اهل بیت پیامبر خاتم: تفاوت میان نسخه‌ها

از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت
نمایش تاریخچه به صورت تعاملی
دیداریویکی‌متن
(صفحه‌ای تازه حاوی «{{علم معصوم}} {{خرد}} <div style="padding: 0.0em 0em 0.0em;"> : <div style="background-color: rgb(252, 252, 233); text-align:cen...» ایجاد کرد)
 
 
(۲۷۰ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۱۰ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
{{علم معصوم}}
{{مدخل مرتبط
{{خرد}}
| موضوع مرتبط =
<div style="padding: 0.0em 0em 0.0em;">
| عنوان مدخل  =  
: <div style="background-color: rgb(252, 252, 233); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">"'''[[اهل بیت پیامبر خاتم]]'''" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:</div>
| مداخل مرتبط = [[اهل بیت در لغت]] - [[اهل بیت پیامبر خاتم در قرآن]] - [[اهل بیت پیامبر خاتم در حدیث]] - [[اهل بیت پیامبر خاتم در نهج البلاغه]] - [[اهل بیت پیامبر خاتم در کلام اسلامی]] - [[اهل بیت پیامبر خاتم در تاریخ اسلامی]] - [[اهل بیت پیامبر خاتم در معارف دعا و زیارات]] - [[اهل بیت پیامبر خاتم در فقه سیاسی]] - [[اهل بیت پیامبر خاتم در عرفان اسلامی]] - [[اهل بیت پیامبر خاتم در معارف و سیره نبوی]] - [[اهل بیت پیامبر خاتم در معارف و سیره حسینی]] - [[اهل بیت پیامبر خاتم در معارف و سیره سجادی]] - [[اهل بیت پیامبر خاتم در معارف و سیره رضوی]] - [[اهل بیت پیامبر خاتم در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی]]
<div style="padding: 0.0em 0em 0.0em;">
| پرسش مرتبط =  
: <div style="background-color: rgb(255, 245, 227); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">[[اهل بیت پیامبر خاتم در قرآن]] | [[اهل بیت پیامبر خاتم در حدیث]] | [[اهل بیت پیامبر خاتم در کلام اسلامی]] | [[اهل بیت پیامبر خاتم در فلسفه اسلامی]] | [[اهل بیت پیامبر خاتم در عرفان اسلامی]]</div>
}}
<div style="padding: 0.0em 0em 0.0em;">
: <div style="background-color: rgb(206,242, 299); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل '''[[اهل بیت پیامبر خاتم (پرسش)]]''' قابل دسترسی خواهند بود.</div>
<div style="padding: 0.4em 0em 0.0em;">
==واژه‌شناسی==
===معنای واژه «أهل»===
====معنای لغوی====
*در میان شروح زیارت جامعه کبیره و در تبیین این فراز شریف، دو دیدگاه درباره معنای لغوی کلمه «أهل» به چشم می‌خورد:
:۱. عده‌ای از شارحان زیارت جامعه، واژه «أهل» را به مصادیق و جزئیات مختلف آن تفسیر کرده‌اند و یک معنای واحد و جامع برای آن ذکر ننموده‌اند:
*الف: واژه «أهل» در اصل به معنای خانواده و خاندان و کسانی است که با انسان در یک خانه زندگی می‌کنند.<ref>اهل شخص به کسانی گفته می‌شود که نسیت یا دین و یا صنعت و یا خانه و شهر، آنان را دور هم جمع کرده یاشد، البته در اصل به کسانی گفته می‌شود که در یک خانه جمع باشند سپس مجازا به کسانی که نسبت خویشاوندی ایشان را به هم مرتبط کرده، اطلاق شده است. ر . ک: [[محمد باقر تحریری]]، «جلوه‌های لاهوتی- شرح زیارت جامعه کبیره»، ج۱، ص۴۵.</ref>  فیومی صاحب «مصباح المنیر» و از علمای لغت می‌گوید: «اصل معنای أهل به معنای خانواده و خویشان است و گاهی به پیروان هم گفته می‌شود».<ref>فیومی، احمدبن محمد، «المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر»، ج2، ص28.</ref>
*ب: واژه «أهل» معنای عامی دارد که همه خویشان نزدیک و همه افراد قبیله بلکه تمام افراد شهر و غیر آن را شامل می‌شود؛ مثل: «اهل بصره» و «اهل علم».<ref>بحرینی، سید مجتبی، «جامعه در حرم»، ص48؛ ر.ک: فیومی، احمدبن محمد، «المصباح المنیر»، ج2 ص28؛ عسکری ابوهلال حسن بن عبدالله، «الفروق فی اللغه»، ص275.</ref>
*ج: «أهل» معنای متعارف و روشنی دارد.<ref>سبط، سیدعلی، «معرفت معصومین»، ص24</ref> می‌گویند: «اینان اهل من هستند»، یعنی اینان خاندان من هستند.<ref>ر.ک: (اهل)، ابن منظور، محمد بن مکرم، «لسان العرب»، ج11، ص28؛ مرتضی زبیدی، محمد بن محمد، «تاج العروس»، ج14، ص35.</ref>
*د: کلمه «أهل» بر کسان نزدیک مانند زن و فرزند و اقرباء اطلاق می‌شود.<ref>نقوی، سید محمد تقی، «شرح زیارت جامعه»، ص25.</ref> در لغت گفته‌اند: «اهل شخص و آل او عبارتند از: شیعیان و پیروان و اهل دین او و چون لفظ «أهل» و «آل» بسیار در خانواده شخص، مصداق پیدا می‌کند، بنابراین اختصاص به آنان پیدا کرده؛ زیرا خانواده انسان، بیشترین پیروی از او را در میان همگان دارند».<ref>طریحی، فخرالدین، «مجمع البحرین»، ج5، ص314</ref>
به طور خلاصه، در عباراتی که ذکر شد، معانی زیر که مصادیق و افراد معنای جامع کلمه «أهل» است، به عنوان معنای خود این واژه گرفته شده است: خانواده، خاندان، خویشان، پیروان، خویشان نزدیک، افراد قبیله، افراد شهر، افراد نزدیک به انسان «زن، فرزند و اقربا»، شیعیان و اهل دین انسان.
:۲. در مقابل تعداد دیگری از شارحان زیارت جامعه، معنایی جامع و ریشه‌ای واحد را برای واژه «أهل» قائلند:
*الف: «أهل» به معنای تعلق و وابستگی است، همسر و فرزند اهل انسان محسوب می‌شوند.<ref>ر.ک: مصطفوی حسن، «التحقیق فی کلمات القرآن الکریم»، ج1 ص170؛ ر.ک: مطهری داوود، «زیارت جامعه کبیره»، ص20.</ref>
*ب: «أهل» به افراد یا اشیائی گفته می‌شود که به کسی یا چیزی بسیار نزدیک<ref>ر.ک:  فیومی، احمد بن محمد، «المصباح المنیر»، ج2 ص28.</ref>، وابسته<ref>مصطفوی حسن، «التحقیق فی کلمات القرآن الکریم»، ج1 ص170.</ref> و منسوب باشند.<ref>ر.ک: حسینی، سید مجتبی، «مقامات اولیاء»، ج1، ص27.</ref>
*ج: «أهل» در لغت به معنای خانواده و فامیل و افراد خاندان و دودمان آمده و گاهی هم به معنای سزاوار و شایسته ذکر شده است<ref>ر.ک: ابن منظور، محمد بن مکرم، «لسان العرب»، ج11 صص30-28.</ref> و همچنین به گروهی اطلاق می‌شود که پیوند جامعی با یکدیگر دارند.<ref>ر.ک: مصطفوی حسن، «التحقیق فی کلمات القرآن الکریم»، ج1 ص170؛ زمردیان، احمد، «مقام ولایت در شرح زیارت جامعه کبیره»، ص22. لازم به ذکر است که در این عبارت، مولف، معانی و مصادیق مختلف اهل را به یک مفهوم واحد ارجاع داده است ولی به وجود یک معنای جامع و فراگیر، «پیوند جامع»، تصریح کرده است.</ref>
*د: اهل در لغت به معنای انس همراه با تعلق خاطر و وابستگی است بنابراین همسر، فرزند، نوه، داماد و ... اهل انسان به شمار می‌آیند.<ref>مصطفوی، حسن، «التحقیق فی کلمات القرآن الکریم»، ج1، ص170. </ref>
*از مقایسه این دو دیدگاه با اندک تاملی روشن می‌شود که دیدگاه دوم «وجود یک ریشه معنایی جامع و فراگیر برای واژه أهل» بهتر از دیدگاه نخست است؛ زیرا معانی مختلف دیدگاه اول همگی افراد، جزئیات، مصادیق و شاخ و برگ‌های دیدگاه دوم «تعلق، وابستگی و انس» می‌باشد.
====معنای «اهل» در اصطلاح قرآن کریم====
*در فرهنگ قرآنی واژه «أهل» به افرادی گفته می‌شود که نوعی پیوند و وابستگی، آنها را گرد هم آورده باشد. مانند «أهل الانجیل»<ref>سوره مائده: 5، آیه 47.</ref>، «أهل القری»<ref>سوره اعراف: 7، آیه96، سوره یوسف: 12، آیه109.</ref>، «أهل المدینه»<ref>سوره توبه: 9، آیه101؛ سوره حجر: 15، آیه67.</ref>، «أهل البیت»<ref>سوره هود: 11، آیه73؛ سوره احزاب: 33، آیه33.</ref>، «أهل الذکر»<ref>سوره نحل: 16، آیه43؛ سوره انبیاء: 21، آیه7.</ref> و غيره.
*بنابر فرهنگ قرآنی، به کسانی اهل یا ذریه پیامبر خدا گفته می‌شود که با او پیوند و وابستگی داشته باشند و مهمترین پیوند با پیامبر{{صل}}، هم عقیده بودن با آن حضرت است و کسی که از ایمان آوردن به رسول خدا{{صل}} سر باز زند، او در زمره اهل و خاندان آن حضرت شمرده نمی‌شود.<ref>چنانکه خداوند متعال به حضرت نوح {{ع}} خطاب کرده و درباره پسرش، می‌فرماید: «انه لیس من اهلک» «او از خاندان تو (خاندان پیامبری) نیست.»، سوره هود: 11، آیه46</ref>
*بنابراین، اهل بودن بر اساس منطق قرآن با ملاک انس، تعلق خاطر و وابستگی (که همان معنای لغوی بود)، منطبق خواهد بود. شدت و ضعف در اهلیت (اهل بودن)، به شدت و ضعف در انس و تعلق و وابستگی، بستگی دارد. از این رو ممکن است از کسی که وابستگی و تعلقی با او نیست، سلب اهلیت شود، هر چند جزء فرزندان انسان باشد. به بیانی دیگر درباره معنای اصطلاح واژه اهل در قرآن کریم می‌توان چنین گفت: قرآن کریم آنان را که با پیامبری از انبیای الهی هم عقیده‌اند و به او ایمان دارند اهل (ذریه) او می‌داند و در مقابل، کسانی که حتی فرزند نسبی وی باشند - در صورت ایمان نیاوردن - از اهل او بیرون می‌شمارد.<ref>به عبارت دیگر قرآن کریم کسی را که سنخیت روحی با انسان ندارد، اهل او نمی‌داند. ر.ک: تحریری محمدباقر، «جلوه‌های لاهوتی- شرح زیارت جامعه کبیره»، ج1، ص46.</ref> چنانکه در داستان نوح{{ع}} که فرزندش فرد ناشایسته‌ای بود خدای متعال فرمود: ﴿انه لیس من اهلك﴾.<ref>«او از خاندان تو (خاندان پیامبری) نیست». سوره هود: 11، آیه46. محمدی ری‌شهری، محمد، «تفسیر قرآن ناطق»، ص45 - 46</ref>
*همچنین قرآن کریم گاهی آنان را که در یک مسیر حرکت می‌کنند یا یک روش و مرام دارند یا پیروی از یک کتاب آسمانی می‌نمایند و یا پیرو مکتبی غیر الهی هستند ایشان را اهل همان مسیر و روش و کتاب می‌شمارد. مانند «أهل ذکر»، «أهل انجیل»، «أهل کتاب»، «أهل نار»<ref>زمردیان، احمد، «مقام ولایت در شرح زیارت جامعه کبیره»، ص22، با اندکی تصرف.</ref>  و ...
*در هر حال دانشمندان اسلامی برای واژه «اهل» در قرآن کریم، شش وجه مختلف ذکر کرده‌اند:
*'''وجه اول:''' به معنای زن، مانند آیه «اذ قال موسی لاهله انی آنست نارا»<ref>«(به یاد آور) هنگامی که موسی به خانواده‌اش گفت: من آتشی را حس کردم (از دور دیدم)». سوره نمل: 27، آیه7.</ref> و «فلما قضی موسی الاجل و سار باهله»<ref>«پس چون موسی مدت (معهود) را به پایان برد و با خانواده خود (از مدین به سوی مصر) حرکت کرد...»، سوره قصص: 28، آیه29.</ref>  که در هر دو آیه «أهل» به معنای زوجه [[حضرت موسی]]{{ع}} - طبق نظر مشهور: صفورا دختر [[حضرت شعیب]]{{ع}} - است؛ زیرا در آن هنگام، موسی{{ع}}، اولادی نداشت و تنها با همسرش بود.
*'''وجه دوم:''' به معنای خانواده و خاندان، مانند: «وقال لفتیانه اجعلوا بضاعتهم فی رحالهم لعلهم یعرفونها اذا انقلبوا الی اهلهم»<ref>«یوسف{{ع}} به مامورین دستور داد تا پولی را که برادرانش برای خرید گندم داده بودند در میان اثاث و اجناس بگذارند تا وقتی به سوی اهل بیت و خانواده خود برگردند، متوجه شوند که پولی نگرفته‌اند»، سوره یوسف: 12، آیه62.</ref> و «وأمر أهلک بالصلاه»<ref>«امر کن اهل بیت و خانواده و خاندان خود را به نماز». سوره طه: 20، آیه32.</ref>، کاربرد این معنا در قرآن بسیار است».
*'''وجه سوم:''' به معنای پیروان، مانند: «یا أهل الکتاب لم تکفرون بآیات الله و انتم تشهدون»<ref>«ای پیروان کتاب، چرا به آیات خدا کافر می‌شوید؟...»، سوره آل عمران: 3، آیه70.</ref> و «یا أهل الکتاب لم تصدون عن سبیل الله»<ref>«ای پیروان کتاب، چرا بر طریق حق نمی‌روید و مانع دیگران هم می‌شوید؟»، همان، آیه99.</ref>  کاربرد این معنا نیز در قرآن کریم بسیار است.
*'''وجه چهارم:''' به معنای ساکنان، مانند «و إذ قالت طائفه منهم یا أهل یثرب»<ref>«گروهی گفتد: ای ساکنان شهر یثرب!»، سوره احزاب: 33، آیه13.</ref> 
*'''وجه پنجم:''' به معنای خویشاوندان و نزدیکان، مانند: «واذکر فی الکتاب مریم إذ إنتبذت من أهلها مکانا شرقیا»<ref>«از خویشان و نزدیکان خود»، سوره مریم: 19، آیه16.</ref>  و «واجعل لی وزیرا من أهلی هارون أخی»<ref>«وزیر مرا از خویشان و اقرباء من قرار ده.»، سوره طه: 20، آیه29.</ref> 
*'''وجه ششم:''' به معنای سزاوار، مانند: «هو أهل التقوی و أهل المغفره».<ref>«آن خدا شایسته و سزاوار است که از او پرهیز شود و سزاوار است تا متقین را بیامرزد.»،  سوره مدثر: 74، آیه56. ر.ک: نقوی سید محمد تقی، «شرح زیارت جامعه»، صص25 - 26، با تصرف و تغییر.</ref>
====مقایسه معنای لغوی واژه‌های «اهل» و «آل»====
*دانستیم که از جمله مصادیق معنای اهل، خویشان نزدیک و افراد قبیله و افراد شهر و ... می‌باشد.<ref>برخی معتقدند: واژه آل از واژه اهل گرفته شده است و به معنای رجوع به چیز دیگر است و چون نوعا اولاد انسان به او منتسب بوده و رجوع می‌کنند، به ایشان اهل و آل گفته می‌شود. ر.ک: تحریری محمدباقر، «جلوه‌های لاهوتی- شرح زیارت جامعه کبیره»، ج1، ص45؛ کربلائی جواد بن عباس، «الانوار الساطعة فی شرح الزیارة الجامعة»، ج1، ص395.</ref>  مانند «أهل بصره» و «أهل علم». ولی واژه «آل» به خصوص خویشان یا اصحاب شخص گفته می‌شود و بر افراد یک مکان اطلاق نمی‌گردد؛ در نتیجه مثلا (آل بصره) به کار برده نمی‌شود و برخی واژه «آل» را مختص به مواردی دانسته‌اند که شرافت و فضیلتی در آن باشد.<ref>به عنوان نمونه شیخ جواد کربلائی معتقد است که میان واژه‌های «اهل» و «آل»، در استعمال اهل لغت و شرع، عموم و خصوص من وجه وجود دارد و اگر چه اصل در واژه «آل»، «اهل» است لکن گاهی نیز اطلاق «آل» می‌کنند اما از آن اراده اشراف از اهل می‌نمایند که در این صورت واژه «آل» اخص از «اهل» خواهد بود و گاهی نیز این استعمال به عکس می‌باشد. در هر حال ایشان معتقد است که اگر واژه «اهل» به صورت مطلق و بدون قید یا مضافی به کار رود، مراد از آن ائمه معصومین{{عم}} است. چنانچه در روایات نیز همین معنا از واژه «اهل» آنجا که مطلق به کار رفته، اراده شده است. ...عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ {{ع}} مَنْ‏ آلُ‏ مُحَمَّدٍ{{صل}}؟ قَالَ: ذُرِّيَّتُهُ. فَقُلْتُ: من أَهْلُ بَيْتِهِ؟ قَالَ: الْأَئِمَّةُ الْأَوْصِيَاءُ. ... ر.ک: کربلائی جواد بن عباس، «الانوار الساطعة فی شرح الزیارة الجامعة»، ج1، ص395؛ احسائی، احمد بن زین الدین، «شرح الزیارة الجامعة الکبیرة» ج1، ص12.</ref>  بنابراین (آل بقال) اطلاق نمی‌گردد.<ref>بحرینی، سید مجتبی، «جامعه در حرم»، ص48 با تصرف؛ برخی هم معتقدند علاوه بر معنای مذکور، به جایگاهی که جنبه معنویت دارد و محل سکونت معارف و حقایق است بیت اطلاق می‌شود. ر.ک: تحریری محمدباقر، «جلوه‌های لاهوتی- شرح زیارت جامعه کبیره»،ج1، ص47.</ref>
===معنای لغوی واژه‌های «بیت» و «دار»===
*درباره معنای وضعی و لغوی کلمه «بیت» در شروح زیارت جامعه دو نظریه به چشم می‌خورد:
#برخی شارحان واژه «بیت» را به معنای خانه یا خانه مسکونی گرفته‌اند<ref>ابن منظور، محمد بن مکرم، «لسان العرب»، ج2 ص14؛ تاج العروس ج3 ص22؛ ر.ک: نقوی، سید محمد تقی، «شرح زیارت جامعه»، ص27؛ مطهری، داوود، «شرح زیارت جامعه کبیره»، ص67؛ ضیاء آبادی، سیدمحمد، «حبل متین در شناخت ارکان دین»، ج1، ص8؛ محمدی ریشهری، محمد، «تفسیر قرآن ناطق»، ص46؛ جوادی آملی، عبدالله، «ادب فنای مقربان»، ج۱، ص108.</ref> تعدادی از ایشان نیز این کلمه را معنا نکرده‌اند و احتمالا همان معنای فوق را برای آن مسلم گرفته‌اند.<ref>ر.ک: حسینی، سیدحسین، «هادیان در کلام امام هادی{{ع}}»، ج1؛ ذیل فراز «یا اهل بیت النبوة»، حسینی، سیدمجتبی، «مقامات اولیاء»، ج1؛ ذیل فراز «یا اهل بیت النبوة»، زمردیان، احمد، «مقام ولایت در شرح زیارت جامعه کبیره»؛ موسوی نوری، سیدمحمد، «معرفت معصومین»؛ بحرینی، سیدمجتبی، «جامعه در حرم» ذیل فراز مورد نظر.</ref>
#در مقابل دسته فوق، عبارت دقیق‌تری نیز در یکی از شروح در بیان معنای لغوی «بیت» و مقایسه آن با واژه «دار» دیده می‌شود: «از نظر لغوی، واژه «بیت» با «دار» فرق دارد، بیت، اخص از دار است. ترجمه فارسی بیت، اطاق و دار، خانه است در واقع خانه، متشکل از اطاق و متعلقات آن است.<ref>میلانی، سیدعلی، «با پیشوایان هدایتگر»، ج1، ص99.</ref>
====«بیت» در روایات<ref>بیت در روایات به معنای ائمه{{عم}} است. ر.ک: تحریری محمدباقر، «جلوه‌های لاهوتی- شرح زیارت جامعه کبیره»، ج1، ص47.</ref>====
*امیرالمؤمنین{{ع}} فرمود: «ما هستیم خانه‌هایی که خانه‌هایی که خدا امر فرموده است<ref> سوره بقره:2، آیه 189.</ref>  که از درهای آن داخل شوید و ماییم درهای رحمت حق و خانه‌هایی که از آن‌جا به حق تقرب می‌جویید».<ref>«نحن البیوتُ الّتی أمَرَ اللهُ أن یؤتی من أبوابها، نحنُ بابُ الله و الّتی یؤتی منها...»، ابن شهرآشوب، محمد بن علی، «مناقب آل ابیطالب{{عم}}»، ج2، فصل فی المسابقة بالعلم..، ص34. ر.ک: نقوی، سید محمد تقی، «شرح زیارت جامعه کبیره»، ص30.</ref> «ما درخت نبوت و بیت رحمت هستیم».<ref>عن ابی‌جعفر{{ع}}، قال: «...نحن شجرة النبوة و بیت الرحمة»، صفار، محمد بن حسن، «بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد{{صل}}»، ج1، ص57.</ref> و احادیث در این زمینه بسیار است.
===معنای واژه‌های «اهل بیت»، «آل»، «عترت و امّت» از دیدگاه روایات===
*در عباراتی که در مورد پیامبر اکرم{{صل}} و خاندان و اطرافیان و پیروانشان داریم گاهی واژه «آل» به کار رفته، گاهی «اهل»، گاهی «عترت»، و زمانی «امّت». از امام صادق{{ع}} پرسیدند: آل محمّد{{عم}} کیستند؟ فرمود: ذرّیّه و فرزندان اویند. پرسیده شد: اهل بیت او چه کسانی‌اند؟ فرمود: ائمه. باز پرسیدند: عترت وی چه کسانی هستند؟ - چون در خیلی از روایات هم عبارت «عترت» آورده شده است. فرمود: اصحاب عبا یعنی: اصحاب کسا به کسانی که زیر آن عبا رفتند در روزی که پیامبر{{صل}} در خانۀ امّ سلمه بود و فرمود: یک عبایی روی من بینداز. بعد امیرالمؤمنین{{ع}} آمدند و بعد حضرت زهرا3 و بعد حسنین8 و همه یک به یک زیر آن عبا رفتند. سپس حضرت رسول{{صل}} یک طرفِ آن عبا را گرفت و دعا کرد که: خدایا! اینان اهل‌بیت من هستند آنان را از پلیدی ها نگه دار. در آن‌جا آیۀ ﴿إِنَّما يُريدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهيراً﴾<ref>سوره احزاب:33، آیه33.</ref>  نازل شد.<ref>حَدَّثَنَا أَبِي رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ {{ع}} مَنْ‏ آلُ‏ مُحَمَّدٍ{{صل}}؟ قَالَ: ذُرِّيَّتُهُ. فَقُلْتُ: من أَهْلُ بَيْتِهِ؟ قَالَ: الْأَئِمَّةُ الْأَوْصِيَاءُ. فَقُلْتُ: مَنْ عِتْرَتُهُ؟ قَالَ: أَصْحَابُ الْعَبَاءِ. فَقُلْتُ: مَنْ أُمَّتُهُ؟ قَال:َ الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ صَدَقُوا بِمَا جَاءَ بِهِ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ الْمُتَمَسِّكُونَ بِالثَّقَلَيْنِ اللَّذَيْنِ أُمِرُوا بِالتَّمَسُّكِ بِهِمَا كِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ عِتْرَتِهِ أَهْلِ بَيْتِهِ الَّذِينَ أَذْهَبَ اللَّهُ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهَّرَهُمْ تَطْهِيراً وَ هُمَا الْخَلِيفَتَانِ عَلَى الْأُمَّةِ بَعْدَه‏».، ابن بابویه، محمدبن علی، »معانی الأخبار» ج1، ص94. عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ: قُلْتُ لِلصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ{{ع}} مَنْ آلُ مُحَمَّدًٍ{{صل}}؟ قَالَ: ذُرِّيَّتُهُ. فَقُلْتُ: مَنْ أَهْلُ بَيْتِهِ{{عم}}؟ قَالَ: الْأَئِمَّةُ الْأَوْصِيَاءُ{{عم}}. فَقُلْتُ: مَنْ عِتْرَتُهُ؟ قَالَ: أَصْحَابُ الْعَبَاءِ. فَقُلْتُ: مَنْ أُمَّتُهُ؟ قَالَ: الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ صَدَّقُوا بِمَا جَاءَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ الْمُتَمَسِّكُونَ [الْمُسْتَمْسِكُونَ‏] بِالثَّقَلَيْنِ الَّذِينَ أُمِرُوا بِالتَّمَسُّكِ بِهِمَا كِتَابِ اللَّهِ وَ عِتْرَتِهِ أَهْلِ بَيْتِهِ الَّذِينَ أَذْهَبَ اللَّهُ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهَّرَهُمْ تَطْهِيراً وَ هُمَا الْخَلِيفَتَانِ عَلَى الْأُمَّةِ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ{{صل}}.»، ابن بابویه، محمد بن علی، «الامالی»، النص، ص240.</ref> پس معنای «آل» و «اهل بیت» و «عترت» معلوم شد.
در مقام صلوات، «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ» گفته می‌شود: اصل کلمۀ «آل» از «اهل» آمده است.<ref>ر.ک: ابن منظور محمد بن مکرم، «لسان العرب»، ج11 ص30 ؛ فیروزآبادی محمد بن یعقوب، «القاموس المحیط»، ج3 ص453؛ مرتضی زبیدی، محمد بن محمد، «تاج العروس»، ج14 ص37.</ref> امّا در اصطلاح «آل» در درجۀ اوّل - و بر طبق روایت گذشته - به ذرّیّۀ پیغمبر{{صل}} و در درجه بعد به کسانی گفته می‌شود که از پیغمبر{{صل}} تبعیّت کنند و به ایشان باشند. قرآن می‌فرماید:﴿إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِإِبْراهيمَ لَلَّذينَ اتَّبَعُوهُ﴾.<ref>«البته نزدیکترین مردم به ابراهیم (از نظر اصول و فروع شریعت) کسانی هستند که از او (در عصر شریعتش) پیروی کردند...»، سوره آل‌عمران:3، آیه 68.</ref> [[امام صادق]]{{ع}} فرمودند: همانا شایسته‌ترین افراد به آل بودن و اهل بودن برای ابراهیم{{ع}} کسانی هستند که از او تبعیّت می‌کنند و به خدا سوگند! که شما شیعیان، آل محمّد{{عم}} هستید.<ref>تفسیر قمی: 1/ 105.</ref> شیعیان به اهل‌بیت نبوّت و موضع رسالت منسوبند. همۀ شیعیان خالص، آل پیامبر{{صل}} محسوب می‌شوند از آن جهت که هم در کردار، رفتار و اعتقادات از ایشان پیروی می‌کنند و هم روایت فوق این انتساب را تشدید می‌کند.<ref>حسینی، سیدمجتبی، «مقامات اولیاء»، ج1، ص27 و 29 با تصرّف.</ref> اگر دل‌های ما به اهل بیت{{عم}} ملحق شود و به ایشان پیوند بخورد از هر صلواتی که هر روزه فرستاده می‌شود، بهره‌مند و در آن سهیم می‌شویم. اگر انسان در پی این باشد که جزء «آل پیامبر» باشد. - هرچند سید نباشد- راه برای او بسته نیست. اگر در طریق رعایت تقوای الهی و پرهیز از محرّمات، سیر کند و عمر را جز در مسیر اهل‌بیت به سر نبرد مآلاً به آن‌ها بازگشت می‌کند و مانند سلمان جزء ایشان می‌گردد.<ref>«ما در دیار لوط، جز بیتی مسلمان نیافتیم.» سوره ذاریات:51، آیه36.</ref>
====دیدگاهی درباره معنای لغوی «أهل بیت» و نقد آن====
در یکی از شروح زیارت جامعه کبیره، دیدگاه خاصی درباره معنای «أهل بیت» مطرح شده که ابتدا به نقل و سپس نقد آن می‌پردازیم:
کلمه «أهل» به معنای نزدیکان، افراد قبیله و افراد شهر و... بوده ولی کلمه «آل» اخص از «أهل» و به خصوص خویشان شخص و اصحاب او گفته می‌شود. کلمه «أهل بیت» از هر دو کلمه فوق اخص است؛ زیرا نه تنها همه اهل شهر و اصحاب او و تمام خویشان را شامل نمی‌شود، بلکه حتی همسران او را نیز در بر نمی‌گیرد. در قرآن کریم در داستان حضرت لوط{{ع}} چنین آمده است:
«فما وجدنا فیها غیر بیت من المسلمین».<ref>«ما در دیار لوط، جز بیتی مسلمان نیافتیم.» سوره ذاریات:51، آیه36.</ref>
مقصود از «بیت»، اهل بیت است؛ زیرا نسبت دادن اسلام و کفر به خانه (بیت)، اسنادی مجازی است و به اعتبار اهل خانه، به خانه، اسناد کافر یا مسلمان داده می‌شود. در این آیه چون صحبت از «بیت» یعنی «أهل بیت» است، قرآن کسی را استثنا نکرده در حالی که قطعا همسر حضرت لوط{{ع}} از مسلمین نبوده است. لکن در جای دیگر قرآن کریم کلمه «أهل» (نه کلمه «اهل بیت») را ذکر کرده و فرموده است: «فأسر بأهلک».<ref>«پس در پاسی از شب گذشته با خانواده‌ات (به بیرون از منطقه) روانه شو»، سوره هود: 11، آیه81.</ref>
*اما چون همسر داخل در کلمه «أهل» است، بلافاصله آن را استثنا نموده و فرموده: «الا إمرأتک».<ref>«به جز همسرت»، همان.</ref>
همچنین در جای دیگر که کلمه «آل» ذکر شده باز همسر لوط{{ع}} را استثنا نموده و فرموده: «قالوا إنا أرسلنا الی قوم مجرمین إلا آل لوط إنا لمنجّوهم أجمعین إلا إمرأته قدّرنا إنها لمن الغابرین».<ref>«گفتند: ما به سوی قومی گنه‌کار (قوم لوط) فرستاده شده‌ایم (تا آنان را هلاک سازیم) مگر خاندان لوط که حتما همه آنها را نجات خواهیم داد. جز زن او را که (به خاطر بی ایمانی او) تقدیر و تصویب کرده‌ایم که حتما از بازماندگان (در عذاب قوم لوط) باشد». سوره حجر: 15، آیات 58 - 60.</ref>
پس همسر داخل در معنای واژه‌های «أهل» و «آل» است ولی در معنای کلمه «أهل بیت» داخل نیست. با توجه به توضیحات فوق، اختصاص «آیه تطهیر» - که دارای کلمه «أهل بیت» است - به خاندان رسالت{{ع}} و داخل نبودن همسران حضرت رسول در محدوده واژه «أهل بیت»، از خود قرآن کریم، استفاده می‌شود و شاید نیازی به مباحث طولانی در اثبات دیدگاه شیعه و بیان و رد نظرات غیر شیعه در این زمینه نباشد.<ref>بحرینی، سیدمجتبی، «جامعه در حرم»، ص48 - 49.</ref>
در نقد سخنان فوق تنها به یک آیه از قرآن کریم استناد می‌کنیم که می‌فرماید:
«قالوا أتعجبین من أمر الله رحمه الله و برکاته علیکم اهل البیت انه حمید مجید».<ref>«(فرشته‌ها) گفتند: آیا از کار خدا شگفتی می‌کنی در حالی که رحمت خداوند و برکت‌های او بر شما خانواده است؟! همانا او ستوده صفات و ستوده افعال و صاحب کرم عمیم و جلال گسترده است».  سوره هود: 11، آیه73.</ref>
مسلما علاوه بر حضرت ابراهیم{{ع}} ، همسرش ساره نیز که در ابتدای آیه مخاطب شده است، داخل در کلمه «أهل بیت» است.
====مصادیق معنای اصطلاحی «أهل بیت»====
در میان شارحان زیارت جامعه کبیره، سه گونه تعبیر درباره مصادیق «أهل بیت» در اصطلاح به چشم می‌خورد:
الف: ائمه اطهار{{عم}}:
«أهل بیت نبوت همان أهل بیت رسول اکرم{{صل}} است که اشاره به وجود مقدس ائمه هدی{{عم}} است.»<ref>زمردیان، احمد، « مقام ولایت در شرح زیارت جامعه کبیره»، ص23.</ref>
«در این زیارت، ائمه اطهار{{عم}} را به عنوان أهل بیت نبوت می‌ستاییم.»<ref>ضیاء آبادی، سیدمحمد، «حبل متین در شناخت ارکان دین»، ج1، ص8.</ref>
ب: ائمه اطهار{{عم}} به علاوه حضرت فاطمه زهرا3 :
«أهل بیت»، ائمه از امیرالمومنین و حضرت زهرا{{عم}} تا امام زمان{{ع}} هستند».<ref>حسینی، سید حسین، «هادیان در کلام امام هادی»، ج1، ص36.</ref>
«مراد از أهل بیت نبوت، ائمه{{عم}} هستند نه غیر آنها و فاطمه زهرا3 جزء آنها بلکه اصل آنهاست».<ref>نقوی سید محمد تقی، «شرح زیارت جامعه»، ص26.</ref>
«شیعه فقط حضرت فاطمه زهرا3 و امیرمومنان علی بن ابی طالب{{ع}} و یازده فرزند آن حضرت: را اهل بیت نبوت می‌شناسد.»<ref>مطهری داوود، «شرح زیارت جامعه کبیره»، ص21</ref>
«اهل بیت عبارت است از علی، فاطمه و حسن و حسین و علی و محمد و جعفر و کاظم و علی و محمد و علی و حسن و خلف منتظر{{ع}}».<ref>همدانی درودآبادی، حسین، «الشموس الطالعه»، مترجم: نائیجی، محمد حسین، ص45.</ref>
ج: چهارده معصوم یعنی پیامبراکرم، حضرت زهرا و ائمه اطهار{{عم}} :
«عنوان «أهل بیت» در کتاب و سنت به گونه‌ای اصطلاح شده که گویی لقب، عنوان - و به قول امروزی‌ها - تابلویی برای پیامبر خدا{{صل}}، امیرمومنان علی مرتضی{{ع}}، صدیقه طاهره فاطمه زهرا و ائمه{{عم}} شده است. خود پیامبراکرم{{صل}} و امیرمومنان حضرت علی{{ع}} نیز از اهل بیت هستند.<ref>میلانی سید علی، «با پیشوایان هدایتگر»، ج1، صص98 - 99</ref>
«اصحاب کسا یعنی: رسول اکرم{{صل}} ، امیرالمومنین{{ع}} ، فاطمه اطهر، امام حسن و امام حسین: - که به خمسه طیبه نیز مشهورند - مشمول عنوان «أهل البیت» هستند و افزون بر خمسه طیبه، بقیه ائمه{{عم}} نیز داخل در این عنوان هستند هر چند که دوران رسول اکرم{{صل}} را درک نکرده باشند».<ref>جوادی آملی عبدالله، «ادب فنای مقربان»، ج1، ص109.</ref>
به عبارت دیگر «عنوان «أهل بیت»، عَلَمیت پیدا کرده و عنوان مُشیر قرار گرفته، جعل ثانوی پیدا کرده و اصطلاح شده است و در لسان کتاب و سنت، مصداقی جز محمد و آل محمد{{صل}} یعنی حضرات اهل عصمت:، ندارد. اگر ذریه آن حضرت نیز ملحق شود از باب «الحقنا بهم ذریتهم»<ref>سوره طور: 52، آیه21.</ref> یعنی از باب الحاق است و گرنه در حال اطلاق، افراد دیگری جز معصومین{{عم}} مراد نیست.»<ref>میلانی سید علی، «با پیشوایان هدایتگر»، ج1، ص99.</ref>
====اختلاف شیعه و اهل سنّت در تعیین مصداق «اهل بیت»====
*ترکیب «أهل بیت النبوّه» - که معمولاً از جهت اختصار «أهل البیت» نیز گفته می‌شود - در فرهنگ مسلمانان اعمّ از شیعه و سنّی معنای خاصّی محدودتر از معنای لغوی پیدا کرده است و برای افراد مخصوصی عَلَم شده است. اختلافی که بین شیعه و سنّی وجود دارد به دایرۀ شمول این ترکیب برمی‌گردد یعنی: مصادیق «اهل بیت» نزد شیعیان و اصل سنّت متفاوت است. البته بین دو دیدگاه، ایشان قدر جامعی نیز وجود دارد.
*توضیح این‌که مسلّم است که اصحاب کسا یعنی، رسول اکرم{{صل}} - امیرالمؤمنین، فاطمۀ زهرا، امام حسن و امام حسین: که به خمسۀ طیّبه نیز معروفند - مشمول عنوان «اهل بیت» هستند، لیکن عدّه‌‌ای از اهل سنّت معتقدند که افزون بر این حضرات، عنوان «اهل بیت» شامل همسران [[پیامبر اکرم]]{{صل}} نیز می‌شود حتّی برخی از اهل سنّت این عنوان را بر همۀ اهل خانۀ اعمّ از همسران، کنیزان و غلامان آن حضرت انطباق می‌دهند و عدّه‌ای دیگر قائلند که غیر از همسران حضرت، دیگران را هم شامل می‌شود.<ref>جهت اطلاع از تمامی دیدگاه‌های مختلف اهل‌سنت در این خصوص، ر.ک: میلانی، سیدعلی، «جواهر الکلام فی معرفة الامامة و الامام»، بخش آیه تطهیر.</ref>
*در مقابل ایشان شیعه معتقد است که افزون بر خمسۀ طیّبه، بقیّۀ ائمه{{عم}} نیز مشمول عنوان «اهل بیت» هستند هرچند که دوران پیامبر اعظم{{صل}} را درک نکرده باشند.<ref>جوادی آملی، عبدالله، «ادب فنای مقرّبان»، ج1، ص109 با تصرّف و تغییر.</ref> 
*جالب آن است که شیعه، بقیّه فرزندان رسول‌اکرم{{صل}} - اعمّ از دختر و پسر– جز حضرت فاطمۀ زهرا و هیچیک از همسران پیامبر{{صل}} را جزو «اهل بیت» آن حضرت{{صل}} نمی‌داند.
===معنای لغوی واژه «نبوت»===
*یکی از معانی نبوت، رفعت و بلند مرتبگی است. «نبوت» ممکن است از «نبأ» به معنای خبر، خبرگیری، آگاهی و خبریابی باشد. برخی «نبوت» را به «فتوت» هم معنا کرده‌اند. البته ممکن است که هر سه معنا نیز مورد نظر باشد. برخی هم چنین  احتمال داده‌اند که خبر (نبأ) هم در اصل از رفعت باشد و در بیان علت این معنا چنین آورده‌اند که تا انسان بالا نرود و بر اوضاع، اشراف نیابد به خبر دست پیدا نمی‌کند. سپس چنین تصور کرده‌اند که به نبی از آن جهت «نبی» گفته شده که اوج گرفته، به مقام بلندی رسیده و به جاهایی که دیگران اشراف ندارند اشراف پیدا کرده، لذا خبرهای بیشتری دارد. بنابراین بعضی انسان‌ها را به این اعتبار «نبی» می‌گویند که جایگاه رفیع و بلندی را از نظر روحی و معنوی به دست آورده، در نتیجه از اخبار عوالم بالا آگاهی یافته‌اند.<ref>شرح زیارت جامعه کبیره: ص75؛ ر.ک: نقوی سید محمد تقی، شرح زیارت جامعه، ص27؛ مقام ولایت: ص23؛ مقامات اولیاء، ج1، ص28؛ هادیان در کلام امام هادی، ج1، ص38؛ البته به نظر مولف کتاب ادب فنای مقربان «نبوت» فقط از «نبو» به معنای رفعت گرفته شده. ر.ک: ادب فنای مقربان، ج1، ص108.</ref> حال آنکه این احتمال بعید و نادرست به نظر می‌رسد چرا که همیشه برای دریافت خبر نیازی به بالا رفتن و اوج گرفتن و اشراف یافتن بر اوضاع نیست چرا که امروزه با توجه به پیشرفت و گسترش وسایل ارتباط جمعی می‌توانیم از اخبار بسیاری آگاهی پیدا کنیم بدون اینکه کوچکترین حرکتی از جای خویش داشته باشیم.<ref>برخی شارحان زیارت جامعه کبیره در بیان حقیقت نبوت معتقدند: حقیقت نبوت، اتصال به ذات نامتناهی حق تعالی در هنگام تجلی او است که به هیچ چیزی توجه ندارد حتی خویشتن یا مقام خبرگیری یا خبردهی، در آن مرتبه جز ذات بی‌قید و رسم حق تعالی مشاهده نمی‌شود که با غشوه و بی‌توجهی به ماسوای او همراه است. لذا این تجلی تام حق که با فنای کلی غیر او در نظر شخص، ظهور می‌کند، نبوت محسوب می‌شود و پس از به هوش آمدن مقام خبر دادن شروع می‌شود که کاملترین مرحله خبردهی از حقایق عالم غیب است و این نهایت درجه قرب عبد در سیر صعودی است که قرآن کریم از آن خبر می‌دهد. ر.ک: تحریری محمدباقر، «جلوه‌های لاهوتی- شرح زیارت جامعه کبیره»،ج1، ص51.</ref> 
====معنای «بیت نبوت» و نکات مربوط به آن====
*ترکیب «بیت النبّوت» به معنای خانه متعلّق به «مقام نبوّت» است، نه خانه شخصی پیامبراکرم{{صل}}.<ref>شیخ جواد کربلائی معتقد است: اگر چه واژه «بیت» در لغت به معنای خانه گلی و سنگی است اما گاهی این واژه در قرآن و روایات و همچنین کلمات بزرگان دین، بر بیوت معنوی و نیز بر ائمه معصومین {{عم}} اطلاق شده است. روایات بسیاری شاهد بر این سخن است. یه عنوان نمونه: در تفسیر فرات بن ابراهیم از امام باقر{{ع}} روایت شده که فرمودند: «نحن بیت الله و البیت العتیق و بیت الرحمة و اهل النبوة.....». بنابراین بیت با قطع نظر از معنای لغویش در دو معنا استعمال می‌شود. الف: خانه ظاهری پیامبراکرم{{صل}}. چنان که در حدیث ثقلین چنین وارد شده: «و عترتی اهل بیتی» بر این اساس «اهل البیت» در این روایت به معنای ذریه و فرزندان آن حضرت{{صل}} و کسانی است که از صلب پبامبر{{صل}} باشند. همچنین ممکن است مراد از بیت، بیت علم باشد. زیرا رسول خدا{{صل}}، خانه علم بودند. بر این اساس اهل بیت آن حضرت{{صل}}، اهل بیت علم هستند. ب: مراد از بیت، بیت معنوی است. طبق این معنا رسول خدا{{صل}}، بیت نبوت است و ائمه معصومین{{عم}} نیز بیوت نبی هستند. چنان که حدیث نبوی{{صل}} باب العلم بر این معنا دلالت دارد. ر.ک: کربلائی جواد بن عباس، «الانوار الساطعة فی شرح الزیارة الجامعة»، ج1، ص400-3{{صل}}{{صل}}؛ یکی دیگر از شارحان زیارت جامعه کبیره نیز معتقد است مراد از بیت در ترکیب «بیت النبوة»، در ظاهر، همان خانه محمد{{صل}} است و برای اثبات این سخن، کلام رسول خدا{{صل}} در حدیث شربف ثقلین را شاهد می‌آورد که فرمود: «و عترتی اهل بیتی» ایشان معتقد است مراد از اهل بیت در این هنگام، ذریه و فرزندان آن حضرت{{صل}} هستند. یا این که ممکن است مراد از اهل بیت،  اهل بیت علم باشد که در این صورت منظور از اهل بیت، ائمه معصومین{{عم}} هستند که حافظ و وارث علم نبی اکرم{{صل}} هستند. اما از منظر ایشان، مراد از بیت در باطن، خود رسول اکرم{{صل}} است که نبوت در آن حضرت{{صل}} قرار داده شده. بر این اساس، رسول خدا{{صل}}، بیت اعظم و بلکه مدینه و شهر علم است و آل او، ائمه معصومین{{عم}}، یعنی همان بیوتات نبوت یا ابواب آن شهر هستند. ر.ک: احسائی، احمد بن زین الدین، «شرح الزیارة الجامعة الکبیرة» ج1، ص14-13.</ref> از سوی دیگر ارتباط با اهل خانه، رفت و آمد، وابستگی، پیوستگی و اهلیت پیدا کردن با آن خانه، از طریق اسباب و مقدّمات متناسب با همان خانه امکان دارد. ارتباط با خانه شخصی شهروند بزرگوار مکّی و مدنی یعنی محمّد بن عبد الله{{صل}} از طریق قرابت سببی، نَسَبی، رفاقت، خویشاوندی، همسایگی و... ممکن است. از این جهت نه تنها زنان آن حضرت{{صل}} و فرزندان او با خانه‌اش ارتباط داشتند، بلکه بستگان دیگر نیز با خانۀ او در ارتباط بودند. چنان‌که قبل از فتح مکّه، ابوسفیان در حالی که هنوز مشرک بود، وارد خانه دختر خود، ام حبیبه، همسر پیغمبر اکرم{{صل}} شد و امّ حبیبه نیز برخورد تندی با او کرد که در تاریخ معروف است.<ref>ابومحمد عبدالملک بن هشام، «السیرة النبویة»، ج4، ص38.</ref>
*لیکن ارتباط با بیتی که منسوب به «مقام نبوّت» است، به اسباب مخصوصی نیاز دارد و ارتباط سببی، نَسَبی و... کفایت نمی‌کند. با این ملاک حتّی کسانی همانند نُه امام بعد از امام حسین{{ع}} که زمان حیات پیامبر اکرم{{صل}} را درک نکردند یا احیاناً برخی از آن بزرگواران که حتّی خانه شخصی آن حضرت{{صل}} را در مکّه و مدینه ندیده‌اند نیز می‌توانند «اهل بیت نبوّت» باشند.
*بدین ترتیب «بیت» در این ترکیب به معنای خانه سنگی و گِلی که در مکّه و مدینه از پیامبر خدا{{صل}} به یادگار مانده است نیست؛ بلکه «بیت نبوّت و رسالت» مراد است یعنی: خانه شخصیّت «حقوقی» پیغمبر{{صل}}، نه خانه شخصیّت حقیقی آن حضرت{{صل}} شاهدی که بر این مطلب می‌توان اقامه کرد این است: هرگاه قرآن کریم از خانه سنگی و گلی یعنی: خانه شخصیّت حقیقی، نه حقوقی آن حضرت{{صل}} نام برده است با صیغه جمع (بیوت) یاد کرده است. خواه زمانی که به خود آن حضرت{{صل}} نسبت داده:
*﴿يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُيُوتَ النَّبِيِّ إِلاَّ أَنْ يُؤْذَنَ لَكُمْ﴾.<ref>«ای کسانی که ایمان آورده‌اید ، به خانه‌های پیامبر وارد نشوید مگر آنکه به شما اذن داده شود...»، احزاب:۳۳، آیه۵۳.</ref>
و خواه زمانی که به زن‌های حضرت{{صل}} نسبت داده است:
*﴿وَ قَرْنَ في‏ بُيُوتِكُنَّ وَ لا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجاهِلِيَّهِ الْأُولى‏﴾.<ref>«و با وقار در خانه خود قرار گیرید و (در میان مردم) همانند ظهور (زنها) در دوران جاهلیت نخستین (با آرایش و زینت بدون رعایت حجاب) ظاهر نشوید.»، همان، آیه ۳۳.</ref>
*﴿وَ اذْكُرْنَ ما يُتْلى‏ في‏ بُيُوتِكُنَّ مِنْ آياتِ اللَّهِ وَ الْحِكْمَهِ﴾.<ref>«و آنچه را از آیات خداوند و حکمت (علوم عقلی و احکام شرعی) در خانه‌های شما بازگو می‌شود را به یاد آرید.» همان، آیه۳۴.</ref>
روشن است که خانه‌ای که مؤمنان برای غذا خوردن در آن جمع می‌شدند و پس از غذا می‌نشستند و مزاحمت برای پیامبر{{صل}} ایجاد می‌کردند و آن حضرت{{صل}} از تذکّر دادن به آن‌ها شرم می‌کرد، خانه شخصی و سنگی و گِلی بود.
به بیان دیگر: «بیت نبوّت» خانه‌ای است که رابط بین زمین و آسمان است؛ نه خانه‌ای که بدن مُلکی پیامبر خدا{{صل}} در آن می‌زیست و هنگام شب در آن می‌آرمید و همسران حضرت{{صل}} در آن سُکنی داشتند و... هر چند که آن خانه سنگی و گِلی نیز به خاطر انتساب ظاهری به آن حضرت{{صل}}، شایسته تکریم و تعظیم بوده و می‌باشد.
بنابراین خانه نبوّت و ولایت مقصود است. همان خانه‌ای که مصالح سازنده آن، فضایل و کمالات معنوی و سایر اموری است که با ولایت تناسب دارد - نه خانه شخصی حضرت محمّد بن عبد الله{{صل}} - پس اهل این خانه نبوّت، کسانی هستند که با این فضایل و کمالات معنوی، ارتباط تامّ و کامل دارند.<ref>جوادی آملی، عبدالله، «ادب فنای مقرّبان»، ج1، ص11-109.</ref>
به عبارت دیگر واژه «بیت» چنانچه به افراد و اشخاص حقیقی اضافه شود معمولاً خانه مسکونی ایشان مراد است و در صورتی که به شخصیّت حقوقی و یا معانی دیگر اضافه شود «ارتباط با حقیقت مضافٌ الیه» را بیان می‌کند. مانند: «بیت علم» (خاندانی که به‌گونه‌ای با دانش مرتبط هستند)، «بیت مرجعیّت» (خاندانی که با مرجع دینی مسلمانان به نوعی ارتباط دارند) و «بیت نبوّت» (کسانی که با حقیقت نبوّت - یعنی: جایگاه تجلّی اسماء و صفات الهی - مرتبطند و ارتباط زمینیان با آسمانیان را فراهم می‌کنند.<ref>محمدی ری‌شهری، محمد، «تفسیر قرآن ناطق»، ص46.</ref>
===معنای «اهل بیت نبوّت» و نکات مربوط به آن===
*به هنگام شرفیابی به محضر امام{{ع}} بنا به دستورالعمل امام هادی{{ع}} در ابتدای زیارت جامعه، گفته می‌شود: «یا أهل بیت النبوّه»، نه «یا أهل بیت النبیّ» و «یا أهل بیت الرسول» و «یا أهل بیت محمّد{{صل}}».
واضح است که کلام خدا، کلام پیامبر اکرم{{صل}} و أئمّه اطهار{{عم}} - بلکه کلام هر حکیمی گرچه معصوم نباشد - نکته دارد و هر کلمه و هر حرف آن حساب شده است.<ref>برخی از شارحان زیارت جامعه کبیره مراد از اهل بیت نبوت را ائمه معصومین{{عم}} و مراد از بیت نبوت را رسول خدا{{صل}}، دانسته‌اند. اگر چه اراده مصداق امیرالمومنین امام علی{{ع}} را نیز از اصطلاح بیت نبوت به این دلیل که آن حضرت، حاوی اسرار نبوت، جامع آثار آن و حافظ شریعت و نبوت بودند، جایز شمرده‌اند. احسائی، احمد بن زین الدین، «شرح الزیارة الجامعة الکبیرة» ج1، ص14.</ref>
برای فهم نکته مربوط به تعبیر فوق، چهار وجه بیان می‌شود که هریک از آن‌ها مستند به کتاب و یا سنّت است،
وجه یکم:
با توجه به تفاوت دقیق معانی واژه‌های «بیت» و «دار» که اوّلی به معنای اتاق و دومی به معنای خانه است، می‌گوییم، اتاق و خانه - هر دو - در یک چیز مشترکند و آن داشتن در، دیوار، سقف و حصار است هرچند حصار از جنس پارچه و... باشد. (مانند: چادر و خیمه) و البتّه همین حصار باعث می‌شود خانه و اتاق محلّ آسایش، آرامش، استقرار و زندگی و راحتی انسان باشد. حال اتاق حتّی نسبت به خانه نیز حصار محفوظ‌تر و آسایش و آرامش بیشتری در دل خود دارد. این حصار، از غیر، محفوظ است و از بیگانگان، مستور. حتّی چادرنشینان نیز در چادرهایشان استقرار و آرامش دارند و زندگی می‌کنند.
در معنای لفظ «بیت» (اتاق)، استقرار و آسایش روحی و جسمی (هر دو) لحاظ شده است، انسان در اتاق از نظر جسمی و روحی آرامش دارد و از بیگانگان و دشمنان و حیوانات، مصون و محفوظ است.
ازاین‌رو، واژه «بیت» بر امور معنوی نیز صدق می‌کند. مانند: «بیت علم و تقوا» که مقصود استقرار علم و تقوا در آن جاست وگرنه علم و تقوا از نظر جسمی جایی را پر نمی‌کند و در روایت است که: «ما درخت نبوت و بیت رحمت هستیم».<ref>عن ابی‌جعفر، قال: «...نحن شجرة النبوة و بیت الرحمة»، صفار، محمد بن حسن، «بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد{{صل}}»، ج1، ص57.</ref>
با توجّه به مقدّمه فوق اگر بگوییم که ائمه{{عم}} «بیت نبوّت» هستند، یعنی حقایق و اسرار ویژه‌ای که برای دیگران بیان نشده - چون استعداد و تحمّل آن را نداشته‌اند - در وجود ائمه{{عم}} است.
پس مراد از «أهل بیت النبوّه» آن است که ائمه{{عم}} محلّ استقرار حقایق نبوّت و حفظ اسرار آن هستند. روایات زیادی در این زمینه در کتب شیعه و سنّی نقل شده است.
در میان بزرگان اهل سنّت عدّه‌ای به این مطلب تصریح کرد‌اند. از جمله: نظام‌الدین نیشابوری در تفسیر خود می‌گوید:
«گرچه پیامبر{{صل}} در ظاهر به رحمت خدا پیوست ولی نور سرّ او در میان مؤمنان باقی است - چنانکه گویی حضرتش{{صل}} در این عالم وجود دارد - به علاوۀ این‌که عترت او که وارثان او هستند در این عالم جانشین او می‌باشند و ازاین‌رو فرمود: من دو چیز گرانبها بین شما می‌گذارم: کتاب خدا و عترت و اهل بیتم».<ref>نظّام الاعرج، حسن بن محمد، «تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان»، ج2، ص221.</ref> 
وجه دوم:
ائمّۀ اطهار{{عم}} و اهل بیت پیامبراکرم{{صل}} قوام‌بخش وجود انبیا بوده‌اند و «نبوّت» انبیا از آغاز به وجود اهل بیت{{عم}} وابسته است؛ چرا که خلقت اهل‌بیت{{عم}} قبل از خلقت انبیا بوده است. در حدیثی نقل شده است که در آغاز به خود حضرت آدم{{ع}} خطاب می‌رسد:
«اینان پنج تن از فرزندان تو هستند، اگر آنان نبودند نه تو را نه بهشت، عرش، کرسی، زمین، آسمان، فرشتگان و جنّ و انس را نمی‌آفریدم...».<ref>«هؤلاء خمسةٌ من وُلدک لولاهم ما خلقتُک و لا خلقتُ الجنّةَ و لا النارَ و لا العرشَ و لا الکرسیَّ و لا اسماءَ و الأرضَ و لا الملائکةَ و لا الجنّ و الا الإنس... »، مجلسی، محمدباقر، «بحارالانوار الجتمعه لدرر اخبار الائمة الاطهار{{عم}}»، ج27، باب:10، ص5.</ref>
علاوه بر اصل وجود انبیا، بعثت و «نبوّت» ایشان نیز به برکت اهل بیت{{عم}} بوده است. روایاتی در این زمینه در کتب شیعه و سنّی در ذیل آیۀ شریفه ﴿فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِماتٍ فَتابَ عَلَيْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحيمُ﴾  نقل شده است.
بوصیری ادیب بزرگ و دانشمند سنّی قرن هفتم در قصیدۀ معروف و مشهور «بُرده» در مدح پیامبر اکرم{{صل}} می‌گوید:
«و کلُّ آیٍ أتَی الرُّسلُ ایکرامُ بها فإنّهما اتّصلَت مِن نورِه بِهِمِ»
و هر آیه و معجزه‌ای که پیامبران گرامی الهی آوردند فقط از نور پیامبر اکرم{{صل}} به آنان رسیده است.
«فإنه شمس فضلٍ هم کواکبُ  یظهرن أنوارَها للناس فی الظُّلَم»
به راستی او خورشید فضیلت و ایشان (انبیا) ستارگانی هستند که انوار او را در تاریکی‌ها برای مردم آشکار می‌سازند.
این ادیب بزرگ و نیز شارحان قصیده مُرده از شیعه و سنّی در ذیل این ابیات تصریح می‌کنند که پیامبران گذشته همه مظاهر نور رسول‌خدا{{صل}} بوده‌اند و همان‌گونه که نور ماه از خوشید است، انوار آنان نیز برگرفته از نور پیامبرخدا{{صل}} بوده است. از‌این‌رو روایاتی در کتب شیعه و سنّی نقل شده است که پیامبراکرم{{صل}} از روز اوّل با پیامبران بوده است  و در روایتی آمده است که نبوّت پیامبراکرم{{صل}} پیش از خلقت همه انبیاء بوده است. این مطلب در کتب فریقین آمده و همۀ علما درباره آن اتفاق نظر دارند.
به عنوان نمونه، علامه مجلسی درحدیث طویلی در بحارالانوار چنین نقل می‌کند:
«عمر بن خطاب از پیامبر خدا{{صل}} سؤال کرد: یا رسول الله! شما از چه زمانی به نبوت و پیامبری برانگیخته شدید؟ حضرت{{صل}} فرمود: آن وقتی که هنوز تکوین آدم تمام نشده بود، من پیامبر بودم».
از سوی دیگر ادلّۀ مقتضی در این ‌باره وارد شده که هرجا پیامبر خدا{{صل}} در هر عالمی از عوالم - چه در این عالم و چه قبل و بعد از این عالم - بوده امیرمؤمنان علی{{ع}} نیز همراه آن حضرت بوده و از ایشان جدا نبوده است  و همچنین به مقتضای ادلّه معتبره آنچه برای امیرمؤمنان علی{{ع}} ثابت شود، برای ائمّۀ دیگر نیز ثابت شود و ما این‌ها را به صورت اصول موضوعه، مفروض بحث خود قرار می‌دهیم وگرنه هر کدام، در جای خود، ادلّۀ مخصوص به خود دارند. بنابراین معصومین{{عم}} از روز نخست «بیت نبوّت» بوده‌اند.
علاوه بر این در ذیل آیۀ شریفۀ
﴿وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رُسُلِنا‏﴾ .
روایاتی موجود است دربارۀ این‌که آن‌گاه که پیامبراکرم{{صل}} به معراج تشریف بردند هرجا که می‌رفتند جبرئیل در خدمتشان بود و چون با پیامبران پیشین ملاقات داشتند، جبرئیل می‌گفت:
«وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رُسُلِنَا عَلَى مَا بُعِثُوا» .
و آنان پاسخ می‌دادند: ما مبعوث شدیم به این‌که نبوّت شما و ولایت علیّ بن أبی‌طالب و اهل بیت{{عم}} بعد از شما را به مردم ابلاغ کنیم. یعنی پیامبران گذشته از نخست مأمور بوده‌اند که مسألۀ نبوّت رسول‌خدا{{صل}} و ولایت اهل بیت{{عم}} را به امّت‌های خود ابلاغ کنند و این مطلب در کتب شیعه و سنّی به اتّفاق وجود دارد. 
و در یک جمله می‌توان گفت: در زیارت جامعه عبارت «أهل بیت النبیّ» نیامده بلکه «أهل بیت النُّبُوّه» آمده برای اشاره به اینکه همۀ انبیا از این خانه بوده‌اند.
بودم آن روز من از طایفۀ دردکشان که نه از تاک نشان بود و نه از تاک نشان.
وجه سوم :
بی‌تردید امیرمؤمنان علی، صدیقۀ طاهره و سائر ائمه{{عم}} با وجود این‌که «أهل بیت» پیامبراکرم{{صل}} هستند از «امّت» آن حضرت{{صل}} نیز هستند. در این «بیت» فقط شخص رسول‌خدا{{صل}}، پیامبر است و ما شیعیان هرگز به نبوّت امیرمؤمنان علی{{ع}} و دیگر ائمّه{{عم}} معتقد نیستیم؛ چرا که چنین اعتقادی، کفر و غلوّ است.
امّا اگر بگوییم: ائمه{{عم}} در نبوّت پیامبر{{صل}} - به معنی: اصل استقرار و استمرار آن - شریک بوده‌اند، غلوّ نیست. به عنوان شاهد برای مطلب فوق حکایت قرآن از حضرت موسی{{ع}} را در نظر بگیریم که به خداوند عرض کرد:
﴿وَ اجْعَلْ لي‏ وَزيراً مِنْ أَهْلي‏ هارُونَ أَخي‏ اشْدُدْ بِهِ أَزْري وَ أَشْرِكْهُ في‏ أَمْري﴾ .
پیامبر خدا{{صل}} نیز بنا به روایات به خداوند خطاب می‌کند و عرضه می‌دارد:
«خداوندا! همانا موسی بن عمران از تو درخواست نمود و گفت: «وزیری از خاندانم برای من قرار ده: برادرم هارون را. به او پشتم را محکم کن و او را در کارم شریک گردان» من، محمد، پیامبر تو از تو می‌خواهم که سینه‌ام را گشاده کنی...و وزیری از خاندام برای من قرار دهی: علیّ بن ابی طالب برادرم را، و به او پشتم را محکم نموده، او را شریک کارم سازی. پیامبر خدا{{صل}} در ادامه فرمود: «همان ‌گونه که خداوند به موسی{{ع}} فرمود: ﴿قالَ قَدْ أُوتيتَ سُؤْلَكَ يا مُوسى‏﴾  ای موسی! آنچه خواستی به تو داده شد. من نیز این را از تو تقاضا دارم که خواستۀ مرا بدهی. »
بدین جهت بود که حضرت هارون{{ع}} همواره با حضرت موسی{{ع}} بود و خطاب‌های قرآن مجید دراین‌باره همواره به شکل تثنیه بیان شده است مثلاً:
﴿اذْهَبا إِلى‏ فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغى‏﴾ .
دعای پیامبر{{صل}} نیز همانند دعای حضرت موسی{{ع}} مستجاب شد. علاوه بر این، پیامبر خدا{{صل}} به امیرمؤمنان علی{{ع}} فرمود:
«أنت منّی بمنزله هارونَ مِن موسی»  
روشن است که یکی از منزلت‌های هارون نسبت به موسی{{ع}} همین شریک بودن در «نبوّت» است «وأشرکه فی أمری».از این جاست که علّت تعبیر به «السلام علیکم یا أهل بیت النبوّه» در این زیارت روشن می‌شود.
شاهد دیگر قضیّۀ مباهله است آن هنگام که پیامبر اکرم{{صل}} با مسیحیان نجران آهنگ مباهله و نفرین کردن یکدیگر نمودند. پیامبر{{صل}} در روز موعود به همراه علی، فاطمه، حسن و حسین: برای مباهله با مسیحیان نجران بیرون آمدند. بنابراین اهل بیت{{عم}} در تثبیت اصل نبوّت و حقّانیت و صدق کلام پیامبر{{صل}} نقش مؤثّر داشته‌اند.
افزون بر این، وقتی حضرت{{صل}} با اهل‌بیت{{عم}} برای مباهله خارج شدند، پیامبر{{صل}} به آنان فرمودند:
«آنگاه که من نفرین کردم شما آمین بگویید».
به راستی آمین گفتن علی، صدّیقۀ طاهره و حسنین: چه تأثیری دارد؟ مگر دعای پیامبر{{صل}} مستجاب نیست؟ مگر خدای متعال حفظ این دین را متعهّد نشده است؟ مگر احتمال دارد در دعای پیامبر{{صل}} کاستی‌ای باشد که نیاز به افرادی آمین‌گو دارد؟
آمین گفتن امیرمؤمنان علی، صدّیقه طاهره و حسنین: در اصل تثبیت نبوّت و حقّانیّت پیامبر خدا{{صل}} و اسلام در برابر نصرانیّت و کفر تا روز قیامت تأثیر دارد و بیت، «بیت نبوّت» است گرچه فقط حضرت محمّد بن عبد الله{{صل}} پیامبر است، امّا این بیت، «بیت نبوّت» است و آنان در اصل نبوّت، تثبیت آن و حقّانیّت پیامبر خدا{{صل}}، تأثیر دارند.
وجه چهارم:
این همان معنایی است که متن زیارت جامعۀ کبیره نیز بدان اشاره دارد؛ در آن‌جا می‌خوانیم:
«و سُلالهَ النبیّین»
یعنی: خاندان «نبوّت» در امّت اسلام از قدیم، سلاله همه انبیا و پیامبران بوده‌اند، به عبارت دیگر: انبیای سلف و اجداد ائمّه{{عم}} منتهی به پیامبر اسلام{{صل}} شده‌اند؛ پس این خانه، «بیت نبوّت» یعنی بیت انبیا و پیامبران است.
====دو نکته عرفانی، معنوی و معرفتی درباره «أهل بیت النبوه»====
الف. برخی عرفا برآنند که مراد از «بیت النبوه» شهر و خانۀ علم است که آن وجود مقدس رسول‌اکرم{{صل}} می‌باشد و مراد از «اهل خانۀ علم» علی{{ع}} دانستۀ هدی{{عم}} هستند و در این معنای لطیف اشاره به روایتی از امیرالمؤمنین{{ع}} کرده‌اند که فرمود: ماییم خانه‌هایی که خدای متعال امر فرمود از درهای آن وارد شوند. 
و این شاید اشاره به همان حدیث مشهور باشد که رسول‌اکرم{{صل}} فرمودند: «من شهر علم هستم و علی درب آن شهر است». و به مصداق آیۀ شریفۀ ﴿وَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوابِها﴾  چنانکه رسول‌اکرم، خانۀ علم باشد، درهای آن خانه، ائمّۀ هدی{{عم}} هستند که باید از آن درها داخل آن مقام گردید.
پس می‌توان در ترجمۀ «السلام علیکم یا أهل بیت النبوّه» با عنایت به نکتۀ فوق گفت: سلام بر شما ای اهل‌ خانۀ علم! و سلام بر شما که باب علم را به روی مشتاقان خود می‌گشایید.
ب. رسول‌اکرم{{صل}} دارای دو نوع خانه است: یکی خانه ظاهری - مانند بقیه افراد - که از خِشت و گِل است؛ و دیگری خانۀ نبوّت است. این خانۀ نبوّت، محلّ تجلّی و ظهور اسماء و صفات خداوند است این خانه دارای دو در است: یک درش به سوی عالم وحدت واحدّیت غیب الغیوب ذات باری تعالی و در دیگرش به سوی عالم کثرت یعنی: خلق و ما سوی الله است. لذا فرمود: «اُوتیتُ جوامعَ الکَلِم». برای ظهور اسماء و صفات حق تعالی خلیفه‌ای لازم بود که در ظهور، جانشین او گردد و بنابراین نور او در آینۀ خلافت و ولایت و نبوّت منعکس گردید و درهای برکت گشوده شد.
مقام نبوّت{{صل}} در حدیثی چنین فرمودند:
«آدم و کلّ هستی یعنی ما سوی الله تحت ولایت حقایق خداوند می‌باشد». 
عدم پذیرش ولایت و خلافت و نبوّت ایشان از سوی برخی به دلیل ضعف استعداد و نقصان آن‌ها در پذیرش کمال و مقام وجود است. نبوّت، جایگاه ظهور خلافت و ولایت است و این دو مقام، باطن نبوّت هستند و وصّی آن حضرت{{صل}} یعنی امیرالمؤمنین{{ع}} طبق فرمایش قرآن، نفس رسول‌خدا{{صل}} می‌باشد. چنانکه فرمود{{صل}}: «من و علی از یک نور آفریده شده‌ایم».
خداوند می‌فرماید:
﴿و أشرقتِ الأرضُ بنور ربّها﴾.
امام صادق{{ع}} می‌فرماید:
«مراد از رب زمین، همان امام زمین است»
امام هادی{{ع}} نیز در فرازی از همین زیارت جامعه می‌فرماید: «واشرقت الأرضُ بنورکم» یعنی به نور محمّد{{صل}} و اهل‌بیت او{{عم}}».
قال الله تعالی (في الحديث القدسي):
«لولاکَ لَما خلقتُ الأفلاک».
ای رسول! اگر تو نبودی هیچ‌چیز را خلق نمی‌کردم.
====مقایسه معانی اصطلاحی و نسبت منطقی واژه های «نبی» و «رسول»====
«نبی» و «رسول»، دو اصطلاح آشنا در فرهنگ ادیان الهی است. نبی و رسول دو حقیقت، دو مرتبه و دو منزلت برای انسان های برگزیده‌ است.«نبی» کسی است که بدون واسطه بشر دیگری از پروردگار متعال، خبر می‌گیرد. نبی ملکی را نمی‌بیند بلکه یا صدایی می‌شنود و یا در خواب مطلبی را دیده و یا به قلبش القا می‌شود به بیان دیگر نبی کسی است که قلبش آن قدر اوج گرفته که به خدا رسیده و آیینه تمام نمای او شده است و این خبر گرفتن، انعکاس حقیقت خداوند در وجود اوست. نبی به مرتبه‌ای اوج گرفته و بالا رفته و به گونه‌ای قلبش صیقلی شده که تمام آن چه در عالم است در قلب او انعکاس دارد و در واقع نه این که خبر می‌گیرد بلکه لحظه به لحظه با خداوند اتصال دارد به گونه‌ای که تمام حقایق در درون وی انعکاس پیدا می‌کند. البته انبیا هم درجات متفاوتی دارند و هر کس به اندازه ظرفیت خود با حقایق ملکوتی ارتباط پیدا می‌کند، با آن آشنا می‌شود و این حقایق در درونش انعکاس پیدا می‌کند. آنگاه اگر مامور به «ابلاغ» به مردم شد، «رسول» خواهد شد. درجات این ماموریت نیز متفاوت است. بعضی برای یک شهر مامور می‌شوند، برخی برای یک منطقه، تا برسد به رسولانی که مسئولیتی جهانی دارند.
از این رو در روایات در بیان فرق بین نبی و رسول، گفته شده که نبی کسی است که بدون واسطه از خدا خبر تلقی می‌کند و می‌گیرد ولی ملک را نمی‌بیند. رسول هم کسی است که علاوه بر این که خبر می‌گیرد و اخبار غیبی را دریافت می‌کند، صدای ملک را هم شنیده و خود او را هم می‌بیند.
درباره امام نیز گفته شده: امام هر چند با ملک ارتباط دارد و صدای او را نمی‌شنود ولی خود او را هم نمی‌بیند.
و اما در مورد نسبت منطقی میان نبی و رسول باید گفت؛ میان این دو واژه اصطلاحا عموم و خصوص مطلق وجود دارد. البته در اصطلاح قرآن، رسول به هر موجودی - انسان و غیر انسان - که از طرف خدا برای ماموریتی فرستاده شده باشد، اطلاق می‌شود که در این صورت نسبت نبی و رسول، عموم و خصوص من وجه است.
====مقایسه اجمالی اصطلاحات روایی «نبی»، «رسول»، «امام» و «محدّث»====
با در نظر گرفتن تفاوت‌های روایات و بیانات مختلفی که در تفاوت بین چهار اصطلاح روایی فوق ذکر شده می‌توان چنین گفت: «رسول» علاوه بر این که نبی هست، مامور به تبلیغ و رساندن به مردم نیز می‌باشد.
«امام» در لحظه‌ای که خبر را تلقی می‌کند، مَلَک را نمی‌بیند ولی چنین نیست که از شنیدن صدای او محروم باشد. 
و «محدَّث» کسی است که او با فرشته و فرشته نیز با او ارتباط دارد ولی فرشته را در لحظه ارتباط نمی‌بیند و در لحظه دریافت خبر، حکم یا پیغام، ممکن است مقابله شهودی با ملک نداشته باشد ولی اجمالا با ملک ارتباط دارد.


==مباحث ادبی و بلاغی==
'''اهل بیت''' در مورد [[خاندان پیامبر اسلام]] {{صل}} به کار می‌‌رود که در برخی از [[آیات قرآن کریم]] هم این واژه مورد استفاده قرار گرفته است. در مورد اینکه [[مصداق اهل بیت]] چه کسانی هستند میان [[شیعه]] و [[اهل سنت]] [[اختلاف]] وجود دارد اما دیدگاه شیعه تطبیق این عنوان بر [[خمسه طیبه]] و [[امامان]] بعدی است. [[فضایل]] مخصوصی برای اهل بیت {{ع}} بیان شده است مانند: [[عصمت]]؛ [[ولایت]] داشتن آنها؛ [[مرجعیت دینی]] و علمی‌ داشتن و.... [[مسلمانان]] در قبال اهل بیت {{ع}} وظایفی برعهده دارند مانند: [[وجوب پیروی از اهل بیت]]؛ [[مودت نسبت به اهل بیت]] و غیره.
در این بخش به چند نکته ادبی و بلاغی در فراز «یا اهل بیت النبوه»، اشاره خواهیم کرد.
===نکتۀ ادبی ذکر وصف «اهل بیت النبوّه» و اوصاف دیگر پس از سلام===
«ذکر این صفت و صفات دیگر بعد از «السلامُ علیکم» از باب تعلیق حکم بر وصف است که مُشعِر به علّیّت آن صفت خواهد بود. در توضیح این اصطلاح باید گفت: اگر کسی بگوید: «زید را احترام کن» جای این سؤال است که: «چرا احترام کنم؟» امّا اگر بگوید: «عالم را احترام کن» دیگر جا برای «چرا» باقی نمی‌ماند؛ زیرا معنای این جمله این است که او را برای علمش احترام کن. بنابراین معنای «تعلیق حکم بر وصف» این است که این حکم، با در نظر گرفتن فلان وصف، صادر شده و به وجود آن بستگی دارد که اگر آن وصف، زایل شود، حکم مورد نظر نیز رفع خواهد شد.
با توجه به نکتۀ فوق، در زیارت جامعۀ کبیره نیز همین مطلب یعنی اینکه «تعلیق حکم بر وصف مشعر به علّیّت آن حکم برای آن وصف است» دیده می‌شود؛ زیرا زائر می‌گوید:
«سلام بر شما باد»؛ چون شما «اهل بیت نبوّت» هستید، چون شما «موضع رسالت» هستید، چون... و بالاخره چون شما مظهر خدایی هستید که خود، سلام است و آغاز و انجام سلام نیز همان ذات اقدس او خواهد بود.» 
===نکته بلاغی درباره اصل ذکر صفت «اهل بیت نبوّت» در کلام===
«در این زیارت، ائمّۀ اطهار{{عم}} را به عنوان «اهل بیت نبوّت» می‌ستاییم و شاید - همانند بعضی ارباب معرفت - بتوان گفت: این عنوان، جامع تمام فضایل و مناقبی است که در این زیارت آمده است و در واقع اُمّ الفضایل است؛ چراکه تمام کمالات امکانی، تحت الشعاع نور نبوّت ختمیّه است و «بیت نبوّت»، سرچشمۀ جمیع شرافت‌ها و کرامت‌های انسانی است و طبعاً کسانی که «اهل» این بیتند از مجموع مکارم و فضایل عالی برخوردار خواهند بود.» 
===نکته بلاغی سرّ تقدیم فراز «یا أهل بیت النبوه» بر دیگر اوصاف===
«اوّلین درس امام‌شناسی در زیارت جامعه، شناختن اهل بیت پیامبر{{صل}} است». 
«نخستین عنوانی که در زیارت جامعه ذکر شده و اوّلین کمال خاندان رسالت{{عم}} شمرده می‌شود این است که اینان «اهل بیت نبوّت» هستند یعنی در عالم هستی کسی نیست که نسبتش با نبوّت ختمیِه همانند نسبت اینان باشد؛ هم از جهت ظاهری (جسمانی) و هم از جهت باطنی (معنوی).» 
«قرار گرفتن ترکیب «أهل بیت النبوّه» در ابتدای زیارت، زمینه‌ساز مراحل بعدی و مقدّمه برای شمارش کمالات دیگر است؛ زیرا زائر در ابتدای زیارت می‌گوید: شما از خاندان رفیع و بلندمرتبه‌ای هستید که با دیگران تفاوت دارید و خدا شما را به دیگران برتری داده است. از این جهت واجد همۀ کمالاتی هستید که در این زیارت آمده است و برخورداری شما از این کمالات، هیچ استبعادی ندارد. »
===نکته بلاغی خطاب در «السلام علیکم» و ندا در «یا أهل بیت النبوّه»===
با توجه به اینکه در هنگام سخن گفتن با اهل بیت{{عم}} با ضمیر مخاطب به ایشان سلام می‌کنیم و نیز با عنایت به این نکته که «یا» حرف ندا و «أهل بیت النبوّه» اشاره‌ای است به اینکه زائر، امام را حاضر می‌داند؛ زیرا اگر غائب باشد، ندا، معنی ندارد [و نیز خطاب با ضمیر مخاطب و حتّی سلام کردن، مفهوم خود را نخواهد داشت] و به همین دلیل است که می‌گوییم: «یا الله»، «یا رحمن»، «یا رحیم» و...؛ چون خدا را حاضر می‌دانیم. »
«آغاز زیارت با عبارت «السلام علیکم» نشانۀ حاضر بودن اهل بیت{{عم}} به هنگام خواندن زیارت‌نامه است. پس آنان را حاضر بدانیم و ادب ایستادن، سخن گفتن و نگاه کردن را رعایت کنیم. »
===نکتۀ بلاغی کاربرد حرف ندای «یا» در مقام خطاب به اهل بیت{{عم}}===
دربارۀ معنای وضعی و لغوی «یا» - به عنوان حرفی از حروف ندا - در زبان عربی، در میان دانشمندان ادب عربی دو دیدگاه وجود دارد.
1. دیدگاه ابن حاجب و رضی‌الدین استرآبادی و علمای علم نحو:
حرف ندای «یا» مشترک بین منادای قریب و بعید است و در هر دو به شکل مساوی به کار می‌رود.
2. دیدگاه زمخشری و عدّه‌ای از دانشمندان تفسیر و بلاغت:
حرف ندای «یا» در اصل وضع، مخصوص منادای بعید است و البتّه به‌کارگیری «یا» در منادای قریب به واسطۀ افاده نکات بلاغی (به‌گونۀ مجازی)، مُجاز خواهد بود. نکاتی از قبیل: الف: اشاره به بلندی مقام و رتبۀ منادا (بُعد درجۀ صعودی) با وجود نزدیکی فاصلۀ ظاهری و قرب مکانی. مانند: «یا الله» و «یا ربّ» که با وجود نزدیکی خداوند به انسان به حکم آیۀ شریفۀ: ﴿وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَريدِ﴾ ، با حرف ندای «یا»، علوّ درجه و رتبۀ خداوند در حکم دوری و فاصلۀ مکانی فرض می‌شود.
ب: اشاره به پستی مقام و درجۀ منادا (بُعد درجه نزولی). مانند: «یا إبلیس» که انحطاط و پستی رتبۀ منادا از متکلّم به منزلۀ دوری و بُعد مکانی آن دو فرض می‌گردد و نکاتی دیگر که در کتب بلاغت و علم معانی مطرح شده است.
حال با توجّه به مقدمّۀ فوق در مواجهه با زیارت جامعۀ کبیره و در همین فراز ابتدایی «یا أهل بیت النبوّه» می‌توان چنین گفت:
الف: بر اساس دیدگاه ابن حاجب که در کتاب‌های لغت و نحو مطرح شده است، می‌توان گفت: «یا» برای ندای قریب و بعید وضع شده است. بنابراین ما با زیارت جامعه می‌توانیم معصوم{{ع}} را از راه دور و نزدیک، زیارت و خطاب کنیم، البتّه اگر از نزدیک باشد - که روح و جسم، هر دو در حضور امام{{ع}} باشد - چه بهتر!
ب) بر اساس دیدگاه زمخشری و علمای تفسیر و بلاغت چنین گفته می‌شود:
«رمز استفاده از حروف ندای بعید «یا» در این‌گونه موارد این است که: مقام و منزلت مخاطب در حدّی است که برای گوینده، دست‌یافتنی و حتّی فهمیدنی نیست - هرچند که به ظاهر در کنار جسم مطهّر یا مضجع شریف وی باشد - ازاین‌رو وقتی انسان، خود را با آن مقام منیع مقایسه می‌کند و فاصلۀ خود را با ایشان در نظر می‌گیرد و این فاصلۀ فراوان را ادراک می‌کند، چاره‌ای جز به کار بردن حرف ندای بعید «یا» ندارد.
مشابه این تعبیر دربارۀ قرآن کریم نیز به کار رفته است. در آغاز سورۀ مبارکۀ بقره می‌فرماید:
﴿ذلِكَ الْكِتابُ لا رَيْبَ فيهِ هُدىً لِلْمُتَّقينَ﴾ .
«ذلک» اسم اشاره‌ای است که با آن به اشیای دور، اشاره می‌شود.  استفاده از چنین اسم اشاره‌ای در این‌گونه موارد که قاری قرآن، تماسّ مستقیم و نزدیک با الفاظ، اوراق و جلد آن دارد بدین معناست که مقام این کتاب الهی، آن‌قدر بلند است که قاری، خود را از حریم آن دور می‌بیند.
6. اضافۀ واژۀ «بیت» به «النبوه» اضافه لامیّه است. یعنی: به تقدیر حرف جرّ لام و مفید اختصاص و به معنای «بیتٌ للنبوه» است. بنابراین خانۀ متعلّق به مقام نبوّت، مراد است نه خانۀ متعلّق به محمّد بن عبد الله{{صل}} به عنوان یک شهروند مکّی یا مدنی.»
==مباحث قرآنی و روایی==
===معرّفی «اهل بیت» در قرآن و روایات===
اهل بیت پیامبر{{صل}} و آل آن حضرت{{صل}} ویژگی‌های خاصی دارند. قرآن کریم در چند مورد «قدر متیقّن» این «آل» و «اهل بیت» (پنج تن آل عبا) را معرّفی نموده است:
====آیۀ مباهله (ابتهال)====
در جریان دعوت پیامبر{{صل}} از دیگر ادیان برای قبول اسلام، عدّه‌ای از نصارای نجران حاضر به قبول دعوت پیامبر{{صل}} نشدند و رسول گرامی اسلام{{صل}} آنان را به مباهله دعوت کردند.
﴿فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَكُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَكُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَكُمْ﴾.
یعنی مسیحیان نجران را به این دعوت نما که: بیایید با هم نزد خداوند گریه کنیم تا ببینیم خدا گریۀ کدام را قبول می‌کند و آهِ چه کسی کارگر می‌شود؟ من با همۀ دودمان و هستی‌ام به مباهله می‌آیم شما نیز با همۀ هستی‌تان بیایید. من با کسانم می‌آیم شما نیز با کسانتان بیایید. قرآن این «کسان» را چنین معرّفی می‌کند، «أبناءَنا»: پسرانمان، «نساءَنا»: بانوانمان، «أنفسَنا»: جان‌هایمان و نفوسمان. آن که داعیۀ نجات دیگران دارد باید در موقعیّت خطر در قدم اوّل از جان خود و عزیزترین عزیزان خود بگذرد و آنان را به میدان آورد. در روز موعود، مشاهده شد پیامبر{{صل}} به همراه دو کودک حسن و حسین8 ، بانویی مجلّله در پشت سر و امیرالمؤمنین{{ع}} هم اندکی عقب‌تر به صحنه آمدند و مجموع کسانی که با پیامبر{{صل}} همراه بودند همین چهار نفر بودند. آل پیامبر{{صل}} که نه تنها با او زیر یک سقفند بلکه در یک خط و در یک منزلت و درجه‌اند این‌ها هستند قرآن معرّفی کرد که عزیزترین کسان پیامبر{{صل}} و آل آن حضرت{{صل}} همین‌ها هستند.
====آیۀ تطهیر====
آیۀ دیگری که کسان پیامبر و «اهل بیت» آن حضرت{{صل}} را معرفی می‌کند، آیۀ تطهیر است که صریحاً لفظ «اهل بیت» در آن ذکر شده است:  
﴿إِنَّما يُريدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهيراً﴾ .
در تفسیر این آیه، همۀ مفسران به اتّفاق معتقدند که این آیه در مورد پیامبر{{صل}}، فاطمۀ زهرا، امیرالمؤمنین، امام حسن و امام حسین: نازل شده است. طبق نقلی محلّ نزول این آیه، خانۀ فاطمه3 و طبق نقلی دیگر خانۀ امّ سلمه بوده است. طبق نقلی که نزول آیه در خانۀ امّ سلمه بوده است، پس از نزول، امّ سلمه پیش آمد و عرضه داشت: یا رسول الله{{صل}} آیا من هم جزء اصحاب کشا هستم؟ پیامبر{{صل}} به او فرمودند:
«تو هم بانوی خوبی هستی (ولی در این حد نیستی و در این دایره نمی‌گنجی».  
مصداق «اهل بیت» در این آیه، رسول الله{{صل}} امیرالمؤمنین{{ع}} ، فاطمۀ زهرا3، امام مجتبی{{ع}} و امام حسین{{ع}} بودند این بزرگواران «اهل» پیامبر بودند که در بیت پیامبر{{صل}}، زیر یک سقف، و در آن درجه و رتبه با پیامبر{{صل}}، هم‌خوانی، همراهی و سنخیّت داشتند. لذا ایشان «اهل بیت» پیامبرند. بعد از آنان نیز کسانی که همین موقعیّت و درجه و مکانت را پُر کردند و نگذاشتند جایگاه آن حضرت{{صل}} خالی شود از «اهل بیت» پیامبرند. هیچ چیز برای ایشان کم گذاشته نشده هرچه پیامبر{{صل}} داشته و در خانه‌ای که شأنیّت بیت پیامبر{{صل}} داشته - به آن حضرت{{صل}} داده شده بود - به ایشان نیز عطا شده است.
حال در ادامه روایاتی دربارۀ مصادیق «اهل بیت» در آیۀ تطهیر را بیان می‌نماییم
روایات فروانی به دست ما رسیده مبنی بر اینکه مراد از «اهل بیت» در آیۀ تطهیر، فقط خمسۀ طیّبه - یعنی: پیامبر، امیرالمؤمنین، حضرت فاطمه، امام حسن و امام حسین: - هستند. بخشی از این روایات از زبان همسران پیامبر{{صل}} است آنان تصریح کردند که این آیه در خانۀ امّ سلمه نازل شده و اختصاص به آن انوار تابناک (خمسۀ طیّبه) دارد. از جملۀ آن روایات:
شخصی می‌گوید: از عایشه در مورد امام علی{{ع}} پرسیدم. او گفت:  
«از من در مورد کسی می‌پرسی که محبوب‌ترین مردم نزد پیامبر{{صل}} بود، از کسی می‌پرسی که همسر محبوب‌ترین مردم نزل رسو‌ل‌خدا بود. من با چشم خود علی و فاطمه و حسن و حسین را دیدم که پیامبر آنان را در زیر پارچه‌ای جمع کرده بود و فرمود: خداوندا! اینان خاندان من هستند پلیدی را از ایشان ببر و از آلودگی‌ها پاکشان فرما. من عرض کردم: ای رسول خدا! آیا من هم از «اهل» تو هستم؟ فرمود: دور باش!تو بر خیر هستی ولی جزء این جمع نمی‌باشی. این مضمون در سه روایت از عایشه نقل شده است».
در پانزده روایت این مضمون از امّ سلمه نقل شده، او می‌گوید:
«آیۀ تطهیر در خانۀ من نازل شد و اختصاص به خمسۀ طیّبه دارد». 
در 32 روایت، اصحاب پیامبر{{صل}} از وجود مبارکش نقل کرده‌اند که مقصود از «اهل بیت»، خمسۀ طیّبه‌اند. برخی از آنان عبارتند از: ابوسعید خُدری، انس بن مالک، براء بن عازب، جابر بن عبدالله انصاری، زید بن ارقم، عبدالله بن عبّاس و...  نویسندۀ سنّی مذهب کتاب شواهد التنزیل (حاکم حسکانی) در کتابش بیش از 130 حدیث در این زمینه نقل کرده است. 
در برخی کتب دیگر اختصاص «اهل بیت» به خمسۀ طیّبه از بیش از هفتاد منبع از منابع اهل سنّت ذکر شده، بیش از هزار منبع از شیعه نیز مورد اشاره یا ذکر واقع شده است. 
در بخشی از روایات آمده است که:
پیامبر اکرم{{صل}} بعد از نزول آیۀ تطهیر مدّت شش یا هشت یا نُه ماه برای نماز صبح از کنار خانۀ فاطمه3 می‌گذشت و صدا می‌زد، «الصلاه یا أهل ا لبیت» ﴿إنّما یرید الله لیذهِب عنکم الرجس أهلَ البیت و یطهّرکم تطهیراً﴾.
هنگام نماز است ای اهل‌بیت! خداوند می‌خواهد پلیدی را از شما اهل‌بیت دور کند و شما را پاک سازد.
این رفتار بدان جهت بود که مطلب کاملاً مشخصی نبود، در آینده تردیدی برای هیچ‌کسی باقی نماند گرچه متأسفانه پردۀ تعصّب‌های کور و لجاجت‌ها، این تلاش آن حضرت را تا اندازه‌ای ناکام گذارد.  


====آیه «فی بیوت»====  
== معناشناسی ==
در قرآن کریم دربارۀ خانه‌هایی صحبت شده است که خدای متعال اجازه داده است که نام خدا در آن خانه‌ها یاد شود و اعتلا و رفعت پیدا کند و از آن خانه‌ها یاد خدا اوج گیرد:
=== معنای لغوی ===
﴿في‏ بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ يُذْكَرَ فيهَا اسْمُهُ﴾.
{{اصلی|اهل بیت در لغت}}
این آیه نشان می‌دهد که خدا را صدا زدن، فضایی می‌طلبد که در آن فضا، این صدا بالا رود. خدای متعال اجازه نداده که در هر مکان و هر موقعیّتی هر صدایی بالا رود و اوج بگیرد.
اهل بیت، ترکیبی از دو واژۀ "[[اهل]]" و "[[بیت]]" است. کلمۀ [[اهل]] معمولاً با توجه به مضاف‌الیه خود معنی می‌شود، "[[أهل]] الرجل" [[قبیله]] و [[نزدیکان]] او هستند. به [[همسر]] مرد نیز [[اهل]] او گفته می‌شود. "[[أهل]] الأمر" والیان و [[فرمانروایان]] هستند و "[[أهل]] الاسلام" [[مسلمانان]] هستند و گاهی به [[خواص]] و نزدیک‌ترین افراد به شخص، "[[اهل]] الرجل" گفته می‌شود و "[[أهل]] البیت" به معنی ساکنان [[خانه]] یا اتاق است<ref>معجم مقاییس اللغة، ج۱، ص۱۵۰؛ لسان العرب، ج۱۱، ص۲۹.</ref>.<ref>[[مهدی کمپانی زارع|کمپانی زارع، مهدی]]، [[اهل بیت - کمپانی زارع (مقاله)|مقاله «اهل بیت»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۲ (کتاب)|دانشنامه امام رضا ج۲]]، ص ۶۶۵.</ref>
در روایت است که از پیامبر اکرم{{صل}} سؤال شد که این خانه‌ها کدام خانه‌ها هستند؟
حضرت فرمودند: این خانه‌ها بیوت و خانه‌های انبیاست. در این زمان ابوبکر به خانۀ علی{{ع}} و حضرت زهرا (سلام الله علیها) اشاره کرد و پرسید: آیا این خانه هم جزء آن‌هاست؟ پیامبر{{صل}} فرمودند: بلی؛ بلکه این خانه از برترین آن بیوت و خانه‌هاست.  
حال مفهوم آیه «فی بیوت» در روایات را بررسی می‌نماییم.
ابو حمزۀ ثمالی (از شاگردان و اصحاب امام سجّاد و امام باقر8) طیّ روایتی برخورد قَتاده (از فقهای شهر بصره و مورد اعتماد دربار اموی) با امام باقر{{ع}} را گزارش می‌کند که از آن حدیث معنای حقیقی «بیت نبوّت» روشن می‌شود. روایت مفصّل است؛ خلاصۀ آن:
قَتاده در محضر امام باقر{{ع}} احساس اضطراب می‌کند و به آن حضرت می‌گوید: به خدا سوگند! در برابر فقهای بسیاری نشسته‌ام و حتّی در مقابل ابن عبّاس نیز زانو زده‌ام امّا در برابر هیچ کدام از آنان چنین اضطرابی که در جلوی شما دارم در من ایجاد نشد. وی با این سخن، و از پریشانی و اضطراب خود از امام{{ع}} سؤال کرد. لذا حضرت به او فرمود: «وای بر تو! آیا می‌دانی کجا نشسته‌ای؟ تو در برابر «بیوت» و خانه‌هایی هستی که خداوند اذن داده که قدر و منزلت آن‌ها رفعت یابد و نام خدا در آن‌ها یاد شود. در آن خانه‌ها هر بامداد و شامگاه مردانی که نه تجارت و نه داد و ستدی ایشان را از یاد خدا و برپا داشتن زکات و دادن زکات به خود مشغول نمی‌دارد او را نیایش می‌کنند.» سپس حضرت این آیه را تلاوت فرمود: ﴿في‏ بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ يُذْكَرَ فيهَا اسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ فيها بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ * رِجالٌ لا تُلْهيهِمْ تِجارَهٌ وَ لا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَ إِقامِ الصَّلاهِ وَ إيتاءِ الزَّكاهِ﴾. آن‌گاه حضرت افزود: تو آن‌جا نشسته‌ای و ما آن «بیوت» و خانه‌ها هستیم.امام{{ع}} جایگاه امامت و راز عظمت خویش را بازگو و بیان فرود و با تلاوت این آیۀ شریفه، تنها نقطه‌ای که اجازۀ رفعت یافتن و برتری دارد را معرّفی کرد. قَتاده نیز به خوبی مقصود امام{{ع}} را فهمید و گفت: به خدا سوگند! راست گفتی. فدایت شوم! به خدا سوگند! این «بیت» و خانه، خانه سنگی و گِلی نیست!


===مصادیق «اهل بیت» در قرآن و روایات===
در مجموع واژه "[[اهل]]" به معانی سزاوار و لایق به چیزی، مختار و منتخب، [[خاندان]]، اقوام و [[خویشان]]، عیال و [[فرزندان]]، [[ملت]] و [[امت]] و... آمده است<ref>بصائر ذوی التمییز، ج‌۲، ص‌۸۳ ـ ۸۴.</ref> و قدر جامع همه آنها تعلق، سنخیت، اُنس و [[الفت]] داشتن با چیزی و اختصاص داشتن به آن است<ref>[[حسن یوسفیان|یوسفیان، حسن]]، [[اهل بیت - یوسفیان (مقاله)|مقاله «اهل بیت»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵]]، ص۷۶ - ۹۵.</ref>.
قرآن کریم با صراحت کلمۀ «اهل بیت» را ذکر فرموده است. آن‌جا که می‌گوید:
﴿إِنَّما يُريدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهيراً﴾ .
برای پی بردن به مصادیق «اهل بیت» باید از روایات کمک گرفت؛ از روایاتی که در شأن نزول آیه وارد شده است، استفاده می‌شود که آیۀ تطهیر در شأن رسول‌خدا{{صل}} و علی و فاطمه و حسن و حسین{{ع}} نازل شده است.
این روایات، بسیار و بیش از هفتاد حدیث است که بیشتر آن‌ها از طرق اهل سنّت از امّ سلمه و عائشه و ابی سعید خُدری و سعد و علی{{ع}} و حسن{{ع}} و حسین{{ع}} و... (نزدیک به چهل طریق) نقل شده است و شیعه نیز آن را از امیرالمؤمنین علی و امام سجّاد و باقر و صادق و رضا: و نیز از امّ سلمه و ابی لیلی و ابوذر (نزدیک به سی طریق) روایت کرده است.
مضمون برخی از روایاتی که عامّه و خاصّه نقل کرده‌اند آن است که پیامبر اکرم{{صل}} در شأن خود حضرتش و علی و فاطمه و حسن و حسین{{عم}} نازل شده و رسول‌خدا{{صل}} فرمودند: بار خدایا! اینان «اهل بیت» و «عترت» من هستند.
در آیۀ شرییفه مباهله نیز که خداوند متعال به رسول‌اکرم{{صل}} دستور داد که:
﴿فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَكُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَكُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَكُمْ﴾.
به صراحت بیان شده که اهل‌بیت پیامبر{{صل}} با خود آن حضرت{{صل}} همان پنج تن آل عبا هستند و منظور از (أبناءَنا) حسن{{ع}} و حسین{{ع}} و از (نساءَنا) فاطمه3 و مقصود از (أنفُسَنا) علی{{ع}} بوده است. حال از سوی دیگر روایات بسیاری ائمّۀ هدی{{عم}} را از جمله «اهل بیت نبوّت» شمرده است.
ابوسعید خُدری می‌گوید: از رسول اکرم{{صل}} سؤال شد که امامانِ بعد از شما چند نفرند؟ فرمود: دوازده نفر از «اهل بیتم».
بنابر این روایت و روایات دیگری که دوازده امام را با نام ذکر کرده است، رسول‌اکرم{{صل}} ، حضرت مهدی{{ع}} را که آخرین امام است از «اهل بیت» خود خوانده است.
پرسشی که به ذهن می‌رسد آن است که آیا منافاتی بین آیۀ تطهیر و روایات شأن نزول آن - که اهل بیت را پنج تن آل عبا می‌دانند - و بین روایات فوق که تمام ائمّه{{عم}} را جزء اهل بیت می‌شمارند وجود دارد؟
در پاسخ به پرسش بالا می‌توان گفت: در این جهت نباید تردید کرد که مصداق ابتدائی «أهل البیت» که مورد نزول آیۀ تطهیر بوده همان پنج شخص معیّن بوده است؛ لیکن خود رسول‌اکرم{{صل}} بعداً موضوع را توسعه داد و «أهل بیت» را به عنوان یک جمعیّت ثابت و باقی معرّفی نمود که همیشه در بین مسلمانان باقی می‌مانند و منصب زعامت و مرجعیّت علمی اسلام را برعهده دارند. مثلاً ابوسعید خُدری از رسول‌خدا{{صل}} روایت کرده که فرمودند: من دو چیز بزرگ و پرارزش در بین شما می‌گذارم: یکی کتاب و دیگری عترت و اهل بیتم، این دو چیز تا قیامت از هم جدا نمی‌شوند. از این حدیث و احادیث دیگر استفاده می‌شود که چنین نیست که «اهل بیت» وجود کوتاه و قابل انقراضی داشته باشند که با وفات پنج تن خاتمه پذیرد بلکه یک مقام ثابت و معتبر است که دوش به دوش قرآن تا قیامت باقی می‌ماند و رهبری امّت مسلمان را برعهده دارد.
بنابراین ائمّۀ هدی{{عم}} همگی از «اهل بیت نبوّت» و خاندان رسول اکرمند همچنان که در زیارت ایشان گواهی می‌دهیم: «أَشْهَدُ أَنَّ الْأَئِمَّهَ مِنْ أَهْلِ البیت...» .
پس باز هم به این نتیجه رسیدیم که در لسان روایات شریفه نیز اصطلاح «اهل بیت» برای همۀ چهارده معصوم{{عم}} عَلَمیّت پیدا کرده است.
==مباحث اخلاقی و اجتماعی==
===برخی اوصاف مشترک اهل بیت{{عم}} با پیامبر{{صل}}===
اهل‌بیت پیامبر{{صل}}، کسانی هستند که با پیامبر{{صل}} در پنج جهت مساوی و برابرند.
1. در وجوب فرستادن صلوات در تشهد نماز.
2. در ادای سلام و ابلاغ تحیّت به آنان.
3. در طهارت و پاکی که مفاد آیۀ تطهیر است.
4. در تحریم صدقه.
5. در وجوب محبّت و مودّت 
===برخی اوصاف مشترک بین «اهل بیت» و آل پیامبر {{صل}}===
طبق بیان روایات، «اهل البیت» در اصطلاح، همان ائمّۀ معصومین{{عم}} و «آل بیت» ذرّیّه و فرزندان رسول‌خدا{{صل}} هستند، که هر دو گروه از نظر مسائل اجتماعی و اخلاقی ویژگی‌های دارند. از جمله:
1. حرام بودن صدقه بر ایشان
2. وجوب حفظ حرمت و احترام ایشان بر مردم، به احترام صاحب آن بیت (یعنی پیامبر{{صل}}) بر مؤمنان لازم است که در برخورد با اهل‌بیت آن حضرت{{صل}} و نیز با مشاهدۀ هر سیّد و فرزند آن حضرت{{ع}} ، به یاد اجدادش، حریم و حرمت او را حفظ کند.
سنگینی مسؤولیّت ایشان به دلیل منسوب بودن به پیامبر اکرم{{صل}}. همان‌گونه که خداوند در قرآن کریم به همسران پیامبر فرمود:
«ای زنان پیامبر! شما با دیگر زنان فرق دارید اگر کار خوب کردید دو برابر پاداش می‌گیرد و اگر کار بد کردید عذابتان مضاعف خواهد بود».
بنابراین اگر به کسی سِمَتی یا درجه و امتیازی دادند، قطعاً مسؤولیّت او افزون خواهد بود. 
===خودی‌ها از دیدگاه پیامبر و اهل بیت{{عم}}===
آنچه تا کنون گفته شد معنای حقیقی «اهل بیت» بود لکن نکتۀ گفتنی در اینجا آن است که برخی از افراد به شکل کلّی و بعضی اشخاص، با نام، در روایات به «اهل بیت» ملحق شده‌اند که ما آنان را «خودی» نامیده‌ایم.
از دیدگاه پیامبر و اهل بیت{{عم}} همۀ آنان که برای خدا حریم نگه دارند و محبّ واقعی اهل‌بیت باشند، خودی بوده، ملحق به اهل بیت{{عم}} می‌باشند.
پیامبر{{صل}} فرمود،
«هر انسان متّقی، آل پیامبر{{صل}} محسوب است».
امیرمؤمنان علی{{ع}} فرمود:
«دوست محمّد{{صل}} کسی است که خدا را اطاعت کند هرچند پیوند خویشاوندی او دور باشد و دشمن محمّد{{صل}} کسی است که خدا را نافرمانی کند هرچند خویشاوند نزدیک او با شد».
امام باقر{{ع}} می‌فرمایند:
«آن کسی که ما را دوست داشته باشد از ما اهل‌بیت محسوب می‌گردد؟ راوی می‌گوید: فدایتان شوم آیا واقعا چنین کسی از شما است؟ امام{{ع}} می‌فرماید: به خدا قسم! از ما محسوب می‌شود. آیا سخن حضرت ابراهیم را نشنیده ای که: هر کس از من پیروی کند از من است.»
در این دیدگاه همۀ کسانی که روش و منش آنها، منش و رفتار اهل بیت{{عم}} باشد از ایشان محسوب می‌شوند.
در روایات به ‌طور مشخص برخی چهره‌ها از اهل بیت{{عم}} شمرده شده‌اند، از جمله:
الف: سلمان فارسی، از خالص‌ترین یاران پیامبر اکرم{{صل}} و امیرمؤمنان علی{{ع}} و اهل بیت{{عم}}. پیامبر{{صل}} دربارۀ او فرمود:
«سلمان از ما اهل‌بیت است».
ب. ابوذر غِفاری، نماد صداقت و غیرت دینی. پیامبر{{صل}} در مورد او نیز فرمود:
«ای ابوذر! به راستی که تو از ما اهل بیتی»
ج: فضیل بن یسار: از یاران مخلص امام صادق{{ع}} حضرت دربارۀ او فرمود:
«خداوند، فضیل بن یسار را رحمت کند او از ما اهل‌بیت محسوب می‌شود».
===غیرخودی‌ها از دیدگاه پیامبر و اهل بیت{{عم}}===
در مقابل، اهل بیت{{عم}}، دسته‌ها و افراد دیگری را از خود طرد کرده، غیرخودی، دانسته‌اند و ایشان را با ویژگی‌هایی معرّفی نموده‌اند. روایات بسیاری از پیامبراکرم{{صل}} و اهل بیت{{عم}} در این خصوص وارد شده است. اهل‌بیت{{عم}} در این روایات که به روایات «لیس منا» مشهورند،  انتساب کسانی را که به هر نحوی به تضییع حق الله وحق الناس دامن می‌زنند، از خویش سلب نموده‌اند. از بررسی این روایات می‌توان به یک قاعده کلی دست یافت و آن اینکه  صرف انتساب ظاهری به اهل بیت{{عم}} و ادعای تبعیت از آنان به تنهایی نمی‌تواند مایۀ نجات گردد بلکه این انتساب و ادعا آن‌گاه امتیاز محسوب می‌شود که انسان با الگوگیری از اهل‌بیت{{عم}} در تمامی امور زندگی خویش، در جهت کسب رضایت ایشان تلاش نموده و در یک کلام گفتار و رفتارش، اهل‌بیت{{عم}} پسند و مطابق سیره آنان باشد.


"[[بیت]]" نیز به معنای [[خانه]] و محل سکونت است<ref>لسان العرب، ج‌۱، ص‌۵۴۵‌، «بیت».</ref> و بدین ترتیب، ترکیب "[[اهل بیت]]" به معنای "ساکنان [[خانه]]" است<ref>[[حسن یوسفیان|یوسفیان، حسن]]، [[اهل بیت - یوسفیان (مقاله)|مقاله «اهل بیت»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵]]، ص۷۶ - ۹۵؛ [[سید عباس رضوی|رضوی]] و [[سید علی احمدی امیری|احمدی امیری]]، [[اهل بیت - رضوی و احمدی امیری (مقاله)|مقاله «اهل بیت»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۲ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی ج۲]]، ص ۴۶۱ – ۴۷۹.</ref>.


==جستارهای وابسته==
=== معنای اصطلاحی ===
[[اهل بیت]] در اصطلاح در مورد [[خاندان پیامبر اسلام]] به کار می‌‌رود و آنچه می‌‌توان بیان کرد این است که «[[بیت]]» در این ترکیب، به معنای [[خانه]] سنگی و گِلی که در [[مکه]] و [[مدینه]] از [[پیامبر]] به یادگار مانده، نیست؛ بلکه [[بیت]] [[نبوت]] و [[رسالت]] مراد است و منظور از [[بیت]] [[نبوت]]، [[خانه]]‌ای است که رابط بین [[زمین]] و [[آسمان]] است، نه [[خانه]]‌ای که بدن مُلکی [[پیامبر خدا]] {{صل}} در آن زیست می‌‌کرد، شب هنگام در آن می‌‌آرمید و [[همسران]] آن حضرت در آنجا سُکنا داشتند. در نتیجه، [[اهل]] این [[خانه]] کسانی هستند که با [[فضایل]] و کمالات معنوی [[پیامبر]]، ارتباط تام و کامل دارند<ref>ر.ک: [[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[ادب فنای مقربان ج۱ (کتاب)|ادب فنای مقربان ج۱]]، ص ۱۰۹-۱۱۱.</ref>.


== اهل بیت در قرآن ==
{{اصلی|اهل بیت پیامبر خاتم در قرآن}}
در [[قرآن کریم]]، ترکیب "[[اهل‌ بیت]]" یک بار: {{متن قرآن|... فَقَالَتْ هَلْ أَدُلُّكُمْ عَلَى أَهْلِ بَيْتٍ يَكْفُلُونَهُ لَكُمْ ...}}<ref>و پیش از آن، (پستان) دایگان را از او بازداشتیم؛ (خواهر موسی) گفت: می‌خواهید شما را به خانواده‌ای رهنمون شوم که او را برای شما نگه‌دارند و خیراندیش او باشند؟؛ سوره قصص، آیه ۱۲.</ref> و "[[اهل‌البیت]]" دوبار آمده است: {{متن قرآن|... رَحْمَتُ اللَّهِ وَبَرَكَاتُهُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ ...}}<ref>گفتند: آیا از کار خداوند در شگفتی با آنکه بخشایش خداوند و برکات او ارزانی شما خاندان (رسالت) است؟ بی‌گمان او ستوده‌ای ارجمند است؛ سوره هود، آیه ۷۳.</ref>؛ {{متن قرآن|...إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا}}<ref>جز این نیست که خداوند می‌خواهد از شما اهل بیت هر پلیدی را بزداید و شما را به شایستگی پاک گرداند؛ سوره احزاب، آیه ۳۳.</ref>؛ از این میان آنچه به [[خاندان]] گرامی [[پیامبر|پیامبر اسلام]] {{صل}} اشاره دارد و به اعتراف همگان فضیلتی بس والا برای آنان رقم می‌زند [[آیه]] ۳۳ [[سوره احزاب]] است. افزون بر این، [[آیات]] فراوان دیگری می‌توان یافت که درباره [[اهل‌بیت]] نازل شده، یا بالاترین مصداق خود را در این گروه یافته است<ref>[[حسن یوسفیان|یوسفیان، حسن]]، [[اهل بیت - یوسفیان (مقاله)|مقاله «اهل بیت»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵]]، ص۷۶ – ۹۵؛ [[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[اهل بیت - ربانی گلپایگانی (مقاله)|مقاله «اهل بیت»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی ج۱]]، ص ۵۳۹-۵۴۹؛ [[سید عباس رضوی|رضوی]] و [[سید علی احمدی امیری|احمدی امیری]]، [[اهل بیت - رضوی و احمدی امیری (مقاله)|مقاله «اهل بیت»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۲ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی ج۲]]، ص ۴۶۱ ـ ۴۷۹.</ref>.


=='''[[:رده:آثار اهل بیت پیامبر خاتم|منبع‌شناسی جامع اهل بیت پیامبر خاتم]]'''==
== [[اهل بیت]] در روایات ==
{{پرسش‌های وابسته}}
{{اصلی|اهل بیت پیامبر خاتم در حدیث}}
{{ستون-شروع|3}}
در [[احادیث]] [[امامان]] [[اهل بیت]] {{عم}} [[اهل بیت]] در سه معنا به‌کار رفته است:
* [[:رده:کتاب‌شناسی کتاب‌های اهل بیت پیامبر خاتم|کتاب‌شناسی اهل بیت پیامبر خاتم]]؛
# کاربرد عامّ که مؤمنان راستین را شامل می‌شود چنان که [[امام صادق]] {{ع}} فرموده است: هر کس [[پرهیزکار]] و [[صالح]] باشد از ما [[اهل بیت]] است<ref>دعائم الإسلام، ج۱، ص۶۲۲.</ref>.
* [[:رده:مقاله‌شناسی مقاله‌های اهل بیت پیامبر خاتم|مقاله‌شناسی اهل بیت پیامبر خاتم]]؛
# کاربرد خاصّ آن به [[خویشاوندان]] [[پیامبر]] {{صل}} اختصاص دارد. چنان که [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} فرموده است: هرگاه در جنگ با دشمنان [[اسلام]]، کار سخت می‌شد و [[مردم]] از مقابله با دشمن خودداری می‌کردند، [[پیامبر]] {{صل}} [[اهل بیت]] خود را به [[کارزار]] می‌فرستاد، [[عبیدة بن حارث]] در [[جنگ بدر]]، [[حمزه]] در [[احد]] و [[جعفر طیار]] در [[جنگ موته]] به [[شهادت]] رسیدند<ref>نهج البلاغه، نامه۹۹.</ref>.
* [[:رده:پایان‌نامه‌شناسی پایان‌نامه‌های اهل بیت پیامبر خاتم|پایان‌نامه‌شناسی اهل بیت پیامبر خاتم]].  
# کاربرد اخصّ آن به آن دسته از [[خویشاوندان]] [[پیامبر]] {{صل}} اختصاص دارد که از مقام و [[منزلت]] ویژه‌ای برخوردارند و گفتار و [[رفتار]] آنان ملاک حق و راهنمای [[حقیقت]] است. چنان که [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} فرموده است: به [[اهل بیت]] پیامبرتان بنگرید و به سمت و سوی حرکت آنان ملتزم باشید و از آنان [[پیروی]] کنید، زیرا آنان هرگز شما را از مسیر [[هدایت]] خارج نکرده و به [[گمراهی]] باز نمی‌گردانند، نه از آنان پیشی بگیرید که [[گمراه]] خواهید شد و نه از آنان فاصله بگیرید که هلاک خواهید شد<ref>نهج البلاغه، خطبه۹۷.</ref>.<ref>[[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[اهل بیت - ربانی گلپایگانی (مقاله)|مقاله «اهل بیت»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی ج۱]]، ص ۵۳۹-۵۴۹.</ref>
{{پایان}}
{{پایان}}


==منابع==
== مصادیق اهل بیت ==
* [[سید محمد علی قاضی طباطبایی|قاضی طباطبایی، سید محمد علی]]، [[مقدمه‌ای بر کتاب علم امام (کتاب)|'''مقدمه‌ای بر کتاب علم امام''']]؛
{{اصلی|مصداق‌شناسی اهل بیت}}
[[اهل البیت]] در اصطلاح امروزی چه در میان [[شیعه]] و چه [[اهل سنت]] در مورد [[خاندان پیامبر]] {{صل}} به کار می‌‌رود، لکن اختلافی که وجود دارد به دایرۀ شمول این ترکیب بر می‌‌گردد. از همین رو، یکی از بحث‌های رایج، مصداق "[[اهل بیت]]" در [[آیه تطهیر]]<ref>{{متن قرآن|إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا}}«جز این نیست که خداوند می‌خواهد از شما اهل بیت هر پلیدی را بزداید و شما را به شایستگی پاک گردان» سوره احزاب، آیه ۳۳.</ref> است، مبنی بر اینکه [[اهل بیت]] چه کسانی‌اند<ref>ر.ک: [[مسلم محمدی|محمدی، مسلم]]، [[فرهنگ اصطلاحات علم کلام (کتاب)|فرهنگ اصطلاحات علم کلام]]، ص ۴۶.</ref>.


نزد [[شیعه]] و [[اهل سنت]] [[مسلم]] است، [[اصحاب کساء]]؛ یعنی [[پیامبر]]، [[امام علی]]، [[فاطمه زهرا]]، [[امام حسن]] و [[امام حسین]] {{ع}} مشمول عنوان [[اهل بیت]] هستند. اما عده‌ای از [[اهل سنت]] معتقدند علاوه بر این پنج نفر، [[همسران پیامبر]] نیز شامل می‌‌شود و عده‌ای دیگر قائل‌اند غیر از [[همسران]] آن حضرت، دیگران نیز شامل می‌‌شود. در مقابل، [[شیعه]] [[معتقد]] است افزون بر [[پنج تن آل عبا]]، [[امامان معصوم]] از نسل [[سیدالشهدا]] نیز داخل در این عنوان هستند هر چند که دوران [[رسول اکرم]] را [[درک]] نکرده باشند<ref>ر.ک: [[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[ادب فنای مقربان ج۱ (کتاب)|ادب فنای مقربان ج۱]]، ص ۱۰۹؛ [[حسن یوسفیان|یوسفیان، حسن]]، [[اهل بیت - یوسفیان (مقاله)|مقاله «اهل بیت»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵]]، ص۷۶ ـ ۹۵؛ [[مسلم محمدی|محمدی، مسلم]]، [[فرهنگ اصطلاحات علم کلام (کتاب)|فرهنگ اصطلاحات علم کلام]]، ص ۴۵.</ref>.


==پانویس==
به طور کلی، واژه [[اهل بیت]] در احادیث نبوی چهار کاربرد مختلف دارد که می‌توان آنها را کاربردهای: اعم، عام، خاص و أخصّ نامید:
{{یادآوری پانویس}}
# کاربرد اعم آن، کسانی که هیچ‌گونه پیوند [[خویشاوندی]] نسبی یا سببی با [[پیامبر]] ندارند را شامل می‌شود. آنان مسلمانانی‌اند که در پیروی از پیامبر {{صل}} صادق و ثابت قدمند. چنانکه [[پیامبر]] {{صل}} [[سلمان فارسی]] و [[ابوذر غفاری]] را از [[اهل بیت]] به شمار آورده است.
{{پانویس2}}
# کاربرد عام [[اهل بیت]] همه [[خویشاوندان]] نسبی [[پیامبر]] {{صل}} را دربر می‌گیرد، کسانی که صدقۀ [[واجب]] "[[زکات]]" بر آنان [[حرام]] شده است به طور مثال، تعبیر [[اهل بیت]] در خصوص [[عباس]] عموی پیامبر و [[فرزندان]] او به کار رفته است.
# کاربرد خاصّ [[اهل بیت]] مربوط به [[همسران پیامبر]] {{صل}} است. بدون [[شک]]، [[همسران پیامبر]] {{صل}} مطابق معنای لغوی و عرفی، [[اهل بیت]] پیامبرند، مقصود از "[[بیت]]" در این کاربرد، [[بیت]] سُکنی "محل سکونت" است، نه [[بیت]] نَسَب یا [[نبوت]].
# کاربرد أخصّ [[اهل بیت]] به گروهی از [[خاندان پیامبر]] {{صل}} اختصاص دارد که از ویژگی [[عصمت]] برخوردارند. مصداق آن در [[روایات]] مربوط به [[آیه تطهیر]] و [[آیه مباهله]]، [[اصحاب کساء]] "[[امام علی]]، [[فاطمه زهرا]]، [[امام حسن]] و [[امام حسین]] {{ع}}" است و در احادیثی مانند [[حدیث ثقلین]]، [[حدیث سفینه]] و مانند آنها که بر وجود [[اهل البیت]] در همه زمان‌ها دلالت دارد، علاوه بر [[اصحاب کساء]]، [[امامان معصوم]] از دودمان [[امام حسین]] {{ع}} نیز هستند<ref>ر.ک: [[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[اهل بیت - ربانی گلپایگانی (مقاله)|مقاله «اهل بیت»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی ج۱]]، ص ۵۳۹-۵۴۹؛ [[سید احمد حسینی|حسینی، سید احمد]]، [[نظریه نصب الهی امام معصوم در تاریخ تفکر امامیه (کتاب)|نظریه نصب الهی امام معصوم در تاریخ تفکر امامیه]]، ص ۴۶، [[سید عباس رضوی|رضوی]] و [[سید علی احمدی امیری|احمدی امیری]]، [[اهل بیت - رضوی و احمدی امیری (مقاله)|مقاله «اهل بیت»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۲ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی ج۲]]، ص ۴۶۱ – ۴۷۹.</ref>.


[[رده:مدخل‌های اصلی دانشنامه]]
== فضایل اهل بیت ==
[[رده:اهل بیت پیامبر خاتم]]
{{اصلی|فضایل اهل بیت}}
 
اهل بیت پیامبر خاتم{{عم}}، [[فضایل]] بسیار دارند، [[آیه تطهیر]]، [[آیه مودت]]، سورۀ [[هل اتی]] و [[حدیث کساء]] دربارۀ آنان نازل شده است و [[روایات]] فراوانی در کتب [[شیعه]] و [[سنّی]] در [[فضیلت]] آنان [[نقل]] شده است. [[اهل بیت]]، معیار شناخت حق و باطلند، در امور [[دین]] و [[دنیا]]، [[فقه]] و [[حدیث]]، [[تفسیر]] و [[اخلاق]]، [[سیاست]] و [[حکومت]]، باید به آنان رجوع کرد. بسیاری از [[آیات قرآن کریم]] به [[اهل‌ بیت]] ارتباط می‌یابد؛ اعم از [[شأن نزول]] یا انطباق ـ که شمار آنها به صدها فقره می‌رسد.
 
برخی از فضائلی که در این [[آیات]] دربارۀ [[اهل‌ بیت]] {{ع}} بیان شده است عبارت‌اند از:
# '''[[عصمت اهل بیت]] {{ع}}''': بر اساس بخشی از [[آیه]] ۳۳‌ [[سوره احزاب]] که به [[آیه تطهیر]] [[شهرت]] یافته، [[اراده]] تخلف‌ناپذیر [[خداوند]] بر این تعلق گرفته است که هرگونه [[پلیدی]] را از [[اهل‌بیت]] بزداید و آنان را به طور کامل [[پاک]] و [[پاکیزه]] گرداند. دانشمندان شیعه این [[فضیلت]] را برابر با [[عصمت]] می‌دانند<ref>ر.ک: [[حسن یوسفیان|یوسفیان، حسن]]، [[اهل بیت - یوسفیان (مقاله)|مقاله «اهل بیت»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵]]، ص۷۶ - ۹۵.</ref>. [[حدیث ثقلین]] نیز بر [[عصمت]] [[اهل بیت پیامبر]] {{صل}} دلالت می‌کند، زیرا در این [[حدیث]]، [[اهل بیت]] به عنوان [[ثقل اصغر]] در کنار [[قرآن]] که [[ثقل اکبر]] است قرار گرفته و دو [[میراث]] گران بهای [[پیامبر]] {{صل}} به شمار آمده که از یکدیگر جدا نخواهند شد بدون [[شک]]، [[قرآن کریم]] [[کلام خداوند]] است و هیچ گونه [[خطا]] و [[انحرافی]] در آن راه ندارد، بنابراین، [[اهل بیت پیامبر]] {{صل}} نیز که در کنار [[قرآن]] قرار گرفته و تمسک به آن مانع [[گمراه]] شدن [[انسان]] است، هیچ گونه [[خطا]] و [[انحرافی]] در آن راه نخواهد داشت<ref>ر.ک: [[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[اهل بیت - ربانی گلپایگانی (مقاله)|مقاله «اهل بیت»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی ج۱]]، ص ۵۳۹-۵۴۹.</ref>.
# '''[[ولایت]] و [[رهبری اهل بیت]] {{ع}}''': [[ولایت]] و [[رهبری اهل بیت]] دلایل عقلی و [[نقلی]] بسیاری دارد. از نظر [[عقل]] و با توجه به فلسفه امامت، [[عصمت]] یکی از مهم‌ترین [[شرایط امام]] است. همانطور که از بحث‌های گذشته به دست آمد [[اهل بیت]] از ویژگی [[عصمت]] برخوردارند، بنابراین، [[امامت]] و [[رهبری]] [[امت اسلامی]] پس از [[پیامبر]] گرامی‌ به آنان اختصاص دارد<ref>ر.ک: [[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[اهل بیت - ربانی گلپایگانی (مقاله)|مقاله «اهل بیت»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی ج۱]]، ص ۵۳۹-۵۴۹.</ref>.
# '''[[راسخان در علم]]''': [[قرآن کریم]] گروهی را که در [[علم]] و [[دانش]] گام‌هایی [[استوار]] برداشته‌اند "[[راسخان در علم]]" می‌نامد و بر اساس برخی از [[تفاسیر]]، بر [[آگاهی]] آنان از [[تأویل آیات]] [[الهی]] تأکید می‌ورزد: {{متن قرآن|وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ}}<ref>«در حالى كه تأويل آن را جز خداى نمى داند و آنان كه قدم در دانش استوار كرده‏ اند» سوره آل عمران، آیه ۷.</ref>. [[امامان]] {{ع}} با توجه به این [[آیه]] [[پیامبر اکرم]] {{صل}} را «[[افضل]] الراسخین»<ref>تفسیر عیاشی، ج‌۱، ص‌۱۶۴؛ الکافی، ج‌۱، ص‌۲۱۳؛ البرهان، ج‌۱، ص‌۵۹۷‌ـ‌۵۹۹‌.</ref>، خوانده و درباره خود نیز فرموده‌اند: {{متن حدیث|نَحْنُ‏ الرَّاسِخُونَ‏ فِی‏ الْعِلْمِ‏ وَ نَحْنُ‏ نَعْلَمُ‏ تَأْوِیلَه‏‏}}<ref>نهج البلاغه، خطبه ۱۴۴؛ الکافی، ج‌۱، ص‌۲۱۳؛ نورالثقلین، ج‌۱، ص‌۳۱۵، ۳۱۸.</ref>.<ref>ر.ک: [[حسن یوسفیان|یوسفیان، حسن]]، [[اهل بیت - یوسفیان (مقاله)|مقاله «اهل بیت»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵]]، ص ۸۷.</ref>
# '''[[مرجعیت دینی]] و علمی‌ [[اهل بیت]] {{عم}}''': [[مرجعیت دینی اهل بیت]] برای [[مسلمانان]] و حجّیت قول و فعل ایشان امری ثابت شده است. بر همین اساس [[احادیث]] بسیاری از زبان [[پیامبر خدا]] {{صل}}، آنان را [[مرجع]] [[شناخت دین]] معرّفی کرده است<ref>ر.ک: [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ غدیر (کتاب)|فرهنگ غدیر]]، ص۱۱۰.</ref>. [[حدیث ثقلین]] بیانگر مرجعیت علمی‌ اهل بیت است، زیرا [[پیامبر اکرم]] {{صل}} از [[مسلمانان]] خواسته است که به [[قرآن و عترت]] او تمسک جویند تا [[گمراه]] نشوند. نخستین و اساسی‌ترین منبع و [[مرجع]] علمی‌ [[مسلمانان]] [[قرآن کریم]] است و پس از آن [[سنّت]] [[پیامبر]] {{صل}} قرار دارد و نقش [[اهل بیت]] در این باره این است که ترجمان [[قرآن]] و حافظان و ناقلان [[سنّت]] پیامبرند، [[پیامبر]] گرامی‌ بخش عظیمی‌ از حقایق و معارف قرآن را برای [[مردم]] بیان کرد، ولی بخش دیگری را که شرایط بیان آنها فراهم نبود، یا [[مصلحت]] این بود که در زمان‌های بعد بیان شود را به [[عترت]] [[معصوم]] خود سپرد تا آنان آن را بیان کنند<ref>اصل الشیعة واصولها، ص۱۶۲.</ref>. حاصل آنکه [[حفظ]] کامل آنچه توسط [[پیامبر]] {{صل}} بیان شده بود و تبیین آنچه بیان نشده بود به [[اهل بیت پیامبر]] سپرده شد<ref>ر.ک: [[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[اهل بیت - ربانی گلپایگانی (مقاله)|مقاله «اهل بیت»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی ج۱]]، ص ۵۳۹-۵۴۹.</ref>.
# '''[[برتری اهل بیت]] {{ع}}''': از [[حدیث ثقلین]] [[برتری]] [[اهل بیت پیامبر]] {{صل}} بر دیگران نیز به روشنی به دست می‌آید، زیرا [[پیامبر]] {{صل}} آنان را در کنار [[قرآن]] قرار داده است، [[قرآن]] را [[ثقل اکبر]] و [[اهل بیت]] را [[ثقل اصغر]] نامیده است و فرد دیگری را در ردیف [[قرآن]] قرار نداده است. بنابراین همان گونه که [[قرآن کریم]] بر [[مسلمانان]] [[برتری]] دارد، [[اهل بیت]] نیز که در کنار [[قرآن]] و ملازم با آن هستند، بر دیگران برترند. [[آیه مباهله]] نیز بر [[برتری]] [[اهل کساء]] بر دیگر [[صحابه پیامبر]] دلالت می‌کند، زیرا بر اساس این [[آیه]] [[پیامبر]] {{صل}}، از مردان [[حضرت علی]] {{ع}} و از [[زنان]] [[حضرت زهرا]] {{س}} و از کودکان [[امام حسن]] {{ع}} و [[امام حسین]] {{ع}} را برگزید. بدون [[شک]] برای [[مباهله]] کسانی [[برگزیده]] می‌شوند که از نظر [[ایمان]] و [[قرب به خداوند]] از جایگاه بالایی برخوردار باشند<ref>ر.ک: [[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[اهل بیت - ربانی گلپایگانی (مقاله)|مقاله «اهل بیت»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی ج۱]]، ص ۵۳۹-۵۴۹.</ref>. [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} در زمینه [[برتری اهل بیت]] {{ع}} می‌‌فرماید: «کسی از این [[امّت]] را هم‌سنگ و هم‌تراز [[آل پیامبر]] نتوان دید و نیز خوشه‌چین خرمن [[اهل‌بیت]] با آنان برابر نیست. دودمان [[پاک]] [[پیامبر]] سنگ بنای [[دین]] و پشتوانه یقین‌اند. تندروان به [[میزان]] آنان بازگردند و کندروان سرانجام خود را بدان‌جا رسانند که راهی جز آن نیابند. ویژگی‌های [[رهبری]] از آنِ [[اهل‌بیت]] است و [[وصیّت]] [[پیامبر]] [[پیامبر]] درباره آنان و [[میراث]] آن حضرت مخصوص ایشان. اینک [[حق]] به حق‌دار رسید و به جایگاه اصلی‌اش پر کشید»<ref>{{متن حدیث|لَا یُقَاسُ بِآلِ مُحَمَّدٍ ص مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ أَحَدٌ وَ لَا یُسَوَّی بِهِمْ مَنْ جَرَتْ نِعْمَتُهُمْ عَلَیْهِ أَبَداً هُمْ أَسَاسُ الدِّینِ وَ عِمَادُ الْیَقِینِ إِلَیْهِمْ یَفِی‏ءُ الْغَالِی وَ بِهِمْ یُلْحَقُ ۱۳۹ التَّالِی وَ لَهُمْ خَصَائِصُ حَقِّ الْوِلَایَةِ وَ فِیهِمُ الْوَصِیَّةُ وَ الْوِرَاثَةُ الْآنَ إِذْ رَجَعَ الْحَقُّ إِلَی أَهْلِهِ وَ نُقِلَ إِلَی مُنْتَقَلِه‏}}؛ نهج البلاغه، خطبه ۲.</ref>.<ref>ر.ک: [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه ج۱]]، ص ۱۵۵.</ref>
# '''وساطت و [[شفاعت]] [[اهل بیت]] {{ع}}''': [[اهل بیت]]، به منزلۀ رابط حیات‌بخش بین ما و خدایند که اگر این رابطه قطع شود، ارتباطمان با [[خدا]] قطع شده است. در [[تعلیم]] و [[تبیین معارف دین]] هم این نقش را دارند و [[شناخت قرآن]] و [[درک]] حقایق آن را باید از آنان آموخت، که علمشان از سوی [[خداوند]] است و پرورده [[خانه]] [[وحی]] و [[وارثان]] [[علوم]] پیامبرند. [[شفاعت]] و [[توسل]]، به دست آنان و به آنان انجام می‌گیرد و زدودن [[تحریف]] از چهره [[دین]] و مقابله با [[بدعت‌ها]] نیز از رسالت‌های آنان است<ref>ر.ک: [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ عاشورا (کتاب)|فرهنگ عاشورا]]، ص۶۹.</ref>. [[قرآن کریم]] وسیله جویی همگان را در [[سیر]] به سوی [[خدا]] امری لازم دانسته است: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ}}<ref>«ای مؤمنان! از خداوند پروا کنید و به سوی او راه جویید» سوره مائده، آیه ۳۵.</ref> با توجه به اینکه مراد از وسیله [[اهل‌بیت]] {{ع}}<ref>مناقب، ج‌۳، ص‌۹۲؛ بحارالانوار، ج‌۲۵، ص‌۲۳؛ البرهان، ج‌۲، ص‌۲۹۲.</ref> و منظور از وسیله‌جویی [[شفاعت]] خواهی است [[آیه]] یاد شده بیانگر [[منزلت]] والای [[اهل‌بیت]] {{ع}} در [[مقام شفاعت]] و وساطت در پیشگاه [[خداوند]] است<ref>ر.ک: [[حسن یوسفیان|یوسفیان، حسن]]، [[اهل بیت - یوسفیان (مقاله)|مقاله «اهل بیت»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵]]، ص ۸۶.</ref>.
# '''شرکت در [[مباهله]] و [[دعوت به دین]] [[حق]]''': در [[سال دهم هجری]] گروهی از [[مسیحیان]] [[نجران]] ـ که شمارشان به ۶۰ تن می‌رسید ـ به [[مدینه]] آمدند و پس از گفت و گوهای طولانی با [[پیامبر اکرم]] {{صل}} همچنان بر [[درستی]] آموزه‌های [[مسیحی]] همچون الوهیت [[حضرت عیسی]] {{ع}} اصرار ورزیدند<ref>التفسیر الکبیر، ج‌۷، ص‌۱۶۵‌ـ‌۱۶۶.</ref>. سرانجام [[آیه]] معروف [[مباهله]] به این گفت و گوها پایان داد و راه دیگری فرا روی [[مسیحیان]] نهاد: {{متن قرآن|فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ}}<ref>«از آن پس كه به آگاهى رسيده‏اى، هر كس كه درباره او با تو مجادله كند، بگو: بياييد تا حاضر آوريم، ما فرزندان خود را و شما فرزندان خود را، ما زنان خود را و شما زنان خود را، ما برادران خود را و شما برادران خود را. آن گاه دعا و تضرع كنيم و لعنت خدا را بر دروغگويان بفرستيم». سوره آل عمران، آیه ۶۱.</ref>. [[پیام]] [[آیه]] برای [[عالمان]] [[مسیحی]] ـ با توجّه به آگاهیشان از [[تاریخ]] [[انبیا]] ـ این بود که دو گروه با [[تضرّع]] خدای خود را بخوانند و از او بخواهند تا [[دروغگویان]] را به [[لعن]] و [[عذاب]] خویش گرفتار سازد. فردای آن روز [[پیامبر خدا]] در حالی که دست [[حسن]] {{ع}} را به کف و [[حسین]] {{ع}} را در آغوش گرفته بود و علی {{ع}} و [[فاطمه]] {{س}} او را [[همراهی]] می‌کردند، قدم به میدان [[مباهله]] نهاد و [[رعب]] و هراسی بر [[دل]] [[مسیحیان]] افکند. اسقف [[نجران]] با دیدن این صحنه به [[یاران]] خود گفت: چهره‌هایی را می‌بینم که اگر از [[خدا]] بخواهند کوهی را از میان بردارد، چنان خواهد کرد<ref>الکشاف، ج‌۱، ص‌۳۶۸‌ـ‌۳۶۹؛ مجمع‌البیان، ج‌۲، ص‌۷۶۲؛ التفسیر الکبیر، ج‌۸‌، ص‌۸۵‌.</ref>. بدین ترتیب، [[مسیحیان]] از [[مباهله]] سر‌باز زده، به پرداختن [[جزیه]] تن دادند<ref>ر.ک: [[حسن یوسفیان|یوسفیان، حسن]]، [[اهل بیت - یوسفیان (مقاله)|مقاله «اهل بیت»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵]]، ص ۸۳.</ref>.
# '''[[اطعام]] و [[ایثار]]''': بر پایه احادیثی که در منابع شیعه و [[سنی]] آمده است<ref>الکشاف، ج‌۴، ص‌۶۷۰‌؛ روح‌المعانی، مج‌۱۶، ج‌۲۹، ص‌۲۶۹‌، ۲۷۱.</ref>، [[امیر مؤمنان]] {{ع}} و [[فاطمه زهرا]] {{س}} به همراه فضّه با [[نذر]] سه روز [[روزه]]، شفای [[امام حسن]] و [[امام حسین]] {{ع}} را از خدا‌ طلبیدند و پس از اندکی خواسته خود را برآورده دیدند. به شکرانه این بهبودی، هر ۵ تن لب از طعام فرو بستند و در روزگاری که گویا خشک سالی و قحطی سفره [[اهل‌بیت]] را خالی‌تر از همیشه ساخته بود<ref>بحارالانوار، ج‌۳۵، ص‌۲۴۳.</ref>، روز را به شب رساندند. در آن زمان [[فاطمه زهرا]] {{س}} برای [[همسایه]] [[یهودی]] کاری را با ریسیدن پشم به انجام می‌رساند که اجرت آن، سه پیمانه جو بود و می‌توانست به کارِ [[افطار]] آید؛ اما تقدیر و [[آزمون الهی]] [[سرنوشت]] دیگری را رقم زد. هنوز لقمه‌ای از گلویی فرونرفته بود که مسکینی آمد و طعامی‌طلبید و درگشاده دستی هر ۵ تن را با یکدیگر برابر دید. روز بعد یتیمی‌از راه رسید و روز سوم اسیری که هر کدام ۵ قرض نان را به همراه بردند و سفره [[اهل‌بیت]] را خالی و ایثارشان را پُر آوازه ساختند: {{متن قرآن|وَالَّذِينَ تَبَوَّءُوا الدَّارَ وَالْإِيمَانَ مِنْ قَبْلِهِمْ يُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَيْهِمْ وَلَا يَجِدُونَ فِي صُدُورِهِمْ حَاجَةً مِمَّا أُوتُوا وَيُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ وَمَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ}}<ref>«و (نیز برای) کسانی است که پیش از (آمدن) مهاجران، در خانه (های مدینه) و (پایگاه) ایمان، جای داشته‌اند؛ کسانی را که به سوی آنان هجرت کرده‌اند، دوست می‌دارند و در دل به آنچه به مهاجران داده‌اند، چشمداشتی ندارند و (آنان را) بر خویش برمی‌گزینند هر چند خود نيازمند باشند و آنان كه از بخل خويش در امان مانده باشند رستگارانند» سوره حشر، آیه ۹.</ref>.<ref>بحارالانوار، ج‌۳۵، ص‌۲۴۳.</ref> سرانجام، [[جبرئیل]] از سوی [[خداوند]] چنین هدیه آورد: {{متن قرآن|وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا}}<ref>«و خوراک را با دوست داشتنش به بینوا و یتیم و اسیر می‌دهند» سوره انسان، آیه ۸.</ref> و از انگیزه این [[اطعام]] و بی اعتنایی [[اهل‌بیت]] به [[پاداش]] و [[ستایش]] [[مردمان]] چنین خبر داد: {{متن قرآن|إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِيدُ مِنْكُمْ جَزَاءً وَلَا شُكُورًا}}<ref>«(با خود می‌گویند:) شما را تنها برای خشنودی خداوند خوراک می‌دهیم، نه پاداشی از شما خواهانیم و نه سپاسی» سوره انسان، آیه ۹.</ref>.<ref>ر.ک: [[حسن یوسفیان|یوسفیان، حسن]]، [[اهل بیت - یوسفیان (مقاله)|مقاله «اهل بیت»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵]]، ص ۸۵.</ref>
# '''[[اهل بیت]] [[واسطۀ نعمت]]''': هر نعمتی که به ما می‌رسد از خداست ولی [[خداوند]] [[اراده]] فرموده که [[کارها]] را از راه اسبابش فراهم آورد پس برای هر چیزی سبب و وسیله‌ای قرار داد و برای هر سبب شرح و گشایشی مقرر داشته است<ref>الکافی، ج۱، ص۱۸۳.</ref>. در این میان [[اهل بیت]] مطابق آنچه در فرازهایی از [[زیارت جامعه کبیره]] و [[روایات]] متعدد آمده، واسطه در رسیدن [[فیض]] [[تکوینی]] و [[تشریعی]] به [[بندگان]] هستند پس باید ابتدا از [[خدا]] و سپس از [[اهل بیت]] {{عم}} تشکر کرد<ref>[[آرزو شکری|شکری، آرزو]]، [[حقوق اهل بیت (کتاب)|حقوق اهل بیت]]، ص۱۳۵- ۱۳۷.</ref>.
 
== ویژگی‌ها و اوصاف ==
{{اصلی|ویژگی‌های اهل بیت}}
جایگاه [[برتر]] [[اهل بیت]]{{ع}}، در [[اسلام]] به جهت ویژگی‌هایی است که در آنان وجود دارد<ref>حلی، کشف الیقین، ۱۷۹ و ۲۱۵–۲۱۶؛ مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۱۶/۴۶۷.</ref>. [[علمای اسلام]] به استناد روایات ویژگی‌ها و خصوصیاتی را برای اهل بیت{{ع}}، ذکر کرده‌اند که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از:
# [[عصمت|عصمت اهل بیت]]: [[پیامبر]]{{صل}} و اهل بیت{{ع}}، معصوم‌اند. عالمان شیعه<ref>طوسی، التبیان، ۸/۳۴۰؛ شهاری صنعانی، بلوغ الارب و کنوز الذهب فی معرفه المذهب، ۴۶.</ref> [[آیه تطهیر]]<ref>احزاب، ۳۳.</ref> را دلیل مصونیت پیامبر{{صل}} و ائمه{{ع}}، از [[گناه]] و [[خطا]] و [[نفی]] [[عیوب]] [[قلبی]] و جسمی شمرده‌اند.
# [[علم لدنی]]: بنابر [[روایات]] [[علم اهل بیت]]{{ع}}، [[علمی]] [[الهی]] و غیر اکتسابی است که از [[معدن]] [[وحی]] برمی‌خیزد<ref>ابن‌طاووس، سعد السعود للنفوس المنضود، ۲۸۴.</ref>. به حسب برخی از [[آیات]]<ref>سوره عنکبوت، آیه ۴۹.</ref> و روایات<ref>صفار، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد{{عم}}، ۱/۲۰۵.</ref> آگاهی به [[کتاب و سنت]]، و پاسداری از کتاب بر عهده ائمه{{ع}}، است که حاملان علوم و معارف قرآن‌اند<ref>ملاصدرا، تفسیر القرآن الکریم، ۴/۱۶۰.</ref>.
# [[ولایت]] و [[خلافت]]: بسیاری از [[متکلمان]] و فقهای شیعه به [[پیروی]] از روایات<ref>نهج البلاغه، خ۲، ۲۰ ـ ۲۱.</ref> قائل به [[ولایت تکوینی]]<ref>مفید، اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، ۶۹.</ref> و [[تشریعی]] برای [[اهل]] بیت‌اند<ref>طوسی، تلخیص الشافی، ۱/۱۴۳؛ حسن‌زاده آملی، ولایت تکوینی، ۱–۶۱؛ صافی گلپایگانی، ولایت تکوینی و ولایت تشریعی، ۸۶–۸۷.</ref>.
# [[عبادت]] کامل: [[اهل بیت]]{{ع}}، به واسطه تجلی ذاتی و صفاتی و مشاهده کمال [[ربوبیت]] و [[ذلت]] [[عبودیت]] در پیشگاه [[حق‌تعالی]] فروتن‌اند<ref>امام‌ خمینی، حدیث جنود، ۳۳۵.</ref> و عبادتشان بسان [[پرستش]] [[بندگان]] [[آزاده]]، نه از [[ترس]] [[جهنم]] یا [[عشق]] به [[بهشت]] است<ref>امام‌ خمینی، چهل حدیث، ۵۷.</ref>.
# [[کمالات]] [[اخلاقی]]: اهل بیت{{ع}}، برای [[دین]] فداکاری کردند و در پی عمل به [[تکلیف]] بودند<ref>امام‌ خمینی، صحیفه، ۱۲/۳۵۰.</ref>. آنان افرادی صبور و [[فروتن]]<ref>امام‌ خمینی، چهل حدیث، ۲۶۱.</ref> بااخلاص، گشاده‌دست، فداکار و یتیم‌نواز و مهرورز بودند<ref>امام‌ خمینی، صحیفه، ۶/۴۴۱ و ۱۶/۱۹۷.</ref>.<ref>[[سید عباس رضوی|رضوی]] و [[سید علی احمدی امیری|احمدی امیری]]، [[اهل بیت - رضوی و احمدی امیری (مقاله)|مقاله «اهل بیت»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۲ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی ج۲]]، ص ۴۶۱ – ۴۷۹.</ref>
 
== وظیفه مسلمانان در برابر اهل‌ بیت {{ع}} ==
{{اصلی|وظایف امت نسبت به اهل بیت}}
در [[قرآن کریم]] و [[روایات]] علاوه بر شمردن [[فضایل]] [[اهل‌ بیت]] {{ع}}، وظیفۀ عموم [[مسلمانان]] را نیز در برابر آنان تعیین کرده است، وظایفی مانند [[مودت]]، تمسّک به آنان، [[ولایت]]، مقدم دانستن آنان، [[اقتدا]] به ایشان، [[تکریم]]، پرداخت [[خمس]]، صله و پیوند، [[صلوات]] بر آنان، یاد ایشان، ذکر [[مصائب]]، [[زیارت]] و...<ref>ر.ک: [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ غدیر (کتاب)|فرهنگ غدیر]]، ص۱۱۰.</ref>. برخی از این [[وظایف]] عبارت است از:
# '''[[وجوب پیروی از اهل بیت]]''': [[دلایل]] [[وجوب]] [[پیروی از اهل بیت]] اطلاق دارد و همه بایدها و نبایدهای مربوط به [[زندگی]] [[مسلمانان]] را شامل می‌شود و در این جهت تفاوتی میان مسایل [[عبادی]]، [[اقتصادی]] و [[سیاسی]] و [[فرهنگی]] وجود ندارد. به عنوان مثال در [[آیه اولی الأمر]]، [[اطاعت از اولی الأمر]] همان جایگاه و گستره‌ای را دارد که [[اطاعت از پیامبر]] {{صل}} دارد. [[حدیث ثقلین]]، دال بر [[وجوب]] [[پیروی از اهل بیت]] است، در این [[حدیث]]، [[نجات]] [[امت]] از [[گمراهی]] منوط به تمسک به [[کتاب خدا]] و [[اهل بیت پیامبر]] {{صل}} گردیده است، تمسّک به معنای درآویختن است، درآویختن به [[قرآن]] به [[شناخت]] [[دستورات]] [[قرآن]] و [[پیروی]] از آنهاست، همین گونه است درآویختن به [[اهل بیت]]، یعنی نخست باید دستورهای آنان را [[شناخت]]، سپس آنها را به‌کار بست و...<ref>ر.ک: [[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[اهل بیت - ربانی گلپایگانی (مقاله)|مقاله «اهل بیت»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی ج۱]] ص ۵۳۹-۵۴۹.</ref>. [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} می‌‌فرماید: «به [[خاندان]] پیامبرتان بنگرید و به آن‌سو روید که آنان می‌روند و پا جای پای آنان نهید، که هیچ‌گاه شما را از طریق [[هدایت]] [[منحرف]] نکنند و به هلاکت نسپارند. اگر نشستند، بنشینید و اگر برخاستند، برخیزید. بر آنان پیشی مگیرید که [[گمراه]] شوید و از آنان واپس نمانید که هلاک شوید»<ref>نهج البلاغه، خطبه ۹۶.</ref>.<ref>ر.ک: [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه ج۱]]، ص ۱۵۵.</ref>
# '''[[پرسش در امور دینی]]''': [[خداوند]] در [[قرآن کریم]] می‌فرماید: {{متن قرآن|فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ}}<ref>«اگر نمی‌دانید از دانشمندان بپرسید» سوره نحل، آیه ۴۳.</ref> با توجه به اینکه ذکر در [[قرآن کریم]] درباره [[پیامبر اکرم]] {{صل}}: {{متن قرآن|قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَيْكُمْ ذِكْرًا رَسُولًا يَتْلُو عَلَيْكُمْ آيَاتِ اللَّهِ}}<ref>«خداوند برای شما یادکردی فرستاده است؛ پیامبری که بر شما آیات روشنگر خداوند را می‌خواند». سوره طلاق، آیه ۱۰ ـ ۱۱.</ref> و [[قرآن کریم]]: {{متن قرآن|وَإِنَّهُ لَذِكْرٌ لَكَ وَلِقَوْمِكَ}}<ref>«و همانا آن، یادکردی برای تو و قوم توست» سوره زخرف، آیه ۴۴.</ref> به کار رفته است، می‌توان "[[اهل الذکر]]" را با "[[اهل‌البیت]]" برابر انگاشت<ref>کافی، ج‌۱، ص‌۲۱۰‌ـ‌۲۱۱؛ تفسیر فرات الکوفی، ص‌۲۳۵؛ البرهان، ج‌۳، ص‌۴۲۵.</ref>، زیرا آنان نه تنها [[اهل]] و [[خاندان]] پیامبرند، بلکه به [[گواهی]] روایاتی چون متواتر [[ثقلین]] در صدر همه [[قرآن]] شناسان "اهل‌ القرآن" جای دارند<ref>المیزان، ج‌۱۲، ص‌۲۸۵؛ ج‌۱۴، ص‌۲۵۷.</ref>، از همین رو [[رسول خدا]] {{صل}} در برخی از [[احادیث]]، [[اهل ذکر]] را بر "[[ائمه]]" منطبق می‌سازد<ref>کافی، ج‌۱، ص‌۲۱۰؛ البرهان، ج‌۳، ص‌۴۲۳.</ref> و در سخنان [[امامان معصوم]] {{ع}} تعبیراتی از این دست فراوان به چشم می‌خورد: {{متن حدیث|نَحْنُ‏ أَهْلُ‏ الذِّکْرِ وَ نَحْنُ‏ الْمَسْئُولُون‏‏‏}}<ref>جامع البیان، مج‌۸‌، ج‌۱۴، ص‌۱۴۵؛ کافی، ج‌۱، ص‌۲۱۰‌ـ‌۲۱۱؛ البرهان، ج‌۳، ص‌۴۲۳، ۴۲۹.</ref><ref>ر.ک: [[حسن یوسفیان|یوسفیان، حسن]]، [[اهل بیت - یوسفیان (مقاله)|مقاله «اهل بیت»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵]]، ص ۸۸.</ref> در نگاه [[امام علی]] {{ع}} [[اهل بیت]]، درهای [[دانش]] و کلیدداران [[علوم]] [[الهی]] هستند. از این رو، فرمود: «به [[خدا]] [[سوگند]]، رساندن پیام‌ها و وفای به وعده‌ها و معنای کلمات را به من آموختند. ابواب [[حکمت]] نزد ما [[اهل‌بیت]] است و چراغ [[دین]] به‌دست ما افروخته. بدانید که راه‌های [[دین]] همه یک راه است، راهی هموار و مستقیم. هر که قدم در آن نهد به مقصد رسد و [[غنیمت]] برد و هر که بدان راه نرود [[گمراه]] شود و [[پشیمانی]] برد»<ref>نهج البلاغه، خطبه ۲۱۹.</ref>.<ref>ر.ک: [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه ج۱]]، ص ۱۵۵- ۱۵۶.</ref>
# '''[[مودت نسبت به اهل بیت]]''': بنابر [[نص]] [[قرآن کریم]]، [[محبت اهل بیت]] بر هر [[مسلمانی]] [[واجب]] است: {{متن قرآن|قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى}}<ref>«بگو: برای این (رسالت) از شما مزدی نمی‌خواهم جز دوستداری خویشاوندان (خود) را» سوره شوری، آیه ۲۳.</ref>. یکی از نکات کلیدی روشن ساختن معنای "[[مودت]] فی القربی" است. معنایی که عموم دانشمندان شیعه از آن جانبداری می‌کنند<ref>تفسیر فرات الکوفی، ص‌۳۸۸‌ـ‌۳۹۹؛ مجمع‌البیان، ج‌۹، ص‌۴۳‌ـ‌۴۴؛ الصافی، ج‌۴، ص‌۳۷۲.</ref> و برخی از [[مفسران اهل سنت]] نیز بدان [[گرایش]] دارند<ref>الکشاف، ج‌۴، ص‌۲۱۹، ۲۲۱؛تفسیر بغوی، ج‌۴، ص‌۱۱۱؛ التفسیر الکبیر، ج‌۲۷، ص‌۱۶۵ ـ‌۱۶۶؛ روح المعانی، مج‌۱۴، ج‌۲۵، ص‌۴۷، ۵۰‌.</ref> آن است که مقصود از [[مودت]]، [[دوستی]] با [[خویشاوندان پیامبر]] ([[اهل‌ بیت]]) است<ref>ر.ک: [[حسن یوسفیان|یوسفیان، حسن]]، [[اهل بیت - یوسفیان (مقاله)|مقاله «اهل بیت»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵]]، ص ۸۹.</ref>. این معنا با روایاتی که در منابع [[شیعی]] و [[سنی]] آمده است به خوبی [[تأیید]] می‌گردد<ref>تفسیر قرطبی، ج‌۱۶، ص‌۱۶‌ـ‌۱۷؛ غرائب القرآن، ج‌۶‌، ص‌۷۴؛ تفسیر ابن‌کثیر، ج‌۴، ص‌۱۲۱، ۱۲۳.</ref>. [[پیامبر اسلام]] {{صل}} می‌فرماید: «من دوست دارم هر کس را که آنان را [[دوست]] بدارد و دشمنم با کسی که آنان را [[دشمن]] بدارد»<ref>ذخائر العقبی‌، طبری/ ۱/ ۲۳.</ref>.<ref>ر.ک: [[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۱۴۴؛ [[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[اهل بیت - ربانی گلپایگانی (مقاله)|مقاله «اهل بیت»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی ج۱]]، ص ۵۳۹-۵۴۹؛ [[حسن یوسفیان|یوسفیان، حسن]]، [[اهل بیت - یوسفیان (مقاله)|مقاله «اهل بیت»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵]]، ص ۸۸؛ [[مسلم محمدی|محمدی، مسلم]]، [[فرهنگ اصطلاحات علم کلام (کتاب)|فرهنگ اصطلاحات علم کلام]]، ص ۴۶.</ref>
# '''[[تأمین منابع مالی]]''': [[قرآن کریم]] در کنار [[نام خدا]] و [[رسول]]، ترکیب "[[ذِی الْقُرْبَی]]" را ذکر کرده است و اموالی چون [[خمس]] {{متن قرآن|وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى}}<ref>«بدانید که آنچه غنیمت گرفته‌اید از هرچه باشد یک پنجم آن از آن خداوند و فرستاده او و خویشاوند (وی)است». سوره انفال، آیه ۴۱.</ref> را بر [[مسلمانان]] [[واجب]] کرده است.
# '''نثار [[صلوات]]''': یکی از شیوه‌هایی که می‌تواند [[مردم]] را با [[پیشوایان معصوم]] پیوند دهد، بزرگداشت یاد و نام آنان است، از این‌رو، [[خداوند]] در [[قرآن کریم]] از [[مؤمنان]] می‌خواهد بر [[رسول]] گرامی، [[سلام]] دهند و [[صلوات]] نثارش کنند: {{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِيمًا}}<ref>«خداوند و فرشتگانش بر پیامبر درود می‌فرستند، ای مؤمنان! بر او درود فرستید و به شایستگی (بدو) سلام کنید» سوره احزاب، آیه ۵۶.</ref>.<ref>ر.ک: [[حسن یوسفیان|یوسفیان، حسن]]، [[اهل بیت - یوسفیان (مقاله)|مقاله «اهل بیت»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵]]، ص۷۶ - ۹۵.</ref>
 
== جستارهای وابسته ==
{{مدخل وابسته}}
* [[اصحاب کساء]]
* [[هدایتگر]]
* [[ولی]]
* [[خلیفه]]
* [[شاهد]] ([[شهید]])
* [[وارث]]
* [[حجت]]
* [[امت وسط]]
* [[اصطفا]]
* [[اجتبا]]
* [[امامان از اهل بیت پیامبر خاتم]]
* [[امامان دوازده‌گانه]]
* [[امامت امام على]]
* [[امام حسن مجتبی]]
* [[امام حسین]]
* [[امام سجاد]]
* [[امام باقر]]
* [[امام صادق]]
* [[امام کاظم]]
* [[امام رضا]]
* [[امام جواد]]
* [[امام هادی]]
* [[امام حسن عسکری]]
* [[امام مهدى]]
{{پایان مدخل وابسته}}
 
== منابع ==
{{منابع}}
# [[پرونده:Adab-1.jpg|22px]] [[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[ادب فنای مقربان ج۱ (کتاب)|'''ادب فنای مقربان ج۱''']]
# [[پرونده:1313.jpg|22px]] [[حسن یوسفیان|یوسفیان، حسن]]، [[اهل بیت - یوسفیان (مقاله)|مقاله «اهل بیت»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵ (کتاب)|'''دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵''']]
# [[پرونده:1368987.jpg|22px]] [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ غدیر (کتاب)|'''فرهنگ غدیر''']]
# [[پرونده:13681024.jpg|22px]] [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ عاشورا (کتاب)|'''فرهنگ عاشورا''']]
# [[پرونده:440259451.jpg|22px]] [[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[اهل بیت - ربانی گلپایگانی (مقاله)|مقاله «اهل بیت»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|'''دانشنامه کلام اسلامی ج۱''']]
# [[پرونده:13681048.jpg|22px]] [[سید جمال‌الدین دین‌پرور|دین‌پرور، سید جمال‌الدین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|'''دانشنامه نهج البلاغه ج۱''']]
# [[پرونده:1414.jpg|22px]] [[فرهنگ شیعه (کتاب)|پژوهشکده علوم اسلامی امام صادق (ع)، '''فرهنگ شیعه''']]
# [[پرونده:10119661.jpg|22px]] [[مسلم محمدی|محمدی، مسلم]]، [[فرهنگ اصطلاحات علم کلام (کتاب)|'''فرهنگ اصطلاحات علم کلام''']]
# [[پرونده:1379781.jpg|22px]] [[آرزو شکری|شکری، آرزو]]، [[حقوق اهل بیت (کتاب)|'''حقوق اهل بیت''']]
# [[پرونده:1100557.jpg|22px]] [[سید احمد حسینی|حسینی، سید احمد]]، [[نظریه نصب الهی امام معصوم در تاریخ تفکر امامیه (کتاب)|'''نظریه نصب الهی امام معصوم در تاریخ تفکر امامیه''']]
# [[پرونده:1100515.jpg|22px]] [[مهدی کمپانی زارع|کمپانی زارع، مهدی]]، [[اهل بیت - کمپانی زارع (مقاله)|مقاله «اهل بیت»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۲ (کتاب)|'''دانشنامه امام رضا ج۲''']]
# [[پرونده:IM009734.jpg|22px]] [[سید عباس رضوی|رضوی]] و [[سید علی احمدی امیری|احمدی امیری]]، [[اهل بیت - رضوی و احمدی امیری (مقاله)|مقاله «اهل بیت»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۲ (کتاب)|'''دانشنامه امام خمینی ج۲''']]
{{پایان منابع}}
 
== پانویس ==
{{پانویس}}
 
{{اهل بیت}}
{{فضائل اهل بیت}}
{{امامت شناسی}}
 
[[رده:اهل بیت]]
[[رده:مدخل فرهنگ غدیر]]
[[رده:مقاله‌های اولویت یک]]
[[رده:مدخل فرهنگ عاشورا]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۲ اکتبر ۲۰۲۴، ساعت ۱۱:۱۵

اهل بیت پیامبر خاتم از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اهل بیت در لغت - اهل بیت پیامبر خاتم در قرآن - اهل بیت پیامبر خاتم در حدیث - اهل بیت پیامبر خاتم در نهج البلاغه - اهل بیت پیامبر خاتم در کلام اسلامی - اهل بیت پیامبر خاتم در تاریخ اسلامی - اهل بیت پیامبر خاتم در معارف دعا و زیارات - اهل بیت پیامبر خاتم در فقه سیاسی - اهل بیت پیامبر خاتم در عرفان اسلامی - اهل بیت پیامبر خاتم در معارف و سیره نبوی - اهل بیت پیامبر خاتم در معارف و سیره حسینی - اهل بیت پیامبر خاتم در معارف و سیره سجادی - اهل بیت پیامبر خاتم در معارف و سیره رضوی - اهل بیت پیامبر خاتم در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

اهل بیت در مورد خاندان پیامبر اسلام (ص) به کار می‌‌رود که در برخی از آیات قرآن کریم هم این واژه مورد استفاده قرار گرفته است. در مورد اینکه مصداق اهل بیت چه کسانی هستند میان شیعه و اهل سنت اختلاف وجود دارد اما دیدگاه شیعه تطبیق این عنوان بر خمسه طیبه و امامان بعدی است. فضایل مخصوصی برای اهل بیت (ع) بیان شده است مانند: عصمت؛ ولایت داشتن آنها؛ مرجعیت دینی و علمی‌ داشتن و.... مسلمانان در قبال اهل بیت (ع) وظایفی برعهده دارند مانند: وجوب پیروی از اهل بیت؛ مودت نسبت به اهل بیت و غیره.

معناشناسی

معنای لغوی

مقالهٔ اصلی: اهل بیت در لغت

اهل بیت، ترکیبی از دو واژۀ "اهل" و "بیت" است. کلمۀ اهل معمولاً با توجه به مضاف‌الیه خود معنی می‌شود، "أهل الرجل" قبیله و نزدیکان او هستند. به همسر مرد نیز اهل او گفته می‌شود. "أهل الأمر" والیان و فرمانروایان هستند و "أهل الاسلام" مسلمانان هستند و گاهی به خواص و نزدیک‌ترین افراد به شخص، "اهل الرجل" گفته می‌شود و "أهل البیت" به معنی ساکنان خانه یا اتاق است[۱].[۲]

در مجموع واژه "اهل" به معانی سزاوار و لایق به چیزی، مختار و منتخب، خاندان، اقوام و خویشان، عیال و فرزندان، ملت و امت و... آمده است[۳] و قدر جامع همه آنها تعلق، سنخیت، اُنس و الفت داشتن با چیزی و اختصاص داشتن به آن است[۴].

"بیت" نیز به معنای خانه و محل سکونت است[۵] و بدین ترتیب، ترکیب "اهل بیت" به معنای "ساکنان خانه" است[۶].

معنای اصطلاحی

اهل بیت در اصطلاح در مورد خاندان پیامبر اسلام به کار می‌‌رود و آنچه می‌‌توان بیان کرد این است که «بیت» در این ترکیب، به معنای خانه سنگی و گِلی که در مکه و مدینه از پیامبر به یادگار مانده، نیست؛ بلکه بیت نبوت و رسالت مراد است و منظور از بیت نبوت، خانه‌ای است که رابط بین زمین و آسمان است، نه خانه‌ای که بدن مُلکی پیامبر خدا (ص) در آن زیست می‌‌کرد، شب هنگام در آن می‌‌آرمید و همسران آن حضرت در آنجا سُکنا داشتند. در نتیجه، اهل این خانه کسانی هستند که با فضایل و کمالات معنوی پیامبر، ارتباط تام و کامل دارند[۷].

اهل بیت در قرآن

مقالهٔ اصلی: اهل بیت پیامبر خاتم در قرآن

در قرآن کریم، ترکیب "اهل‌ بیت" یک بار: ﴿... فَقَالَتْ هَلْ أَدُلُّكُمْ عَلَى أَهْلِ بَيْتٍ يَكْفُلُونَهُ لَكُمْ ...﴾[۸] و "اهل‌البیت" دوبار آمده است: ﴿... رَحْمَتُ اللَّهِ وَبَرَكَاتُهُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ ...﴾[۹]؛ ﴿...إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾[۱۰]؛ از این میان آنچه به خاندان گرامی پیامبر اسلام (ص) اشاره دارد و به اعتراف همگان فضیلتی بس والا برای آنان رقم می‌زند آیه ۳۳ سوره احزاب است. افزون بر این، آیات فراوان دیگری می‌توان یافت که درباره اهل‌بیت نازل شده، یا بالاترین مصداق خود را در این گروه یافته است[۱۱].

اهل بیت در روایات

مقالهٔ اصلی: اهل بیت پیامبر خاتم در حدیث

در احادیث امامان اهل بیت (ع) اهل بیت در سه معنا به‌کار رفته است:

  1. کاربرد عامّ که مؤمنان راستین را شامل می‌شود چنان که امام صادق (ع) فرموده است: هر کس پرهیزکار و صالح باشد از ما اهل بیت است[۱۲].
  2. کاربرد خاصّ آن به خویشاوندان پیامبر (ص) اختصاص دارد. چنان که امیرالمؤمنین (ع) فرموده است: هرگاه در جنگ با دشمنان اسلام، کار سخت می‌شد و مردم از مقابله با دشمن خودداری می‌کردند، پیامبر (ص) اهل بیت خود را به کارزار می‌فرستاد، عبیدة بن حارث در جنگ بدر، حمزه در احد و جعفر طیار در جنگ موته به شهادت رسیدند[۱۳].
  3. کاربرد اخصّ آن به آن دسته از خویشاوندان پیامبر (ص) اختصاص دارد که از مقام و منزلت ویژه‌ای برخوردارند و گفتار و رفتار آنان ملاک حق و راهنمای حقیقت است. چنان که امیرالمؤمنین (ع) فرموده است: به اهل بیت پیامبرتان بنگرید و به سمت و سوی حرکت آنان ملتزم باشید و از آنان پیروی کنید، زیرا آنان هرگز شما را از مسیر هدایت خارج نکرده و به گمراهی باز نمی‌گردانند، نه از آنان پیشی بگیرید که گمراه خواهید شد و نه از آنان فاصله بگیرید که هلاک خواهید شد[۱۴].[۱۵]

مصادیق اهل بیت

مقالهٔ اصلی: مصداق‌شناسی اهل بیت

اهل البیت در اصطلاح امروزی چه در میان شیعه و چه اهل سنت در مورد خاندان پیامبر (ص) به کار می‌‌رود، لکن اختلافی که وجود دارد به دایرۀ شمول این ترکیب بر می‌‌گردد. از همین رو، یکی از بحث‌های رایج، مصداق "اهل بیت" در آیه تطهیر[۱۶] است، مبنی بر اینکه اهل بیت چه کسانی‌اند[۱۷].

نزد شیعه و اهل سنت مسلم است، اصحاب کساء؛ یعنی پیامبر، امام علی، فاطمه زهرا، امام حسن و امام حسین (ع) مشمول عنوان اهل بیت هستند. اما عده‌ای از اهل سنت معتقدند علاوه بر این پنج نفر، همسران پیامبر نیز شامل می‌‌شود و عده‌ای دیگر قائل‌اند غیر از همسران آن حضرت، دیگران نیز شامل می‌‌شود. در مقابل، شیعه معتقد است افزون بر پنج تن آل عبا، امامان معصوم از نسل سیدالشهدا نیز داخل در این عنوان هستند هر چند که دوران رسول اکرم را درک نکرده باشند[۱۸].

به طور کلی، واژه اهل بیت در احادیث نبوی چهار کاربرد مختلف دارد که می‌توان آنها را کاربردهای: اعم، عام، خاص و أخصّ نامید:

  1. کاربرد اعم آن، کسانی که هیچ‌گونه پیوند خویشاوندی نسبی یا سببی با پیامبر ندارند را شامل می‌شود. آنان مسلمانانی‌اند که در پیروی از پیامبر (ص) صادق و ثابت قدمند. چنانکه پیامبر (ص) سلمان فارسی و ابوذر غفاری را از اهل بیت به شمار آورده است.
  2. کاربرد عام اهل بیت همه خویشاوندان نسبی پیامبر (ص) را دربر می‌گیرد، کسانی که صدقۀ واجب "زکات" بر آنان حرام شده است به طور مثال، تعبیر اهل بیت در خصوص عباس عموی پیامبر و فرزندان او به کار رفته است.
  3. کاربرد خاصّ اهل بیت مربوط به همسران پیامبر (ص) است. بدون شک، همسران پیامبر (ص) مطابق معنای لغوی و عرفی، اهل بیت پیامبرند، مقصود از "بیت" در این کاربرد، بیت سُکنی "محل سکونت" است، نه بیت نَسَب یا نبوت.
  4. کاربرد أخصّ اهل بیت به گروهی از خاندان پیامبر (ص) اختصاص دارد که از ویژگی عصمت برخوردارند. مصداق آن در روایات مربوط به آیه تطهیر و آیه مباهله، اصحاب کساء "امام علی، فاطمه زهرا، امام حسن و امام حسین (ع)" است و در احادیثی مانند حدیث ثقلین، حدیث سفینه و مانند آنها که بر وجود اهل البیت در همه زمان‌ها دلالت دارد، علاوه بر اصحاب کساء، امامان معصوم از دودمان امام حسین (ع) نیز هستند[۱۹].

فضایل اهل بیت

مقالهٔ اصلی: فضایل اهل بیت

اهل بیت پیامبر خاتم(ع)، فضایل بسیار دارند، آیه تطهیر، آیه مودت، سورۀ هل اتی و حدیث کساء دربارۀ آنان نازل شده است و روایات فراوانی در کتب شیعه و سنّی در فضیلت آنان نقل شده است. اهل بیت، معیار شناخت حق و باطلند، در امور دین و دنیا، فقه و حدیث، تفسیر و اخلاق، سیاست و حکومت، باید به آنان رجوع کرد. بسیاری از آیات قرآن کریم به اهل‌ بیت ارتباط می‌یابد؛ اعم از شأن نزول یا انطباق ـ که شمار آنها به صدها فقره می‌رسد.

برخی از فضائلی که در این آیات دربارۀ اهل‌ بیت (ع) بیان شده است عبارت‌اند از:

  1. عصمت اهل بیت (ع): بر اساس بخشی از آیه ۳۳‌ سوره احزاب که به آیه تطهیر شهرت یافته، اراده تخلف‌ناپذیر خداوند بر این تعلق گرفته است که هرگونه پلیدی را از اهل‌بیت بزداید و آنان را به طور کامل پاک و پاکیزه گرداند. دانشمندان شیعه این فضیلت را برابر با عصمت می‌دانند[۲۰]. حدیث ثقلین نیز بر عصمت اهل بیت پیامبر (ص) دلالت می‌کند، زیرا در این حدیث، اهل بیت به عنوان ثقل اصغر در کنار قرآن که ثقل اکبر است قرار گرفته و دو میراث گران بهای پیامبر (ص) به شمار آمده که از یکدیگر جدا نخواهند شد بدون شک، قرآن کریم کلام خداوند است و هیچ گونه خطا و انحرافی در آن راه ندارد، بنابراین، اهل بیت پیامبر (ص) نیز که در کنار قرآن قرار گرفته و تمسک به آن مانع گمراه شدن انسان است، هیچ گونه خطا و انحرافی در آن راه نخواهد داشت[۲۱].
  2. ولایت و رهبری اهل بیت (ع): ولایت و رهبری اهل بیت دلایل عقلی و نقلی بسیاری دارد. از نظر عقل و با توجه به فلسفه امامت، عصمت یکی از مهم‌ترین شرایط امام است. همانطور که از بحث‌های گذشته به دست آمد اهل بیت از ویژگی عصمت برخوردارند، بنابراین، امامت و رهبری امت اسلامی پس از پیامبر گرامی‌ به آنان اختصاص دارد[۲۲].
  3. راسخان در علم: قرآن کریم گروهی را که در علم و دانش گام‌هایی استوار برداشته‌اند "راسخان در علم" می‌نامد و بر اساس برخی از تفاسیر، بر آگاهی آنان از تأویل آیات الهی تأکید می‌ورزد: ﴿وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ﴾[۲۳]. امامان (ع) با توجه به این آیه پیامبر اکرم (ص) را «افضل الراسخین»[۲۴]، خوانده و درباره خود نیز فرموده‌اند: «نَحْنُ‏ الرَّاسِخُونَ‏ فِی‏ الْعِلْمِ‏ وَ نَحْنُ‏ نَعْلَمُ‏ تَأْوِیلَه‏‏»[۲۵].[۲۶]
  4. مرجعیت دینی و علمی‌ اهل بیت (ع): مرجعیت دینی اهل بیت برای مسلمانان و حجّیت قول و فعل ایشان امری ثابت شده است. بر همین اساس احادیث بسیاری از زبان پیامبر خدا (ص)، آنان را مرجع شناخت دین معرّفی کرده است[۲۷]. حدیث ثقلین بیانگر مرجعیت علمی‌ اهل بیت است، زیرا پیامبر اکرم (ص) از مسلمانان خواسته است که به قرآن و عترت او تمسک جویند تا گمراه نشوند. نخستین و اساسی‌ترین منبع و مرجع علمی‌ مسلمانان قرآن کریم است و پس از آن سنّت پیامبر (ص) قرار دارد و نقش اهل بیت در این باره این است که ترجمان قرآن و حافظان و ناقلان سنّت پیامبرند، پیامبر گرامی‌ بخش عظیمی‌ از حقایق و معارف قرآن را برای مردم بیان کرد، ولی بخش دیگری را که شرایط بیان آنها فراهم نبود، یا مصلحت این بود که در زمان‌های بعد بیان شود را به عترت معصوم خود سپرد تا آنان آن را بیان کنند[۲۸]. حاصل آنکه حفظ کامل آنچه توسط پیامبر (ص) بیان شده بود و تبیین آنچه بیان نشده بود به اهل بیت پیامبر سپرده شد[۲۹].
  5. برتری اهل بیت (ع): از حدیث ثقلین برتری اهل بیت پیامبر (ص) بر دیگران نیز به روشنی به دست می‌آید، زیرا پیامبر (ص) آنان را در کنار قرآن قرار داده است، قرآن را ثقل اکبر و اهل بیت را ثقل اصغر نامیده است و فرد دیگری را در ردیف قرآن قرار نداده است. بنابراین همان گونه که قرآن کریم بر مسلمانان برتری دارد، اهل بیت نیز که در کنار قرآن و ملازم با آن هستند، بر دیگران برترند. آیه مباهله نیز بر برتری اهل کساء بر دیگر صحابه پیامبر دلالت می‌کند، زیرا بر اساس این آیه پیامبر (ص)، از مردان حضرت علی (ع) و از زنان حضرت زهرا (س) و از کودکان امام حسن (ع) و امام حسین (ع) را برگزید. بدون شک برای مباهله کسانی برگزیده می‌شوند که از نظر ایمان و قرب به خداوند از جایگاه بالایی برخوردار باشند[۳۰]. امیرالمؤمنین (ع) در زمینه برتری اهل بیت (ع) می‌‌فرماید: «کسی از این امّت را هم‌سنگ و هم‌تراز آل پیامبر نتوان دید و نیز خوشه‌چین خرمن اهل‌بیت با آنان برابر نیست. دودمان پاک پیامبر سنگ بنای دین و پشتوانه یقین‌اند. تندروان به میزان آنان بازگردند و کندروان سرانجام خود را بدان‌جا رسانند که راهی جز آن نیابند. ویژگی‌های رهبری از آنِ اهل‌بیت است و وصیّت پیامبر پیامبر درباره آنان و میراث آن حضرت مخصوص ایشان. اینک حق به حق‌دار رسید و به جایگاه اصلی‌اش پر کشید»[۳۱].[۳۲]
  6. وساطت و شفاعت اهل بیت (ع): اهل بیت، به منزلۀ رابط حیات‌بخش بین ما و خدایند که اگر این رابطه قطع شود، ارتباطمان با خدا قطع شده است. در تعلیم و تبیین معارف دین هم این نقش را دارند و شناخت قرآن و درک حقایق آن را باید از آنان آموخت، که علمشان از سوی خداوند است و پرورده خانه وحی و وارثان علوم پیامبرند. شفاعت و توسل، به دست آنان و به آنان انجام می‌گیرد و زدودن تحریف از چهره دین و مقابله با بدعت‌ها نیز از رسالت‌های آنان است[۳۳]. قرآن کریم وسیله جویی همگان را در سیر به سوی خدا امری لازم دانسته است: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ﴾[۳۴] با توجه به اینکه مراد از وسیله اهل‌بیت (ع)[۳۵] و منظور از وسیله‌جویی شفاعت خواهی است آیه یاد شده بیانگر منزلت والای اهل‌بیت (ع) در مقام شفاعت و وساطت در پیشگاه خداوند است[۳۶].
  7. شرکت در مباهله و دعوت به دین حق: در سال دهم هجری گروهی از مسیحیان نجران ـ که شمارشان به ۶۰ تن می‌رسید ـ به مدینه آمدند و پس از گفت و گوهای طولانی با پیامبر اکرم (ص) همچنان بر درستی آموزه‌های مسیحی همچون الوهیت حضرت عیسی (ع) اصرار ورزیدند[۳۷]. سرانجام آیه معروف مباهله به این گفت و گوها پایان داد و راه دیگری فرا روی مسیحیان نهاد: ﴿فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ﴾[۳۸]. پیام آیه برای عالمان مسیحی ـ با توجّه به آگاهیشان از تاریخ انبیا ـ این بود که دو گروه با تضرّع خدای خود را بخوانند و از او بخواهند تا دروغگویان را به لعن و عذاب خویش گرفتار سازد. فردای آن روز پیامبر خدا در حالی که دست حسن (ع) را به کف و حسین (ع) را در آغوش گرفته بود و علی (ع) و فاطمه (س) او را همراهی می‌کردند، قدم به میدان مباهله نهاد و رعب و هراسی بر دل مسیحیان افکند. اسقف نجران با دیدن این صحنه به یاران خود گفت: چهره‌هایی را می‌بینم که اگر از خدا بخواهند کوهی را از میان بردارد، چنان خواهد کرد[۳۹]. بدین ترتیب، مسیحیان از مباهله سر‌باز زده، به پرداختن جزیه تن دادند[۴۰].
  8. اطعام و ایثار: بر پایه احادیثی که در منابع شیعه و سنی آمده است[۴۱]، امیر مؤمنان (ع) و فاطمه زهرا (س) به همراه فضّه با نذر سه روز روزه، شفای امام حسن و امام حسین (ع) را از خدا‌ طلبیدند و پس از اندکی خواسته خود را برآورده دیدند. به شکرانه این بهبودی، هر ۵ تن لب از طعام فرو بستند و در روزگاری که گویا خشک سالی و قحطی سفره اهل‌بیت را خالی‌تر از همیشه ساخته بود[۴۲]، روز را به شب رساندند. در آن زمان فاطمه زهرا (س) برای همسایه یهودی کاری را با ریسیدن پشم به انجام می‌رساند که اجرت آن، سه پیمانه جو بود و می‌توانست به کارِ افطار آید؛ اما تقدیر و آزمون الهی سرنوشت دیگری را رقم زد. هنوز لقمه‌ای از گلویی فرونرفته بود که مسکینی آمد و طعامی‌طلبید و درگشاده دستی هر ۵ تن را با یکدیگر برابر دید. روز بعد یتیمی‌از راه رسید و روز سوم اسیری که هر کدام ۵ قرض نان را به همراه بردند و سفره اهل‌بیت را خالی و ایثارشان را پُر آوازه ساختند: ﴿وَالَّذِينَ تَبَوَّءُوا الدَّارَ وَالْإِيمَانَ مِنْ قَبْلِهِمْ يُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَيْهِمْ وَلَا يَجِدُونَ فِي صُدُورِهِمْ حَاجَةً مِمَّا أُوتُوا وَيُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ وَمَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾[۴۳].[۴۴] سرانجام، جبرئیل از سوی خداوند چنین هدیه آورد: ﴿وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا﴾[۴۵] و از انگیزه این اطعام و بی اعتنایی اهل‌بیت به پاداش و ستایش مردمان چنین خبر داد: ﴿إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِيدُ مِنْكُمْ جَزَاءً وَلَا شُكُورًا﴾[۴۶].[۴۷]
  9. اهل بیت واسطۀ نعمت: هر نعمتی که به ما می‌رسد از خداست ولی خداوند اراده فرموده که کارها را از راه اسبابش فراهم آورد پس برای هر چیزی سبب و وسیله‌ای قرار داد و برای هر سبب شرح و گشایشی مقرر داشته است[۴۸]. در این میان اهل بیت مطابق آنچه در فرازهایی از زیارت جامعه کبیره و روایات متعدد آمده، واسطه در رسیدن فیض تکوینی و تشریعی به بندگان هستند پس باید ابتدا از خدا و سپس از اهل بیت (ع) تشکر کرد[۴۹].

ویژگی‌ها و اوصاف

مقالهٔ اصلی: ویژگی‌های اهل بیت

جایگاه برتر اهل بیت(ع)، در اسلام به جهت ویژگی‌هایی است که در آنان وجود دارد[۵۰]. علمای اسلام به استناد روایات ویژگی‌ها و خصوصیاتی را برای اهل بیت(ع)، ذکر کرده‌اند که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از:

  1. عصمت اهل بیت: پیامبر(ص) و اهل بیت(ع)، معصوم‌اند. عالمان شیعه[۵۱] آیه تطهیر[۵۲] را دلیل مصونیت پیامبر(ص) و ائمه(ع)، از گناه و خطا و نفی عیوب قلبی و جسمی شمرده‌اند.
  2. علم لدنی: بنابر روایات علم اهل بیت(ع)، علمی الهی و غیر اکتسابی است که از معدن وحی برمی‌خیزد[۵۳]. به حسب برخی از آیات[۵۴] و روایات[۵۵] آگاهی به کتاب و سنت، و پاسداری از کتاب بر عهده ائمه(ع)، است که حاملان علوم و معارف قرآن‌اند[۵۶].
  3. ولایت و خلافت: بسیاری از متکلمان و فقهای شیعه به پیروی از روایات[۵۷] قائل به ولایت تکوینی[۵۸] و تشریعی برای اهل بیت‌اند[۵۹].
  4. عبادت کامل: اهل بیت(ع)، به واسطه تجلی ذاتی و صفاتی و مشاهده کمال ربوبیت و ذلت عبودیت در پیشگاه حق‌تعالی فروتن‌اند[۶۰] و عبادتشان بسان پرستش بندگان آزاده، نه از ترس جهنم یا عشق به بهشت است[۶۱].
  5. کمالات اخلاقی: اهل بیت(ع)، برای دین فداکاری کردند و در پی عمل به تکلیف بودند[۶۲]. آنان افرادی صبور و فروتن[۶۳] بااخلاص، گشاده‌دست، فداکار و یتیم‌نواز و مهرورز بودند[۶۴].[۶۵]

وظیفه مسلمانان در برابر اهل‌ بیت (ع)

مقالهٔ اصلی: وظایف امت نسبت به اهل بیت

در قرآن کریم و روایات علاوه بر شمردن فضایل اهل‌ بیت (ع)، وظیفۀ عموم مسلمانان را نیز در برابر آنان تعیین کرده است، وظایفی مانند مودت، تمسّک به آنان، ولایت، مقدم دانستن آنان، اقتدا به ایشان، تکریم، پرداخت خمس، صله و پیوند، صلوات بر آنان، یاد ایشان، ذکر مصائب، زیارت و...[۶۶]. برخی از این وظایف عبارت است از:

  1. وجوب پیروی از اهل بیت: دلایل وجوب پیروی از اهل بیت اطلاق دارد و همه بایدها و نبایدهای مربوط به زندگی مسلمانان را شامل می‌شود و در این جهت تفاوتی میان مسایل عبادی، اقتصادی و سیاسی و فرهنگی وجود ندارد. به عنوان مثال در آیه اولی الأمر، اطاعت از اولی الأمر همان جایگاه و گستره‌ای را دارد که اطاعت از پیامبر (ص) دارد. حدیث ثقلین، دال بر وجوب پیروی از اهل بیت است، در این حدیث، نجات امت از گمراهی منوط به تمسک به کتاب خدا و اهل بیت پیامبر (ص) گردیده است، تمسّک به معنای درآویختن است، درآویختن به قرآن به شناخت دستورات قرآن و پیروی از آنهاست، همین گونه است درآویختن به اهل بیت، یعنی نخست باید دستورهای آنان را شناخت، سپس آنها را به‌کار بست و...[۶۷]. امیرالمؤمنین (ع) می‌‌فرماید: «به خاندان پیامبرتان بنگرید و به آن‌سو روید که آنان می‌روند و پا جای پای آنان نهید، که هیچ‌گاه شما را از طریق هدایت منحرف نکنند و به هلاکت نسپارند. اگر نشستند، بنشینید و اگر برخاستند، برخیزید. بر آنان پیشی مگیرید که گمراه شوید و از آنان واپس نمانید که هلاک شوید»[۶۸].[۶۹]
  2. پرسش در امور دینی: خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: ﴿فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ﴾[۷۰] با توجه به اینکه ذکر در قرآن کریم درباره پیامبر اکرم (ص): ﴿قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَيْكُمْ ذِكْرًا رَسُولًا يَتْلُو عَلَيْكُمْ آيَاتِ اللَّهِ﴾[۷۱] و قرآن کریم: ﴿وَإِنَّهُ لَذِكْرٌ لَكَ وَلِقَوْمِكَ﴾[۷۲] به کار رفته است، می‌توان "اهل الذکر" را با "اهل‌البیت" برابر انگاشت[۷۳]، زیرا آنان نه تنها اهل و خاندان پیامبرند، بلکه به گواهی روایاتی چون متواتر ثقلین در صدر همه قرآن شناسان "اهل‌ القرآن" جای دارند[۷۴]، از همین رو رسول خدا (ص) در برخی از احادیث، اهل ذکر را بر "ائمه" منطبق می‌سازد[۷۵] و در سخنان امامان معصوم (ع) تعبیراتی از این دست فراوان به چشم می‌خورد: «نَحْنُ‏ أَهْلُ‏ الذِّکْرِ وَ نَحْنُ‏ الْمَسْئُولُون‏‏‏»[۷۶][۷۷] در نگاه امام علی (ع) اهل بیت، درهای دانش و کلیدداران علوم الهی هستند. از این رو، فرمود: «به خدا سوگند، رساندن پیام‌ها و وفای به وعده‌ها و معنای کلمات را به من آموختند. ابواب حکمت نزد ما اهل‌بیت است و چراغ دین به‌دست ما افروخته. بدانید که راه‌های دین همه یک راه است، راهی هموار و مستقیم. هر که قدم در آن نهد به مقصد رسد و غنیمت برد و هر که بدان راه نرود گمراه شود و پشیمانی برد»[۷۸].[۷۹]
  3. مودت نسبت به اهل بیت: بنابر نص قرآن کریم، محبت اهل بیت بر هر مسلمانی واجب است: ﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى﴾[۸۰]. یکی از نکات کلیدی روشن ساختن معنای "مودت فی القربی" است. معنایی که عموم دانشمندان شیعه از آن جانبداری می‌کنند[۸۱] و برخی از مفسران اهل سنت نیز بدان گرایش دارند[۸۲] آن است که مقصود از مودت، دوستی با خویشاوندان پیامبر (اهل‌ بیت) است[۸۳]. این معنا با روایاتی که در منابع شیعی و سنی آمده است به خوبی تأیید می‌گردد[۸۴]. پیامبر اسلام (ص) می‌فرماید: «من دوست دارم هر کس را که آنان را دوست بدارد و دشمنم با کسی که آنان را دشمن بدارد»[۸۵].[۸۶]
  4. تأمین منابع مالی: قرآن کریم در کنار نام خدا و رسول، ترکیب "ذِی الْقُرْبَی" را ذکر کرده است و اموالی چون خمس ﴿وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى﴾[۸۷] را بر مسلمانان واجب کرده است.
  5. نثار صلوات: یکی از شیوه‌هایی که می‌تواند مردم را با پیشوایان معصوم پیوند دهد، بزرگداشت یاد و نام آنان است، از این‌رو، خداوند در قرآن کریم از مؤمنان می‌خواهد بر رسول گرامی، سلام دهند و صلوات نثارش کنند: ﴿إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِيمًا﴾[۸۸].[۸۹]

جستارهای وابسته

منابع

  1. جوادی آملی، عبدالله، ادب فنای مقربان ج۱
  2. یوسفیان، حسن، مقاله «اهل بیت»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵
  3. محدثی، جواد، فرهنگ غدیر
  4. محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا
  5. ربانی گلپایگانی، علی، مقاله «اهل بیت»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱
  6. دین‌پرور، سید جمال‌الدین، دانشنامه نهج البلاغه ج۱
  7. پژوهشکده علوم اسلامی امام صادق (ع)، فرهنگ شیعه
  8. محمدی، مسلم، فرهنگ اصطلاحات علم کلام
  9. شکری، آرزو، حقوق اهل بیت
  10. حسینی، سید احمد، نظریه نصب الهی امام معصوم در تاریخ تفکر امامیه
  11. کمپانی زارع، مهدی، مقاله «اهل بیت»، دانشنامه امام رضا ج۲
  12. رضوی و احمدی امیری، مقاله «اهل بیت»، دانشنامه امام خمینی ج۲

پانویس

  1. ↑ معجم مقاییس اللغة، ج۱، ص۱۵۰؛ لسان العرب، ج۱۱، ص۲۹.
  2. ↑ کمپانی زارع، مهدی، مقاله «اهل بیت»، دانشنامه امام رضا ج۲، ص ۶۶۵.
  3. ↑ بصائر ذوی التمییز، ج‌۲، ص‌۸۳ ـ ۸۴.
  4. ↑ یوسفیان، حسن، مقاله «اهل بیت»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵، ص۷۶ - ۹۵.
  5. ↑ لسان العرب، ج‌۱، ص‌۵۴۵‌، «بیت».
  6. ↑ یوسفیان، حسن، مقاله «اهل بیت»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵، ص۷۶ - ۹۵؛ رضوی و احمدی امیری، مقاله «اهل بیت»، دانشنامه امام خمینی ج۲، ص ۴۶۱ – ۴۷۹.
  7. ↑ ر.ک: جوادی آملی، عبدالله، ادب فنای مقربان ج۱، ص ۱۰۹-۱۱۱.
  8. ↑ و پیش از آن، (پستان) دایگان را از او بازداشتیم؛ (خواهر موسی) گفت: می‌خواهید شما را به خانواده‌ای رهنمون شوم که او را برای شما نگه‌دارند و خیراندیش او باشند؟؛ سوره قصص، آیه ۱۲.
  9. ↑ گفتند: آیا از کار خداوند در شگفتی با آنکه بخشایش خداوند و برکات او ارزانی شما خاندان (رسالت) است؟ بی‌گمان او ستوده‌ای ارجمند است؛ سوره هود، آیه ۷۳.
  10. ↑ جز این نیست که خداوند می‌خواهد از شما اهل بیت هر پلیدی را بزداید و شما را به شایستگی پاک گرداند؛ سوره احزاب، آیه ۳۳.
  11. ↑ یوسفیان، حسن، مقاله «اهل بیت»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵، ص۷۶ – ۹۵؛ ربانی گلپایگانی، علی، مقاله «اهل بیت»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱، ص ۵۳۹-۵۴۹؛ رضوی و احمدی امیری، مقاله «اهل بیت»، دانشنامه امام خمینی ج۲، ص ۴۶۱ ـ ۴۷۹.
  12. ↑ دعائم الإسلام، ج۱، ص۶۲۲.
  13. ↑ نهج البلاغه، نامه۹۹.
  14. ↑ نهج البلاغه، خطبه۹۷.
  15. ↑ ربانی گلپایگانی، علی، مقاله «اهل بیت»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱، ص ۵۳۹-۵۴۹.
  16. ↑ ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾«جز این نیست که خداوند می‌خواهد از شما اهل بیت هر پلیدی را بزداید و شما را به شایستگی پاک گردان» سوره احزاب، آیه ۳۳.
  17. ↑ ر.ک: محمدی، مسلم، فرهنگ اصطلاحات علم کلام، ص ۴۶.
  18. ↑ ر.ک: جوادی آملی، عبدالله، ادب فنای مقربان ج۱، ص ۱۰۹؛ یوسفیان، حسن، مقاله «اهل بیت»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵، ص۷۶ ـ ۹۵؛ محمدی، مسلم، فرهنگ اصطلاحات علم کلام، ص ۴۵.
  19. ↑ ر.ک: ربانی گلپایگانی، علی، مقاله «اهل بیت»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱، ص ۵۳۹-۵۴۹؛ حسینی، سید احمد، نظریه نصب الهی امام معصوم در تاریخ تفکر امامیه، ص ۴۶، رضوی و احمدی امیری، مقاله «اهل بیت»، دانشنامه امام خمینی ج۲، ص ۴۶۱ – ۴۷۹.
  20. ↑ ر.ک: یوسفیان، حسن، مقاله «اهل بیت»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵، ص۷۶ - ۹۵.
  21. ↑ ر.ک: ربانی گلپایگانی، علی، مقاله «اهل بیت»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱، ص ۵۳۹-۵۴۹.
  22. ↑ ر.ک: ربانی گلپایگانی، علی، مقاله «اهل بیت»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱، ص ۵۳۹-۵۴۹.
  23. ↑ «در حالى كه تأويل آن را جز خداى نمى داند و آنان كه قدم در دانش استوار كرده‏ اند» سوره آل عمران، آیه ۷.
  24. ↑ تفسیر عیاشی، ج‌۱، ص‌۱۶۴؛ الکافی، ج‌۱، ص‌۲۱۳؛ البرهان، ج‌۱، ص‌۵۹۷‌ـ‌۵۹۹‌.
  25. ↑ نهج البلاغه، خطبه ۱۴۴؛ الکافی، ج‌۱، ص‌۲۱۳؛ نورالثقلین، ج‌۱، ص‌۳۱۵، ۳۱۸.
  26. ↑ ر.ک: یوسفیان، حسن، مقاله «اهل بیت»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵، ص ۸۷.
  27. ↑ ر.ک: محدثی، جواد، فرهنگ غدیر، ص۱۱۰.
  28. ↑ اصل الشیعة واصولها، ص۱۶۲.
  29. ↑ ر.ک: ربانی گلپایگانی، علی، مقاله «اهل بیت»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱، ص ۵۳۹-۵۴۹.
  30. ↑ ر.ک: ربانی گلپایگانی، علی، مقاله «اهل بیت»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱، ص ۵۳۹-۵۴۹.
  31. ↑ «لَا یُقَاسُ بِآلِ مُحَمَّدٍ ص مِنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ أَحَدٌ وَ لَا یُسَوَّی بِهِمْ مَنْ جَرَتْ نِعْمَتُهُمْ عَلَیْهِ أَبَداً هُمْ أَسَاسُ الدِّینِ وَ عِمَادُ الْیَقِینِ إِلَیْهِمْ یَفِی‏ءُ الْغَالِی وَ بِهِمْ یُلْحَقُ ۱۳۹ التَّالِی وَ لَهُمْ خَصَائِصُ حَقِّ الْوِلَایَةِ وَ فِیهِمُ الْوَصِیَّةُ وَ الْوِرَاثَةُ الْآنَ إِذْ رَجَعَ الْحَقُّ إِلَی أَهْلِهِ وَ نُقِلَ إِلَی مُنْتَقَلِه‏»؛ نهج البلاغه، خطبه ۲.
  32. ↑ ر.ک: دانشنامه نهج البلاغه ج۱، ص ۱۵۵.
  33. ↑ ر.ک: محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا، ص۶۹.
  34. ↑ «ای مؤمنان! از خداوند پروا کنید و به سوی او راه جویید» سوره مائده، آیه ۳۵.
  35. ↑ مناقب، ج‌۳، ص‌۹۲؛ بحارالانوار، ج‌۲۵، ص‌۲۳؛ البرهان، ج‌۲، ص‌۲۹۲.
  36. ↑ ر.ک: یوسفیان، حسن، مقاله «اهل بیت»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵، ص ۸۶.
  37. ↑ التفسیر الکبیر، ج‌۷، ص‌۱۶۵‌ـ‌۱۶۶.
  38. ↑ «از آن پس كه به آگاهى رسيده‏اى، هر كس كه درباره او با تو مجادله كند، بگو: بياييد تا حاضر آوريم، ما فرزندان خود را و شما فرزندان خود را، ما زنان خود را و شما زنان خود را، ما برادران خود را و شما برادران خود را. آن گاه دعا و تضرع كنيم و لعنت خدا را بر دروغگويان بفرستيم». سوره آل عمران، آیه ۶۱.
  39. ↑ الکشاف، ج‌۱، ص‌۳۶۸‌ـ‌۳۶۹؛ مجمع‌البیان، ج‌۲، ص‌۷۶۲؛ التفسیر الکبیر، ج‌۸‌، ص‌۸۵‌.
  40. ↑ ر.ک: یوسفیان، حسن، مقاله «اهل بیت»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵، ص ۸۳.
  41. ↑ الکشاف، ج‌۴، ص‌۶۷۰‌؛ روح‌المعانی، مج‌۱۶، ج‌۲۹، ص‌۲۶۹‌، ۲۷۱.
  42. ↑ بحارالانوار، ج‌۳۵، ص‌۲۴۳.
  43. ↑ «و (نیز برای) کسانی است که پیش از (آمدن) مهاجران، در خانه (های مدینه) و (پایگاه) ایمان، جای داشته‌اند؛ کسانی را که به سوی آنان هجرت کرده‌اند، دوست می‌دارند و در دل به آنچه به مهاجران داده‌اند، چشمداشتی ندارند و (آنان را) بر خویش برمی‌گزینند هر چند خود نيازمند باشند و آنان كه از بخل خويش در امان مانده باشند رستگارانند» سوره حشر، آیه ۹.
  44. ↑ بحارالانوار، ج‌۳۵، ص‌۲۴۳.
  45. ↑ «و خوراک را با دوست داشتنش به بینوا و یتیم و اسیر می‌دهند» سوره انسان، آیه ۸.
  46. ↑ «(با خود می‌گویند:) شما را تنها برای خشنودی خداوند خوراک می‌دهیم، نه پاداشی از شما خواهانیم و نه سپاسی» سوره انسان، آیه ۹.
  47. ↑ ر.ک: یوسفیان، حسن، مقاله «اهل بیت»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵، ص ۸۵.
  48. ↑ الکافی، ج۱، ص۱۸۳.
  49. ↑ شکری، آرزو، حقوق اهل بیت، ص۱۳۵- ۱۳۷.
  50. ↑ حلی، کشف الیقین، ۱۷۹ و ۲۱۵–۲۱۶؛ مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۱۶/۴۶۷.
  51. ↑ طوسی، التبیان، ۸/۳۴۰؛ شهاری صنعانی، بلوغ الارب و کنوز الذهب فی معرفه المذهب، ۴۶.
  52. ↑ احزاب، ۳۳.
  53. ↑ ابن‌طاووس، سعد السعود للنفوس المنضود، ۲۸۴.
  54. ↑ سوره عنکبوت، آیه ۴۹.
  55. ↑ صفار، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد(ع)، ۱/۲۰۵.
  56. ↑ ملاصدرا، تفسیر القرآن الکریم، ۴/۱۶۰.
  57. ↑ نهج البلاغه، خ۲، ۲۰ ـ ۲۱.
  58. ↑ مفید، اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، ۶۹.
  59. ↑ طوسی، تلخیص الشافی، ۱/۱۴۳؛ حسن‌زاده آملی، ولایت تکوینی، ۱–۶۱؛ صافی گلپایگانی، ولایت تکوینی و ولایت تشریعی، ۸۶–۸۷.
  60. ↑ امام‌ خمینی، حدیث جنود، ۳۳۵.
  61. ↑ امام‌ خمینی، چهل حدیث، ۵۷.
  62. ↑ امام‌ خمینی، صحیفه، ۱۲/۳۵۰.
  63. ↑ امام‌ خمینی، چهل حدیث، ۲۶۱.
  64. ↑ امام‌ خمینی، صحیفه، ۶/۴۴۱ و ۱۶/۱۹۷.
  65. ↑ رضوی و احمدی امیری، مقاله «اهل بیت»، دانشنامه امام خمینی ج۲، ص ۴۶۱ – ۴۷۹.
  66. ↑ ر.ک: محدثی، جواد، فرهنگ غدیر، ص۱۱۰.
  67. ↑ ر.ک: ربانی گلپایگانی، علی، مقاله «اهل بیت»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱ ص ۵۳۹-۵۴۹.
  68. ↑ نهج البلاغه، خطبه ۹۶.
  69. ↑ ر.ک: دانشنامه نهج البلاغه ج۱، ص ۱۵۵.
  70. ↑ «اگر نمی‌دانید از دانشمندان بپرسید» سوره نحل، آیه ۴۳.
  71. ↑ «خداوند برای شما یادکردی فرستاده است؛ پیامبری که بر شما آیات روشنگر خداوند را می‌خواند». سوره طلاق، آیه ۱۰ ـ ۱۱.
  72. ↑ «و همانا آن، یادکردی برای تو و قوم توست» سوره زخرف، آیه ۴۴.
  73. ↑ کافی، ج‌۱، ص‌۲۱۰‌ـ‌۲۱۱؛ تفسیر فرات الکوفی، ص‌۲۳۵؛ البرهان، ج‌۳، ص‌۴۲۵.
  74. ↑ المیزان، ج‌۱۲، ص‌۲۸۵؛ ج‌۱۴، ص‌۲۵۷.
  75. ↑ کافی، ج‌۱، ص‌۲۱۰؛ البرهان، ج‌۳، ص‌۴۲۳.
  76. ↑ جامع البیان، مج‌۸‌، ج‌۱۴، ص‌۱۴۵؛ کافی، ج‌۱، ص‌۲۱۰‌ـ‌۲۱۱؛ البرهان، ج‌۳، ص‌۴۲۳، ۴۲۹.
  77. ↑ ر.ک: یوسفیان، حسن، مقاله «اهل بیت»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵، ص ۸۸.
  78. ↑ نهج البلاغه، خطبه ۲۱۹.
  79. ↑ ر.ک: دانشنامه نهج البلاغه ج۱، ص ۱۵۵- ۱۵۶.
  80. ↑ «بگو: برای این (رسالت) از شما مزدی نمی‌خواهم جز دوستداری خویشاوندان (خود) را» سوره شوری، آیه ۲۳.
  81. ↑ تفسیر فرات الکوفی، ص‌۳۸۸‌ـ‌۳۹۹؛ مجمع‌البیان، ج‌۹، ص‌۴۳‌ـ‌۴۴؛ الصافی، ج‌۴، ص‌۳۷۲.
  82. ↑ الکشاف، ج‌۴، ص‌۲۱۹، ۲۲۱؛تفسیر بغوی، ج‌۴، ص‌۱۱۱؛ التفسیر الکبیر، ج‌۲۷، ص‌۱۶۵ ـ‌۱۶۶؛ روح المعانی، مج‌۱۴، ج‌۲۵، ص‌۴۷، ۵۰‌.
  83. ↑ ر.ک: یوسفیان، حسن، مقاله «اهل بیت»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵، ص ۸۹.
  84. ↑ تفسیر قرطبی، ج‌۱۶، ص‌۱۶‌ـ‌۱۷؛ غرائب القرآن، ج‌۶‌، ص‌۷۴؛ تفسیر ابن‌کثیر، ج‌۴، ص‌۱۲۱، ۱۲۳.
  85. ↑ ذخائر العقبی‌، طبری/ ۱/ ۲۳.
  86. ↑ ر.ک: فرهنگ شیعه، ص ۱۴۴؛ ربانی گلپایگانی، علی، مقاله «اهل بیت»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱، ص ۵۳۹-۵۴۹؛ یوسفیان، حسن، مقاله «اهل بیت»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵، ص ۸۸؛ محمدی، مسلم، فرهنگ اصطلاحات علم کلام، ص ۴۶.
  87. ↑ «بدانید که آنچه غنیمت گرفته‌اید از هرچه باشد یک پنجم آن از آن خداوند و فرستاده او و خویشاوند (وی)است». سوره انفال، آیه ۴۱.
  88. ↑ «خداوند و فرشتگانش بر پیامبر درود می‌فرستند، ای مؤمنان! بر او درود فرستید و به شایستگی (بدو) سلام کنید» سوره احزاب، آیه ۵۶.
  89. ↑ ر.ک: یوسفیان، حسن، مقاله «اهل بیت»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵، ص۷۶ - ۹۵.
برگرفته از «https://fa.imamatpedia.com/w/index.php?title=اهل_بیت_پیامبر_خاتم&oldid=1320063»