یکی از اصحاب خود را از خوردن ذبیحه تمام کسانی که مخالف مذهب و عقیده او هستند به جز در حال ضرورت نهی کرد و توجیه دیگر آن است که گفته شود این روایت‌ها به جهت تقیه از آن حضرت صادر شده است.

از دیگر احکام مورد اختلاف در مورد اهل کتاب ازدواج با آنان است که در این مورد نیز دو دیدگاه در میان فقیهان اسلامی مطرح است. به نظر مشهور فقیهان امامیه ازدواج دائم با اهل کتاب جایز نیست. دلیل آنان علاوه بر آیات قرآن و احادیث اهل بیت(ع)، روایت‌های متعدد منقول از امام رضا(ع) است. از جمله این روایت‌ها حدیثی است که امام رضا(ع) از شخصی از اصحاب خود در مورد حکم ازدواج با زن نصرانی سؤال کرد و صحابی آن حضرت با استناد به آیه ﴿وَلَا تَنْكِحُوا الْمُشْرِكَاتِ حَتَّى يُؤْمِنَّ﴾ که از ازدواج با زنان مشرک نهی کرده، این کار را حرام شمرد سپس امام در مورد آیه ۵ مائده که ازدواج با زنان اهل کتاب را جایز دانسته سؤال کرد که آن شخص آیه نخست را ناسخ این آیه دانست که امام با تبسم خود این پاسخ صحابی خود را تقریر نمود و در حدیثی دیگر از آن حضرت در مورد تداوم ازدواجزن نصرانی پس از اسلام آوردن، با شوهر نصرانی وی سؤال شد، امام تداوم آن را حرام دانست و در صورت اسلام آوردن شوهر پس از اسلام آوردن زن عقد جدید بین آن دو را لازم دانست. در نقلی منسوب به آن حضرت نیز به صراحت از عدم جواز ازدواج با اهل کتاب و مجوسیان سخن به میان آمده است. در مقابل فقیهان اهل سنت و برخی از فقیهان امامیهازدواج دائم با زنان اهل کتاب را جایز شمرده‌اند. در نقلی منسوب به امام رضا(ع) نیز از جواز ازدواج با زنان یهودی و انصاری سخن به میان آمده است و لکن توصیه شده است که شوهر مسلمان، آنان را از شرب خمر و خوردن گوشت خوک منع نماید. از دیگر امامان معصوم(ع) نیز روایت‌هایی در جواز ازدواج با زنان اهل کتاب سخن به میان آمده است. قائلین به عدم جواز در پاسخ گفته‌اند با این روایت‌ها به جهت تقیه صادر شده است؛ زیرا همه فقیهان مذاهب اهل سنت این امر را جایز می‌دانند یا مقصود از زنان اهل کتاب، زنان مستضعف فکری و کسانی است که اعتقاد و تعصب نسبت به عقاید کفرآمیز خود ندارند چنان‌که در روایت‌هایی دیگر به این امر تصریح شده است یا مراد هنگام ضرورت است چنان‌که در چنین مواردی خوردن میته نیز حلال است یا مقصود از ازدواج در این روایت‌ها نکاح موقت است.

ازدواج موقت با اهل کتاب به نظر مشهور فقیهان امامیه جایز است. حلیت این امر در روایت‌های متعددی از اهل بیت(ع)، از جمله احادیثی از امام رضا(ع) تصریح شده است. از جمله در روایتی از امام رضا(ع) در مورد ازدواج موقت با زنان یهود و نصاری و مجوس سؤال شد که آن حضرت ازدواج موقت با آنان را حلال شمرد در مقابل، در روایت‌های دیگری از اهل بیت(ع) از جمله حدیثی منقول از امام رضا(ع) از این عمل نهی شده است و بر اساس همین روایت‌ها و ادله‌ای دیگر برخی از فقیهان امامیه ازدواج موقت با زنان اهل کتاب را نیز حرام شمرده‌اند اما پیروان نظریه مشهور، این روایت‌ها را حمل بر کراهت نموده‌اند.

به نظر فقیهان امامیه مسلمان از کافر ارث می‌برد ولی کافر از مسلمان ارث نمی‌برد. بر این اساس در صورت وجود قرابت میان مسلمان و اهل کتاب و مردن شخص کتابی، خویشاوند مسلمان از او ارث می‌برد ولی در صورت مردن شخص مسلمان، خویشاوند اهل کتاب او از وی ارث نمی‌برد. در نقلی منسوب به امام رضا(ع) آمده است که اهل دو ملت از یکدیگر ارث نمی‌برند و لکن ما از آنان ارث می‌بریم، ولی آنان از ما ارث نمی‌برند، سپس حضرت به فلسفه این امر اشاره کرده و می‌فرماید این بدان جهت است که اسلام جز قوت و اقتدار به پیروانش عطا نمی‌کند. بر این اساس اگر مسلمانی از دنیا برود و همسری یهودی یا مسیحی بر جای گذارد برای همسرش ارثی نخواهد بود و لکن اگر همسر یهودی یا مسیحی او از دنیا برود مردمسلمان از او ارث خواهد برد. این مضمون در احادیث دیگر از امامان معصوم نیز آمده است. اما در مقابل در چند روایت نقل شده که مسلمان و کافر از یکدیگر ارث نمی‌برند یا مسلمان نیز از اهل کتاب ارث نمی‌برند. که فقیهان فقیهان امامیه این روایت‌ها را حمل بر موردی کرده‌اند که در جانب مسلمان نسبت به ارث بردن مانعی وجود دارد یا گفته‌اند مقصود از این روایت‌ها آن است که در آنها ارث بردن هر دو طرف نفی شده است زیرا مقتضای باب تفاعل این است و منافات با آن ندارد که یک طرف آنها یعنی مسلمان از دیگری ارث ببرد یا این روایت‌ها را حمل بر تقیه کرده‌اند. در برابر این دیدگاه، فقیهان اهل سنت بر آن‌اند که هیچ‌یک از مسلمان و کافر از یکدیگر ارث نمی‌برند.

در موضوع‌های اختلافی و اثبات دعوا، گواهی مسلمان برای پیروان دیگر ادیان پذیرفته می‌شود ولی گواهی دیگران از جمله اهل کتاب علیه مسلمان پذیرفته نمی‌شود. در نقل منسوب به امام رضا(ع) آمده است که گواهی شخص مسلمان در مورد پیروان همه عقاید و ادیان دیگر جایز است ولی گواهی اهل ذمه (پیروان کتاب‌های آسمانی) علیه مسلمان پذیرفته نیست. برخی از فقیهان اهل سنت در مواقع ضرورت همچون سفر که ممکن است شاهد مسلمان برای گواهی دادن یافت نشود گواهی اهل کتاب علیه مسلمان در مورد وصیت را پذیرفته‌اند. در حدیثی از امام رضا(ع) در مورد تفسیر آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا شَهَادَةُ بَيْنِكُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ حِينَ الْوَصِيَّةِ اثْنَانِ ذَوَا عَدْلٍ مِنْكُمْ أَوْ آخَرَانِ مِنْ غَيْرِكُمْ إِنْ أَنْتُمْ ضَرَبْتُمْ فِي الْأَرْضِ﴾ که از جواز گواه گرفتن غیر مسلمان هنگام سفر و نبودن شاهد عادل مسلمانسخن به میان آورده سؤال شد آن حضرت در پاسخ مراد از غیر مسلمانان «غیر کم» در آیه را از اهل کتاب دانست و اگر از اهل کتاب یافت نشد مسلمانان را به انتخاب شاهد از مجوس توصیه کرده‌اند، بدان سبب که رسول خدا(ص) آنان را در حکم اهل کتاب دانسته است. بر این اساس، اگر مردی از شما در سفر و سرزمین غربت از دنیا برود و مسلمانی را برای گواهی دادن نیابد دو نفر از اهل کتاب را برای این کار انتخاب کند. در حدیثی دیگر از امام رضا(ع) نیز با استناد به آیه مذکور، گواهی اهل کتاب علیه مسلمانان در موارد ضرورت جایز شمرده است. این مضمون در روایتی از امام صادق(ع) نیز آمده است. رأی برخی از فقیهان اهل سنت نیز همین است. اما در مقابل بیشتر فقیهان اهل سنت شهادت اهل کتاب را به طور مطلق چه در سفر یا غیر سفر علیه مسلمان جایز نمی‌دانند.

خوردن خوارکی و غذایی که نجس شده بر مسلمان حرام است، اما به نظر مشهور فقیهان فروش چنین اشیایی به کسانی که آنها را حلال می‌شمارند، از جمله اهل کتاب جایز است. در روایتی از امام رضا(ع) در مورد خمیری که قطره‌ای از شراب یا نبیذ یا خون در آن چکیده شده سؤال شد آن حضرت خوردن آن را بر مسلمان حرام شمرد. سپس از آن حضرت سؤال شد آیا می‌توان آن را به یهود و نصاری فروخت و برای آنان علت را بیان کرد: زیرا آنان نوشیدن این مایعات را حلال می‌دانند؟ حضرت فروش آن را جایز شمرد. همچنین فروش برخی محرمات همچون خمر یا خنزیر از سوی اهل کتاب به یکدیگر جایز است اما فروش این اشیا برای مسلمانان جایز نیست. در نقلی از امام رضا(ع) سؤال شد شخصی نصرانی اسلام را پذیرفته ولی بدهکار است آیا می‌توان شراب و خوک‌های وی را به فروش رساند و بدهی او را پرداخت کرد؟ حضرت فرمود این عمل حرام است.

در صورتی که شخص مسلمان مالی را برای کافر از جمله اهل کتاب وصیت کند رأی فقیهان در اینکه آیا این وصیت جایز و نافذ خواهد بود یا خیر، مختلف است. برخی این عمل را جایز ندانسته و برخی آن را جایز دانسته‌اند و برخی میان کافر حربی یا غیر حربی یا اهل کتاب و غیر آنان فرق گذاشته و وصیت برای کفار غیر حربی و اهل کتاب را جایز شمرده‌اند. در نقلی منسوب به امام رضا(ع) قول اخیر مورد تأیید قرار گرفته است. در این روایت ریان بن شبیب از امام رضا(ع) سؤال می‌کند که خواهرش مالی را برای قوم نصاری وصیت کرده و دیگران به او توصیه کرده‌اند که آن را در میان فقرای مسلمان تقسیم کند. حضرت در پاسخ فرمود به وصیت عمل کن زیرا خداوند می‌فرماید هرکس تغییری در وصیت ایجاد نماید گناه آن بر ذمه‌اش خواهد بود. این مضمون در روایت‌هایی از امام صادق(ع) نیز آمده است.

همچنین اگر فردی از اهل کتاب مالی را برای فقرا وصیت کند باید در میان فقیران هم‌کیش خود مصرف شود. در روایت آمده است که مردی از مجوسیان مالی را برای فقرا وصیت کرد ولی چون فقرای خاصی را معین نکرده بود قاضی نیشابور آن را در میان فقرای مسلمان تقسیم کرد؛ حکم این مورد را از امام رضا(ع) سؤال کردند، ایشان فرمود مجوسی چیزی را برای فقرای مسلمان وصیت نمی‌کند بنابراین مقدار آن مال را باید از زکات برداشته و در میان فقرای مجوسی تقسیم کنند. اما در مقابل این حدیث دو روایت دیگر از آن حضرت نقل شده که ظاهر آنها منافات با حکم مطرح در این روایت دارد. از جمله در روایت نخست، راوی از امام سؤال می‌کند که مردی یهودی مالی را برای هم‌کیشان خود وصیت کرده است با این اموال چه کنم؟ امام در پاسخ نوشت که اموال را به نزد من بفرست تا آن را در راهی شایسته مصرف کنم. و در روایت دوم شخصی دیگر با نوشتن نامه‌ای از آن حضرت در مورد اموالی که فردی یهودی برای هم‌کیشان خود وصیت کرده سؤال نمود که آیا می‌تواند این اموال را در میان دوستان آن حضرت تقسیم کند یا باید در همان راهی که یهودی وصیت کرده مصرف کند؟ امام در پاسخ نوشت اموال را به نزد آن حضرت بفرستد و مشخص نماید تا آن را در راهی شایسته مصرف نماید. فقیهان در پاسخ و توجیه این روایت‌ها گفته‌اند اوّلاً سند این روایت‌ها ضعیف است و برخی از آنها جزو غلات هستند و بر فرض صحت سند مضمون این روایت‌ها منافاتی با روایت مذکور ندارد زیرا در این روایت‌ها آمده است که افراد این اموال را به امام برسانند تا در راهی که شایسته است مصرف نماید و در آنها نیامده است که امام آن را در میان غیر اهل کتاب تقسیم خواهد کرد.

به نظر فقیهان امامیه و برخی فقیهان اهل سنت در صورتی‌که مسلمان با یکی از اهل کتاب در مال یا ملکی شریک باشند و مسلمان ملک خود را بفروشد شخص کتابیحق شفعه ندارد. در نقلی منسوب به امام رضا(ع) آمده است که حق شفعه برای یهودی و نصرانی نیست. این مضمون در دیگر روایت‌های امامان معصوم نیز آمده است اما در برابر، بسیاری از فقیهان اهل سنت، شفعه را برای کافر و اهل کتاب علیه مسلمانثابت دانسته‌اند. در صورت ارتکاب زنا از سوی کافر اعم از اهل کتاب یا غیر آنان و نیز اعم از اهل ذمه یا غیر آنان با زنان مسلمان، مجازات آنها قتل است. در نقلی منسوب به امام رضا(ع) آمده است اگر پیروان اهل کتاب که با مسلمانان قرارداد ذمّه دارند با زن مسلمانزنا کنند هر دو کشته می‌شوند. البته حکم زن مسلمان در صورتی کشتن است که زن محصنه باشد و در غیر این صورت تنها حدّ وی تازیانه است. در صورتی‌که قبل از اجرای حد شخصِ کتابی مسلمان شود به نظر بسیاری از فقیهان امامیه حدّ قتل از او ساقط نمی‌شود. در حدیثی آمده است مردی نصرانی را که با زنی مسلمان زنا کرده بود به مجلس مأمون آوردند وی تا چشمش به مأمون افتاد اسلام آورد. مأمون از فقیهان حکم وی را سؤال کرد که همگان جواب دادند که اسلام گذشته او را پاک کرده و وی نباید کشته شود، اما امام رضا(ع) که در مجلس حاضر بود و با استناد به آیه ﴿فَلَمَّا رَأَوْا بَأْسَنَا قَالُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَحْدَهُ﴾ که از ایمان آوردن بی‌فایده کافران هنگام مشاهده عذاب الهی سخن به میان آورده، حکم او را کشته‌شدن دانست. این مضمون در احادیث دیگر امامان معصوم(ع) نیز آمده است. برخی از فقیهان گفته‌اند اگر کافر بعد از ارتکاب زنا و قبل از ثبوت حد توبه کرده و اسلام را بپذیرد حدّ او ساقط می‌شود. در مقابل بسیاری از فقیهان اهل سنت گفته‌اند در صورت پذیرش اسلام از سوی کافر حدّ زنا و قتل از او ساقط می‌شود.

در صورت قتل اهل کتاب از سوی مسلمان به نظر بسیاری از فقیهان امامیه و اهل سنت قاتل قصاص نمی‌شود؛ زیرا تساوی در دین که یکی از شرایط قصاص است در این موارد وجود ندارد. در نقلی از امام رضا(ع) سؤال شد در صورتی‌که مجوس و یهودیان و نصاری به مسلمانان تعرّض کرده و دشمنی خود را علیه آنان آشکار نمایند و از سوی مسلمانان کشته شوند آیا قاتل آنان قصاص می‌شود؟ امام در پاسخ فرمود خیر مگر اینکه مسلمان به کشتن آنان عادت کرده باشد که در این صورت قصاص می‌شود، سپس از حضرت در مورد قصاص مسلمان در صورت کشتن اهل کتاب سؤال شد که حضرت کشتن مسلمان را تنها در صورت عادت کردن به کشتن اهل کتاب مباح شمرد. در مقابل برخی از فقیهان شیعه و اهل سنت بر آنند که در صورت قتل اهل کتاب از سوی مسلمان، قاتل قصاص می‌شود. این حکم در روایت‌های دیگری از اهل بیت(ع) نیز آمده است. اما پیروان نظریه مشهور فقیهان امامیه در پاسخ به این روایت‌ها گفته‌اند مراد از قصاص مسلمان، موردی است که شخص به قتل اهل کتاب و اهل ذمه عادت کرده است یا اینکه این روایت‌ها به جهت تقیه صادر شده است زیرا برخی از فقیهان اهل سنت به قصاص مسلمان معتقدند و علاوه بر این، بیشتر فقیهان امامیه از این روایت‌ها اعراض کرده و حتی اجماع برخلاف این روایت‌ها وجود دارد از این‌رو نمی‌توان به این روایت‌ها اعتماد کرد.

همچنین در صورتی که شخص مسلمان در میان اهل کتاب از دنیا برود و مسلمان یا محرمی برای غسل دادن وجود نداشته باشد پیروان اهل کتاب می‌توانند مسلمان را غسل دهند. در نقلی منسوب به امام رضا(ع) آمده است که اگر مرد مسلمانی میان مردان نصاری و زنان مسلمان از دنیا برود باید مردان نصاری او را بعد از شستن غسل دهند و اگر زن مسلمانی میان زنان نصاری و مردان مسلمان از دنیا برود باید زنان نصاری وی را بعد از شستن غسل دهند. ولی برخی از فقیهان امامیه معتقدند در این موارد میّت بدون غسل دفن می‌شود بدان جهت که غسل احتیاج به نیت داشته و شخص کافر نمی‌تواند نیت قربت کند. احادیث مذکور را نیز به جهت ضعف سند غیر قابل قبول شمرده‌اند. فقیهان اهل سنت نیز معتقدند که شخص کافر نمی‌تواند مسلمان را غسل دهد.

به نظر فقیهان امامیه و برخی از فقیهان اهل سنت کفار اعم از اهل کتاب یا غیر اهل کتاب در قبرستان مسلمانان دفن نمی‌شود مگر اینکه زن کافر در رحم خود فرزند مسلمانی داشته باشد که به خاطر حرمت فرزند مسلمان می‌توان او را در قبرستان مسلمانان دفن کرد. در حدیثی راوی از امام رضا(ع) سؤال کرد که شخصی کنیز یهودی یا نصرانی دارد که از وی حامله شده است اما قبل از زایمان از دنیا می‌رود. آیا می‌توان او را با فرزندش در قبرستان مسلمانان دفن کرد امام در پاسخ فرمود مادر و فرزند با هم در قبرستان مسلمانان دفن شوند. در مقابل برخی از فقیهان اهل سنت گفته‌اند که زنان مذکور در قبرستان کفار و یا در منطقه ای میان قبرستان مسلمانان و کفار دفن می‌گردند.

منابع

1. کمپانی زارع، مهدی، مقاله «اهل کتاب»، دانشنامه امام رضا ج۲