فدک در تاریخ اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث فدک است. فدک از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: فدک در کلام اسلامی - فدک در تاریخ اسلامی - فدک در فقه سیاسی - فدک در معارف و سیره علوی - فدک در معارف و سیره فاطمی - فدک در معارف و سیره رضوی - فدک از دیدگاه اهل سنت - پرسش مرتبط ندارد

فدک روستایی آباد و حاصل‌خیز در ۱۳۰ کیلومتری مدینه بود که در سال ۷ هجری بدون خون‌ریزی به دست پیامبر (ص) فتح شد و براساس آیات قرآن به عنوان، "فیئ" و ملک شخصی پیامبر (ص) بود و حضرت به دستور خداوند آن را به حضرت زهرا (س) بخشید. اما بعد از ایشان خلیفه اول براساس اهداف سیاسی آن را غصب کرد و در برابر استدلالات و بینه حضرت حاضر به پس دادن آن نشد. غصب فدک نمادی از مظلومیت اهل بیت (ع) است.

آشنایی کلی

موقعیت و جایگاه جغرافیایی

«فدک» روستایی است در شمال مدینه و به فاصله دو یا سه روز راه (حدود ۱۴۰ یا ۱۵۰کیلومتر) از آن. فاصله این روستا تا خیبر هم، حدود دو روز راه بر آورد شده است. برخی فدک را بر گرفته از نام یکی از نوادگان نوح نبی(ع) گفته‌اند و آورده‌اند که چون فدک بن حام بن نوح، نخستین کسی بود که در این سرزمین ساکن شد، این ناحیه را به اسم او، «فَدَک» نامیده‌اند. این روستا دارای قلعه ای به نام "شمروخ" بود و در صدر اسلام، از آبادانی بسیار برخوردار بوده، نخلستان‌ها و چشمه‌های آب جوشان بسیاری در خود داشته‌است. چندان که ارزش درختان نخل این ناحیه را در آن زمان، با ارزشِ درختان نخل شهر کوفه در قرن هفتم برابر دانسته‌اند. فدک بواسطه قرابت با خیبر - که از مراکز عمده یهودیان به شمار می‌‌رفت - از نظر اجتماعی و مذهبی تابع یهودیان این منطقه به شمار می‌‌رفت. از این رو زمانی که رسول خدا(ص) به خیبر حمله برد، یهودیان فَدَک در صدد یاری یهودیان خیبر علیه مسلمانان بر آمدند، و چون رسول خدا(ص) از این امر با خبر شد، امیرالمؤمنین(ع) را با صد نفر به سوی آنان فرستاد تا از صحت و سقم این خبر آگاهی یابد. با روشن شدن صحت این خبر، اهل فَدُک در بیم و هراس منتظر سرنوشت جنگ خیبر شدند و چون خبر سقوط قلعه‌های یهود در خیبر و پیروزی سپاه اسلام را دریافت کردند، وحشت بیشتری بر آنان مستولی شد و تصمیم گرفتند بدون جنگ و خونریزی تسلیم شوند؛ لذا قاصدی نزد رسول خدا(ص) فرستادند که اموال و میوه‌های خود را به نصف، مصالحه نمایند. پیامبر اکرم(ص) پیشنهاد آنان را پذیرفت و بدین ترتیب فَدَک - که به نقل برخی روایات، محصول سالیانه‌اش ۲۴ و به نقلی دیگر، ۷۰ هزار دینار بود، - بدون جنگ و خونریزی در اختیار پیامبر اسلام(ص) قرار گرفت.

فدک امروزه به «الحائط» موسوم است و از لحاظ تقسیمات اداری از توابع امارت «حائل» به شمار می‌‌رود. این منطقه، در غرب «الحُلیفه» و جنوب «ضرغد»، و در ده کیلومتری مرز شرقی خیبر، دارای موقعیت مشخصی است. این منطقه، تا پایان سال ۱۹۷۵ میلادی، شامل ۲۱ روستا و دارای ۱۱۰۰۰ نفر جمعیت بوده و سکنه‌اش بیش از ۱۴۰۰ نفر نبوده است. «الحائط» (فدک) در حال حاضر، سرزمینی است پوشیده از نخلستان‌ها و برخوردار از امکانات کشاورزی و در عین حال مجاور سرزمین‌های خشک حره و در معرض تابش آفتاب گرم. "حائط"، بی‌هیچ نشانی از تاریخ، در لابلای نخلستان‌ها و صحرای خشک متروک، امروزه اهمیت خود را به عنوان منزلگاه مسافران از دست داده است..

موقعیت و جایگاه اقتصادی

فدک، ده یا دهستانی پر ثروت و نعمت و حاصل‌خیز و دارای نخلستان‌هایی با درختان بسیار و چشمه‌های جوشان بود و اهالی آن بیشتر به کشاوزی و صنایع دستی اشتغال داشتند. خرما و برخی محصولات تجاری آن نیز نامبرده شده است. این سرزمین، دو تا سه روز با مدینه فاصله داشت و از منابع مهم درآمد در منطقه حجاز محسوب می‌شد.

همچنین این سرزمین به دلیل موقعیت جغرافیایی‌اش، یکی از نزدیک‌ترین منزلگاه‌ها به مسیر تجاری مکه به شام بود و این مسئله بر اهمیت اقتصادی آن می‌افزود. فاصله اندک آن با قلعه‌های خیبر که از نظر اقتصادی و نظامی مهم بودند نیز دلیل دیگری بر اهمیت آن بود. مورخان گفته‌اند: یک بار هنگامی که درآمد فدک را به محضر امیرالمؤمنین (ع) آورده بودند و پول‌های طلای آن را در برابر ایشان ریخته بودند، چنان انبوه بود که آن کس که در سوی دیگر نشسته بود دیده نمی‌شد؛ اما همه آنها تا ظهر آن روز در میان فقرای شهر تقسیم شد و هیچ چیز باقی نماند. درآمد فدک را در آن روزگار بیست و چهار هزار دینار گفته‌اند.

فدک، ملک شخصی رسول خدا (ص)

فدک روستائی یهودی‌نشین و نام منطقه‌ای حاصل‌خیز در ۱۳۰ کیلومتری مدینه است که در شرق خیبر قرار گرفته است در سال هفتم هجری، رسول خدا (ص) که برای خاموش کردن فتنه یهود به خیبر می‌رفت، محیصة بن مسعود را مأمور کرد تا اهالی فدک را به مصالحه با سپاه اسلام و حمایت نکردن از خیبریان ترغیب نماید؛ لذا اهل فدک که در ابتدا آماده مقابله و جنگ با مسلمانان می‌شدند از دشمنی با اهل اسلام دست برداشته و از مقابله با مسلمانان دست کشیدند. در واقع آنها به خاطر قدرت اهل اسلام و رعبی که بر آنها حاکم شده بود، صلح را پذیرفتند.

آن‌گاه که رسول خدا (ص) از کار خیبر فراغت یافت، پرچمی بست و فرمود: چه کسی این را بر می‌دارد و حقش را ادا می‌کند؟! ایشان می‌خواست کسانی را (برای بستن قرارداد صلح) به سوی باغ‌های فدک بفرستد. «زبیر» برخواست و گفت: من! پیامبر فرمود: تو نه! سپس سعد (ابن ابی وقاص) به پا خواست. حضرت به او هم فرمود: تو هم نه! (آیا پیامبر آنها را شایسته این کار نمی‌دانست؟!) سرانجام رو به علی کرد، فرمود: ای علی! برخیز و آن را تو بگیر. یعنی پیامبر تنها ایشان را شایسته و توانا برای انجام این امر می‌دانستند. علی (ع) نیز پرچم را گرفته و با سربازانی که به همراه داشت، به فدک رفت. او با اهالی آنجا قرارداد صلحی بست که در آن محفوظ ماندن جانشان اصل اولیه بود.

وقتی مسلمانان با پرچمداری امیر مؤمنان قلعه‌های خیبر را فتح کردند و یهودیان تسلیم شدند. وقتی خبر سقوط خیبر به گوش مردم یهودی فدک رسید آنان فرستادگانی را نزد رسول خدا (ص) فرستادند تا پیامبر (ص) در برابر پرداخت نیمی از آن با آنها صلح کند و هر وقت رسول خدا (ص) خواست، با خرید نیمی دیگر آنان را از آن بیرون کند. و وقتی رسول خدا (ص) مبلغ نصف دیگر آن را پرداخت کرد، آنان از فدک خارج شدند. لذا فدک از غنائم جنگی به حساب نمی‌آید تا مال همه مسلمانان باشد و طبق تعالیم اسلامی ملک شخصی رسول خدا (ص) و از انفال و هدیه‌ای الهی به آن حضرت بود، آیات قرآن هم در چنین مواردی صراحت دارد و از آن به عنوان "فیئ" یاد می‌کند که برای خدا و رسول و ذی القربی و یتیمان و مساکین است؛ این‌گونه سرزمین‌ها را «فیئ» یا خالصه می‌گویند که اختیار آن به طور کامل در دست رسول خدا (ص) قرار دارد و ایشان آن را طبق مصالح اسلام و مسلمین به مصرف می‌رسانند.

فدک تنها زمینی بود که رسول خدا (ص) آن را در میان مسلمانان تقسیم نکرد، به خلاف زمین‌های قبائل بنی نضیر و بنی قریظه و خیبر که رسول خدا (ص) آنان را در میان مسلمانان تقسیم کرد.

فدک، ملک شخصی فاطمه (س)

رسول خدا (ص) پیرو امر الهی، فاطمه (س) را خواست و به او فرمود: "خداوند به من فرمان داده تا فدک را به تو بدهم". فاطمه (س) هم فرمود: "از خدا و شما پذیرفتم" و بدین ترتیب، پیامبر (ص) آن را به فرمان الهی در زمان حیات خود، به فاطمه (س) بخشید و کارگزاران فاطمه (س) در زمان حیات رسول خدا (ص) و تا هنگام رحلت ایشان در آن به کار مشغول بودند.

به فرمودۀ امام باقر و امام صادق (ع) پس از نزول آیۀ ﴿وَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ﴾ پیامبر فدک را به فاطمه زهرا (س) بخشید و در همان مجلس علی (ع) را خواست و سندی نیز تنظیم کرد که امیرمؤمنان (ع) و ام ایمن گواهان آن بودند. حضرت زهرا (س) نماینده‌ای برای خود برگزید که امور فدک را از نزدیک اداره کند و کارمندانی نیز به فرمان او درآورد. فدک از سه سال پیش از وفات پیامبر در دست فاطمه (ع) بود و بنی هاشم تا پیامبر (ص) زنده بود، از محصول فدک بهره می‌بردند و عواید آن، در امور خیر، مانند کمک به در راه‌ماندگان و هزینه ازدواج جوانان بنی‌هاشم مصرف می‌شد.

غصب فدک

هنوز ده روز از رحلت پیامبر نگذشته بود که دولت خلفا، فدک را مصادره کرد و دستور داد عمال و کارکنان فاطمه (س) را از فدک بیرون کردند و عمالی را در جایشان نصب نمود. خلیفه اول، نماینده حضرت زهرا (س) را اخراج کرد و فدک را به بهانه حدیث ساختگی نَحْنُ مَعَاشِرَ الْأَنْبِیَاءِ لَا نُوَرِّثُ به تصرف خویش درآورد. البته بهانه می‌آوردند که فتوحات اسلام احتیاج به اموال زیاد دارد. در یک گزارش معتبر می‌خوانیم که عمر می‌گوید: آنگاه که پیامبر این جهان را ترک کرد، من و ابوبکر به نزد علی (ع) رفتیم و به او گفتیم: در مورد آنچه پیامبر به جای گذارده چه می‌گویی؟ او گفت: ما از همه کس به رسول خدا (ص) نزدیک‌تر هستیم. (پس طبق قانون، همه آنها به ما می‌رسد). من گفتم: در مورد آنچه از ماترَک ایشان در خیبر به جای مانده است؟ او گفت: آنچه در خیبر است هم مال ماست! من گفتم: آنچه در فدک باقی مانده است چه؟ او گفت: آن هم مال ماست! من گفتم: به اینها (که می‌گویید نخواهید رسید مگر اینکه سرهای ما را با اره جدا کنید.

امیرمؤمنان (ع) و حضرت زهرا (س) از راه‌های گوناگون کوشیدند فدک را بازپس گیرند و برای اثبات مالکیت خود، استدلال و احتجاج کردند. حضرت زهرا (ع) هم در خطبۀ معروف خویش از غصب آن انتقاد می‌نماید و با استناد به آیات قرآن، ادعای آنان را در اینکه پیامبر ارث باقی نمی‌گذارد ردّ می‌کند. علاوه بر اینکه فدک مدت‌ها در اختیار حضرت فاطمه (س) بود و از این رو، نیازی نبود آن حضرت برای اثبات مالکیت خویش بینه اقامه کند؛ اما از او بینه خواستند. سرانجام با اینکه حضرت فاطمه (س) بینه و شاهد اقامه کرد، نپذیرفتند و فدک را بازنگرداندند.

حجاج نیشابوری ماجرای مطالبۀ فدک از خلیفۀ اول را به صورت مشروح نقل کرده و در روایتی از عایشه آورده است که چون خلیفه فدک را بازپس نداد، فاطمه (س) با او قهر کرد و دیگر هیچ‌گاه با او سخن نگفت. فدک از آن پس چند بار دست به دست گشت. چند بار به مالکیت بنی هاشم درآمد و دوباره بازپس گرفته شد؛ اما سرانجام در زمان خلافت مأمون عباسی به گونۀ رسمی و مستند به مالکیت فرزندان زهرا (س) درآمد.

سخنرانی برای انصار بعد از غصب فدک

مقالهٔ اصلی: خطبه فدکیه

زمانی که فدک غصب شد، فاطمه (س) به سراغ انصار رفت و برای آنان سخنرانی کرد و از ولایت الهی همسر معصومش گفت، اما آنان در جواب گفتند: ای دختر محمد! اگر این سخنان را قبل از بیعت با ابوبکر از تو شنیده بودیم با کسی جز علی بیعت نمی‌کردیم. و فاطمه (س) پاسخ داد: "مگر پدرم روز غدیر خم، عذری برای کسی باقی گذاشت؟".

فاطمه (س) در روزهای آخر عمر خویش نیز در جمع مهاجران و انصار خطبه‌ای خواند که اگرچه به خطبه فدکیه معروف شده است، معارفی بلند به همراه دارد و ایشان در آن به تبیین جایگاه امامت اهل بیت (ع) پرداخته است. آن حضرت در این خطبه می‌فرماید: "خداوند اطاعت ما را مایه نظم امت، و امامت ما را مایه دوری از تفرقه قرار داد".

حضرت فاطمه (س) و بحث با خلیفه اول

با اخراج نیروهای فاطمه (س) از فدک به دست یاران ابوبکر، فاطمه (س) نزد او آمد و از او خواست تا فدک را به او بازگرداند و به او فرمود: "رسول خدا آن را به من بخشیده است".

پس از درخواست آن حضرت در بازگرداندن فدک به عنوان ملک شخصی، ابوبکر، در کمال ناباوری، از ایشان شاهد خواست. موارد فراوانی در کتاب‌های حدیثی و تاریخی اهل سنت وجود دارد که رسول خدا (ص) و صحاب بدون درخواست شاهد، به خبر واحد خبردهندگان، تنها به شرط عدالت آنان، عمل می‌کرده‌اند؛ به طوری که از این رفتار، به عنوان سیره رسول خدا (ص) و همچنین سیره صحابه یاد شده است و همگان آن را پذیرفته‌اند. همچنین در منابع معتبر اهل سنت، بر این نکته تصریح شده است که در نزد ابوبکر خبرهای واحد صحابه به شاهد نیاز نداشت و بدون درخواست شاهد، آن را می‌پذیرفته است. ابوبکر به خبر واحد جابر که ادعا کرد، رسول خدا (ص) به او وعده داد که اگر اموال بحرین برسد، فلان مقدار را به تو خواهم داد، بدون درخواست شاهد، عمل کرد و آن مبلغ را به او پرداخت. جابر می‌گوید: رسول خدا (ص) به من فرموده بود: "اگر اموال بحرین برسد به تو چیزی از آن خواهم داد" و وقتی آن مال رسید که رسول خدا (ص) چشم از جهان فرو بسته بود. ابوبکر اعلام کرد، هر که رسول خدا (ص) به او وعده‌ای داده و یا از آن حضرت ‌طلبی دارد نزد من آید. من نیز نزد وی رفته و گفتم: رسول خدا (ص) به من چنین وعده فرمود؛ او نیز مشتی از آن درهم‌ها را به من داد و چون آن را شمردم پانصد درهم بود و او گفت: "دو برابر آن را نیز خودت بردار". همچنین ابوبکر با شنیدن خبری از مغیره و محمد بن مسلمه دستور داد که به جده (مادر بزرگ) میت نیز ارث داده شود؛ چون این دو گفته بودند، پیامبر (ص) یک ششم از میراث را به جد متوفی اختصاص داده است. سپس ابوبکر همین حکم را با شنیدن خبری از بلال که گفت: این حکم بر خلاف دستور رسول خدا (ص) است، تغییر داد. جالب توجه آنکه ابوبکر از فاطمه (س) برای درستی سخنش، شاهد خواست اما اطرافیانش خبرهای ابوبکر را بدون درخواست شاهد از او می‌پذیرند؛ از جمله، او ادعا کرد که از رسول خدا (ص) شنیده است پیامبران ارث نمی‌گذارند. با این حال، حضرت فاطمه (س)، برای اعطای فدک به ایشان شاهدانی را نیز به نزد ابوبکر آورد؛ پس امیرمؤمنان (ع) به عنوان شاهد، حاضر شده و شهادت داد که رسول خدا فدک را به فاطمه (س) بخشیده است اما ابوبکر آن را کافی ندانست و شاهد دیگری خواست. در حالی که شهادت امیرمؤمنان (ع) کافی بود و به شاهد دیگر نیازی نبود. دلیل این مطلب، ماجرای خزیمه ذوالشهادتین است که رسول خدا (ص) شهادت وی را به جای شهادت دو نفر پذیرفت و به او لقب ذوالشهادتین داد. این در حالی است که خزیمه از اصحاب امیرالمؤمنین علی (ع) بود که در صفین، پس از شهادت عمار، در یاری آن حضرت به شهادت رسید. حال چگونه است که ابوبکر، شهادت امیرمؤمنان (ع) را که احدی از صحابه از او در نزد رسول خدا (ص) محبوب‌تر نبوده است و رسول خدا (ص) بارها درباره او می‌فرمود: "علی با حق و حق با اوست و این دو هرگز از یکدیگر جدایی ندارند تا آنکه در روز قیامت در کنار حوض کوثر بر من وارد شوند"؛ کافی نمی‌داند؛ در حالی که رسول خدا (ص) شهادت خزیمه را به جای دو شاهد پذیرفته است؟

فاطمه (س) بعد از کافی شمرده نشدن شهادت امیرمؤمنان (ع)، دو شاهد دیگر نیز آورد که آنها ام ایمن و رباح، خادمان رسول خدا (ص) بودند، آن دو نزد ابوبکر حاضر شده، و شهادت دادند که رسول خدا (ص) فدک را به فاطمه (س) بخشیده است، اما ابوبکر شهادت آنها را نپذیرفت. فاطمه از بازپس‌گیری فدک ناامید شد و لذا در مرحله دوم به همراه عمویش، عباس نزد ابوبکر آمد و فدک را به عنوان میراث رسول خدا (ص) از او خواست، زیرا مالکیت کامل رسول خدا (ص) بر فدک به شاهد نیازی نداشت و انکار شدنی نبود و لاجرم فدک باید به فاطمه (س) که فرزند آن حضرت بود، به ارث می‌رسید اما ابوبکر با ادعای اینکه از رسول خدا (ص) شنیده که پیامبران، ارث نمی‌گذارند و آنچه از آنان می‌ماند صدقه است، باز هم فاطمه (س) را از فدک و بلکه تمامی اموال رسول خدا (ص) محروم کرد.

حضرت فاطمه (س) با تعجب به او فرمود: "سبحان الله! رسول خدا (ص) سخنی مخالف قرآن نمی‌گوید؛ به راستی که سیره و سنت او به فراموشی سپرده شده؛ آیا با دروغ بستن به رسول خدا (ص) بر برقراری ظلمی آشکار و منکری بس بزرگ هم‌سخن شده‌اید؟ البته این کار از شما شگفت نیست، زیرا که در زمان حیاتش نیز از شرور شما در امان نبود و برای او مشکلاتی به بار می‌آوردید. این کتاب خداست که به عدالت حکم کرده و فصل الخطاب است و درباره یکی از پیامبران خداوند (زکریا) می‌فرماید: ﴿وَإِنِّي خِفْتُ الْمَوَالِيَ مِنْ وَرَائِي وَكَانَتِ امْرَأَتِي عَاقِرًا فَهَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا * يَرِثُنِي وَيَرِثُ مِنْ آلِ يَعْقُوبَ وَاجْعَلْهُ رَبِّ رَضِيًّا﴾. و همچنین فرموده است: ﴿وَوَرِثَ سُلَيْمَانُ دَاوُودَ وَقَالَ يَا أَيُّهَا النَّاسُ عُلِّمْنَا مَنْطِقَ الطَّيْرِ وَأُوتِينَا مِنْ كُلِّ شَيْءٍ إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْفَضْلُ الْمُبِينُ﴾ و این دو (زکریا و داود) پیامبران الهی‌اند و نیز خداوند متعال در میان مخلوقاتش ارث را قرار داد و سهم مذکر و مؤنث را معین فرمود. هوس‌های نفسانی شما این کار را برایتان آراسته! من صبر جمیل (شکیبایی بدون ناسپاسی) خواهم داشت و در برابر آنچه می‌گویید، از خداوند یاری می‌طلبم!" سپس فرمود: "پیامبری، موروثی نیست اما غیر از آن (دارایی پیامبران) به ارث می‌رسد با این حال چرا من از ارث پدرم محروم باشم؟ آیا در قرآن آمده که همه ارث می‌برند به جز فاطمه دختر محمد؟ هست نشانم ده و قانعم کن".

ابوبکر که در مقابل استدلال محکم فاطمه (س) چیزی برای گفتن نداشت چنین گفت: "ای دختر رسول خدا! تو، خودِ برهانی و منطق حکمتی و مرا توان پاسخگویی به تو نیست اما پای مردم در میان است، زیرا که آنان از آنچه من انجام داده‌ام پیروی کرده و در آنچه ستانده و رها کردم دنباله‌رو من بوده‌اند (حال چگونه به خطای خود اعتراف کنم)".

فاطمه (س) رو به جمعیت حاضر کرد و فرمود: "ای مردم! آیا درباره کسی که به باطل رو کرده و بر فعل زیان‌بار، هم‌رأی شده‌اید؟! به راستی که باطل‌گرایان چه بد سزایی دارند؛ ولی آنها که گوش‌هایشان کر است، هنگامی که انذار می‌شوند، سخنان را نمی‌شنوند! به خدا سوگند، روزی که پرده‌ها برچیده شود، جزای این عمل خود را سنگین خواهید یافت که وقت نجات گذشته است و از جانب خداوند، آنچه را که از آن هراسانید، برایتان پیش خواهد آمد".

در این هنگام ابوبکر دست به قلم برد و به کارگزار خود نوشت که فدک را به فاطمه (س) بازگرداند و فاطمه (س) نامه را گرفت و از جلسه خارج شد که ناگاه عمر به سوی او آمد و نامه ابوبکر را از دست او گرفته و پاره کرد و گفت: "پسر ابی قحافه خرفت شده و ظلم کرده است". فاطمه (س) فرمود: "به تو چه ربطی دارد؟" و او را چنین نفرین کرد: "خدا به تو مهلت ندهد و تو را بکُشد و شکمت را بدرد".ref>.

امیرمؤمنان (ع) نیز در مقابل ابوبکر چنین پاسخ داد: "قرآن چنین می‌فرماید: سلیمان از داود ارث بُرد"﴿وَوَرِثَ سُلَيْمَانُ دَاوُودَ وَقَالَ يَا أَيُّهَا النَّاسُ عُلِّمْنَا مَنْطِقَ الطَّيْرِ وَأُوتِينَا مِنْ كُلِّ شَيْءٍ إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْفَضْلُ الْمُبِينُ﴾ و زکریای پیامبر در دعایش به پیشگاه الهی گفت: "پروردگارا! فرزندی که از من و آل یعقوب ارث بَرَد، نصیب من فرما". ابوبکر در مقابل استدلال محکم امیرمؤمنان (ع) راهی جز تسلیم نیافت و گفت: "همین طور است"، اما باز همان حدیث را مطرح کرد و امیرمؤمنان (ع) او را به پایبندی به قرآن دعوت کرد و فرمود: "این کتاب خدا است که چنین میگوید". همچنین حضرت فاطمه (س) به ابوبکر فرمود: "دخترت از تو ارث می‌برد و من از پدرم ارث نمی‌برم!" و نیز فرمود: "چرا تو به جای ما از رسول خدا (ص) ارث می‌بری؟!" او پاسخ داد: "ای دختر رسول خدا! من از پدرت زمین و طلا و نقره و غلام ارث نبردم". فاطمه (س) فرمود: "اکنون سهمی را که خداوند برای ما قرار داده و مخصوص ما گردانده، در دست تو است".

فاطمه (س) پس از آنکه دریافت به هیچ روی غاصبان فدک خیال بازگرداندن حقوق او را ندارند، برخورد عملی خود را با آشکار ساختن خشم و غضب خود بر ابوبکر و عمر آغاز کرد که با دوری از آنان تا پایان عمر و نیز نفرین آنان پس از هر نماز، ادامه یافت.

در این باره در معتبرترین منابع حدیثی اهل سنت چنین آمده است: پس از وفات رسول خدا (ص) فاطمه میراث پدرش را از ابوبکر خواست. ابوبکر گفت: "رسول خدا (ص) گفته است: ما ارث نمی‌گذاریم و آنچه از ما می‌ماند صدقه است". فاطمه غضبناک شد و دیگر با ابوبکر سخن نگفت تا اینکه وفات کرد. فاطمه‌ای که پیامبر (ص) درباره او فرمود: "فاطمه پاره تن من است؛ هر که او را غضبناک کند، مرا غضبناک کرده است" و نیز فرمود: "فاطمه پاره تن من است؛ هر که او را آزرده سازد مرا آزرده است".

از جمله کارهای امیرمؤمنان (ع) پس از مؤثر نیفتادن راه‌های پیشین و اصرار ابوبکر بر حدیث ادعایی خود و محرومیت اهل‌بیت (ع) از میراث رسول خدا (ص) این بود که با صراحت تمام چهره واقعی ابوبکر و عمر را آشکار ساخت. علی (ع) علاوه بر معرفی شخصیت آن دو، آنها را برای تشییع پیکر مجروح همسرش فاطمه (س) خبر نکرده و در تاریکی شب به آن پرداخت.

نقش خلیفه دوم در ماجرای فدک

قاضی نورالله تستری از طرائف ابن طاووس چنین نقل می‌کند: برخی از دانشمندان اهل تسنن روایت نموده‌اند که چون فاطمه زهرا(س) در رد فدک با ابوبکر سخن گفت و اظهار کرد که پدر بزرگوار و سید ابرار آن را به او بخشیده است، ابوبکر گفت: مرا آن گمان بود که تو به عنوان ارث از پیامبر متصرف در فدک شده‌ای؛ اما اگر قبل از وفات آن را به تو بخشیده باشد، تو را از آن منع نمی‌کنم، و خواست که در باب رد فدک کاغذی به جهت او بنویسد. عمر او را از نوشتن آن منع کرد و گفت: او زنی بیش نیست؛ از او گواه طلب باید کرد.

همچنین علامه حلی گوید: هنگامی که فاطمه زهرا(س) ابوبکر را در مورد فدک موعظه کرد (و او را از کار خلاف و گناه برحذر داشت)، ابوبکر نوشته‌ای به فاطمه زهرا(س) داد که فدک به او برگردانده شود. اما همین که فاطمه زهرا(س) از نزد ابوبکر خارج شد، عمر او را دید و آن نوشته را گرفت و پاره کرد.

در روایتی دیگر این طور گزارش شده است: پس از گواهی دادن علی(ع) و ام ایمن، ابوبکر نامه‌ای برای فاطمه(س) نوشت که فدک را به او برگرداند. در این هنگام، عمر وارد شد و نوشته را گرفت و پاره کرد. در برخی روایات نیز آمده است که فاطمه زهرا(س) نامه را نمی‌داد و او به زور و با اسائه ادب گرفت و فاطمه زهرا نیز او را نفرین کرد.

با توجه به آنچه گفته آمد، نمی‌توان خلیفه اول را تبرئه کرد؛ زیرا اگر وی تصمیم داشت که حق علی(ع) و فاطمه(س) را به آنان بدهد، به عمر اعتراض می‌کرد و نامه را دوباره می‌نوشت.

بررسی داوری خلیفه اول

فاطمه، علی(ع) و ام ایمن را شاهد گرفت؛ اما ابوبکر نپذیرفت. در فتوح البلدان آمده است: «وَ شَهِدَ لَهَا عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ فَسَأَلَهَا شَاهِداً آخَرَ فَشَهِدَتْ لَهَا أُمُ أَيْمَنَ‌، فَقَالَ: قَدْ عَلِمْتِ يَا بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ أَنَّهُ لَا تَجُوزُ إِلَّا شَهَادَةُ رَجُلَيْنِ أَوْ رَجُلٍ وَ امْرَأَتَيْنِ! فَانْصَرَفَتْ». پس از این ماجرا، تا پایان خلافت ابوبکر و سال‌های متمادی پس از او، فدک به فاطمه(س) و فرزندان او بازگردانیده نشد.

اکنون به بررسی این داوری می‌پردازیم. در این داوری، اشتباهاتی متعدد روی داده است:

1. در فقه اسلام و کتاب قضا، از مسلمات است که اگر کسی خانه‌ای را در تصرف داشته باشد و دیگری ادعای مالکیت آن را نماید، مدعی باید ادعای خود را اثبات کند، نه کسی که خانه در تصرف او است. اما ابوبکر برخلاف این حکم مسلم، از علی(ع) و فاطمه(س) خواست که مالکیت خود را اثبات کنند.
2. همچنین از مسلمات فقه است که تاکسی علیه متصرف شکایت نکرده است، قاضی نمی‌تواند متعرض او شود، و در این باره کسی نزد خلیفه شکایت نبرده بود.
3. اگر خود خلیفه شکایت داشت، می‌بایست طبق مقررات قضای اسلامی نزد یک قاضی دیگر شکایت می‌کرد؛ زیرا به قول خود او، فاطمه(س) مدعی، و وی منکر بوده است، و لازم بود داور غیر از مدعی و منکر باشد.
4. خلیفه که خود مدعی بود، به قضاوت پرداخت، و این نیز از نظر فقه اسلام مجاز نیست.
5. قاضی ابتدا باید سخن مدعی و منکر را بشنود، و بعد حکم کند، و پس از آن، حکم اجرا شود؛ اما در این نمونه، قبل از داوری و حکم قطعی، ابوبکر فدک را گرفته بود. این نیز با موازین قضایی اسلام سازش ندارد.
6. قاضی می‌تواند به علم خود عمل کند و ابوبکر به حکم آیه تطهیر که درباره فاطمه(س) نازل شده بود، می‌دانست که فاطمه دروغ نمی‌گوید، اما سخن حضرت را نپذیرفت و دو شاهد‌ طلبید.
7. از دو شاهد حضرت زهرا(س) یکی معصوم بود و دیگری را رسول خدا اهل بهشت معرفی کرده بود. واضح است که شهادت دادن علی(ع) به دلیل عصمت او، برای کسی که به آیه تطهیر اعتقاد داشته باشد، علم‌آور است و می‌تواند جایگزین دو شاهد باشد. همچنین شهادت ام ایمن به دلیل سخنی که رسول خدا درباره او فرموده بود، برای کسی که به گفتار رسول خدا ایمان داشته باشد، اطمینان آور است و می‌تواند جایگزین شهادت دو زن باشد؛ اما ابوبکر شهادت این دو شاهد را نپذیرفت.
8. برای اثبات مالکیت در محکمه، به دو شاهد مرد نیاز نیست، بلکه یک شاهد و قسم را نیز کارساز دانسته‌اند؛ یعنی سوگند، مکمل گواهی یک شاهد می‌شود. نزاع فدک نیز نزاعی مالی بوده است.
9. فاطمه(س) فدک را در تصرف داشت و مدعی مالکیت آن بود و او و علی و حتی حسنین(ع) و ام ایمن به این مطلب گواهی می‌دادند. گذشته از این، طبق گفته یکی از علمای شیعه، به دلیل کثرت مصاحبت خلیفه اول و دوم با رسول خدا، آنان به طور قطع، از واگذاری فدک به حضرت زهرا(س) اطلاع داشته‌اند. بنابراین، ابوبکر و عمر با علم و عمد، و با هدفی دیگر، مسئله را این گونه طراحی کردند. ابن ابی الحدید می‌گوید: از علی بن الفارقی که از مدرسان مدرسه غربیه بغداد بود، پرسیدم: با اینکه ابوبکر می‌دانست فاطمه(س) در مسئله فدک راست می‌گوید، چرا فدک را به او نداد؟ استادم لبخند زد و سخنی لطیف گفت. او گفت: اگر آن روز ابوبکر به مجرد ادعای فاطمه زهرا(س) فدک را به او می‌داد و به راستگویی وی اعتراف می‌کرد، فاطمه روز دیگر می‌آمد و مسئله خلافت علی(ع) را از قول پدرش مطرح می‌کرد و ابوبکر در عدم قبول گفتار او عذر و بهانه‌ای نداشت؛ زیرا خودش قبلاً به راستگویی فاطمه(س) اعتراف کرده بود، و بدون گواه و شهود، ادعای او را پذیرفته بود....
10. شاید از مهمترین ادله بی‌اساس بودن داوری ابوبکر این باشد که هیچگاه در طول تاریخ، قضاوت او پذیرفته نشده و بارها فدک به اهل‌بیت(ع) برگردانده شده است. این کار اولین بار به دست عمر بن عبدالعزیز صورت گرفت.

اهداف غصب فدک

فدک خیلی بزرگ بود، نخل‌های آن به تعداد نخل‌های کوفۀ امروز و محصول خرمای آن بیشتر از خیبر بود و ابوبکر و عمر هدفشان از تصرّف آن این بود که علی (ع) به کمک محصولات و غلّۀ آن در مخاصمه‌ای که دربارۀ خلافت داشت قدرت نگیرد، از این‌رو بعد از فدک، فاطمه و علی و سایر بنی‌هاشم و بنی مطّلب را از حقّشان نسبت به خمس جلوگیری کردند، چراکه انسان تهیدست، همتش هم سست و خودش خوار می‌شود و در پی کسب و کار می‌رود و ریاست‌طلبی و حکومت را رها می‌کند.

غصب فدک جنبۀ سیاسی داشت و می‌خواستند دست اهل بیت را از امور مالی کوتاه کرده و به پشتوانۀ اقتصادی آنان ضربه بزنند. علی (ع) در نهج البلاغه از فدک و حرص دیگران نسبت به آن یاد می‌کند: «آری تنها از آنچه آسمان بر آن سایه افکنده فدک در دست ما بود که گروهی بر آن نیز بخل ورزیده و نتوانستند آن را در دست ما ببینند و گروهی دیگر نیز آن را سخاوتمندانه واگذار کردند.». فدک پیوسته در تاریخ به عنوان نشانه‌ای روشن از ظلم به اهل بیت مطرح بوده و ابعادی فراتر از تصرّف یک مزرعه و باغ یافته است.

کوتاه کردن دست اهل بیت از آن، نمادی از کنار گذاشتن سیاسی بوده و فدک مترادف با حکومت شده است. گواه این مطلب، سخن موسی بن جعفر (ع) به خلیفۀ وقت است. "هارون الرشید" به امام کاظم (ع) می‌گفت: حدّ فدک را تعیین کن تا به تو برگردانم، حضرت نمی‌پذیرفت. وی اصرار کرد، امام فرمود: من فدک را جز با همۀ محدوده‌اش نمی‌گیرم. گفت: مگر حدود آن چیست؟ امام فرمود: اگر حدّ آن را تعیین کنم برنمی‌گردانی، گفت: به حقّ جدّت قسم بر می‌گردانم. موسی بن جعفر (ع) فرمود: حدّ اول آن عدن است، رنگ چهرۀ هارون دگرگون شد. گفت: خوب! فرمود: حدّ دوّم آن سمرقند است. چهرۀ هارون تیره و غضب‌آلود شد. امام فرمود: حدّ سوّم آن آفریقاست. چهرۀ مأمون سیاه شد و گفت: خوب دیگر چه؟ امام فرمود: حدّ چهارم آن کنارۀ دریای خزر و ارمنستان است. هارون گفت: پس چیزی برای ما نماند! پس بیا به جای من بنشین! امام کاظم (ع) فرمود: من گفتم که اگر محدودۀ آن را مشخص کنم پس نمی‌دهی. اینجا بود که هارون بر کشتن امام مصمّم شد. این یعنی همۀ قلمرو وسعت اسلام که حقّ خاندان پیامبر بوده و دیگران غصب کرده‌اند. برای فاطمه فدک به عنوان نشانه‌ای از غصب و زور رژیم، برایش اهمیت یافته بود و با طرح مسألۀ فدک می‌کوشید تا حکومت را محکوم کند... فدک برای فاطمه یک مسألۀ سیاسی شده بود و وسیلۀ مبارزه و پافشاری فاطمه از این‌رو بود، نه به خاطر ارزش اقتصادی آن.

بنابراین، فدک برای شیعیان تنها یادآور یک نزاع مالی نیست؛ بلکه نمادی از مظلومیت حضرت فاطمه (س) و امام علی (ع) است که با نام آنان گره خورده و ارزش اعتقادی یافته است.

فدک در گذر تاریخ

سیر تاریخی فدک، یکی از شگفتی‌های تاریخ اسلام بود که هر یک از خلفا، در برابر آن موضعی داشتند. یکی می‌گرفت و دیگری پس می‌داد، و این وضع آن قدر ادامه یافت تا این سرزمین به کلی ویران شد. برای پی بردن به فراز و نشیب‌هایی که در این روستای آباد پدید آمد کافی است مقطع‌های زیر را مورد توجه قرار دهیم:

1. فدک در آغاز پس از سقوط خیبر، از طریق مصالحه از یهودیان به پیامبر (ص) منتقل شد و اختیار آن به طور کامل با شخص پیامبر (ص) بود.
2. طبق اسناد معتبر تاریخی، پیامبر (ص) آن را در حیات خود طبق دستور قرآن و آیه «ذات القربی حقه» به فاطمه زهرا (س) بخشید.
3. در زمان خلیفه اول، این آبادی غصب شد، و در اختیار حکومت وقت قرار گرفت، و آنها با سرسختی عجیبی در حفظ این وضع کوشیدند.
4. این امر همچنان ادامه داشت تا زمان عمر بن عبدالعزیز که نسبت به اهل بیت پیغمبر (ص) روش ملایم‌تری داشت، رسید. او فدک را به فرزندان فاطمه (س) برگرداند.
5. دیری نپایید که یزید بن عبدالملک، آن را مجدداً غصب کرد.
6. سرانجام بنی امیه منقرض شدند و بنی عباس روی کار آمدند. ابوالعباس سفاح، خلیفه معروف عباسی، فدک را به عبدالله بن حسن بن علی (ع)، به عنوان نماینده بنی فاطمه (س) باز گرداند.
7. چیزی نگذشت که منصور عباسی آن را از بنی حسن گرفت و با روی کار آمدن مهدی عباسی، فدک به فرزندان فاطمه (س) باز گردانده شد.
8. موسی الهادی، بار دیگر فدک را غصب کرد و هارون الرشید نیز همین راه را ادامه داد.
9. «مأمون»، به خاطر تظاهر به علاقه شدید نسبت به اهل بیت پیغمبر (ع) و فرزندان امام علی (ع) و فاطمه زهرا (س)، فدک را با تشریفاتی خاص به فرزندان فاطمه (س) بازگرداند.

در تاریخ آمده است که مأمون به قثم بن جعفر، فرماندار مدینه چنین نوشت: انه كان رسول الله اعطى ابنته فاطمة فدكاً و تصدق علبها بها، وأن ذلك كان امراً ظاهراً معروفاً عند آله (ع) ثم لم تزل فاطمة تدعى منه بما هي اولى من صدق عليه، و انه قد رأى ردها الى ورثتها و تسليمها إلى محمد بن يحيى بن الحسين بن زيد بن علي... و محمد بن عبدالله بن الحسين... ليقوما بها لأهلهما (رسول خدا (ص)، فدک را به دخترش، فاطمه (س) بخشید، و این امری آشکار و معروف نزد اهل بیت پیامبر (ص) بود، پس همواره فاطمه (س) مدعی آن بود و قول او از همه شایسته‌تر به تصدیق و قبول است، و من صلاح می‌بینم که آن به ورثه آن حضرت داده شود، و به محمّد بن یحیی و محمد بن عبدالله (نوه‌های امام زین العابدین (ع)) بازگردانی تا آن‎ها به اهلش برسانند).

ابن ابی الحدید می‌گوید: مأمون برای رسیدگی به شکایات مردم نشسته بود، اولین شکایتی که به دست او رسید و به آن نگاه کرد، مربوط به فدک بود، همین که شکایت را مطالعه کرد، گریست و به یکی از مأموران گفت: صدا بزن وکیل فاطمه (س) کجاست؟ پیرمردی جلو آمد و با مأمون سخن بسیار گفت. مأمون دستور داد حکمی را نوشتند و فدک را به عنوان نماینده اهل بیت (ع)، به دست او سپردند. هنگامی که مأمون این حکم را امضاء کرد، دعبل برخاست و اشعاری سرود که نخستین بیت آن این بود: أصبح وجه الزمان قد ضحكا * بردّ مأمون هاشما فدكا (چهره زمان خندان شد،؛ چراکه مأمون فدک را به بنی هاشم بازگرداند).

متوکل عباسی، به خاطر کینه شدیدی که از اهل بیت (ع) در دل داشت، بار دیگر فدک را از فرزندان فاطمه (س) غصب کرد. اما منتصر - فرزند متوکل - آن را به صاحبان اصلیش داد و تا انتهای خلفای عباسی، فدک دست به دست گردید. بدیهی است روستایی که هر روز بازیچه دست سیاستمداران کینه‎توز باشد، به سرعت رو به ویرانی می‌گذارد، سرانجام فدک و تمام آبادی آن ویران، و درختانش خشک شد!.

فدک در حال حاضر به نام "الحائط" در مرز شرقی خیبر قرار دارد و شامل تعدادی روستا و بیش از ۱۱ هزار سکنه و سرزمینی پوشیده از نخلستان و برخوردار از امکانات کشاورزی است.

منابع

1. کرمانی کجور، محمد، مقاله «فاطمه زهرا دختر رسول خدا»، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۱‌
2. محدثی، جواد، فرهنگ غدیر
3. فرهنگ شیعه
4. قاضی خانی، حسین، فدک، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲
5. محمدی، حسین، رضانامه
6. ناظم‌زاده، سید اصغر، تجلی امامت
7. جاودان، محمد علی، جانشین پیامبر
8. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، مکاتبه اختصاصی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت
9. استادی، رضا، مقاله «فدک»، دانشنامه امام علی ج۸