بحث:فدک در تاریخ اسلامی

مقدمه

• فدک، دهکده‌ای در حجاز است که فاصله آن تا مدینه در زمان پیامبر(ص) دو یا سه روز بوده است. این منطقه، با آب و هوای خوش و محصولات فراوان کشاورزی، در نزدیکی خیبر واقع و محل سکونت یهودیان زمان رسول الله بوده است.

فتح فدک

• رسول خدا(ص) در سال هفتم هجری برای جنگ با یهودیان منطقه خیبر فرمان جهاد صادر کرد. پس از فتح خیبر، پیامبر(ص) و اهالی فدک را که از هم‌پیمانان خیبریان بودند به اسلام دعوت کرد.

آنان نیز که از سرانجام همکیشان خیبری خود آگاه شده بودند و توان مقابله با مسلمانان را در خود نمی‌دیدند با آن حضرت صلح کردند. با واگذاری نیمی از اراضی فدک به رسول الله(ص)، نیمی دیگر در تملک یهودیان باقی ماند.

فدک در زمان رسول خدا(ص)

• از آنجا که فدک بدون دخالت لشکریان اسلام و به صورت مصالحه به پیامبر(ص) واگذار شده بود؛ بنابر آیین الهی اسلام، ملک خاص حضرت شد و مسلمانان حقی به آن نداشتند.

اعطای فدک به فاطمه(س)

• در پی نزول آیه ﴿وَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ﴾ و به دستور پروردگار، پیامبر(ص) فدک را به دخترشان فاطمه(س) عطا کردند . طبق گزارش قطب راوندی، حضرت رسول(ص)، علی(ع) را‌ طلبیدند و از ایشان خواستند این بخشش را به کتابت درآورد؛ آن‌گاه علی(ع) و ام‌ایمن شاهد این بخشش شدند. فدک، تسلیم فاطمه(س) شد و ایشان امور آن را سرپرستی می‌کردند.
• عواید فدک افزون بر گذران زندگی، در امور خیر، مانند کمک به در راه‌ماندگان و هزینه ازدواج جوانان بنی‌هاشم مصرف می‌شد.

فدک پس از پیامبر(ص)

• فدک، ارزش مالی فراوانی داشت؛ به گونه‌ای که محصول خرمای آن را از خیبر بیشتر دانسته‌اند . با درگذشت پیامبر(ص)، متصدیان خلافت که از ارزش فدک آگاه بودند، باقی بودن آن را بر تملک اهل بیت(ع) برنتافتند و حق فاطمه(س) را نادیده انگاشتند و فدک را به تصرف خویش در آوردند. آنان مدعی شدند که فدک، ملک حضرت بوده است، و ملک رسول خدا(ص) پس از ایشان، صدقه و برای همه مسلمانان است. اینان عامل خود را به فدک فرستادند و کارگزاران فاطمه(س) را از آنجا اخراج کردند. استدلال ایشان، سخنی منسوب به رسول الله(ص) و راوی آن ابوبکر بود. به گفته او، پیامبر(ص) فرموده بود: "ما انبیا، چیزی به ارث نمی‌گذاریم. آنچه از ما می‌ماند، صدقه است".

فاطمه(س) و غصب فدک

• هنگامی که فاطمه(س) می‌بیند حاکمان وقت ملکش را تصرف کرده‌اند، نزد ابوبکر می‌رود و خواستار بازگرداندن فدک می‌شود و می‌فرماید که فدک به ایشان واگذار شده است و بر این واگذاری، سند و شاهد ارائه می‌کند؛ اما خلیفه اول با طرح سخن ادعا شده بالا که به رسول خدا(ص) منسوب کرده بود، مسیر دادخواهی را عوض و بحث را به ارث مرتبط می‌کند. در مقابل حضرت با استناد به قرآن که فرزندان انبیا از آنان ارث می‌برند، سخن خلیفه را رد می‌کند؛ یعنی بر فرض اینکه فدک ارث باشد، من وارث پیامبرم، و فدک باز هم به من می‌رسد. این چه سخن خلاف قرآنی است که به پیامبر(ص) نسبت می‌دهید؟ اما خلیفه بر سخن خود پای فشرده، از رد فدک به فاطمه(س) خودداری می‌کرد .

علی(ع) و حمایت از حق

• از آنجا که در این میان، هم حق فاطمه(س) پایمال و هم سخنی بی‌اساس به پیامبر(ص) نسبت داده شده بود، علی(ع) به یاری مظلوم می‌شتابد و با غاصبان به احتجاج برمی خیزد و با استدلال‌های خویش، باطل را آشکار می‌کند؛ اما چون فدک نباید به صاحبش رد می‌شد، هیئت حاکمه همچنان بر رأی خود پای می‌فشرد.

خطبه حضرت فاطمه(س)

• حضرت فاطمه(س) تصمیم گرفت، در انظار عمومی سخنرانی کند و قضاوت در این مسئله را به تاریخ واگذارد. حضرت در معیت بانوانی که ایشان را همراهی می‌کردند، وارد مسجد رسول الله شد؛ در حالی که مسلمانان و غاصبان فدک در مسجد حضور داشتند، پرده‌ای آویخته شد و دختر پیامبر(ص) به خطبه ایستاد.
• حضرت خطبه‌ای غرا ایراد فرمود که به دلیل طولانی بودن، از آوردن متن آن خودداری کرده، تنها به محورهای آن اشاره می‌کنیم. ایشان پس از حمد و ثنای الهی و ترسیمی از رسالت نبوی به این موارد اشاره می‌کنند:

1. یادآوری این نکته که ما اهل‌بیت یادگاری از پیامبریم که در میان شما به امانت نهاده شده‌ایم؛
2. معرفی خود و بیان زحمات علی(ع) برای پیشرفت اسلام؛
3. گذری بر رحلت پیامبر(ص) و ماجراهای پس از آن؛
4. توبیخ غاصبان فدک.

• آن حضرت خطاب به انصار فرمود: "ای یادگاران زمان پیامبر(ص) و ای یاوران دین و دژهای محکم اسلام، این چه سستی است در کمک به من و چه کوتاهی است درباره حقم و چه خوابی است که درباره ظلم به من شما را فرا گرفته است؟... شما قدرت کمک به آنچه من طلب می‌کنم و قوت بر گرفتن آنچه را در پی آن هستم دارید". حضرت در این فراز، این نکته را یادآوری می‌کند که در واقع، سستی مسلمانان، این حوادث را در پی داشته است و آنان نیز در این حوادث بی‌تقصیر نیستند.
• ایشان در پایان سخنرانی خویش فرمودند: "این سخنان به سبب رسیدن جانم به لب و اتمام حجتی برای شما بود".

موضع منفی

• حضرت پس از این سخنرانی به منزل آمدند و گزارش شده است که تا آخر عمر با غاصبان سخن نگفتند و هر چند آنان در صدد دلجویی برآمدند، حضرت از موضع خود عقب ننشستند.

فدک در گذر تاریخ

• در روزگار معاویه، وی فدک را به مروان بن حکم به اقطاع داد؛ اما بعدها آن را از مروان بن حکم پس گرفت. با روی کار آمدن مروان بن حکم، فدک دوباره به تصرف وی در آمده، وی آن را به پسرش عبدالعزیز بخشید و از او به پسرش عمر بن عبدالعزیز رسید. عمر بن عبدالعزیز با توجه به اوضاع سیاسی دوران خود، فدک را به اولاد فاطمه(س) رد کرد؛ اما پس از وی امرای اموی، فدک را پس گرفتند.
• خلیفه عباسی، سفاح، فدک را به فرزندان فاطمه(س) می‌دهد؛ اما منصور، آن را پس می‌گیرد . در روزگار مأمون، گروهی از سادات به وی شکایت بردند که فدک را پیامبر(ص) به فاطمه(س) بخشید، و حضرت از ابوبکر رد آن را خواست. ابوبکر از وی طلب شهود کرد و آن جناب نیز علی(ع) و ام‌ایمن را به شهادت فراخواند. مأمون، فقها را فراخواند و آنان بر تمام بودن شهادت علی(ع) و ام‌ایمن فتوا دادند. از همین رو فدک به اولاد فاطمه(س) رد شد؛ اما به روال سابق، حاکمان بعد، فدک را به تصرف خود در آوردند.

سخنرانی برای انصار بعد از غصب فدک

• آنگاه که فدک نیز غصب شد، فاطمه(س) به سراغ انصار رفت و برای آنان سخنرانی کرد و از ولایت الهی همسر معصومش گفت، اما آنان در جواب گفتند: ای دختر محمد! اگر این سخنان را قبل از بیعت با ابو بکر از تو شنیده بودیم با کسی جز علی بیعت نمی‌کردیم. و فاطمه(س) پاسخ داد: "مگر پدرم روز غدیر خم، عذری برای کسی باقی گذاشت؟".
• فاطمه(س) در روزهای آخر عمر خویش نیز در جمع مهاجران و انصار خطبه‌ای خواند که اگرچه به خطبه فدکیه معروف شده است، معارفی بلند به همراه دارد و ایشان در آن به تبیین جایگاه امامت اهل بیت(ع) پرداخته است. آن حضرت در این خطبه می‌فرماید: "خداوند اطاعت ما را مایه نظم امت، و امامت ما را مایه دوری از تفرقه قرار داد".

فدک، ملک شخصی رسول خدا(ص)

• فدک، روستائی یهودی‌نشین در سرزمین حجاز با فاصله‌ای دو سه روزه از مدینه بود که آبی فراوان و نخلستان‌های زیادی داشت.
• فدک، در سال هفتم هجری بدون عملیات نظامی مسلمانان و پس از فتح خیبر وارد محدوده اسلامی شد. وقتی خبر سقوط خیبر به گوش مردم یهودی فدک رسید آنان فرستادگانی را نزد رسول خدا(ص) فرستادند تا پیامبر(ص) در برابر پرداخت نیمی از آن با آنها صلح کند و هر وقت رسول خدا(ص) خواست، با خرید نیمی دیگر آنان را از آن بیرون کند. و وقتی رسول خدا(ص) مبلغ نصف دیگر آن را پرداخت کرد، آنان از فدک خارج شدند. لذا فدک از غنائم جنگی به حساب نمی‌آید تا مال همه مسلمانان باشد و طبق تعالیم اسلامی ملک شخصی رسول خدا(ص) و از انفال و هدیه‌ای الهی به آن حضرت بود. لذا فدک تنها زمینی بود که رسول خدا(ص) آن را در میان مسلمانان تقسیم نکرد، به خلاف زمین‌های قبائل بنی نضیر و بنی قریظه و خیبر که رسول خدا(ص) آنان را در میان مسلمانان تقسیم کرد.

فدک، ملک شخصی فاطمه(س)

• رسول خدا(ص) پیرو امر الهی، فاطمه(س) را خواست و به او فرمود: "خداوند به من فرمان داده تا فدک را به تو بدهم". فاطمه(س) هم فرمود: "از خدا و شما پذیرفتم". و بدین ترتیب، پیامبر(ص) آن را به فرمان الهی در زمان حیات خود، به فاطمه(س) بخشید و کارگزاران فاطمه(س) در زمان حیات رسول خدا(ص) و تا هنگام رحلت ایشان در آن به کار مشغول بودند.

غصب فدک

• هنگامی که ابوبکر خلافت را تصاحب کرد، از اولین کارهای او بیرون کردن فاطمه(س) از فدک بود .
• امیرمؤمنان(ع) در این باره می‌فرماید: "از آنچه آسمان بر آن سایه افکنده بود، تنها فدک در اختیار ما بود که گروهی بر آن نیز بخل ورزیده و نتوانستند آن را در دست ما ببینند و گروهی دیگر نیز آن را سخاوتمندانه واگذار کردند".

فاطمه(س) و درخواست فدک

• با اخراج نیروهای فاطمه(س) از فدک به دست یاران ابوبکر، فاطمه(س) نزد او آمد و از او خواست تا فدک را به او بازگرداند و به او فرمود: "رسول خدا آن را به من بخشیده است".
• پس از درخواست آن حضرت در بازگرداندن فدک به عنوان ملک شخصی آن حضرت ابوبکر، در کمال ناباوری، از ایشان شاهد خواست. موارد فراوانی در کتاب‌های حدیثی و تاریخی اهل سنت وجود دارد که رسول خدا(ص) و صحابه بدون درخواست شاهد، به خبر واحد خبردهندگان، تنها به شرط عدالت آنان، عمل می‌کرده‌اند؛ به طوری که از این رفتار، به عنوان سیره رسول خدا(ص) و همچنین سیره صحابه یاد شده است و همگان آن را پذیرفته‌اند. همچنین در منابع معتبر اهل سنت، بر این نکته تصریح شده است که در نزد ابوبکر خبرهای واحد صحابه به شاهد نیاز نداشت و بدون درخواست شاهد، آن را می‌پذیرفته است. ابوبکر به خبر واحد جابر که ادعا کرد، رسول خدا(ص) به او وعده داد که اگر اموال بحرین برسد، فلان مقدار را به تو خواهم داد، بدون درخواست شاهد، عمل کرد و آن مبلغ را به او پرداخت. جابر می‌گوید: رسول خدا(ص) به من فرموده بود: "اگر اموال بحرین برسد به تو چیزی از آن خواهم داد". و وقتی آن مال رسید که رسول خدا(ص) چشم از جهان فرو بسته بود. ابوبکر اعلام کرد، هر که رسول خدا(ص) به او وعده‌ای داده و یا از آن حضرت ‌طلبی دارد نزد من آید. من نیز نزد وی رفته و گفتم: رسول خدا(ص) به من چنین وعده فرمود؛ او نیز مشتی از آن درهم‌ها را به من داد و چون آن را شمردم پانصد درهم بود و او گفت: "دو برابر آن را نیز خودت بردار".
• همچنین ابوبکر با شنیدن خبری از مغیره و محمد بن مسلمه دستور داد که به جده (مادر بزرگ) میت نیز ارث داده شود؛ چون این دو گفته بودند، پیامبر(ص) یک ششم از میراث را به جد متوفی اختصاص داده است. سپس ابوبکر همین حکم را با شنیدن خبری از بلال که گفت: این حکم بر خلاف دستور رسول خدا(ص) است، تغییر داد. جالب توجه آنکه ابوبکر از فاطمه(س) برای درستی سخنش، شاهد خواست اما اطرافیانش خبرهای ابوبکر را بدون درخواست شاهد از او می‌پذیرند؛ از جمله، او ادعا کرد که از رسول خدا(ص) شنیده است پیامبران ارث نمی‌گذارند. با این حال، حضرت فاطمه(س)، برای اعطای فدک به ایشان شاهدانی را نیز به نزد ابوبکر آورد؛ پس امیرمؤمنان(ع) به عنوان شاهد، حاضر شده و شهادت داد که رسول خدا فدک را به فاطمه(س) بخشیده است اما ابوبکر آن را کافی ندانست و شاهد دیگری خواست. در حالی که شهادت امیرمؤمنان(ع) کافی بود و به شاهد دیگر نیازی نبود. دلیل این مطلب، ماجرای خزیمه ذوالشهادتین است که رسول خدا(ص) شهادت وی را به جای شهادت دو نفر پذیرفت و به او لقب ذوالشهادتین داد. این در حالی است که خزیمه از اصحاب امیرالمؤمنین علی(ع) بود که در صفین، پس از شهادت عمار، در یاری آن حضرت به شهادت رسید. حال چگونه است که ابوبکر، شهادت امیرمؤمنان(ع) را که احدی از صحابه از او در نزد رسول خدا(ص) محبوب‌تر نبوده است و رسول خدا(ص) بارها درباره او می‌فرمود: "علی با حق و حق با اوست و این دو هرگز از یکدیگر جدایی ندارند تا آنکه در روز قیامت در کنار حوض کوثر بر من وارد شوند"؛ کافی نمی‌داند؛ در حالی که رسول خدا(ص) شهادت خزیمه را به جای دو شاهد پذیرفته است؟
• فاطمه(س) بعد از کافی شمرده نشدن شهادت امیرمؤمنان(ع)، دو شاهد دیگر نیز آورد که آنها ام ایمن و رباح، خادمان رسول خدا(ص) بودند، آن دو نزد ابوبکر حاضر شده، و شهادت دادند که رسول خدا(ص) فدک را به فاطمه(س) بخشیده است، اما ابوبکر شهادت آنها را نپذیرفت . فاطمه از بازپس‌گیری فدک ناامید شد و لذا در مرحله دوم به همراه عمویش، عباس نزد ابوبکر آمد و فدک را به عنوان میراث رسول خدا(ص) از او خواست، زیرا مالکیت کامل رسول خدا(ص) بر فدک به شاهد نیازی نداشت و انکار شدنی نبود و لاجرم فدک باید به فاطمه(س) که فرزند آن حضرت بود، به ارث می‌رسید اما ابوبکر با ادعای اینکه از رسول خدا(ص) شنیده که پیامبران، ارث نمی‌گذارند و آنچه از آنان می‌ماند صدقه است، باز هم فاطمه(س) را از فدک و بلکه تمامی اموال رسول خدا(ص) محروم کرد.
• حضرت فاطمه(س) با تعجب به او فرمود: "سبحان الله! رسول خدا(ص) سخنی مخالف قرآن نمی‌گوید؛ به راستی که سیره و سنت او به فراموشی سپرده شده؛ آیا با دروغ بستن به رسول خدا(ص) بر برقراری ظلمی آشکار و منکری بس بزرگ هم‌سخن شده‌اید؟ البته این کار از شما شگفت نیست، زیرا که در زمان حیاتش نیز از شرور شما در امان نبود و برای او مشکلاتی به بار می‌آوردید. این کتاب خداست که به عدالت حکم کرده و فصل الخطاب است و درباره یکی از پیامبران خداوند (زکریا) می‌فرماید: ﴿وَإِنِّي خِفْتُ الْمَوَالِيَ مِنْ وَرَائِي وَكَانَتِ امْرَأَتِي عَاقِرًا فَهَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا * يَرِثُنِي وَيَرِثُ مِنْ آلِ يَعْقُوبَ وَاجْعَلْهُ رَبِّ رَضِيًّا﴾. و همچنین فرموده است: ﴿وَوَرِثَ سُلَيْمَانُ دَاوُودَ وَقَالَ يَا أَيُّهَا النَّاسُ عُلِّمْنَا مَنْطِقَ الطَّيْرِ وَأُوتِينَا مِنْ كُلِّ شَيْءٍ إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْفَضْلُ الْمُبِينُ﴾. و این دو (زکریا و داود) پیامبران الهی‌اند و نیز خداوند متعال در میان مخلوقاتش ارث را قرار داد و سهم مذکر و مؤنث را معین فرمود. هوس‌های نفسانی شما این کار را برایتان آراسته! من صبر جمیل (شکیبایی بدون ناسپاسی) خواهم داشت و در برابر آنچه می‌گویید، از خداوند یاری می‌طلبم!" سپس فرمود: "پیامبری، موروثی نیست اما غیر از آن (دارایی پیامبران) به ارث می‌رسد با این حال چرا من از ارث پدرم محروم باشم؟ آیا در قرآن آمده که همه ارث می‌برند به جز فاطمه دختر محمد؟ هست نشانم ده و قانعم کن".
• ابوبکر که در مقابل استدلال محکم فاطمه(س) چیزی برای گفتن نداشت چنین گفت: "ای دختر رسول خدا! تو، خودِ برهانی و منطق حکمتی و مرا توان پاسخگویی به تو نیست اما پای مردم در میان است، زیرا که آنان از آنچه من انجام داده‌ام پیروی کرده و در آنچه ستانده و رها کردم دنباله‌رو من بوده‌اند (حال چگونه به خطای خود اعتراف کنم)".
• فاطمه(س) رو به جمعیت حاضر کرد و فرمود: "ای مردم! آیا درباره کسی که به باطل رو کرده و بر فعل زیان‌بار، هم‌رأی شده‌اید؟! به راستی که باطل‌گرایان چه بد سزایی دارند؛ ولی آنها که گوش‌هایشان کر است، هنگامی که انذار می‌شوند، سخنان را نمی‌شنوند! به خدا سوگند، روزی که پرده‌ها برچیده شود، جزای این عمل خود را سنگین خواهید یافت که وقت نجات گذشته است و از جانب خداوند، آنچه را که از آن هراسانید، برایتان پیش خواهد آمد".
• در این هنگام ابوبکر دست به قلم برد و به کارگزار خود نوشت که فدک را به فاطمه(س) بازگرداند و فاطمه(س) نامه را گرفت و از جلسه خارج شد که ناگاه عمر به سوی او آمد و نامه ابوبکر را از دست او گرفته و پاره کرد و گفت: "پسر ابی قحافه خرفت شده و ظلم کرده است". فاطمه(س) فرمود: "به تو چه ربطی دارد؟" و او را چنین نفرین کرد: "خدا به تو مهلت ندهد و تو را بکُشد و شکمت را بدرد".
• امیرمؤمنان(ع) نیز در مقابل ابوبکر چنین پاسخ داد: "قرآن چنین می‌فرماید: سلیمان از داود ارث بُرد"﴿وَوَرِثَ سُلَيْمَانُ دَاوُودَ وَقَالَ يَا أَيُّهَا النَّاسُ عُلِّمْنَا مَنْطِقَ الطَّيْرِ وَأُوتِينَا مِنْ كُلِّ شَيْءٍ إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْفَضْلُ الْمُبِينُ﴾ و زکریای پیامبر در دعایش به پیشگاه الهی گفت: "پروردگارا! فرزندی که از من و آل یعقوب ارث بَرَد، نصیب من فرما". ابوبکر در مقابل استدلال محکم امیرمؤمنان(ع) راهی جز تسلیم نیافت و گفت: "همین طور است"، اما باز همان حدیث را مطرح کرد و امیرمؤمنان(ع) او را به پایبندی به قرآن دعوت کرد و فرمود: "این کتاب خدا است که چنین میگوید".
• همچنین حضرت فاطمه(س) به ابوبکر فرمود: "دخترت از تو ارث می‌برد و من از پدرم ارث نمی‌برم!" و نیز فرمود: "چرا تو به جای ما از رسول خدا(ص) ارث می‌بری؟!" او پاسخ داد: "ای دختر رسول خدا! من از پدرت زمین و طلا و نقره و غلام ارث نبردم". فاطمه(س) فرمود: "اکنون سهمی را که خداوند برای ما قرار داده و مخصوص ما گردانده، در دست تو است".
• فاطمه(س) پس از آنکه دریافت به هیچ روی غاصبان فدک خیال بازگرداندن حقوق او را ندارند، برخورد عملی خود را با آشکار ساختن خشم و غضب خود بر ابوبکر و عمر آغاز کرد که با دوری از آنان تا پایان عمر و نیز نفرین آنان پس از هر نماز، ادامه یافت.
• در این باره در معتبرترین منابع حدیثی اهل سنت چنین آمده است: پس از وفات رسول خدا(ص) فاطمه میراث پدرش را از ابوبکر خواست. ابوبکر گفت: "رسول خدا(ص) گفته است: ما ارث نمی‌گذاریم و آنچه از ما می‌ماند صدقه است". فاطمه غضبناک شد و دیگر با ابوبکر سخن نگفت تا اینکه وفات کرد. فاطمه‌ای که پیامبر(ص) درباره او فرمود: "فاطمه پاره تن من است؛ هر که او را غضبناک کند، مرا غضبناک کرده است". و نیز فرمود: "فاطمه پاره تن من است؛ هر که او را آزرده سازد مرا آزرده است".
• از جمله کارهای امیرمؤمنان(ع) پس از مؤثر نیفتادن راه‌های پیشین، و اصرار ابوبکر بر حدیث ادعایی خود و محرومیت اهل‌بیت(ع) از میراث رسول خدا(ص) این بود که با صراحت تمام چهره واقعی ابوبکر و عمر را آشکار ساخت. علی(ع) علاوه بر معرفی شخصیت آن دو، آنها را برای تشییع پیکر مجروح همسرش فاطمه(س) خبر نکرده و در تاریکی شب به آن پرداخت.

مظلومیت علی(ع) در غصب فدک

از اقدامات ابوبکر در همان روزهای نخستین خلافت، مصادره قهرآلود فدک بود، دستگاه خلافت با این کار تنها منبع مالی علی، فاطمه(س) و بنی هاشم را که رسول خدا(ص) در اختیارشان گذاشته بود تصرف غاصبانه کرد تا برای همیشه دست علی(ع) را از داشتن ثروتی که بتواند افراد را جذب نماید کوتاه کند و بدین‌سان ظلم فاحشی بر علی(ع) و خاندان پیامبر وارد نمود.

با آنکه برخی از منابع اهل سنت به مصادره فدک و اعتراض فاطمه(س) و طلب حق خویش و پاسخ ابوبکر و خشم دختر پیامبر(ص) نسبت به وی اشاره کرده‌اند ولی غالب آنها با قبول این فرض که دلیل مدعای فاطمه(س) بر مالکیت فدک فقط توارث بوده، با نقل سخنی که ابوبکر از قول پیامبر(ص) نقل کرده که فرمود: «نحن معاشر الأنبیاء لا تورث» مسأله را پایان یافته تلقی کرده و حتی بعضی از آنان مثل عبدالجبار معتزلی و فخرالدین رازی نوشته‌اند: «وقتی فاطمه(س) این حدیث را از زبان ابوبکر شنید دست از مدعای خود کشید!».

مظلومیت علی(ع) و فاطمه(س) در همین جا ظاهر و آشکار می‌گردد که فاطمه زهرا(س) بارها تا پایان زندگانی کوتاه خویش بعد از وفات پیامبر (۷۳ - ۷۵ یا ۹۳ روز) در پیش روی مردم مدینه به خاطر حق خویش یعنی فدک با ابوبکر احتجاج کرد و در یکی از این احتجاجات در حضور مهاجر و انصار اظهار کرد که فدک هبه پیامبر(ص) است و علی و حسنین و ام ایمن را گواه آورد و آن گاه فرمود: ای ابوبکر، تو از پدرت ارث می‌بری من از پدرم ارث نمی‌برم؟ سپس فرمود: حدیث مورد استناد تو یعنی «نَحْنُ مَعَاشِرَ الْأَنْبِيَاءِ لَا نُوَرِّثُ‌» را نه تنها کسی نشنیده بلکه (استدلال تو، به این که حق ارث مرا باطل کنی) خلاف نصوص قرآنی است که می‌فرماید: ﴿... فَهَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا * يَرِثُنِي وَيَرِثُ مِنْ آلِ يَعْقُوبَ﴾ و ﴿وَزَكَرِيَّا إِذْ نَادَى رَبَّهُ رَبِّ لَا تَذَرْنِي فَرْدًا وَأَنْتَ خَيْرُ الْوَارِثِينَ﴾ و ﴿وَوَرِثَ سُلَيْمَانُ دَاوُودَ﴾ اما به ادله فاطمه(س) اعتنایی نکردند و حتی برخی از حاضران سخنان ناشایستی بر زبان جاری کردند.

شگفت این که ابوبکر برای صحت ادعای فاطمه که پاره تن رسول خدا(ص) و مصداق کامل آیه تطهیر است شاهد می‌طلبد، ولی کسی نبود از خلیفه بخواهد که برای اثبات صحت خبر «نَحْنُ مَعَاشِرَ الْأَنْبِيَاءِ لَا نُوَرِّثُ‌» حجت و دلیل بیاور؟! در برخی از کتابهای حدیث و تاریخ از اهل سنت آمده است که ابوبکر پس از استماع دلیل‌های فاطمه(س) در حالی که می‌گریست، سندی در تملیک فاطمه بر فدک نوشت و همین که خواست به آن بانوی بزرگ اسلام بدهد عمر سر رسید و پس از اطلاع از موضوع سند، به ابوبکر اعتراض کرد و گفت: آیا از بیت المال مسلمانان به فاطمه انفاق می‌کنی؟ نمی‌بینی که مشرکان عرب با تو به جنگ برخاسته‌اند؟ سپس سند را گرفت و پاره کرد.

و در کتاب‌های شیعه همین خبر را با اختلافاتی نقل کرده‌اند، از آن جمله در بعضی روایات آمده است که عمر در ضمن گرفتن سند از دست فاطمه(س) وی را چنان مضروب ساخت که بر اثر آن، سقط جنین کرد و چند ماه بعد درگذشت.

داستان باغ‌های فدک

یکی از اتفاقات مهم دیگری که پس از فتح قلعه‌های خیبر رخ داد و بعد از آن نیز در سرنوشت تاریخ اسلام و مسلمین تأثیر به سزایی داشت، به دست آمدن سرزمین فدک بود. البته در بخش‌های پایانی همین کتاب، بیشتر از این مختصر در این باره سخن خواهیم گفت.

موقعیت و درآمد سرشار باغات فدک

فدک، ده یا دهستانی پر ثروت و نعمت و حاصل‌خیز و دارای نخلستان‌هایی با درختان بسیار و چشمه‌های جوشان بود و اهالی آن بیشتر به کشاوزی و صنایع دستی اشتغال داشتند. خرما و برخی محصولات تجاری آن نیز نامبرده شده است. این سرزمین، دو تا سه روز با مدینه فاصله داشت و از منابع مهم درآمد در منطقه حجاز محسوب می‌شد.

همچنین این سرزمین به دلیل موقعیت جغرافیایی‌اش، یکی از نزدیک‌ترین منزلگاه‌ها به مسیر تجاری مکه به شام بود و این مسئله بر اهمیت اقتصادی آن می‌افزود. فاصله اندک آن با قلعه‌های خیبر که از نظر اقتصادی و نظامی مهم بودند- نیز دلیل دیگری بر اهمیت آن بود.

چگونگی فتح فدک

در سال هفتم هجری، رسول خدا(ص) که برای خاموش کردن فتنه یهود به خیبر می‌رفت، محیصة بن مسعود را مأمور کرد تا اهالی فدک را به مصالحه با سپاه اسلام و حمایت نکردن از خیبریان ترغیب نماید؛ لذا اهل فدک که در ابتدا آماده مقابله و جنگ با مسلمانان می‌شدند از دشمنی با اهل اسلام دست برداشته و از مقابله با مسلمانان دست کشیدند. در واقع آنها به خاطر قدرت اهل اسلام و رعبی که بر آنها حاکم شده بود، صلح را پذیرفتند.

آن‌گاه که رسول خدا(ص) از کار خیبر فراغت یافت، پرچمی بست و فرمود: چه کسی این را بر می‌دارد و حقش را ادا می‌کند؟! ایشان می‌خواست کسانی را (برای بستن قرارداد صلح) به سوی باغ‌های فدک بفرستد. «زبیر» برخواست و گفت: من! پیامبر فرمود: تو نه! سپس سعد(ابن ابی وقاص) به پا خواست. حضرت به او هم فرمود: تو هم نه! (آیا پیامبر آنها را شایسته این کار نمی‌دانست؟!) سرانجام رو به علی کرد، فرمود: ای علی! برخیز و آن را تو بگیر. یعنی پیامبر تنها ایشان را شایسته و توانا برای انجام این امر می‌دانستند. علی(ع) نیز پرچم را گرفته و با سربازانی که به همراه داشت، به فدک رفت. او با اهالی آنجا قرارداد صلحی بست که در آن محفوظ ماندن جانشان اصل اولیه بود.

اما در مورد زمین‌ها و اموال مردمان فدک، آنها تقاضا کرده بودند که پیامبر با ایشان همانند اهالی خیبر رفتار کند و در مقابل بخشی از اموال و زمین‌های فدک، به آنان اجازه دهد در این سرزمین باقی بمانند. رسول خدا(ص) نیز این پیشنهاد را پذیرفت. بنابراین فدک بدون جنگ و تنها با صلح، در اختیار رسول خدا(ص) قرار گرفت.

این‌گونه سرزمین‌ها را «فیئ» یا خالصه می‌گویند که اختیار آن به طور کامل در دست رسول خدا(ص) قرار دارد و ایشان آن را طبق مصالح اسلام و مسلمین به مصرف می‌رسانند.

فدک، مال بخشیده شده پیامبر به دخترشان

مدتی بعد رسول خدا(ص) دستور یافت تا فدک را به تنها دخترش واگذار کند. شیعه و سنی دلایل این سخن را نقل کرده‌اند. این سرزمین سه سال در مالکیت دختر پیامبر بود. وکلای ایشان در آن به کار مشغول بودند و درآمد آن برای فقرای مدینه به مصرف می‌رسید.

مورخان گفته‌اند: یک بار هنگامی که درآمد فدک را به محضر امیرالمؤمنین(ع) آورده بودند و پول‌های طلای آن را در برابر ایشان ریخته بودند، چنان انبوه بود که آن کس که در سوی دیگر نشسته بود دیده نمی‌شد؛ اما همه آنها تا ظهر آن روز در میان فقرای شهر تقسیم شد و هیچ چیز باقی نماند. درآمد فدک را در آن روزگار بیست و چهار هزار دینار گفته‌اند.

مناقشه غاصبان درباره فدک

هنوز ده روز از رحلت پیامبر نگذشته بود که دولت خلفا فدک را مصادره کرد و دستور داد عمال و کارکنان فاطمه(س) را از فدک بیرون کردند و عمالی را در جایشان نصب نمود. البته بهانه می‌آوردند که فتوحات اسلام احتیاج به اموال زیاد دارد. در یک گزارش معتبر می‌خوانیم که عمر می‌گوید: آن‌گاه که پیامبر این جهان را ترک کرد، من و ابوبکر به نزد علی(ع) رفتیم و به او گفتیم: در مورد آنچه پیامبر به جای گذارده چه می‌گویی؟ او گفت: ما از همه کس به رسول خدا(ص) نزدیک‌تر هستیم. (پس طبق قانون، همه آنها به ما می‌رسد). من گفتم: در مورد آنچه از ماترَک ایشان در خیبر به جای مانده است؟ او گفت: آنچه در خیبر است هم مال ماست! من گفتم: آنچه در فدک باقی مانده است چه؟ او گفت: آن هم مال ماست! من گفتم: به اینها (که می‌گویید نخواهید رسید مگر اینکه سرهای ما را با اره جدا کنید.

زمین‌های شش‌گانه پیامبر

اول: در سال سوم هجرت یک دانشمند یهودی که تازه مسلمان شده بود، در جنگ احد شرکت کرد و به شهادت رسید. وی قبل از شهادتش همه اموال خود را برای پیامبر(ص) وصیت کرد. آنچه این یهودی تازه مسلمان داشت، هفت باغ بود که همه آنها طبق این وصیت به شخص پیامبر منتقل گشت و ملک شخص ایشان شد. آن حضرت از محصولات آن برای پذیرایی میهمانان و تازه‌واردان و سایر مواردی که نیازی پیش می‌آمد، استفاده می‌فرمودند.

به گفته مورخان، سرانجام پیامبر این باغات را در سال هفتم هجری وقف فرمود؛ اما نمی‌دانیم که آیا خبر این وقف صحیح است یا نه؟ آیا این باغات بعد از پیامبر(ص) توسط دولت خلفا مصادره شد، یا به عنوان ارث، به وارثان ایشان رسید و آنها آن را وقف کردند!؟

دوم: بعد از هجرت پیامبر به مدینه مردم آن شهر تمام زمین‌هایی را که به علت عدم دسترسی به آب قابل کشت و زرع نبود، در اختیار آن حضرت قرار دادند. این زمین‌ها نیز بخشی از املاک پیامبر محسوب می‌شد که مصادره شد.

سوم: زمین‌های «بنی نضیر» در مدینه بخش دیگری از اموال پیامبر بود. بنی نضیر چنان که در گذشته دیدیم یک دسته از یهودیان مدینه بودند که پیامبر اکرم(ص) در اوایل هجرت به آن شهر با ایشان قرارداد هم‌زیستی مسالمت‌آمیز بستند. اما آنان قدر این امنیت و صلح را نشناختند و ابتدا در طرح جنگ علیه اسلام شرکت کردند و سپس جدی‌تر شده، درصدد قتل پیامبر برآمدند.

این خیانت‌ها اوضاع را دگرگون ساخت و سرانجام آنها به جلا و کوچ از این شهر و واگذاشتن سرزمین‌شان ناگزیر شدند، زمین‌ها و باغات مزبور به فرمان الهی در قرآن، ملک خاص رسول خدا(ص) شد. پیامبر نیز از این املاک در مصارف عمومی و خصوصی که برای ایشان پیش می‌آمد، استفاده می‌کردند و پاره‌ای از این زمین‌ها را به عنوان ملک به کسانی از اصحاب خویش بخشیدند و بقیه هم چنان در دست پیامبر بود تا اینکه ایشان رحلت فرمود. این زمین‌ها در مجموعه اموال باقی مانده از ایشان، مصادره گردید.

چهارم: قلعه‌های خیبر، هفت یا هشت قلعه نیرومند جنگی بود. مردم آن در طول سالیان متمادی به طور مختلف با اسلام و مسلمانان دشمنی کرده، توطئه نموده، خرج جنگ داده و سرانجام جنگ به پا کرده بودند.

بنابراین پیامبر بعد از صلح با قریشیان در حدیبیه و اطمینان از خطر آنها که ممکن بود از پشت سر حمله کنند و او را در یک محاصره خطرناک قرار دهند، به سوی خیبر رفت. یک ماه این قلعه‌ها در محاصره بود. تعدادی از قلعه‌ها با صلح به دست آمد و تعدادی با جنگیدن؛ و البته همه‌اش به همت و شجاعت امیرالمؤمنین(ع) فتح شد.

بنابراین همه آنچه با صلح به دست آمده بود، طبق دستور قرآن به تمامی ملک و خالصه آن حضرت گردید. یک پنجم تمام آنچه که به جنگ فتح شده بود نیز طبق دستور دیگر قرآن در اختیار پیامبر قرار گرفت.

لذا املاک آباد زیادی بعد از این جنگ، سهم رسول خدا(ص) گردید که عبارت بودند از سه قلعه کتیبه، وطیح و سلالم. قلعه کتیبه به عنوان خمس غنایم جنگی بود و قلعه‌های وطیح و سلالم چون با صلح به دست آمده بودند، ملک و خالصه پیامبر شدند.

تمامی این اموال مانند سایر اموال ارزشمند باقی مانده از پیامبر، با مصادره از دست خاندان ایشان خارج شد.

پنجم: وادی القری سرزمین آبادی بود که آب فراوانی داشت. این سرزمین از دهات و روستاهای به هم پیوسته و سرشار از باغات و مزارع سرسبز برخوردار بود. ثلث این سرزمین در اختیار قبیله‌ای عربی به نام بنوعذره و باقیمانده آن، ملک یهودیان بود. پیامبر اکرم(ص) آن طور که دستور بود در پیامی، یهودیان را به اسلام دعوت کرد و چون نپذیرفتند، با ایشان قرارداد عدم تعرض امضا فرمود و بر نصف زمین‌هایشان صلح کرد. بنابراین ثلث وادی‌القری خالصه رسول خدا(ص) بود؛ ولی دولت بعد از ایشان آن را از دست وارثان آن حضرت گرفت.

ششم: فتح خیبر، یهودیان فدک را بیمناک ساخت. واسطه‌ای به محضر رسول خدا(ص) فرستادند و پیشنهاد صلح دادند. پیامبر نیز با آنها مانند اهالی خیبر رفتار کرد و در یک قرارداد صلح و عدم تعرض، به آنها اجازه داد که در اراضی خود بمانند و به کشاورزی ادامه بدهند و نیمی از محصول را برای خود برداشته، نیمی را هم به پیامبر اکرم(ص) بدهند. پس این سرزمین هم با صلح، فتح شده بود و فِیء و خالصه رسول خدا به حساب می‌آمد.

تنها فرقی که فدک با خیبر داشت، این بود که در خیبر از مجموعه اراضی که به دست مسلمانان افتاده بود، تنها سه قلعه از هفت یا هشت قلعه آن سرزمین ملک خاص رسول خدا(ص) شده بود؛ اما در فدک، چون بر نیمی از زمین صلح اتفاق افتاده بود، تمام آن مقدار، ملک رسول خدا(ص) شد.

چنان که می‌دانیم، این سرزمین آبادان را پیامبر چند سال قبل از رحلت به دخترشان بخشیده بودند؛ ولی قبل از اینکه حتی ده روز از رحلت ایشان بگذرد، به دست مأموران دولت تصرف گشت.

تفصیل این حوادث بسیار بیشتر از آن است که گفته شد. در هر صورت، دولت حاکم اگر در آن روزها نمی‌توانست با مخالفان بیرونی خود مقابله کند، اما برای مصادره اموال باقی مانده از پیامبر و اموال خاندان نبوت توانایی داشت و حتی اندکی در اعمال توانایی خود درنگ نکرد.

مصادره اموال اهل بیت توسط غاصبان حکومت

اسناد ما در زمینه چگونگی مصادره اموال خاندان نبوت بسیار اندک است. در یک گزارش می‌خوانیم که عمر می‌گوید: آن‌گاه که پیامبر این جهان را ترک گفت، من و ابو بکر به نزد علی رفتیم و به او گفتیم در مورد آنچه پیامبر به جای گذارده است، چه می‌گویی؟ او (علی) گفت: ما از همه کس به رسول خدا(ص) نزدیک‌تر هستیم. (یعنی طبق قانون الهی، همه آنها به ما می‌رسد). من گفتم: در مورد آنچه از ماتَرَک ایشان در خیبر به جای مانده است، چه می‌گویی؟ گفت: آنچه در خیبر است هم، مال ماست! گفتم: آنچه در فدک باقی مانده است چه؟ گفت: آن هم مال ماست. من گفتم: به اینها (که می‌گویید) نخواهید رسید، مگر اینکه از روی جنازه‌های ما عبور کنید.

این گزارش بخشی از اهدافی را که دولت خلفا در دست اجرا داشت نشان می‌دهد. اما درباره اینکه آنها چگونه و به چه شکل به طرح خود عمل کردند و به اهداف خود رسیدند، چندان چیزی نمی‌دانیم؛ ولی هنگامی که به عکس‌العمل خاندان نبوت در مقابل اعمال خلفا نگاه می‌کنیم، با اینکه باز هم در این مورد به طور جدی با کمبود اطلاعات روبه‌رو هستیم، متوجه می‌شویم که مجموعه اموال باقی مانده از پیامبر و حتی آنهایی که در زمان حیات خود به دخترشان بخشیده بودند، همه بلافاصله بعد از وفات ایشان به دست دولت خلفا مصادره شده‌اند. ما معتقدیم که از اینجا دختر پیامبر به شکل دیگری به مبارزه ادامه داد. البته اگر امکان بازگرداندن اموال وجود داشت، همه آن را در این درگیری به کار می‌گرفت و دولت خلفا هم از همین مسأله ترس داشت؛ اما اگر این امکان وجود نداشت، تمام توان خویش را برای نشان دادن عدم مشروعیت دولت جدید به کار می‌برد. البته چنان که مکرر گفته‌ایم، مورخان و محدثان رسمی در حد مقدور این جنگ را پنهان داشته‌اند.

داستان غصب فدک

شکایت حضرت زهرا(س) و قضاوت عجیب ابوبکر

دختر پیامبر به دنبال اخذ اموال خاص خودش یعنی سرزمین فدک به خلیفه مراجعه کرد. آیا او حکومت تازه را قبول داشت که برای دادخواهی به آن مراجعه کرده بود؟ یا او می‌خواست اثبات کند این زمین‌ها مال شخصی اوست؟

همه قواعد و قوانین هم به نفع او بود. مالی در اختیار داشت و وکلای او در آن زمین‌ها تصرف داشتند. اگر کسی علیه این مِلکیت ادعایی داشت، او باید شاهد می‌آورد. در فقه اسلام، «یَد» نشانه مالکیت است. پس اگر کسی بر مالی یَد دارد، یعنی مال در تصرف اوست. دیگر از او شاهد طلب نمی‌کنند و صرف تصرف مالکانه، دلیل کافی بر مالکیت خواهد بود.

اما مأموران دولت به فدک حمله برده، وکلای ایشان را از آنجا بیرون رانده بودند. بنابراین دختر پیامبر به اعتراض نزد خلیفه رفته بود که: این زمین مال من است و پدرم این زمین که خالصه او بود را به من بخشیده است. خلیفه که هم مدعی بود و هم قاضی، در هر صورت شاهد طلب کرد! در یک خانواده اگر پدری به فرزندش چیزی می‌بخشد، آیا لازم است چند نفر شاهد باشند؟ چگونه ممکن است از کسی مثل دختر پیامبر(ص) که آیه تطهیر در مورد او نازل شده، شاهد طلب کرد؟

طبق یک نقل، امیرالمؤمنین علی(ع) به شهادت آمد. اما ابوبکر شاهد دیگری هم‌طلبید. «ام ایمن» (دایه رسول خدا) نیز شهادت داد. ابوبکر گفت: آیا با شهادت یک مرد و یک زن خود را صاحب حق می‌دانی؟.

تحریم و نفرین خلیفه توسط تنها دختر پیامبر(ص)

این حادثه به شکل دیگری نیز نقل شده است. مدائنی از موسی بن عقبة نقل می‌کند: فاطمه بعد از بیعت مردم با ابوبکر به نزد او آمد و گفت: ام ایمن و رباح شهادت می‌دهند که رسول خدا(ص) فدک را به من بخشیده است. ابوبکر بعد از مقدماتی که نظیر آن را در اسناد گذشته دیده‌ایم، بر اساس سیاست نرمش، سراسر به مدح پیامبر و دختر ایشان می‌پردازد و می‌گوید: این مال، مال همه مسلمانان است و پیامبر از آن، پیادگان را خرج سواری می‌داد، یا به اشکال دیگر در راه خدا انفاق می‌کرد و من هم همان طور که ایشان عمل کرده بودند، عمل خواهم کرد!

در اینجا دختر پیامبر چه کار می‌توانست بکند؟ زور بود و با ترفند عوام‌پسند هم عرضه می‌شد. همه راه‌ها بسته بود. ناگزیر به یک مبارزه منفی روی آورد و فرمود: به خدا سوگند با شما دو نفر سخن نخواهم گفت. این، اعلام یک تحریم بود. تحریمی جدی و همه جانبه که تا آخر عمر دختر پیامبر ادامه یافت. در این اعلام تحریم علیه خلیفه و برائت جستن از وی، دختر پیامبر نشان داده بود که سخنان خلیفه حاکم را درست نمی‌داند، مصادره فدک را ستمی به شخص خود و خاندان نبوت می‌شناسد. در صحیح بخاری آمده است، پس از آنکه ابوبکر از دادن فدک به فاطمه(س) امتناع ورزید، فاطمه بر او خشم گرفت و تا پایان عمر با وی سخن نگفت.

حتی ابن قتیبه می‌گوید: وقتی عمر و ابوبکر برای عیادت از فاطمه‌(س) به خانه ایشان آمده بودند، اجازه ورود خواستند؛ ایشان اجازه ورود نداد. امیرالمؤمنین(ع) را واسطه قرار دادند. به حرمت این وساطت ناگزیر پذیرفت. هنگامی که نزد حضرت نشستند، آن حضرت روی خود را به سوی دیوار برگردانید. آن دو به ایشان سلام کردند، آن حضرت جواب‌شان را نداد...

سپس حضرت به آن دو فرمود: شما را به خدا سوگند می‌دهم، آیا نشنیده‌اید که رسول خدا(ص) فرمود: خشنودی فاطمه خشنودی من و خشم فاطمه خشم من است، پس هر که فاطمه دخترم را دوست داشته باشد، مرا دوست دارد و هر که او را خشنود سازد مرا خشنود ساخته و هر که فاطمه را خشمگین نماید، مرا خشمگین ساخته است؟ هر دو گفتند: بله این جملات را از آن حضرت شنیده‌ایم. حضرت فرمود: من خداوند و فرشتگان او را شاهد می‌گیرم که شما دو نفر مرا به خشم آورده و خشنود نساخته‌اید. هر گاه با رسول خدا(ص) ملاقات کنم از شما دو نفر شکایت می‌کنم! .

البته ایشان در این مرحله متوقف نماند؛ بلکه پا را به مرحله‌ای بالاتر گذاشت و رو به ابوبکر فرمود: به خدا سوگند تو را در هر نمازم نفرین خواهم کرد.

این نفرین در انساب الاشراف این گونه آمده است:«قَالَتْ: وَ اللَّهِ لَا أُكَلِّمُكَ... وَ اللَّهِ لَأَدْعُوَنَ اللَّهَ عَلَيْكَ‌»: به خدا سوگند هرگز با تو سخن نمی‌گویم. به خدا سوگند تو را نفرین می‌کنم.

این نفرین چه معنا و اثری می‌توانست داشته باشد؟ نفرین، آخرین کاری بود که دختر پیامبر در مقابل زور و قدرت و ستم دولت می‌توانست انجام بدهد.

اما سخن نگفتن و حتی نفرین حضرت فاطمه زهرا(س) هیچ تأثیری بر رفتار دولت حاکم نداشت و آنها به این مسائل اهمیت نمی‌دادند. دولت تصمیم به مصادره همه اموال خاندان نبوت گرفته بود و در این راه از هیچ مانعی نمی‌هراسید. پس این تحریم به چه دلیلی انجام شده بود؟ ما معتقدیم که دختر پیامبر این کار را انجام داد که نشان بدهد آن کس که پیامبر، او را سیده زنان جهان و بزرگ بانوان بهشت خوانده است، و خشنودی و ناخشنودی و آزار او را خشنودی و ناخشنودی و آزار خودش اعلام کرده است، از دولت بعد از وی به شدت نگران، خشمگین و ناراضی است.

دادخواهی اهل بیت در مآخذ مکتب امامت

در مآخذ شیعی جریان غصب و مصادره فدک بدین شکل بیان شده است: ابن ابی عمیر از عثمان بن عیسی از حماد بن عثمان نقل می‌کند که امام صادق(ع) فرمود: چون با ابوبکر بیعت شد و حکومت او پابرجا شد، شخصی را به سوی فدک فرستاد و وکیل حضرت فاطمه(س) دختر رسول خدا(ص) را از آن بیرون کرد. حضرت فاطمه(س) نزد ابوبکر آمد و گفت: ای ابابکر، مرا از ارثی که از رسول خدا(ص) می‌برم، منع و وکیل مرا از فدک بیرون کردی؛ با اینکه رسول خدا(ص) به امر خدا فدک را برای من قرار داده بود. ابوبکر به حضرت زهرا(س) گفت: بر این گفته‌ات شاهدانی بیاور. حضرت، ام ایمن را آورده‌ام ایمن گفت: من شهادت نمی‌دهم تا با آنچه رسول خدا(ص) فرموده است، با تو احتجاج کنم. آن‌گاه گفت: تو را به خدا سوگند می‌دهم! آیا نمی‌دانی که رسول خدا(ص) درباره من فرمود: ام ایمن اهل بهشت است؟ ابوبکر گفت: آری. ام ایمن گفت: پس من شهادت می‌دهم که خداوند به رسولش وحی کرد به خویشاوند، حقش را بده. آن‌گاه فدک را به امر خدا برای حضرت فاطمه(س) قرار داد و امیرالمؤمنین(ع) نیز آمد و مشابه این شهادت را داد.

آن‌گاه ابوبکر نوشته‌ای درباره فدک نوشت و آن را به فاطمه داد. در این هنگام عمر رسید و گفت: این مکتوب چیست؟ ابوبکر گفت: فاطمه درباره فدک ادعا می‌کند و ام ایمن و علی برای شهادت داده‌اند. عمر نامه را از فاطمه(س) گرفت و آن را پاره کرد و گفت: این مال مسلمانان است! او افزود: اوس بن حدثان، عایشه و حفصه شهادت می‌دهند که رسول خدا(ص) گفت: ما گروه پیامبران، ارث نمی‌گذاریم؛ هرچه به جا بگذاریم، صدقه است! علی شوهر اوست و به نفع او شهادت می‌دهد و ام ایمن زنی صالحه است و زن دیگری هم باید به همراه او شهادت بدهد، ما در این باره تأملی می‌کنیم. پس از آن، حضرت فاطمه(س) از نزد آن دو با نهایت ناراحتی بیرون آمد.

امیرالمؤمنین(ع) نزد ابوبکر آمد. ابوبکر در مسجد بود و کسانی از مهاجر و انصار گرد او بودند. امیرالمؤمنین(ع) رو به ابوبکر کرده فرمود: ای ابابکر، چرا اموال فاطمه(س) را از او منع کردی، با اینکه در زمان رسول خدا(ص) آن را مالک بود؟ ابوبکر گفت: این مال مسلمانان است. اگر شاهدانی بیاورد که رسول خدا(ص) آن را ملک ایشان قرار داده (که هیچ)؛ وگرنه حقی برای او در آن نیست.

امیرالمؤمنین(ع) فرمود: ای ابوبکر، آیا در میان ما بر خلاف حکم خدا در میان مسلمانان حکم می‌کنی؟ ابوبکر گفت: نه. حضرت فرمود: پس اگر در دست مسلمانان چیزی باشد که مالک اویند و من در مورد آن ادعایی بکنم، از چه کسی بینه می‌خواهی؟ گفت: از تو بینه می‌خواهم بر آنچه علیه مسلمانان ادعا می‌کنی. امیرالمؤمنین(ع) فرمود: پس اگر در دست من چیزی باشد و مسلمانان در مورد آن ادعایی بکنند، آیا از من درباره آنچه در دستم است و آن را در زمان رسول خدا(ص) و پس از او مالک بوده‌ام، بینه می‌خواهی و از مسلمانان بر ادعایی که بر من دارند، آن‌گونه که بر ادعایی که من بر آنان داشتم، بینه می‌خواستی، بینه نمی‌طلبی؟ پس از آن ابوبکر ساکت شد.

سپس عمر گفت: ای علی، ما را رها کن و با ما سخن مگوی؛ چراکه ما نمی‌توانیم پاسخ تو را بدهیم! اگر شاهد آوردی (که هیچ)؛ وگرنه فدک مال مسلمانان است و تو و فاطمه در آن حقی ندارید.

امیرالمؤمنین(ع) فرمود: ای ابوبکر، کتاب خدا را می‌خوانی؟ او گفت: آری. حضرت فرمود: درباره این آیه ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾ به من بگو. این آیه درباره ما نازل گشته یا درباره دیگران؟ او گفت: درباره شما. حضرت فرمود: اگر دو شاهد به گناهی علیه فاطمه شهادت دادند، تو چه می‌کنی؟ گفت: حد بر فاطمه اجرا می‌کنم، آن‌گونه که بر دیگر مسلمانان. حضرت فرمود: در این هنگام از کافران خواهی بود. ابوبکر گفت: چرا؟ حضرت فرمود: چون شهادت خدا را در حق فاطمه به پاکی رد کرده‌ای و شهادت مردم را علیه وی پذیرفته‌ای. همان‌گونه که حکم خدا و حکم رسول او را رد کردی که رسول خدا(ص) فدک را برای فاطمه قرار داد و حضرت فاطمه فدک را در زمان حیات پیامبر قبض کرد. سپس شهادت یک عرب بیابانی را که بر پاشنه پایش (چون سگان) ادرار می‌کند، پذیرفتی.

سپس حضرت فرمود: تو از فاطمه فدک را گرفتی و گفتی که مال مسلمانان است، با اینکه رسول خدا(ص) فرموده است: بینه بر کسی است که ادعا می‌کند و قسم خوردن بر کسی است که علیه او ادعا می‌شود.

با شنیدن سخنان امیرالمؤمنین(ع) مردم با ناراحتی با یکدیگر گفت‌وگو کردند و برخی هم گریستند و گفتند: به خدا سوگند! علی(ع) راست می‌گوید و امیرالمؤمنین(ع) به خانه‌اش بازگشت.

ایراد خطبه در مسجد پیامبر و محاکمه دولت

این مرحله اول کاری بود که دختر پیامبر به عهده گرفت و به دنبال آن، مبارزه برای احقاق حق خودش را به کوچه و بازار کشید. در متون روشن نیست چند روز بعد، ایشان به مسجد آمد تا دولت خلفا را در حضور مردم به محاکمه بکشاند. در اینجا دختر پیامبر تنها ادعای فدک نداشت، بلکه همه اموالی را که از پدرش به او رسیده بود، می‌طلبید.

حال که فدک، مِلک او را به زور گرفته، در شمار اموال پیامبر قلمداد کرده و صدقه‌اش نامیده بودند، او نه تنها فدک را، بلکه همه چیزهای دیگر از املاک پیامبر را به عنوان ارث طلب می‌کرد.

بنابراین ایشان در مسجد اصلاً سخن از فدک نگفت؛ بلکه به عنوان تنها وارث باقی مانده از پیامبر، همه اموال و املاک پدرش را طبق قانون ارث قرآن ادعا کرد. آنچه در آن روز در سخنرانی بلند و کوبنده ایشان که متأسفانه در مآخذ معتبر مکتب خلفا به صورت خلاصه شده‌ای درآمده است آمده بود، راه را از همه سو بر دولت حاکم می‌بست و چنان که اشاره شد، خلیفه ناگزیر بود باز هم در حد مقدور، به ظاهر نرمش نشان بدهد و حتی گریه کند!

مورخان کهن می‌گویند: فاطمه، دختر پیامبر نزد ابوبکر آمد و میراث پدرش را از او خواستار گردید. اما خلیفه به او گفت که پیامبر خدا(ص) فرموده: «إِنَّا مَعَاشِرَ الْأَنْبِيَاءِ لَا نُورَثُ مَا تَرَكْنَاهُ صَدَقَةٌ»: ما گروه پیامبران ارث به جای نمی‌گذاریم، آنچه به جای می‌گذاریم، صدقه است. پس حضرت زهرا(س) فرمود: «أَ فِی اللَّهُ أَنْ تَرِثَ أَبَاكَ وَ لَا أَرِثَ أَبِي‌؟! أَ مَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) الْمَرْءُ يُحْفَظُ فِي وُلْدِهِ‌»؛ آیا حکم خداست که تو از پدرت ارث ببری و من از پدرم ارث نبرم؟ آیا پیامبر خدا نگفته است: حق و حرمت مرد درباره فرزندانش رعایت می‌شود؟ این بار ابوبکر در جواب تنها گریست و البته گریه سختی کرد.

ما همه جوانب آنچه را که دختر پیامبر انجام داد، نمی‌توانیم به روشنی از تاریخ به دست بیاوریم. البته اگر چه به ظاهر این اعمال اثری نبخشید و حق و حقوق از دست رفته خاندان نبوت، چه در عرصه میراث سیاسی پیامبر و چه در عرصه میراث مالی ایشان، به آنها بازنگشت، اما همه حوادث کم و بیش در تاریخ ثبت شده و برای همیشه وسیله‌ای برای تشخیص راه راست و درست به جای مانده است.

فدک

«فدک» یکی از دهکده‌های آباد اطراف مدینه در حدود ۱۴۰ کیلومتری نزدیک خیبر بود که در سال هفتم هجرت که قلعه‌های خیبر یکی پس از دیگری در برابر رزمندگان اسلام سقوط کرد و قدرت مرکزی یهود در هم شکست ساکنان فدک از در صلح و تسلیم در برابر پیامبر(ص) در آمدند و نیمی از زمین و باغ‌های خود را به آن حضرت واگذار کردند و نیم دیگری را برای خود نگه داشتند و در عین حال کشاورزی سهم پیامبر(ص) را نیز بر عهده گرفتند و در برابر زحماتشان حقی از آن می‌بردند. با توجه به آیۀ «فییء» (سوره حشر آیه ۶)، این زمین مخصوص پیغمبر گرامی اسلام(ص) بود و می‌توانست در مورد خودش یا مصارف دیگری که در آیۀ ۷ همین سوره اشاره شده مصرف کند؛ لذا پیامبر آن را به دخترش فاطمه(س) بخشید، و این سخنی است که بسیاری از مورخان و مفسران شیعه و اهل سنت به آن تصریح کرده‌اند، از جمله در «تفسیر در المنثور» از ابن عباس نقل شده هنگامی که آیۀ «فآت ذا القربی حقه» (پس حق نزدیکان را ادا کن) نازل شد پیامبر(ص) فدک را به فاطمه بخشید. و در کتاب «کنز العمال» که در حاشیۀ مسند احمد آمده در مسألۀ صلۀ رحم از «ابوسعید خدری» نقل شده هنگامی که آیۀ فوق نازل شد پیامبر(ص) فاطمه(س) را خواست و فرمود: «ای فاطمه! فدک از آن تو است».

حاکم نیشابوری نیز در تاریخش همین معنی را آورده است. ابن ابی الحدید نیز در شرح نهج البلاغه داستان فدک را به طور مشروح ذکر کرده و همچنین کتب فراوان دیگر. ولی بعد از پیامبر(ص) کسانی که وجود این قدرت اقتصادی را در دست همسر علی(ع) مزاحم قدرت سیاسی خود می‌دیدند و تصمیم داشتند یاران علی(ع) را از هر نظر منزوی کنند به بهانۀ حدیث مجعول نَحْنُ مَعَاشِرَ الْأَنْبِيَاءِ لَا نُوَرِّثُ (ما پیامبران ارثی از خود به یادگار نمی‌گذاریم). آن را مصادره کردند، و با اینکه فاطمه(س) رسماً متصرف آن بود و کسی از «ذوالید» مطالبۀ شاهد و بینه نمی‌کند از او شاهد خواستند، حضرت(س) نیز اقامه شهود کرد که پیغمبر(ص) شخصاً فدک را به او بخشیده، اما با این همه اعتنا نکردند، در دوران‌های بعد هر یک از خلفا که می‌خواستند تمایلی به اهل بیت نشان دهند فدک را به آنها باز می‌گرداندند، اما چیزی نمی‌گذشت که دیگری آن را مجدداً مصادره می‌کرد! و این عمل بارها در زمان خلفای «بنی امیه» و «بنی عباس» تکرار شد. داستان فدک و حوادث گوناگونی که در رابطه با آن در صدر اسلام و دوران‌های بعد روی داد از دردناکترین و غم‌انگیز‌ترین و در عین حال عبرت‌انگیز‌ترین فرازهای تاریخ اسلام است که مستقلاً باید مورد بحث و بررسی دقیق قرار گیرد تا از حوادث مختلف تاریخ اسلام پرده بردارد. قابل توجه اینکه محدث اهل سنت مسلم بن حجاج نیشابوری در کتاب معروفش «صحیح مسلم» داستان مطالبۀ فاطمه(س) فدک را از خلیفه اول مشروحاً آورده و از عایشه نقل می‌کند که بعد از امتناع خلیفه از تحویل دادن فدک فاطمه(س) از او قهر کرد و تا هنگام وفات یک کلمه با او سخن نگفت.

نحن معاشر الأنبیاء لانورث

اهل سنت حدیثی در کتاب‌های مختلف خود از پیامبر اسلام(ص) به این مضمون نقل کرده‌اند که فرمود: «ما پیامبران ارثی از خود به یادگار نمی‌گذاریم، و آنچه از ما بماند باید به عنوان صدقه در راه خدا مصرف شود» و گاه آن را با حذف جمله اول، به صورت مَا تَرَكْنَاهُ صَدَقَةٌ نقل کرده‌اند. سند این حدیث غالباً در کتب معروف اهل سنت به «ابوبکر» منتهی می‌شود که بعد از پیامبر(ص) زمام امور مسلمین را به دست گرفت، و هنگامی که حضرت فاطمه(س) و یا بعضی از همسران پیامبر میراث خود را از او خواستند او به استناد این حدیث از دادن میراث به آنان سرباز زد! این حدیث را «مسلم» در صبحیح خود (جلد ۳ - کتاب الجهاد و السیر - صفحه ۱۳۷۹) و «بخاری» در جزء هشتم «کتاب الفرائض» (صفحه ۱۸۵) و گروهی دیگر در کتا‌ب‌های خود آورده‌اند. این حدیث از جهات مختلفی قابل نقد و بررسی است ولی آنچه در حوصله این مجال می‌گنجد امور زیر است:

1. این حدیث با متن قرآن سازگار نیست و طبق قواعد اصولی که در دست داریم هر حدیثی که موافق «کتاب الله» نباشد از درجه اعتبار ساقط است، و نمی‌توان به عنوان حدیث پیامبر(ص) و یا سایر معصومین(ع) روی آن تکیه کرد. در آیات قرآن می‌خوانیم سلیمان از داوود ارث برد، و ظاهر آیه مطلق است و اموال را نیز شامل می‌شود و در مورد «یحیی» و «زکریا» می‌خوانیم: که از خدا چنین تقاضا می‌کند «فرزندی به من عنایت کن که از من و از آل یعقوب ارث برد». مخصوصاً در مورد «زکریا» بسیاری از مفسران روی جنبه‌های مالی تکیه کرده‌اند. به علاوه ظاهر آیات «ارث» در قرآن مجید عام است و همه را شامل می‌شود.
2. روایت فوق معارض با روایات دیگری است که نشان می‌دهد ابوبکر تصمیم گرفت «فدک» را به «فاطمه»(س) بازگرداند، ولی دیگران مانع شدند، چنانکه در «سیرۀ حلبی» می‌خوانیم:

«فاطمه دختر پیامبر(ص) نزد ابوبکر آمد در حالی که او بر منبر بود. گفت: ای ابوبکر آیا این در کتاب خدا است که دخترت از تو ارث ببرد و من از پدرم ارث نبرم، ابوبکر گریه کرد و اشکش جاری شد. سپس از منبر پایین آمد، و نامه‌ای دایر به واگذاری فدک به فاطمه(س) نوشت، در این حال عمر وارد شد گفت: این چیست؟ گفت: نامه‌ای نوشتم که میراث فاطمه(س) را از پدرش به او واگذارم، عمر گفت: اگر این کار را کنی از کجا هزینه نبرد با دشمنان را فراهم می‌سازی در حالی که عرب بر ضد تو قیام کرده است؟ سپس عمر نامه را گرفت و پاره کرد!». چگونه ممکن است نهی صریحی از پیامبر(ص) باشد و ابوبکر به خود جرئت مخالفت را بدهد؟ و چرا عمر استناد به نیازهای جنگی کرد و استناد به روایت پیامبر(ص) ننمود؟ بررسی دقیق روایت فوق نشان می‌دهد که مسألۀ نهی پیامبر(ص) مطرح نبوده، مهم در اینجا مسائل سیاسی روز بوده است، و همین‌ها است که انسان را به یاد گفتار ابن ابی الحدید دانشمند معتزلی می‌اندازد، می‌گوید، از استادم «علی بن فارقی» پرسیدم: آیا فاطمه(س) در ادعای خود راست می‌گفت؟ پاسخ داد آری گفتم پس چرا ابو بکر فدک را به او نداد، با اینکه وی را صادق و راستگو می‌شمرد؟ استادم تبسم پر معنایی کرد و سخن لطیف زیبایی گفت، با اینکه او عادت به مزاح و شوخی نداشت گفت: «اگر امروز فدک را به ادعای فاطمه(س) به او می‌داد، فردا می‌آمد و خلافت را برای همسرش ادعا می‌کرد! و ابوبکر را از مقامش متزلزل می‌ساخت و او نه عذری برای بازگو کردن داشت و نه امکان موافقت!».

1. روایت معرفی از پیامبر(ص) در بسیاری از کتب اهل سنت و شیعه آمده است که «الْعُلَمَاءُ وَرَثَةُ الْأَنْبِيَاءِ»: «دانشمندان وارثان پیامبرانند» و نیز از پیامبر گرامی اسلام(ص) نقل شده که «إِنَّ الْأَنْبِيَاءَ لَمْ يُوَرِّثُوا دِينَاراً وَ لَا دِرْهَماً» «پیامبران درهم و دیناری از خود بیادگار نگذاردند».

از مجموع این دو حدیث چنین به نظر می‌رسد که هدف اصلی این بوده که روشن سازند افتخار انبیاء و سرمایۀ اصلی آنها علم و دانش بوده است، و مهمترین چیزی که از خود به یادگار گذاشتند، برنامه هدایت بود، و کسانی که سهم بیشتری از علم و دانش را برگرفتند، وارثان اصلی پیامبرانند، بی‌آنکه نظر به اموالی داشته باشد که از آنان به یادگار باقی می‌ماند، بعداً این حدیث نقل به معنی شده و سوء تعبیر از آن گردیده و احتمالاً جملۀ «ما ترکناه صدقه» که استنباط بعضی از روایت بوده است به آن افزوده‌اند.

سرگذشت فدک، پس از فاطمه(س)

هنگامی که عمر بن عبدالعزیز به خلافت رسید، گفت: ای مردم، به هرکس ظلمی شده بود، جبران کردم، و اول مظلمه‌ای را که به صاحبانش بازگرداندم، فدک بود [که به امام باقر(ع) برگردانده شد]. گروهی از مشایخ اهل شام و قریش نزد او آمدند و گفتند: تو با این کار، خلیفه اول و دوم را غاصب و ظالم معرفی کردی و موجب طعن بر آنان شدی. عمر بن عبدالعزیز به آنان گفت: نزد من و شما ثابت است که فاطمه دختر رسول خدا(ص) فدک را ادعا کرد و فدک در تصرف او بود، و فاطمه زنی نبود که به پیامبر دروغ نسبت دهد. علاوه بر این، علی و ام ایمن و ام سلمه نیز شهادت دادند، و به نظر من، و فاطمه(س) در ادعای خود صادق بود؛ گرچه نمی‌توانست دو شاهد بیاورد. او سیده زنان بهشت است. پس امروز به قصد تقرب به خدا، فدک را به وارثان او برگرداندم و امیدوارم که در روز قیامت از شفاعت او و حسن و حسین بهره‌مند باشم. سپس افزود که اگر من به جای ابوبکر بودم و فاطمه فدک را ادعا می‌کرد، او را تصدیق می‌کردم و فدک را به او می‌دادم....

محدث قمی در هدایه‌الانام می‌نویسد: دهم ربیع الاول سال ۳۲۹، وفات راضی بالله، بیستمین خلیفه عباسی است. از محاسن کارهای او رد فدک به وارثان حضرت فاطمه(س) است، و تا زمان او، نه دفعه، بلکه ده دفعه، فدک غصب و رد شده است. همچنین در کتاب فیض العلام می‌نویسد: پس از عمر بن عبدالعزیز، دیگرباره فدک را غصب کردند، سفاح رد کرد. پس دیگرباره غصب کردند، و مهدی رد کرد. باز غصب کردند، مأمون بر ایشان رد کرد. پس از آن باز مغصوب شد و واثق برگردانید. دیگرباره غصب شد، منتصر رد کرد. باز غصب شد، معتمد رد کرد. باز غصب شد، معتضد ردکرد. دیگرباره مغصوب شد و راضی بالله برگردانید؛ و در احوال مهتدی بالله، خلیفه چهاردهم عباسی، نیز نوشته شده که او فدک را پس از آن‌که بعد از منتصر غصب شده بود، رد کرد. پس تا زمان راضی بالله، ده دفعه فدک غصب و رد شده است. بنابراین، روشن است که اگر داوری ابوبکر با موازین اسلامی موافق بود، معتقدان به خلافت او، برای بازگرداندن آن انگیزه‌ای نداشتند.