عبیدالله بن زیاد در تاریخ اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث عبیدالله بن زیاد است. عبیدالله بن زیاد از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: عبیدالله بن زیاد در تاریخ اسلامی - عبیدالله بن زیاد در در معارف و سیره رضوی - عبیدالله بن زیاد در در معارف و سیره حسینی - پرسش مرتبط ندارد

عبیدالله بن زیاد در بصره متولد شد و مادر او، مرجانه دختر یکی از پادشاهان ایرانی است و به همین اعتبار به نام مادرش، ابن‌مرجانه خوانده شده و این اشاره به نسبت ناپاکش دارد. او در سال ۶۰ هجری والی کوفه شد، برای مقابله با قیام امام حسین (ع). به دستور او امام حسین (ع) به شهادت رسید و به همین دلیل تا ابد مورد لعن قرار گرفته است. بعد از واقعه عاشورا و در زمان قیام مختار، عبیدالله توسط ابراهیم بن مالک کشته شد.

زندگینامه

در مورد تاریخ تولد او اختلاف است. چون به روایتی در آخر سال ۵۳ هجری، او ۲۳ ساله و یا در سال ۶۱ هجری، ۲۸ ساله بوده پس باید در سال‌های ۲۸، ۳۰ و یا ۳۳ هجری متولد شده باشد. او در شهر بصره متولد شد.

کُنیه عبیدالله بن زیاد، «ابوحفص» بود.

پدرش زیاد را به جهت ابهام در نسبش به «زیاد بن ابیه»، «زیاد بن اُمّه»، «زیاد بن سُمَیه» و «زیاد بن عُبَید» خوانده‌اند.

مادر عبیدالله‌، «مرجانه» به قولی «شاه‌دختی ایرانی» بود که زیاد وی را به ازدواج شیرویه اسواری درآورد و عبیدالله در خانه شیرویه متولد شد و به همین جهت زیاد او را به مرجانه سپرد، از این‌رو عبیدالله در میان اسواران (سپاهیان سواره و آزاده ایرانی) پرورش یافت و عربی را درست ادا نمی‌کرد.

عبیدالله بن زیاد نیز به طعن گاهی به نام مادرش ابن مرجانه و گاهی به نام مادربزرگش ابن سمیه خوانده می‌شد.

زینب (س) در دار الاماره کوفه او را ابن مرجانه خواند و با این سخنان تیر خلاصی بر او زد. زینب (س) فخر فروشی قبیله‌ای او و ریشه تباهِ رسوایش را بر باد داد. امام حسین (ع) نیز در روز عاشورا و در صحرای کربلا او را فرزندزن زناکار نامید: «آگاه باشید! آن ناپاک و ناپاک‌زاده مرا میان شمشیر و پستی و خواری قرار داده است‌. ولی برای ما تسلیم به ذلت و خواری محال است‌. خدا و پیامبر (ص) و انسان‌های با ایمان و دامن‌های پاک و پاکیزه‌، از پذیرش آن برای ما امتناع می‌ورزند. نه به خدا سوگند، نه دست زبونی به آنان می‌دهم و نه مانند بردگان از جنگ می‌گریزم»

همسران عبیدالله بن زیاد عبارتند از:

1. «بحریه» دختر منذر بن جارود عبدی،
2. «اَروی» دختر ابومُعَیط، «هند» دختر اسماء بن خارجه
3. «فَزاری»، «اُمّ‌مسکین» دختر عاصم نوه عمر بن خطاب که در ابتدا همسر یزید بود و پس از طلاق از او همسر عبیدالله شد.

حکومت‌داری عبیدالله بن زیاد

در آخر سال ۵۳ هجری، معاویه به او حکومت خراسان را داد و به او نصایحی نمود. عبیدالله پس از رسیدن به خراسان به سال ۵۴ با لشکری که شمار آن را بیست و چهار هزار تن نوشته‌اند، به طخارستان حمله کرد و از جیحون گذشت و با شتر به سوی کوه‌های بخارا پیش رفت. او همچنین نهر بلخ را قطع نمود. گویند او نخستین امیر عرب بود که چنین کرد. وی شهرهای «رامثین»، «زامین»، «نسف» و نیمی از «بیکند» را که از توابع بخارا بودند، فتح نمود. خاتون شهربانوی بخارا از ترکان کمک خواست. با او سخت جنگیدند، اما عبیدالله آنان را شکست داد و سپس دست به تخریب و غارت زد. خاتون با تعهد پرداخت یک میلیون درهم تقاضای صلح نمود و عبیدالله وارد شهر شد و گروه بخاریه را که تیراندازان ماهری بودند از بخارا به بصره آورد و آنان را در محله‌ای که به نام آنان به بخاریه مشهور شد، جای داد و برای آنان خانه‌هایی بنا کرد. عبیدالله حکومت طبرستان را به محمد بن اشعث و حکومت سیستان را به برادرش عبّاد بن زیاد داد.

در سال ۵۵ معاویه حکومت بصره را نیز به عبیدالله داد. او پس از آنکه دو سال والی خراسان بود و در آنجا اقامت داشت، در سال ۵۶ و به قولی ۵۷ توسط معاویه بر کنار شد. وی اَسلم بن زُرعه کِلابی را به جای خود گمارد و عازم بصره شد.

عبیدالله در سال ۵۸ نسبت به خوارج شدت عمل به خرج داد و آنان را تعقیب و کشتار کرد و به اتهام خارجی‌گری مردم را می‌کشت و زندان‌ها را از آنان پُر کرد. او در بصره جنگ‌های زیادی با خوارج داشت و بسیاری از آنان را در جنگ و یا در حال اسارت و دست بسته کُشت. از جمله کشته‌شدگان مِرداس بن اُدَیه و عروَة بن اُدَیه بودند.

عبیدالله به سال ۶۰ با بزرگانی از بصره به شام رفت و در حضور معاویه با یزید به عنوان ولی‌عهد بیعت کرد و یزید نیز او را در حکومت بصره باقی گذاشت.

دعوت امام حسین (ع) از سران پنجگانه بصره

پس از به حکومت رسیدن یزید و هجرت امام حسین (ع) و خاندان و اصحابش به مکه، امام چند ماهی که در مکه حضور داشت دائم در حال گفت‌وگو و رد و بدل کردن نامه و پیک به مردم شهرهای کوفه و بصره بود. در همان روزهایی که سیل نامه از کوفه به مکه روان شده بود، امام حسین (ع) برای فعال کردن شیعیان‌ در بصره، نامه‌ای به سران پنجگانه بصره به اسامی مالک بن مِسمَع بَکری‌، اَحنَف بن قیس‌، یزید بن مسعود نَهشَلی‌، مُنذر بن جارود عَبدی‌ و مسعود بن عمرو اَزدی‌ نوشت و آنان را به یاری خود خواند. آن حضرت نامه را توسط سلیمان بن رَزین مکنّی به ابورزین غلام خود که همراه کاروان امام از مدینه به مکه آمده و مردی رشید، مبارز، سخنور، ادیب و از دوستداران اهل بیت (ع) و شمشیرزنی ماهر بود، فرستاد.

سلیمان بن رزین به خانه ماریه دختر منقذ عبدی از طایفه عبدالقیس‌ که از شیعیان‌ فعال بصره بود، وارد شد. در آستانه قیام امام حسین‌(ع) خانه وی‌، محل تجمع دوست‌داران اهل بیت بود. یزید بن مسعود از طایفه بنی‌سعد با شماری از بزرگان قبایل جلسه‌ای گذاشت و نامه را برای قبایل بنی‌حمیم‌، بنی‌حنظله‌ و بنی‌سعد قرائت نمود و از آنان خواست تا امام حسین (ع) را یاری نمایند. او وقتی از نهفته‌های افراد قبیله خود آگاهی یافت‌، نامه‌ای برای امام نوشت و حمایت خود و قبیله‌اش را به اطلاع امام رساند آن‌گاه خود را آماده حرکت به سوی امام حسین (ع) کرد، ولی قبل از آن‌که خود و قبیله‌اش از بصره خارج شوند، خبر شهادت امام حسین (ع) به آنان رسید. در شهر بصره دیگر سران قبایل، دعوت امام حسین (ع) را اجابت نکردند.

منذر بن جارود که دخترش بحرّیه همسر عبیدالله بن زیاد بود، به گمان اینکه سلیمان بن رزین، قاصد دروغین امام حسین (ع) است و نقشه‌ای طراحی شده از طرف عبیدالله برای امتحان او است، سلیمان را به همراه نامه امام حسین (ع) به عبیدالله بن زیاد تسلیم کرد و باعث قتل سلیمان شد.

گفت‌وگویی بین سلیمان بن رزین و عبیدالله بن زیاد صورت گرفت و او در جواب عبیدالله که گفت حسین تو را فرستاد تا در امت تفرقه ایجاد کنی، گفت: امام حسین (ع) مصباح هدایت و کشتی نجات است. او مدار وحدت و قطب آسیای دین است و تو و یزید تفرقه‌افکن، ننگ امت اسلام و منهدم کننده ارکان دین و فضیلت هستید.

نامه یزید

پیش از آن به دنبال ناآرام شدن شهر کوفه، یزید در پی درخواست طرفداران بنی‌امیه که طی نامه‌ای اوضاع کوفه را به اطلاعش رسانده و اقدامات مسلم بن عقیل و ناتوانی نعمان بن بشیر انصاری را خبر داده بودند؛ و با صلاح دید مشاور رومی خود سرجون بن منصور، نعمان بن بشیر را عزل و عبیدالله بن زیاد را که والی بصره بود، هم‌زمان به حکومت کوفه منصوب و او را مأمور ساخت تا مسلم بن عقیل فرستاده امام حسین (ع) را از کوفه بیرون راند یا بُکشد.

متن نامه یزید چنین است‌: «طرفداران من در کوفه، به من گزارش داده‌اند که مسلم بن عقیل در کوفه مردم را گرد آورده و می‌خواهد وحدت مسلمین را بر هم زند. بنابراین پس از قرائت این نامه به سوی کوفه رهسپار شو و مسلم بن عقیل را به هر حیله که مقدور باشد دستگیر کرده‌، سپس وی را به بند افکن یا به قتل برسان و یا از کوفه اخراج نما. والسلام»

جانشینی عثمان بن زیاد در بصره

عبیدالله پس از کشتن سلیمان بن رزین، در مسجد بصره سخنرانی تهدیدآمیزی کرد و برادرش عثمان را جانشین خود در بصره قرار داد. سپس همراه خانواده و چند تن از بزرگان بصره (ده تن و اندی) از جمله مسلم بن عمرو باهلی‌، شریک بن اعور و منذر بن جارود، به سمت کوفه حرکت کرد.

ورود به کوفه

عبیدالله بن زیاد در حالی که چهره خود را پوشانده بود، به‌طور ناشناس وارد کوفه شد و مردم که چشم انتظار ورود امام حسین (ع) بودند، او را حسین پنداشتند و به او خوش‌آمد گفتند و بدین‌گونه توانست بدون مزاحمتی وارد دارالاماره شود. عبیدالله با ورود به کوفه مردم را مرعوب نمود و از همان روزهای نخست با سخنانی تند و با تهدید و تطمیع ابتدا مردم سرشناس کوفه را با خود همراه کرد و بدین‌وسیله دیگران را به تمکین واداشت. او معتقد بود صراحت لهجه از تهدیدها بهتر می‌تواند مردم را به وظیفه‌شان آشنا سازد.

مسلم بن عقیل پس از آگاهی از آمدن عبیدالله و سخنان تهدیدآمیز وی‌، خانه مختار ثقفی را ترک گفت و به منزل هانی بن عروه مرادی که از بزرگان و چهره‌های سرشناس کوفه بود، رفت و به‌طور پنهانی با شیعیانش دیدار کرد و خانه او را مرکز فعالیت‌های سیاسی و نظامی خویش قرار داد. دوستان و یاران وی با هوشیاری تمام مراقب اوضاع بودند و تلاششان این بود که عبیدالله به مخفی‌گاه مسلم پی نبرد. انتخاب خانه هانی شاید به این دلیل بود که او از نظر نفوذ و قدرت اجتماعی توانمندتر از مختار بود.

در همان زمان شریک بن اعور که از بزرگان شیعیان بصره بود و همراه عبیدالله بن زیاد از بصره به کوفه آمده بود، بیمار شد و در خانه هانی بن عروه که از دوستانش بود، اقامت گزید. هنگامی که عبیدالله بن زیاد برای عیادت شریک به خانه هانی رفت، فرصت مناسبی برای مسلم پیش آمد تا به پیشنهاد شریک بن اعور، عبیدالله را به طور غافلگیرانه بکشد. اما مسلم از انجام چنین عملی امتناع ورزید و آن را با اصول اسلام ناسازگار خواند و بعد از اینکه عبیدالله از خانه هانی رفت‌، مسلم در جواب شریک که پرسید: چرا این فرصت را از دست دادی‌؟ پاسخ داد: به دو علت: نخست اینکه هانی مایل نبود مهمان در خانه‌اش کشته شود و دیگر یادآوری حدیثی از پیامبر (ص) بود که‌: «مؤمن کسی را غافلگیرانه نمی‌کشد» به این ترتیب بزرگ‌ترین دشمن مسلم بن عقیل و امام حسین (ع) از مهلکه‌ای که به پای خود به آن وارد شده بود، نجات یافت‌. تنها به خاطر اینکه مسلمانی پاک دین و پاک اعتقاد که جز به اجرای درست احکام دین به چیزی دیگر نمی‌اندیشید، نخواست به‌خاطر سلامت خود و پیروزی در مأموریتی که به عهده داشت‌، حکمی از احکام دین را نقض کند، هر چند با رعایت این حکم‌، آینده او و کسی که او را فرستاده است به خطر افتد. امام و نماینده‌اش مسلم بن عقیل به قدرت و پیروزی به هر قیمت و از هر راهی اعتقاد نداشتند.

عبیدالله بن زیاد که اکنون مردم کوفه را مرعوب نموده بود، به جست‌وجوی مسلم پرداخت و توسط یکی از بردگان شامی خود به نام مَعقِل با ترفندی خاص به مخفیگاه او پی برد. او سه هزار درهم به معقل داد و گفت‌: کوشش کن تا با پیروان مسلم آشنا شوی و چون چنین کسی را یافتی‌، به او بگو که مردی از شیعیان هستم و می‌دانم مسلم در چنین روزها به کمک مالی محتاج است‌. می‌خواهم این پول را به او بدهم تا آن را در جنگ با دشمن خود مصرف کند. این مأموریت برای جاسوسی خبره چون او چندان دشوار نبود. چند تن از بزرگان شیعه در کوفه مشهور بودند و او برای انجام مأموریت خود، مسلم بن عوسجه را که مردی زاهد و پارسا بود، انتخاب کرد و بدین وسیله توانست مخفی‌گاه مسلم را بیابد و درخانه هانی بن عروه با مسلم دیدار کند و هر روز پیش از دیگران وارد خانه هانی می‌شد و پس از همه از آنجا خارج می‌گشت‌. بدین ترتیب از کار مسلم و شیعیان‌ و تعداد آنان و تصمیماتی که می‌گرفتند، اطلاع کامل پیدا می‌کرد و این خبرها را به عبیدالله می‌داد. جاسوسی او ضربه بسیار سختی به نهضت مسلم در کوفه زد. پسر زیاد با دانستن مخفی‌گاه مسلم و اطلاع از سران و یاران و هواداران او به کار پرداخت‌. هانی بن عروه را که به مسلم پناه داده بود، دستگیر و شکنجه نمود.

با دستگیری هانی بن عروه، مسلم که به وفاداری و حُسن نیت مردم شک نداشت، همین‌که خبر دستگیری و زندانی شدن هانی را شنید، دانست که دیگر درنگ جایز نیست و باید از نهان‌گاه خود بیرون آید و جنگ را آغاز کند. پس در روز هشتم (یا نهم و به قولی سوم) ذی‌الحجه سال ۶۰ با هواخواهان خود که عده آنان را تا چهار هزار تن نوشته‌اند در اطراف خانه هانی و خانه‌های نزدیک گرد آمدند و با شعار "یا مَنْصورُ اَمِت" قیام کرد. مسلم ابتدا آنان را به دسته‌هایی تقسیم کرده و برای هر قبیله فرماندهی تعیین نمود و آن‌گاه همگی به سمت قصر عبیدالله بن زیاد حرکت کرده و عبیدالله بن زیاد و یارانش را که حدود ۲۰۰ نفر از اشراف کوفه و نگهبانان بودند، در دارالاماره به محاصره درآوردند. اگر مردمی که قصر را محاصره کرده بودند، مردان جنگ و مطیع مسلم بن عقیل بودند و یا اگر از عاقبت‌اندیشی و تدبیر بهره‌ای داشتند، همان موقع قصر را می‌گرفتند و پسر زیاد را از پای در می‌آوردند.

پسر زیاد چون خود را گرفتار دید، از بیست تن بزرگان کوفه که گرد او را گرفته بودند، تنی چند را میان مردم فرستاد تا به وسیله زر و زور و تزویر جمعیت را پراکنده سازند. آنان که مردانی کار آزموده بودند، می‌دانستند مردم بی‌تدبیر و آشوب‌گر را چه‌گونه می‌توان از هیجان باز داشت‌. به این ترتیب در طی یک روز هجده هزار نفر مردمی که بر سر جان خود با مسلم پیمان بسته بودند، از گرد او پراکنده شدند و هنوز تاریکی شب فرا نرسیده بود که فقط سی نفر با او ماندند و چون نماز شام را خواند یک تن از یاران خود را همراه نداشت‌. از اینجا معلوم می‌شود که مسلم بن عقیل هرگز کوتاهی نکرد و حزم و دوراندیشی را از دست نداد، اما شکست او به سبب بی‌وفایی و ناجوانمردی مردم کوفه بود. یک‌باره اوضاع کوفه دگرگون شد. فعالیت‌های توأم با خشم و خشونت بر ضد مسلم کار خود را کرد و وقتی که بحران به منتهای اوج خود رسید، چرخ حوادث به نفع عبیدالله به گردش درآمد. همان شب عبیدالله به منبر رفت و ضمن تهدید و تطمیع حاضران و دشنام به مسلم بن عقیل از اینکه کسی به مسلم پناه دهد، آنان را ترساند و از آنان خواست ملتزم اطاعت و بیعت خویش باشند.

سرانجام مزدوران عبیدالله بن زیاد با حمله به مخفی‌گاه مسلم بن عقیل، بر او دست یافتند و پس از درگیری شدید، او را دستگیر کردند و بر خلاف امانی که داده بودند، تصمیم به قتل او گرفتند. مسلم را که پس از جنگی قهرمانانه دستگیر شده بود، با تنی مجروح و لبی تشنه به قصر عبیدالله بن زیاد آوردند. پسر اشعث به عبیدالله بن زیاد گفت‌: من او را امان داده‌ام‌. عبیدالله بن زیاد گفت‌: تو چه حق داری که به کسی امان بدهی یا ندهی‌! ما تو را برای دستگیری او فرستاده بودیم‌، نه امان دادن به وی‌. گفت‌وگوهایی که در آن لحظات و در چنان اجتماع شوم و غیر انسانی بین این مظلوم شرافتمند و آن ستمکار بی‌شرم رفته است‌، از یک سو تأثرآور و از سوی دیگر حیرت‌انگیز است‌. مسلم هنگام ورود بر عبیدالله سلام نکرد. یکی از ملازمان عبیدالله بن زیاد بانگ بر زد که به امیر سلام کن‌. مسلم خروش برآورد که‌: ساکت باش‌! او امیر من نیست‌.

چه سلام کنی و چه از سلام کردن اِبا نمایی‌، بالاخره کشته خواهی شد.

اگر مرا بکشی‌، مسأله مهمی نیست‌. افراد پلیدتر از تو، انسان‌های ارجمندتر از مرا کشته‌اند.

خدا مرا بکشد اگر تو را به قتل نرسانم. هر آینه تو را به شیوه‌ای می‌کشم که تا کنون در اسلام سابقه نداشته است‌.

تو شایسته‌ترین فرد برای بدعت‌گذاری در اسلام هستی‌. تو زشتی مثله کردن‌، پلیدی کشتن به ناحق‌، ناپاکی نسل و ناروایی چیرگی ظالمانه را بر کسی که از تو سزاوارتر باشد، باقی نخواهی گذاشت و تو بهترین فرد برای انجام این گونه امور هستی‌.

ای مرد نفرین‌شده‌! ای مرد جدایی افکن‌! تو پیوند مسلمانان را از هم گسستی و آشوب بر پا کردی.

دروغ می‌گویی‌. پیوند امت اسلامی را معاویه و فرزندش یزید از هم گسستند و آشوب را تو و پدرت زیاد بن ابیه بر پا کردی‌.

آرام باش ای مسلم‌! تو به سوی مردم کوفه آمدی و آنان را که با یکدیگر پیوند داشتند و کارهایشان هماهنگ بود، از یکدیگر دور ساختی و افکارشان را متفرق کردی.

چنین نیست و من بدین منظور به کوفه نیامده‌ام‌. شما حکمرانان اموی کارهای نادرست را رواج دادید. امر دین را محو کردید. بر مردم بدون رضایتشان حکومت نمودید و به شیوه قیصر و کسری زیستید. ولی ما به میان ایشان آمدیم تا امر به معروف و نهی از منکر نماییم و این مردم را به سوی کتاب خدا و سنت پیامبر (ص) فرا خوانیم‌. آمدیم تا مردم را امر به عدالت و به حکم قرآن دعوت کنیم‌. آری ما برای چنین‌کاری شایستگی داریم.

عبیدالله که از عهده جواب به سخنان درست و به حق مسلم برنیامد، بنای دشنام‌، ناسزا و تهمت را به عقیل، امام علی (ع)، امام حسن (ع) و امام حسین (ع) گذاشت‌. اما مسلم جواب داد: تو و پدرت برای دشنام سزاوارترید. هر کار که می‌خواهی انجام بده ای دشمن خدا! عبیدالله بن زیاد که شکست سختی از مسلم خورده بود، به شیوه مردمان پست رو نهاد که چون به منطق در می‌مانند، به تهمت توسل می‌جویند. پس گفت‌: مسلم‌! مگر تو نبودی که در مدینه شراب می‌خوردی‌؟ مسلم به جای اینکه در خشم شود، از این همه بی‌شرمی در شگفت ماند و گفت‌: پسر زیاد! من شراب بخورم‌؟! سزاوارتر از من به شراب‌خواری کسی است که از نوشیدن خون مسلمانان و کشتن بی‌گناهان و دستگیری و شکنجه آزادمردان به صرف تهمت و گمان باکی ندارد و نه تنها چنین گناهان بزرگ را مرتکب می‌شود و پشیمان نمی‌گردد، بلکه چنان می‌نمایاند که ابداً کار زشتی نکرده است‌.

پسر زیاد که دید تیر تهمت وی کارگر نیفتاد، دستور قتل مسلم را داد و گفت‌: او را بر بام قصر برند، سر از بدنش جدا کنند و جسد او را از بالا به پایین بیفکنند.

پس از شهادت مسلم‌، عبیدالله، هانی بن عروه را هم به قتل رساند و دستور داد ریسمان به پای هر دو نعش ببندند و در بازارهای کوفه بگردانند. آن‌گاه جسد مطهر این دو شهید را در محله «کناسه» به دار بیاویزند سپس سر این دو شهید را توسط هانی بن ابی حیه همدانی و زبیر بن اَروَج تمیمی به نزد یزید فرستاد و گزارش کار را چنین ارائه نمود:

«اما بعد، ستایش‌ خدای را که حق امیرالمؤمنین را گرفت و او را از دشمن، آسوده خاطر ساخت‌. به امیرالمؤمنین خبر می‌دهم که مسلم بن عقیل به خانه هانی بن عروه رفت و من با قراردادن مأموران مخفی و خدعه و فریب توانستم آن دو را از خانه بیرون آورده و گردن بزنم و سرهای آنان را به‌وسیله «هانی بن ابی حیه همدانی» و «زبیر بن اروج تمیمی‌» که از سرسپردگان وفادارند، برای تو فرستادم‌. از این دو نفر درباره مسلم و هانی هرچه می‌خواهی سؤال کن که هر دو بصیر و راست‌گو و اهل ورع هستند. والسلام»

یزید سر این دو شهید را بر دروازه دمشق آویخت و از قهر و غلبه عبیدالله، خرسند شد و طی نامه‌ای از او تشکر کرد و او را از تصمیم امام حسین (ع) در حرکت از مکه به عراق آگاه ساخت و از او خواست تا به بهترین وجه در مورد او اقدام کند و به او توصیه کرد به مجرد اتهام، مخالفان را زندانی کن و به محض مشکوک بودن، آنان را بازداشت کن. در همین ایام عبیدالله دستور داد میثم تمّار از اصحاب امام علی (ع) را نیز به دار آویختند و به شهادت رساندند و مختار ثقفی را نیز به جرم همکاری با مسلم به زندان انداخت، اما بعد از شهادت امام حسین (ع)، به خواهش عبدالله بن عمر که شوهر خواهر مختار بود، از زندان آزاد و به طائف تبعید شد.

چون عبیدالله بن زیاد از حرکت امام حسین (ع) به سوی عراق خبر یافت، حُصَین بن نُمَیر صاحب شرطه (رئیس شهربانی) کوفه را به منطقه قادسیه فرستاد، تا راه را بر امام ببندد. حُصَین بن نُمَیر در آنجا پُست نظامی نیرومندی بر پا ساخت.

نامه امام حسین (ع) به اهل کوفه

امام حسین (ع) نامه‌ای برای اهل کوفه و چهره‌های سرشناس شهر مانند سلیمان بن صُرَد خُزاعی، مُسَیب بن نجبه و رَفاعة بن شَدّاد نوشت و توسط فرستاده دیگری به نام قَیس بن مُسَهَّر صَیداوی‌ به سوی کوفه ارسال فرمود.

هنگامی که قیس بن مسهر صیداوی به قادسیه رسید، توسط حُصَین بن نُمَیر بازداشت شد. حُصَین دستور تفتیش او را صادر نمود. قیس بی‌درنگ نامه را درآورد و پاره پاره کرد. حصین او را نزد عبیدالله فرستاد. بین عبیدالله و قیس سؤال و جوابی صورت گرفت که گویای روح پُر صلابت قیس است:

تو کیستی‌؟

من از شیعیان‌ امام علی (ع) و فرزندش امام حسین (ع) هستم.

چرا نامه را پاره کردی‌؟

برای اینکه تو از محتوای آن مطلع نشوی‌.

نامه را به چه کسی نوشته و مخاطب نامه که بوده‌؟

این نامه را امام حسین‌(ع) برای عده‌ای از مردم کوفه مرقوم فرموده بود که من اسامی ایشان را نمی‌دانم‌.

عبیدالله بن زیاد خشمگینانه او را تهدید کرد که به خدا قسم هرگز از چنگ من رهایی نخواهی یافت مگر این که نام آن افراد را بگویی و یا آن که بر فراز منبر آشکارا بر حسین و پدر و برادرش دشنام دهی‌. در غیر این صورت تو را خواهم کشت‌. قیس که این پیشنهاد را فرصت خوبی برای رساندن پیام امام به کوفیان می‌دید، بی‌درنگ پیشنهاد عبیدالله بن زیاد را پذیرفت. بر منبر می‌روم و حسین را تکذیب می‌کنم‌.

بدین‌گونه قیس بر بالای منبر رفت و پس از حمد و ثنا به درگاه خداوند و درود بر پیامبر (ص) از امام حسین (ع) و امام علی (ع) به نیکی یاد نمود و بر عبیدالله و پدرش و همه گردن‌کشان و خودکامگان اموی نفرین فرستاد و گفت‌: مردم‌! امام حسین‌(ع) بهترین خلق خداست و پسر دختر پیامبر (ص) است و من فرستاده اویم‌. در منطقه حاجر (حاجز) از او جدا شدم‌. او را اجابت کنید و به او بپیوندید و ندایش را لبیک گویید. عبیدالله بن زیاد که خود را باخته بود، بی‌درنگ فرمان داد که قیس را از فراز قصر به پایین پرتاب کنند. بدین ترتیب قیس به شهادت رسید.

عبیدالله بن زیاد همچنین دستور داد عبدالله بن یقطر برادر رضاعی امام حسین (ع) را بکشند. عبدالله بن یقطر از فرستادگان امام حسین (ع) و حامل پیامی برای مسلم بن عقیل به کوفه بود و رهسپار آن دیار شد. اما توسط حصین بن نمیر در نزدیکی قادسیه دستگیر شد. او را نزد عبیدالله بن زیاد بردند و چون اسرار نامه امام را فاش نکرد، عبیدالله نیز دستور داد او را از بالای قصر به زمین افکندند و استخوان‌هایش خُرد شد. هنوز رمقی در بدن داشت که عبدالملک بن عمیر لخمی با ضربتی او را کشت. برخی نیز نوشته‌اند عبدالله بن یقطر سفیر مسلم برای امام حسین (ع) بود تا تحول و انحطاط کوفه را خبر دهد که توسط مالک بن یربوع تمیمی دستگیر و به عبیدالله بن زیاد تحویل داده شد.

حرکت امام حسین (ع) به سمت کربلا

حُصَین بن نُمَیر، حر بن یزید ریاحی را با هزار سپاهی به منزله مقدمه سپاه از قادسیه به سوی کاروان امام روانه کرد. امام حسین (ع) در روز ۲۶ ذی‌الحجه نزدیک کوفه در کنار بلندی‌های ذوحُسُم (ذوجشم) با حُرّ و سپاهیانش روبه‌رو شد. تصریح منابع بر آن است که حُرّ نه برای جنگ بلکه صرفاً برای انتقال امام نزد عبیدالله بن زیاد اعزام شده بود و اینکه به دستور عبیدالله از بازگشت آن حضرت به حجاز جلوگیری کند و از این‌رو با سپاهیانش در حالی‌که قبضه شمشیرها را در دست داشتند، رو در روی توقف‌گاه کاروان امام صف‌آرایی کرد.

امام که امید به حمایت کوفیان داشت‌، از حُرّ پرسید که به کمک آنان آمده یا بر ضد آنان است‌؟ حُرّ گفت‌: بر ضد شما. سپاه، متشکل از هزار نفر سواره‌نظام بود. به‌رغم این صف‌آرایی خصمانه، واکنش امام صلح‌آمیز بود. چنان‌که به یارانش دستور داد که سپاهیان حُرّ و اسبانشان را سیراب کنند. آن روز که حُرّ راه را بر امام حسین (ع) گرفت‌، از قادسیه می‌آمد و پسر زیاد برای اینکه هر چه زودتر و بهتر به مقصد برسد، به حصین بن نمیر چنین دستوری داده بود. پس از اقامه نماز چون امام با یاران خویش عزم بازگشت نمود، حُرّ ممانعت کرد. امام به‌جِد قصد بازگشت به حجاز را نمود و حُرّ مانع شد.

حُرّ گفت‌: من مأموریت ندارم که با تو بجنگم‌، بلکه مأموریتم این است که از تو جدا نشوم تا تو را به طرف کوفه راهنمایی کنم و پیشنهاد نمود که امام راهی غیر از راه کوفه و مدینه در پیش گیرد تا وی بتواند از عبیدالله بن زیاد کسب تکلیف کند و گفت امیدوارم خداوند زمینه‌ای فراهم آورد که من به درگیری با شما مبتلا نشوم‌. آنگاه امام حسین (ع) و یارانش در مسیر عُذَیبُ الهِجانات و قادسیه حرکت کردند و حُرّ نیز همراه آنان بود.

سرانجام در روز پنجشنبه دوم محرم ۶۱ به سرزمین نینوا رسیدند. مالک بن نسر کندی نامه عبیدالله بن زیاد را به حُرّ داد مبنی بر آن که بر حسین و یارانش سخت بگیرد و آنان را در زمینی بی‌آب و علف و بی‌حصار متوقف کند و نوشت که فرستاده‌ام مأموریت دارد همراه تو باشد تا ببیند که چه‌گونه فرمان من انجام می‌شود. به این صورت توافق حُرّ با امام در روز دوم محرم پایان یافت. حُرّ امام را ناگزیر ساخت در جایی به نام کربلا نزدیک فرات پیاده شود و حُرّ برای عبیدالله بن زیاد نامه‌ای نوشت که حسین بن علی و خانواده و یاران او در کربلا فرود آمده‌اند.

یک روز پس از ورود امام، عبیدالله بن زیاد، عمر بن سعد را که به وی وعده حکومت ری و دَستَبی را داده بود، پیش از عزیمت به محل مأموریتش با چهار هزار سپاهی از کوفه به کربلا فرستاد و دستور داد تا از امام حسین (ع) و یارانش به نام یزید بیعت بگیرد. اما امام به وی پاسخ رد داد. از آن پس تا روز نهم محرم عبیدالله هر روز سپاهیانی به همراه فرماندهانی به سوی عمر بن سعد روانه می‌کرد.

عبیدالله بن زیاد کسانی را مأمور کرد تا در کوفه بگردند و مردم را به اطاعت فراخوانند و از عواقب شورش بترسانند و آنان را از یاری امام حسین (ع) باز دارند. شمار لشکریانی که عبیدالله بن زیاد همراه سرداران خود به یاری عمر بن سعد فرستاد و تحت فرماندهی او قرار داد، ۳۰ هزار سوار و پیاده بود.

روز هفتم محرم به دستور عبیدالله بن زیاد از دسترسی امام به آب و شریعه فرات جلوگیری کردند. اگر چه امام حسین (ع)، برادر دلیرش عباس (ع) را با گروهی فرستاد و او توانست با عقب راندن دشمن، مشک‌ها را از آب پُر کند و باز گردد، اما از صبح عاشورا خیمه‌های امام حسین (ع) آب نداشت.

گفته شده امام به عمر بن سعد پیشنهاد کرد تا به مدینه باز گردد. عمر بن سعد که مایل بود کار به صلح بیانجامد، با امام در این‌باره توافق کرد، اما عبیدالله بن زیاد به تحریک شمر بن ذی الجوشن پیشنهاد امام را نپذیرفت و به عمر بن سعد دستور داد در صورت امتناع از بیعت به نام یزید، با او بجنگد. امام فرمود که تسلیم پسر مرجانه نخواهد شد.

به این ترتیب واقعه کربلا به وقوع پیوست و امام حسین (ع) به شهادت رسید. عبیدالله همچنین فرمان داد تا بر اجساد امام و خاندان و یارانش اسب بتارانند. عمر بن سعد همان شب سر امام را توسط خولی بن یزید برای عبیدالله بن زیاد به کوفه فرستاد و فردای آن روز نیز سرهای دیگر شهدا را بر سر نیزه‌ها نزد عبیدالله بن زیاد به کوفه بردند. لشکریان عمر بن سعد برای هر سری که به عنوان کشندهِ آن نزد عبیدالله بن زیاد می‌بردند، جایزه‌ای از او می‌گرفتند.

عبیدالله می‌خواست در روز دوازدهم از فرصت استفاده کرده و به یک نمایش قدرت و جشن پیروزی دست بزند و با عبور سرهای شهیدان و کاروان اسیران از برابر چشمان مردم کوفه به آنان بفهماند که در مقابل حکومت یزید، هیچ قدرتی یارای مقابله ندارد و هیچ فریاد و مقاومتی باقی نمانده است‌. به همین منظور مسیر عبور کاروان را از مسیر اصلی شهر کوفه تا میدان مرکزی که قصر دارالاماره در آنجا واقع بود، قرار داده و مردم را نیز در طول مسیر جمع کرده بود. مردم کوفه اولاد علی (ع) و خاندان پیامبر (ص) را می‌شناختند. آنان هنوز خاطره‌های حکومت پنج ساله امام علی (ع) در کوفه را در یادها داشتند و به مجرد دیدن خاندان رسالت و سرهای به نیزه رفته‌، بغض‌ها در گلو شکست و گریه آغاز شد.

در دارالاماره سر امام حسین (ع) را در طشتی روبه‌روی عبیدالله بن زیاد قرار دادند و او با چوب بر صورتش می‌زد که مورد اعتراض صحابی پیامبر (ص)، زید بن ارقم یا انس بن مالک قرار گرفت. در همان مجلس نیز سخنانی بین حضرت زینب (س) و امام سجاد (ع) با عبیدالله بن زیاد رد و بدل شد که باعث خشم و رسوایی عبیدالله بن زیاد گردید. او خطاب به حضرت زینب (س) گفت: «سپاس خداوندی را که شما را رسوا کرد و کشت و قصه و فتنه شما را دروغ گردانید».

زینب (س) گویی هیچ اتفاقی رخ نداده و فقط برای یک مناظره علمی به این مجلس آمده، عبیدالله بن زیاد را به چیزی نشمرد و او را پیش روی مردمان تحقیر کرد و فرمود: «سپاس خداوندی را که ما را به وجود پیامبر (ص) گرامی داشت و ما را پاک و پاکیزه فرمود. نه چنان است که تو می‌گویی، بلکه تبه‌کار و رسوا و بدکار تکذیب می‌شود و آنان ما نیستیم. دیگرانند.

عبیدالله بن زیاد از این پاسخ حیرت کرد و گفت: «کار خدا را با خاندانت چگونه دیدی؟»

حضرت زینب (س) پاسخ داد: «جز زیبایی ندیدم» . سپس در ادامه سخنان خود، مطمئن، کوبنده و با صلابت فرمود: شهید شدن برای ایشان مقدر شده بود. به سوی مقتل خویش رفتند. به زودی خداوند میان آنان و تو را فراهم می‌آورد تا در پیشگاه الهی حجت گویید و از او داوری خواهید. نگاه کن که در آن روز، پیروزی و رستگاری از آن کیست‌؟ مادرت به عزایت بنشیند، ای پسر مرجانه‌!

عبیدالله بن زیاد به شدت خشمگین شد. سخن زینب (س) فخرفروشی قبیله‌ای او و ریشه‌ی تباه‌ش را بر باد داد.

عبیدالله بن زیاد خُرد شده بود. او از شنیدن این پاسخ پایمال شد. با درماندگی از آخرین سلاحش که دشنام بود، استفاده کرد. به زینب (س) گفت: «سرانجام خداوند دل مرا از سرکش و دیگر سرکشان خاندان تو خنک کرد».

حضرت زینب فرمود: «به جانم سوگند سالار مرا کشتی و شاخه‌های درخت زندگی مرا بُریدی و ریشه‌ام را برآوردی. اگر اینها دل تو را خنک می‌کند، خوشدل باش!»

این زن سخن به سجع می‌گوید، همان‌گونه که پدرش سخنان مسجَّع می‌گفت.

مرا با سجع چه کار؟ کلمات همان‌گونه که از سینه‌ام می‌جوشد، بر زبانم جاری می‌شود.

عبیدالله بن زیاد درمانده و خُرد، از گفت‌وگو با زینب (س) صرف‌نظر کرد. در این هنگام به امام سجاد (ع) نگریست و پرسید: نامت چیست؟

من علی پسر حسین (ع) هستم.

عبیدالله بن زیاد: مگر خداوند علی بن الحسین را نکشت؟

امام سجاد (ع): برادری داشتم، نام او هم علی بود. مردم او را کُشتند.

عبیدالله بن زیاد: خداوند او را کشت.

امام سجاد (ع): ﴿اللَّهُ يَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حِينَ مَوْتِهَا﴾. (کنایه از این که قاتل آنان تو هستی).

عبیدالله بن زیاد خشمگین شده گفت: شگفتا هنوز آن جرأت و توانایی در تو باقی مانده که پاسخ مرا بدهی و گفته مرا زیر پا بی‌اندازی. سپس به مُرّی بن مَعاذ احمری فرمان داد که امام را به قتل برساند. زینب (س) برادرزاده را در آغوش گرفت و فرمود: از خون ما سیراب نشده‌ای‌؟ مگر کسی از ما باقی گذارده‌ای؟ اگر قصد کشتن او را داری، مرا هم با او بکش‌! امام سجاد (ع) فرمود: در این صورت مردی پرهیزکار را همراه کاروان بفرست که با آنان رفتاری مسلمان‌وار داشته باشد.

عبیدالله بن زیاد نگاهی به مردم کرد و گفت: شگفتا از پیوند خویشاوندی! به خدا سوگند خیال می‌کنم دوست دارد که اگر علی را می‌کشم، او را هم همراهش بکشم‌. دست از سر این جوان بردارید. سپس خطاب به امام سجاد (ع) گفت: همراه زنان خودت باش.

بنا به روایت دیگر امام فرمود: عمه جان بگذار من پاسخ گویم. سپس گفت: پسر زیاد مرا از کشته شدن می‌ترسانی؟ نمی‌دانی که کشته شدن شعار ما و شهادت کرامت ماست؟

سخنان زینب (س) و گفت‌وگوی عبیدالله بن زیاد با امام سجاد (ع)، عبیدالله بن زیاد را از برگزاری چنان مجلسی پشیمان کرد و پیروزی عبیدالله بن زیاد را بر باد داد. او که قصد داشت امام سجاد (ع) را نیز به شهادت برساند، با دخالت حضرت زینب (س) و سخنان امام سجاد (ع) منصرف شد.

عبیدالله بن زیاد پس از شکستی که در دار الاماره بر اثر سخنان حضرت زینب (س) متقبل شد، ندای نماز جماعت داد، مردم در مسجد جمع شدند. عبیدالله بن زیاد ضمن خطبه‌ای یزید بن معاویه و تبار او را ستود و به امام حسین (ع) و پدرانش دشنام داد که با اعتراض و پاسخ سخت عبدالله بن عفیف ازدی روبه‌رو شد. او برخاست و بر عبیدالله بن زیاد بانگ زد و اهل کوفه را علیه او برانگیخت و گفت: ای پسر مرجانه‌! دروغ‌گوی پسر دروغ‌گو تو و پدرت هستید و آن‌کس که تو را امیر کرده است و پدرش. ای پسر مرجانه! پسران پیامبر (ص) را می‌کشید و سخنی همچون سخن صدیقان می‌گویید؟

عبیدالله بن زیاد که سخت سراسیمه شده بود، از ترس شورش مردم فریاد زد او را بگیرید! او را گرفتند. عبدالله بن عفیف شعار قبیله «اَزد» را که «یا مبرور» بود، سر داد. گروهی از جوانان ازد برجستند و او را از دست نگهبانان بیرون کشیدند و به خانه‌اش بردند. در مسجد بین یمنی‌ها و ازدی‌ها برخورد شدیدی اتفاق افتاد. سرانجام یمنی‌ها غلبه کردند و در این میان عبدالله بن حوزه والبی و محمد بن حبیب کبیری کشته شدند. پس از آن یمنی‌ها شبانه با عده‌ای از مأموران عبیدالله بن زیاد به فرماندهی محمد بن اشعث به خانه عبدالله بن عفیف ازدی یورش بردند. او دلاورانه جنگید. دخترش او را در جنگ راهنمایی و یاری می‌کرد. پس از جنگی سخت او را دستگیر کردند و به نزد عبیدالله بن زیاد به دارالاماره بردند. عبیدالله بن زیاد قصد داشت او را مهدورالدم معرفی کند به همین علت از وی در مورد عثمان سؤال کرد و او گفت: ای پسر مرجانه تو را با عثمان چه‌کار؟ اگر خوب و روا عمل کرد یا بد و ناروا، اگر صلاح و آباد کرد و اگر تباه و فساد، خداوند بر خلق خویش چیره و آگاه است و میان آنان و عثمان به عدالت و حق داوری خواهد کرد.

عبیدالله بن زیاد که خود را در مقابل عالم متبحر و دانشمندی می‌دید، گفت: طعم تلخ مرگ را به تو خواهم چشاند.

عبدالله بن عفیف ازدی در پاسخ به او گفت: الحمدالله و سپاس و ستایش او راست! ای عبیدالله پیش از تولد تو آرزوی شهادت داشتم و پس از نابینا شدن از شهادت مأیوس شدم. اینک خداوند را سپاسگزارم که دعایم را مستجاب کرد و به آرزویم رساند و اکنون به دست ملعون‌ترین و مغضوب‌ترین افراد به شهادت می‌رسم.

به دستور عبیدالله بن زیاد سر او را از بدن جدا کردند و بدنش را در سبخه کوفه به دار آویختند.

تأثیر سخنان حضرت زینب (س) و امام سجاد (ع)

عبیدالله بن زیاد هم‌چنین سر امام حسین (ع) را در کوفه به دار آویخت. سر امام مدتی در کوفه در جایی نصب شد و حتی در شهر گردانده می‌شد. عبیدالله اسرا را در زندان نگاه داشت. سپس طی نامه‌ای به شام یزید را از شهادت‌ امام حسین (ع) با خبر ساخت و کسب تکلیف نمود. یزید در جواب آن نامه، به عبیدالله دستور داد که سر امام و سرهای سایر شهدا را به همراه اسیران به شام گسیل دارد. او نیز آنان را به همراه سرهای شهدا توسط شمر بن ذی‌الجوشن و زحر بن قیس جعفی نزد یزید به شام فرستاد؛ همچنین طی نامه‌ای به عمرو بن سعید بن عاص حاکم مدینه او را از واقعه کربلا آگاه ساخت.

عبیدالله می‌خواست مردم کوفه را با نمایش پیروزی مرعوب سازد و خانواده پیامبر (ص) را تحقیر نماید. اما سخنان زینب (س) و امام سجاد (ع) کاملاً صحنه را تغییر داد و پس از اندک آرامشی که از سرکوب و پیروزی نظامی حاصل شده بود، در همان زمان تغییر کرد و مقدمه شکست سپاه پسر سعد آشکار گردید. جوّ شهر کوفه منقلب شد و ندای همدردی با اسیران از گوشه و کنار برخاست و همان‌ها که همسران و پدران و فرزندان خود را به جنگ با نواده پیامبر (ص) فرستاده بودند، عرق شرم و پشیمانی بر جبین خود حس می‌کردند. عبیدالله پس از آشفته شدن اوضاع کوفه نامه‌ای را که به عمر بن سعد نوشته بود و دستور قتل امام را صادر کرده بود، از عمر بن سعد درخواست نمود، اما عمر بن سعد از دادن آن خودداری کرد.

عبیدالله بن زیاد هیچگاه از کشته شدن امام حسین (ع) اظهار ندامت نکرد و خود را مجری فرمان یزید می‌دانست. یزید نیز پس از رسوایی که بر اثر سخنان امام سجاد (ع) و حضرت زینب (س) در شام پیش آمد، بر او لعنت فرستاد و او را به نام ابن مرجانه خواند اما به نظر می‌آید که این ظاهر امر باشد زیرا عبیدالله تا پایان حکومت یزید در سمت خود باقی ماند و نزد او مقام برتر و والاتری یافت و با یزید شراب می‌نوشید.

دو سال پس از واقعه عاشورا، چون خبر شورش مردم مدینه به دمشق رسید، یزید تصمیم گرفت برای سرکوب شورش، لشکری تجهیز کند. او از عبیدالله بن زیاد خواست تا کار مدینه و مکه و فرو نشاندن قیام عبدالله بن زبیر را بر عهده گیرد اما عبیدالله نپذیرفت و گفت: به خاطر این فاسق نمی‌توانم قتل حسین و شکستن حرمت مدینه و کعبه را به گردن بگیرم.

مرگ یزید

پس از مرگ یزید درسال ۶۴ و جانشینی پسرش معاویة بن یزید، عبیدالله بن زیاد پس از سخنانی مردم بصره را با خود همراه ساخت و آنان او را به امارت پذیرفتند و از او خواستند تا خوارج را از زندان آزاد کند. عبیدالله بن زیاد آنان را رها کرد اما آنان به سرکشی پرداختند. پس از چندی مردم بصره از اطاعت امویان سرپیچیدند و شوریدند و عبیدالله بن زیاد را هنگام سخنرانی با سنگ زدند و دشنام دادند و به نام عبدالله بن زبیر بیعت کردند. عبیدالله بر جان خویش ترسید و توسط حارث بن قیس که از دوستدارانش بود، شبانه از بصره با لباس زنانه فرار کرد و به سوی مسعود بن عمرو رئیس قبیله ازد رفت و چون مسعود کشته شد، به شام گریخت. گویند چون یزید مُرد، برادرزاده‌اش حارث بن عباد بن زیاد برای او این اشعار را نوشت: ای عبیدالله! آگاه باش، یزید که به نیروی او مالک رقاب مردم شدی، مُرد. آیا می‌توانی در برابر مردمی که داغدارشان کرده‌ای، پایداری کنی؟ این از رأی پسندیده به دور است، برای تو راهی و پناهی جز قبیله ازد نیست که پدرت را به هنگام شورش آن سرزمین‌ها پناه دادند.

قیام توابین

هنگام ورود عبیدالله بن زیاد به دمشق، ضحاک بن قیس فهری به نام عبدالله بن زبیر بر آنجا مسلط شده بود و مروان بن حکم نیز قصد داشت در مکه به فرزند زبیر بپیوندد، اما عبیدالله بن زیاد که دل با مروان داشت، او را از این کار بازداشت و از او خواست تا خود حاکم شود و خود با مروان به خلافت بیعت کرد و در جنگ «مَرج راهط» با ضحاک بن قیس که به پیروزی مروان و قتل ضحاک و تعداد زیادی از شامیان انجامید، از طرف مروان سالار سواران بود.

عبیدالله بن زیاد سپس با فرمان مروان به سوی جزیره رفت و یک‌سال با مخالفان مروان جنگید. سپس در سال ۶۵ مروان او را با سپاهی به سوی موصل عراق فرستاد. مروان به او گفته بود که در صورت پیروزی در عراق حاکم آنجا خواهد بود.

در همین زمان توّابین برای گرفتن انتقام از قاتلان امام حسین (ع) به رهبری سلیمان بن صُرَد خُزاعی با چهار هزار سپاهی دست به قیام زدند و عبیدالله بن زیاد با سی هزار شامی به جنگ آنان رفت. در جمادی الاولی ۶۵ در عین الوردة (رأس‌العین) در ناحیه جزیره نبردی سخت در گرفت. سلیمان بن صرد خزاعی از سپاه اموی خواست تا عبدالملک بن مروان را خلع کنند و عبیدالله بن زیاد را به توابین بسپارند و آنگاه هر دو سپاه، زبیریان را از عراق بیرون رانند و حکومت را به یکی از اهل بیت پیامبر (ع)، یعنی امام سجاد (ع) بسپارند.

جنگ سه روز به درازا کشید و توابین با شمار اندک خود جنگیدند و رهبران آنان یکی پس از دیگری به شهادت رسیدند و عاقبت رفاعة بن شدّاد با گروهی اندک از توابین شبانگاه عقب نشینی کردند. شکست توابین در عین‌الورده توان تجدید سازماندهی را از ایشان گرفته بود. بنابراین بازماندگان این واقعه و شیعیان به مختار بن ابی عبید الثقفی متمایل شدند و به نهضت او پیوستند.

عبیدالله بن زیاد پس از آن به موصل حمله کرد و با عبدالرحمان بن سعید بن قیس همدانی که از طرف مختار ثقفی عامل آنجا بود، جنگید.

قیام مختار

عبیدالله بن زیاد پس از نبرد عین الوردة در اندیشه تسلط مجدد بر عراق بود. در پی آن، مختار، ابراهیم بن مالک اشتر نخعی یکی از دلاورترین شیعیان کوفه را با دوازده یا بیست هزار سپاهی به مقابله او فرستاد و در جنگ «خازر» در نهری نزدیک زاب از اراضی موصل لشکر عبیدالله بن زیاد از ابراهیم بن مالک اشتر نخعی شکست سختی خورد.

ابراهیم بن مالک اشتر نخعی چنان قهرمانانه می‌جنگید و ارتش عراق را رهبری می‌کرد که در مدت کوتاهی لشکر عظیم شام را که بیش از هشتاد هزار سواره و پیاده بودند، در مقابل کمتر از بیست هزار نفر که نیمی از آنان سواره اما با روحیه شهادت‌طلبی می‌جنگیدند، شکست دادند. این جنگ روز عاشورای سال ۶۶ هجری و به روایتی سال ۶۷ هجری روی داد و هدف ابراهیم این بود که عبیدالله بن زیاد از معرکه سالم نگریزد، بنابراین لشکر خود را تا خیمه عبیدالله بن زیاد و مقر فرماندهی او هدایت کرد. ابراهیم بن مالک اشتر نخعی همچنان عبیدالله بن زیاد را تعقیب می‌کرد تا در اوج درگیری در ساحل نهر خازر ناگهان با او مواجه شد و آن‌چنان ضربتی بر پیکر او وارد آورد که از وسط کمر به دو نیم شد. عبیدالله بن زیاد به دست ابراهیم بن مالک اشتر نخعی کشته شد. دیگر فرماندهان شام کشته شدند. ابراهیم بن مالک اشتر نخعی، سر عبیدالله بن زیاد و جمعی از فرماندهان از جمله حصین بن نمیر فرمانده شامیان در واقعه تلخ حمله به خانه خدا و آتش زدن کعبه، شرحبیل بن ذی الکلاع حمیری، ابن حوشب؛ غالب باهلی، ابواشرس و تعدادی دیگر را از تن جدا کرد و به سوی مختار به کوفه فرستاد و بدن آنان را سوزاند. آتش جنگ با هزیمت کامل ارتش شام و پیروزی چشمگیر یاران مختار، فروکش نمود. ارتش شام با تلفات بسیار سنگین عقب نشست.

مختار ثقفی سر عبیدالله بن زیاد را توسط فرستاده‌ای نزد امام سجاد (ع)، محمد بن حنفیه و سایر بنی‌هاشم به مدینه فرستاد و به فرستاده‌اش گفته بود هنگامی که امام با مردم مشغول خوردن غذا بود، وارد شود و او چنین کرد. امام سجاد (ع) که کسی او را بعد از شهادت پدرش خندان ندیده بود، خندید و فرمود: دوزخ جای او باد. زمانی که سر پدرم را نزد عبیدالله بردند، او مشغول خوردن بود. همچنین امام سجاد (ع) دستور داد که در میان مردم میوه پخش کنند.

عبیدالله بن زیاد

او عبیدالله بن زیاد بن عبید یا ابوسفیان است. مادرش مرجانه یکی از زنان بدکاره زمانه خود بود. دشمنان عبیدالله برای طعن، او را به مادرش ملحق می‌کنند و وی را ابن‌مرجانه می‌نامند. کنیه او را ابوحفص گفته‌اند. او در بصره متولد شد؛ ولی درباره سال تولد او اختلاف وجود دارد: گروهی سال ۳۳ هجری و گروهی سال ۳۹ هجری را ذکر کرده‌اند. گفته شده است او در واقعه کربلا و شهادت امام حسین(ع)، ۲۸ ساله بوده است. او در سال ۶۶ هجری، در منطقه خازر که در فاصله پنج فرسخی موصل قرار داشت در نبرد با نیروی‌های مختار، به دست ابراهیم بن اشتر نخعی کشته شد. بعد از مرگ زیاد، عبیدالله به نزد معاویه رفت و از او امارت عراق را درخواست کرد. معاویه از او پرسید: برادرم چه کسی را بر کوفه گماشت؟ عبیدالله پاسخ داد: عبدالله بن خالد بن اسید. باز معاویه پرسید: برادرم چه کسی را بر بصره گماشت؟ عبیدالله پاسخ داد: سمرة بن جندب فزاری. معاویه گفت: پدر تو پنج سال امیر عراق بود. چرا تو را در هیچ کاری قرار نداد؟ عبیدالله گفت: اگر این حرف را مردم بدانند، برای من عیب و عاری است؛ پس کاری کن که بعد از توکس نگوید پدر و عمویت تو را در کاری قرار نداده‌اند. معاویه او را برای ولایت خراسان انتخاب کرد. عبیدالله، دو سال والی خراسان بود؛ تا اینکه معاویه در سال ۵۵ هجری، عبدالله بن عمرو بن غیلان الثقفی را از بصره عزل کرد و عبیدالله بن زیاد را به جای او قرار داد. دلیل عزل او این بود که روزی عبدالله بن عمرو بر منبر بصره خطبه می‌خواند که فردی که او را جبیر ابن ضحاک نامیده‌اند و یکی از مردم بنی‌ضبه یا بنی‌ضرار بود، بر او ریگ پرتاب کرد. عبدالله دستور داد تا او را بگیرند و دستش را قطع کنند. قبیله جبیر از عبدالله پیش معاویه شکایت کرد و درخواست قصاص کرد. معاویه با قصاص او مخالفت کرد؛ اما دیه جبیر را از بیت‌المال پرداخت کرد. سپس عبدالله بن عمرو را از کار برکنار کرد. پس از آن‌که عبیدالله به حکومت بصره رسید، عبدالله بن حصن را رئیس نگهبانان خود قرار داد و در ابتدا زرارة بن اوفی را قاضی بصره قرار داد؛ ولی پس از مدتی او را عزل کرد و ابن‌اذینه عبدی را جایگزین او کرد. پس از مرگ معاویه در سال ۶۰ هجری، یزید به حکومت رسید و قصد داشت عبیدالله را از حکومت بصره بردارد؛ ولی اوضاع وخیم سیاسی بصره و کوفه مانع از آن شد تا یزید تصمیم خود را عملی کند. حتی مجبور شد در همان سال، عبیدالله را با حفظ سمت به ولایت کوفه نیز منصوب دارد. یکی از بزرگ‌ترین جنایات عبیدالله بن زیاد، به شهادت رساندن امام حسین(ع) و یاران باوفای ایشان و به اسارت گرفتن حرم رسول خدا(ص) است.

منابع

1. محمدزاده، مرضیه، دوزخیان جاوید
2. حسینی، سید امیر، بصره و نقش آن در تحولات قرن اول هجری