اشعث بن قیس کندی در تاریخ اسلامی

متن این جستار آزمایشی و غیرنهایی است. برای اطلاع از اهداف و چشم انداز این دانشنامه به صفحه آشنایی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت مراجعه کنید.

(اشعث بن قیس)
اطلاعات فردی
اطلاعات حدیثی
مشایخ	شریح
راویان از او	الفیض
تعداد روایات	۴
سایر	نام وی در منابع ذیل آمده است: جامع الرواة: ج۱، ص۱۰۶. قاموس الرجال: ج۲، ص۱۵۲، ر ۹۳۵. مستدركات علم الرجال: ج۱، ص۶۸۶، ر ۵۲۵. معجم رجال الحديث: ج۳، ص۲۱۵، ر ۱۴۹۳.

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث اشعث بن قیس کندی است. "اشعث بن قیس کندی" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

اشعث بن قیس کندی در رجال و تراجم | اشعث بن قیس کندی در تاریخ اسلامی| اشعث بن قیس کندی در نهج البلاغه| اشعث بن قیس کندی در حدیث

مقدمه

• اسم اصلی اشعث، معدی کرب بود، اما چون موهای سرش همواره ژولیده بود به او اشعث می‌گفتند و به تدریج نام اصلی او فراموش شد و به اشعث معروف گردید و گاهی هم او را به کنیه‌اش ابو محمد صدا می‌کردند. او در زمره اصحاب پیامبر خدا(ص) و اصحاب امیرالمؤمنین علی(ع) بود.
• اشعث در سال دهم هجری با جمعی از قبیله کنده (شصت یا هفتاد نفر) نزد رسول خدا(ص) شرفیاب شدند و همگی اسلام آوردند. اشعث مردی شجاع و دلاوری جنگ‌جو بود و در بسیاری از جنگ‌های صدر اسلام از جمله در جنگ یرموک در شام جنگید و یک چشمش آسیب دید. و نیز در جنگ‌های قادسیه، مدائن، جلولا و نهاوند در عصر عمر بن خطاب شرکت کرد و بعد ساکن کوفه شد و در خلافت حضرت امیرالمؤمنین، در رکاب آن حضرت در جنگ صفین نیز شرکت کرد.
• به نقل ابن ابی الحدید، رسول خدا(ص) قتیله خواهر اشعث را به ازدواج خود درآورد، ولی پیش از آنکه به محضر پیامبر خدا(ص) بیاید، حضرت رحلت فرمود. و این ازدواج عملی نشد .

ارتداد بعد از اسلام

• اشعث با این که در شمار اصحاب رسول خدا(ص) و اصحاب امیرالمؤمنین(ع) بود، اما مردی مذبذب و دو چهره و در اعتقاد خود استقامت و سلامت نداشت. او پس از آنکه مسلمان شد به یمن بازگشت و بعد از رحلت پیامبر اکرم(ص) در زمان خلافت ابوبکر با جمعی از اهالی کنده در سال ۱۲ هجری مرتد شد و از اسلام روی برتافت. ابوبکر برای سرکوبی و کیفر مرتدین، گروهی را به یمن گسیل داشت و افرادی از جمله اشعث بن قیس، را به اسارت درآوردند اما وقتی آنها را نزد ابوبکر حاضر کردند، فوراً اشعث چهره عوض کرد و از ابوبکر خواست که او را ببخشد و آزاد نماید و برای جنگ با دشمنان اسلام از قدرت بازویش استفاده نماید و در ضمن از ابوبکر خواست خواهرش را به ازدواج او درآورد.ابوبکر خواسته او را پذیرفت و آزادش کرد و خواهر خود به نام ام فروه را که از یک چشم نابینا بود، به عقد اشعث درآورد، که حاصل این ازدواج دو فرزند یکی محمد بن اشعث و دیگری جعده بود. البته ابوبکر بعدها که به نفاق و دورویی اشعث واقف شد، همواره از این که او را در جریان ارتدادش به قتل رسانده بود، اظهار تأسف می‌کرد و آرزو می‌کرد که ای کاش او را می‌کشت و شرش را از سر اسلام و مسلمین کم می‌کرد.

اشعث و ولایت امیرالمؤمنین(ع)

• همان طور که اشاره شد، اشعث یک شخصیت دو چهره و از منافقان روزگار بود و در فرصت‌های مختلف طبق هوای نفس از قدرت حاکم پیروی می‌کرد. هنگامی که امیرالمؤمنین(ع) به خلافت رسید، اشعث با آن حضرت بیعت کرد و اعلام وفاداری نمود. اما طولی نکشید که خیانت او آشکار شد، لذا شیخ طوسی، اشعث را از اصحاب حضرت علی(ع) به شمار آورده و در ادامه می‌نویسد: او سرانجام یک خارجی مسلک ملعون گردید.
• ابن اثیر و دیگران نوشته‌اند: اشعث از اصحاب رسول خدا(ص) بود و در خدمت امیرالمؤمنین(ع) درآمد و در نبرد جمل و صفین در رکاب آن حضرت جنگید.
• بی‌تردید، اشعث به حسب ظاهر مورد وثوق و اعتماد امیرالمؤمنین(ع) بود و لذا در جنگ صفین حضرت وی را به فرماندهی میمنه لشکر خود منصوب کرد، و جعده دختر او را برای فرزند خود امام حسن مجتبی(ع) خواستگاری کرد. دلیل این که نام اشعث بن قیس را در زمره اصحاب امام علی(ع) آوردیم، این است که علمای اسلام در تاریخ و علم رجال، وی را در زمره اصحاب علی(ع) آورده‌اند، و دیگر این که او در جریان جنگ صفین از ناحیه پیروزی و شکست امام(ع) نقش به سزایی داشته و در بیان شرح حال او مسائل مهمی از ماجرای واقعه صفین و داستان حکمت و نظریات صائب امام(ع) بررسی می‌شود. بر این اساس، به نگارش حال و ترجمه اشعث بن قیس پرداختیم و گرنه شخصیت دوگانه و معلوم الحال و کسی که هم مسلمانان و هم کفار او را لعن و نفرین کرده‌اند، این اجازه را به ما نمی‌داد که درباره وی مطلبی در این نوشتار که درباره اصحاب و یاران علی(ع) است بیاوریم، بر این اساس به شرح حال او و نقاط قوت و ضعف او در ادامه می‌پردازیم

نامه امام(ع) به اشعث و فراخوانی او به کوفه

• امیرالمؤمنین(ع) پس از پایان پیروزمندانه جنگ جمل، به کوفه آمد و به تمامی استانداران و فرمانداران بلاد نامه نوشت و آنها را به اطاعت از خود و اجرای احکام اسلام فراخواند، از جمله برای اشعث بن قیس که از زمان خلافت عثمان به استانداری آذربایجان باقی مانده بود، نامه‌ای نوشت که بخشی از آن نامه که بسیار جالب و برای همه حاکمان در هر دوره و زمانی کارساز است، چنین است: "ای اشعث، بدان که حکومت و عمل تو طعمه و وسیله‌ای برای رزق و روزی تو نیست، بلکه امانت و سپرده‌ای برگردن توست و تو در برابر کسی که بالاتر از توست مسئولی، تو را نمی‌رسد که در کار رعیت به میل خود رفتار نمایی و نمی‌توانی دست به کار بزرگی بزنی مگر با احتیاط و به اعتماد امر و فرمانی که به تو رسیده باشد. در نزد تو مال و دارایی خداوند بسیار است، و بدان تو خزانه دار اموال خدایی تا آنها را به من تسلیم نمایی و امید است من بدترین والی‌ها و فرماندهان برای تو نباشم، والسلام".
• این نامه را عبیدالله بن ابی رافع در شعبان ۳۶ هجری به دستور حضرت علی(ع) نوشت و برای اشعث فرستاد.
• به نقل ابن ابی الحدید، ابتدای نامه امام(ع) به اشعث چنین بوده است: "ای اشعث، اگر سستی‌هایی در کارت نبود بر آنهایی که قبلاً خلیفه شناخته شدند، مقدم بودی، اینک اگر تقوا و پارسایی پیشه کنی، بعضی از کارهایت، جبران برخی دیگر را خواهد نمود، سپس بدان که مردم با من بیعت کردند، ولی طلحه و زبیر بدون جهت بیعت با مرا شکستند و عایشه را تحریک کردند و در بصره پرچم مخالفت برافراشتند، و هر چه آنها را پند دادم، گوش ندادند تا با آنها وارد جنگ شدم (جنگ جمل)، و آنها را مغلوب نمودم و با بقیه هم به احسان و نیکی عمل کردم، تو هم خیال نکن که این حکومت طعمه ای برای روزی تو است...". تا آخر نامه که در بالا ذکر شد.

بیعت اشعث با امیرالمؤمنین(ع)

• چون نامه امام(ع) به دست اشعث رسید بلافاصله موضوع را به اطلاع مردم آذربایجان رساند و اعلام کرد که مردم با علی(ع) بیعت کنند، و گفت: همان‌گونه که از خلفای پیشین اطاعت کردیم از او اطاعت می‌کنیم، اما شب هنگام که به خانه رفت، نزدیکان و اقوامش را فراخواند و با آنان به مشورت پرداخت که علی بن ابی طالب می‌خواهد اموال آذربایجان را از من بستاند، بهتر است که به معاویه ملحق شوم در نتیجه اموال از آن خودم خواهد ماند! ولی خویشان و نزدیکانش او را در مقام مشورت ملامت کردند و گفتند: مرگ برای تو زیبنده‌تر از رفتن نزد معاویه است. آیا شهر و عشیره‌ات را رها می‌کنی و تابع شامیان می‌شوی؟
• اشعث از شنیدن این سخنان شرمنده شد و از رفتن نزد معاویه منصرف گردید.
• ولی طولی نکشید که سخن اشعث به تمایل برای رفتن نزد معاویه و انتقاد بستگانش در کوفه به سمع امیرالمؤمنین(ع) رسید، حضرت فوراً نامه‌ای به او نوشت و او را توبیخ کرد و دستور داد که به کوفه بیاید. و نامه را توسط حجر بن عدی که از قبیله او (کندی) بود، فرستاد. حجر بن عدی نزد اشعث رفت و او را توبیخ کرد که چرا می‌خواهی شهر و دیار و بستگان و امیرالمؤمنین(ع) را رها کنی و به اهل شام ملحق شوی، لذا حجر بن عدی همراه اشعث بود تا او را با اموالی از بیت المال به کوفه آورد.
• مبالغی که اشعث همراهش بود، تا چهار صد هزار درهم ذکر شده که تحویل امیرالمؤمنین(ع) داد .
• اشعث از این تاریخ در خدمت امیرالمؤمنین علی(ع) عالی بود و در جنگ صفین حضرت را همراهی و یاری کرد.

اشعث و آزادی شریعه فرات

• همان‌گونه که اشاره شد اشعث به دور از آن حالت نفاق و دو چهره‌گی که داشت، مردی شجاع و جنگ جو بود لذا امیرمؤمنان(ع) او را در جنگ صفین به فرماندهی قسمتی از سپاه خود منصوب کرد، از آنجا که معاویه قبل از رسیدن لشکریان علی(ع) به صفین، دستور داده بود که شریعه (نهر آب) را محاصره کنند تا سپاهیان علی(ع) از آب آشامیدنی محروم شوند و با خواری و ذلت تسلیم گردند! اما از آنجا که این فکر غلط و خیال باطل با روحیه سلحشوری و مردانگی امیرالمؤمنین(ع) و افسران او سازگار نبود لذا امام(ع) در یک سخنرانی آتشین همه نیروها را برای فتح شریعه و دور کردن لشکریان معاویه از اطراف آن آماده نمود و اشعث به فرمان امام(ع) در رأس دوازده هزار از نیروهای کندی از یک سوء و مالک اشتر با نیروهای تحت امرش از دیگر سوء چنان بر قوای شام که بر شریعه تسلط داشتند یورش بردند که در اندک زمانی با شکست مفتضحانه سپاهیان شام را از دور شریعه تار و مار کردند و خود را به کنار آب رساندند، و سلطه قوای شام را از شریعه قطع نمودند. و بدین ترتیب، اشعث شجاعت و مردانگی خود در بازپس‌گیری شریعه از نیروهای متجاوز شامی به منصه ظهور گذاشت.

اشعث یکی از عوامل اصلی فتنه در صفین

• بعد از آن‌که معاویه در صفین متوجه شد که دیگر تاب مقاومت در برابر شمشیرهای دلاوران لشکر علی(ع) را ندارد به فکر چاره افتاد تا به ترتیبی از این مهلکه نجات پیدا کند؛ زیرا در لیله الهریر آن شب بر سپاه معاویه بسیار سخت گذاشت که هفتاد هزار نفر از دو طرف لشکر کشته شدند که اکثر کشته‌ها از سپاهیان معاویه بودند و نابودی شامیان قطعی به نظر می‌رسید. در این موقعیت اشعث سخنانی گفت که چون معاویه از سخنان او آگاه شد، از آن برای تفرقه و جدایی بین لشکریان حضرت علی(ع) کمال استفاده را نمود.
• سخن اشعث که مورد سوء استفاده معاویه قرار گرفت این بود که گفت: ای مسلمانان، ملاحظه کردید چه بر شما گذشت؟ مردم عرب با این همه کشته و مجروح هلاک شدند. به خدا قسم در طول عمرم چنین ایامی را ندیده‌ام، ای مردم، باید کسانی که این رویداد عظیم را نظاره کرده، دیگران را مطلع کنند، اگر ما به جنگ ادامه دهیم نسل عرب قطع می‌شود، لکن به خدا قسم این سخنانم از روی بیم از مرگ نیست بلکه برای زنان و فرزندان بی سرپرست بیمناکم.. تاآخر.
• وقتی جاسوسان معاویه سخنان اشعث را به او گزارش کردند، وی فرصت را مفتنم شمرد و گفت: به خدای کعبه، اشعث راست می‌گوید، اگر فردا دوباره جنگ ادامه پیدا کند، رومیان بر زنان و فرزندان ما گستاخ می‌شوند و ایرانیان بر زنان و کودکان عراقی دست می‌اندازند. اشعث مردی خردمند است؛ بنابراین قرآنها را بالای نیزه کنید (بالای نیزه‌کردن قرآنها قبلا توسط عمر و عاص طرح‌ریزی شده بود) شامیان هم از این فرصت استفاده کردند در تاریکی شب فریاد برآوردند: ای مردم عراق، اگر ما و شما هم دیگر را بکشیم پس چه کسی فرزندانمان را مراقبت کند، شما را به خدا، از کشتن دست بردارید، هنوز هوا روشن نشده بود که با توطئه عمر و عاص و موافقت معاویه شامیان قرآنها را بر نیزه‌ها کردند و فریاد می‌زدند: ای مردم عراق، قرآن خدا را میان خود داور کنیم.
• آری، اشعث با سخنان نامتوازن خود در آن شرایط سخت که امید پیروزی برای سپاهیان علی(ع) بود، راه را برای معاویه باز کرد و چاغ سبزی به او نشان داد و همین سبب شد که اختلاف شدید میان سپاه پیروزمند امیرالمؤمنین(ع) به وجود بیاید و سرانجام لشکریان معاویه از نابودی حتمی نجات یابند، که در ادامه اشاره خواهد شد.

نقش اشعث در پایان جنگ صفین و داستان حکمیت

• در ماجرای قرآن سر نیزه کردن سپاه معاویه، خود امام علی(ع) و عده‌ای از یاران خاص حضرت از جمله: عدی بن حاتم، عمرو بن حمقی خزاعی و مالک اشتر خواهان ادامه جنگ بودند. اما اشعث بن قیس و جمعی از قاریان قرآن و آنان که بعدا جنگ نهروان را ترتیب دادند، خواهان آشتی و پایان جنگ بودند، و اشعث در این آخرین ساعات جنگ باز سخنانی که به خیر سپاهیان علی(ع) و تمام شد بر زبان جاری کرد و چنین گفت: یا علی حکمیت قرآن را بپذیر که تو به آن سزاوارتری، مردم طالب بقا هستند و هلاکت را دوست نمی‌دارند.
• در این موقع عمرو عاص هم به مردم عراق اعلان آتش بس داد و موضع اشعث را تقویت کرد.
• سخنان اشعث باعث تحریک مخالفین جنگ شد لذا از گوشه و کنار صفین فریاد برآمد: "آتش بس، آتش بس" ؛ با توجه به این شرایط آیا امام(ع) دیگر چاره‌ای جز تسلیم و متارکه جنگ دارد؟ لذا امام(ع) در پاسخ پیام معاویه در ارتباط با ترک جنگ چنین فرمود: "ای معاویه، بدان بغی و ستم‌گری و نیز دروغ و دغل بازی در دین و دنیای آدمی زیان‌بخش است. از دنیا حذر کن، به هر چیز از آن‌که برسی مایه شادمانی نیست و خود به خوبی میدانی که آن‌چه به دست نیآمدنش مقدر باشد، به آن نمی‌رسی...".
• ای معاویه، از آن روزی که هر کس فرجام کردارش پسندیده باشد مورد رشک قرار می‌گیرد و هرکس شیطان لگامش را به دست گیرد و دنیا او را بفربید و او به آن مطمئن شده باشد، پشیمان می‌شود، از آن روز برحذر باش تو ما را به حکم قرآن دعوت کردی ولی تو خود میدانی که اهل قرآن نیستی و حکم آن را نمی‌خواهی و خداوند ناصر و یاری دهنده است، به هر حال ما حکمیت قرآن را پذیرفتیم و چنان نیستیم که برای خاطر تو پذیرفته باشیم و هر کسی به حکم قرآن راضی نشود، همانا گمراه شده است؛ گمراهی بسیار بعید و دور.
• همچنین اشعث نقش زیادی در تعیین ابوموسی در حکمیت داشت که امام علی(ع) مخالف تعیین او بود..

ماجرای خوارج و اشعث

• خوارج نهروان که زاییده ماجرای حکمیت بودند، پس از آن‌که فهمیدند خطا رفته‌اند و باعث بقای معاویه شده‌اند، امام علی(ع) را در پذیرش داوری و صلح با معاویه محکوم کردند و سر به شورش برداشتند در حالی که خودشان این صلح را به امام تحمیل کرده بودند، اما وقتی در میان مردم شایع شد که امام(ع) از حکمیت رجوع کرده و آن را گمراهی دانسته است و اینک در صدد تهیه وسایل و تجهیزات برای نبردی دیگر با معاویه است، خوارج به کوفه برگشتند و دست در دست امیرالمؤمنین(ع) دادند و برای جنگ با معاویه آماده شدند. حضرت امیر(ع) هم مشغول رتق و فتق امور و تشکیل و تنظیم سپاهی مجدد در انتظار تصمیم حکمین بود تا این که اشعث خدمت امام(ع) آمد و با طرح سؤالی از امام(ع)، مشکل جدیدی به وجود آورد و سبب فتنه مجدد و تفرقه خوارج شد. و آن سؤال این بود که مردم می‌گویند: شما از پیمان خود برگشته و حکمیت را کفر و گمراهی انگاشته‌اید و انتظار بر انقضای مدت را خلاف می‌دانید. آیا این سخن صحیح است یا خیر؟
• امیرمؤمنان(ع) با شنیدن این سخن اندیشید که توریه کند و نیروهای خوارجی که بازگشته‌اند را حفظ کند یا آن‌که حقیقت را بازگو کند تا در آینده نقطه سیاهی در چهره تابناک حکومت علوی نقش نبندد، لذا تصمیم گرفت حق را بیان کند و توریه را کنار بگذارد اگر چه عواقب بدی به دنبال داشته باشد، لذا به وی فرمود: "هرکس تصور کرده من از پیمان تحکیم برگشته‌ام دروغ پنداشته و هرکس آن را کفر و گمراهی می‌داند، خود گمراه است".
• پس از بیان این حقیقت، خوارج که توبه کرده بودند و به کوفه بازگشته و همراه با امام(ع) برای جنگ با معاویه آماده شده بودند، مجدداً به تردید افتادند، و با شعار لا حکم الا الله، مسجد را ترک کردند و به اردوگاه حروراء بازگشتند.
• به راستی اگر اشعث این مرد چند چهره چنین مسئله‌ای را مطرح نمی‌کرد و در صدد کشف آن بر نمی‌آمد و امیرالمؤمنین(ع) ناچار به توضیح عقیده خود نمی‌شد، و خوارج به تردید نمی‌افتادند، و به همان ظن و گمان خود قناعت کرده و در خدمت امام(ع) پس از پایان جریان حکمیت به جنگ با معاویه می‌رفتند، نه تنها ماجرای خوارج به وقوع نمی‌پیوست و در نتیجه موقعیت تصمیم‌گیری ابن ملجم نگون بخت برای قتل امیرالمؤمنین(ع) پیش نمی‌آمد. بلکه ضربه شدیدی به سپاه معاویه وارد می‌شد و این همه ظلم و تعدی و انحراف از خلافت اسلامی پیش نمی‌آمد.

انحراف اخلاقی و ایمانی اشعث

• اشعث همان‌گونه که در امور سیاسی مرتکب انحراف‌های مختلف گردید، در امور اخلاقی و ایمانی نیز مرتکب انحراف‌هایی شده است که سه نمونه آن را ذکر می‌کنیم:
• ۱. ابو الفرج اصفهانی از موسی بن ابی نعمان نقل می‌کند که: اشعث بر در خانه حضرت علی(ع) آمد و اجازه ورود خواست، قنبر که حاجب و دربان حضرت بود، مانع ورود او شد، اما اشعث اصرار کرد باز قنبر مانع شد، در این موقع اشعث چنان با مشت ضربه‌ای به بینی قنبر زد که از آن خون جاری شد، امیرالمؤمنین(ع) که متوجه درگیری اشعث و قنبر شد، بیرون آمد و فرمود: "ای اشعث، مرا با تو چه کار؟ به خدا سوگند، آن‌گاه که اسیر دست برده ثقیف (حجاج بن یوسف ثقفی) شوی، از ظلم او موهای بدنت راست خواهد شد. (یعنی امروز آن قدر - از عدل من - جرئت پیدا کرده‌ای که غلام مرا بدون گناه می‌زنی و بینی او را خون آلود می‌کنی ولی منتظر آن روزی باش که مرد ثقیف بر شما حکومت کند)"؛
• شخصی پرسید: مرد ثقیف کیست؟ فرمود: "غلامی از ثقیف است که هیچ خاندانی از عرب را باقی نمی‌گذارد مگر این که آنان را به خواری و زبونی می‌افکند".
• پرسیدند: چند سال حکومت می‌کند؟ حضرت فرمود: "اگر به آن برسد بیست سال حکومت خواهد کرد".
• ٢. از دیگر موارد انحراف ایمانی و اخلاقی اشعث، آزار و اذیت امیرالمؤمنین(ع) است. در تاریخ به نقل از امام حسن مجتبی(ع) آمده است: اشعث پس از ماجرای خوارج در شهر کوفه بالای بام خانه خود مناره‌ای ساخته بود و اوقات نماز هرگاه صدای اذان را از مسجد جامع کوفه می‌شنید، بالای مأذنه خود می‌رفت و با صدای بلند به امیرمؤمنان(ع) خطاب می‌کرد و می‌گفت: "ای مرد، تو بسیار دروغگو و ساحری!" او با این سخن، کفر خود را ثابت می‌کرد، اما حضرت علی(ع) در مقابل این جسارت ناجوانمردانه، به خاطر روح بلند و عدالت گستریش، هرگز وی را مؤاخذه نکرد و کیفر نداد بلکه تنها به یک جمله که عاقبت ذلت بار او را نشان می‌داد اکتفا کرد و فرمود: او «عُنُقَ النَّارِ» است، وقتی از حضرت سؤال کردند: عنق النار یعنی چه؟ فرمود: "اشعث به موقع مردنش آتشی از آسمان می‌آید و او را می‌سوزاند و او را دفن نمی‌کنند مگر این که همچون زغال سیاه خواهد بود". امام مجتبی(ع) فرمود: "آری، او به هنگام مرگ چنین شد - و با صورتی سیاه و سوخته به خاک سپرده شده -".
• ٣. از دیگر نقاط ضعف اشعث این بود که وقتی امیرالمؤمنین(ع) از وی و جمعی دیگر از اصحاب خواست شهادت دهند که در غدیر خم شاهد بودند که رسول خدا(ص) فرمودند: «مَنْ كُنْتُ مَوْلاَهُ فَهَذَا عَلِيٌّ مَوْلاَهُ اَللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاَهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ»، جمعی از اصحاب از جمله: ابوایوب انصاری، خزیمة بن ثابت و... برخاستند و شهادت دادند. به قولی چهار نفر از اصحاب مثل: اشعث بن قیس، انس بن مالک، خالد بن یزید بجلی و براء بن عازب کتمان حقیقت کردند و حاضر نشدند شهادت دهند؟ لذا امیرالمؤمنین(ع) در حق آنان نفرین کرد و اشعث مبتلا به کوری شد و انس بن مالک مبتلا به برص گردید و...
• جابر بن عبدالله انصاری در ادامه بعد از نقل حدیث فوق می‌افزاید: به خدا سوگند انس بن مالک را دیدم که مبتلا به برص شد و هر چه عمامه بر سر می‌گذاشت تا برص پوشیده گردد، نمی‌شد و اشعث بن قیس را دیدم در حالی که چشمانش کور شده بود، به طوری که خودش میگ‌فت: خدا را شکر که به دعای امیرالمؤمنین(ع) کور شدم و مرا به عذاب آخرت نفرین ننمود.
• البته اشعث، اشتباه کرده که می‌گفته: من در دنیا گرفتار کوری شدم تا در قیامت از عذاب الهی در امان باشم؛ زیرا او واقعاً به خاطر خیانت‌ها و ستم‌هایی که کرد که به گوشه‌ای از آن اشاره شد، پاسخ آنها در آخرت خواهد بود.

همکاری اشعث با معاویه پس از شهادت امام(ع)

• بدطینتی و خبث باطنی اشعث همواره او را وا می‌داشت که در هر فرصتی به حکومت و خلافت خاندان پیامبر(ص) و ضربه‌ای وارد سازد. لذا او در عصر کوتاه خلافت امام حسن(ع) دست از توطئه برنداشت و نامه‌ای به معاویه نوشت و با او ارتباطی سری و محرمانه برقرار کرد، اما دیگر اجل به او مهلت نداد و در سن ۶۳ سالگی، در سال چهلم قمری، چهل روز پس از شهادت امیرالمؤمنین(ع) و یا در سال ۴۲ قمری از دنیا رفت، و جهان اسلام را از کردار خرابکارانه و منافقانه‌اش آسوده ساخت.

فرزندان اشعث

• اشعث، خواهر ابوبکر ام فروه را به همسری خود درآورد و از او دو فرزند به دنیا آورد: یک پسر به نام محمد و یک دختر به نام جعده، که هر کدام به نوعی به اسلام ضربه زدند. جعده به همسری سبط اکبر رسول خدا(ص) یعنی به همسری حسن بن علی(ع) درآمد و عاقبت حضرت را به زهر جفا به شهادت رساند و محمد بن اشعث نیز در ماجرای دست‌گیری مسلم بن عقیل و هانی بن عروه (دو یار بزرگوار امام حسین(ع)) دست داشت که به شهادت این دو عزیز انجامید و در کربلا هم با لشکر ابن سعد همراه شد و در خاموش کردن مشعل هدایت و چراغ فروزان انسانیت ابا عبدالله الحسین(ع) کوشید.
• بدین‌سان، اشعث و فرزندانش به سرانجامی ناپسند و توأم با ذلت و خواری دچار شدند و با پستی و خواری مردند که این بر منافقان رواست.

اشعث بن قیس در دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۳

اسمش معدی کرب و لقب مشهور او اشعث می‌باشد، چون دائماً ژولیده‌مو بود. و چنان به این لقب مشهور شد که باعث شد اسم وی به فراموشی سپرده شود. هم‌چنین وی به “عرف النار” یا “عنق النار” ملقب گردید. کنیه‌اش ابومحمد می‌باشد. پدرش، قیس نیز به أشجع معروف بود، زیرا در یکی از جنگ‌ها سرش زخم برداشته بود و مادر او کبشه، بنت یزید بن شرحبیل است. ار تاریخ دقیق ولادت وی اطلاع چندانی در دست نیست ولی چون عمر او را شصت و سه سال و وفات وی را در سال چهل یا چهل و دوم هجری ذکر کرده‌اند، می‌توان حدس زد که حدود بیست سال قبل از هجرت و در حضرموت منطقه‌ای در کشور یمن به دنیا آمده است. در دوران جاهلیت، قبیله مراد پدر اشعث را کشته بوددند، اشعث با سه پرچم از طایفه کنده به خون‌خواهی پدر برخواست؛ پرچم اول با کبس بن هانی، پرچم دوم با قشعم ابوجبر بن یزید ارقم و پرچم سوم با خود اشعث بود ولی آنها به اشتباه بر قبیله بنی حارث بن کعب تاختند؛ در این تهاجم، دو پرچمدار نخست به قتل رسیده و اشعث به اسارت در آمد و برای خلاصی وی سه هزار شتر فدیه داده شد؛ چیزی که نه پیش از او و نه بعد از وی برای هیچ عری اتفاق نیفتاد. و این همان اسارتی است که امام علی(ع) به آن اشاره کرده است: وقتی امیرالمؤمنین(ع)، بعد از صفین درباره حکمیت سخن می‌گفت اشعث به ایشان اعتراض کرد و گفت: “این سخن که می‌گویی علیه تو و نه به نفع تو است”. حضرت به او فرمود: “تو چه می‌دانی چه به نفع یا ضرر من است؟ ای لعنت خدا و لعنت‌کنندگان بر تو باد! ای بافنده پسر بافنده! منافق پسر کافر! به خدا قسم، تو آنی هستی که دو بار - هم در حالت کفر و هم پس از قبول اسلام -اسیر شدی و در هیچ یک از دو اسارت با مال خودت فدیه داده نشدی”.

اسلام آوردن اشعث بن قیس

مورخان زمان اسلام آوردن اشعث را مختلف ذکر کرده‌اند؛ بعضی گفته‌اند، وقتی پیامبر(ص) نامه‌ای به بزرگان قبایل، از جمله اهالی حضرموت نوشتند، آنها اطاعت از حضرت را پذیرفته بودند و اشعث بن قیس نیز به همراه بیش از ده سوار، در حالی که مسلمان بودند، نزد ایشان آمد و حضرت او را اکرام فرمود. البته عده‌ای هم کیفیت آمدن آنها را نزد رسول خدا(ص) این‌چنین نقل کرده‌اند: اشعث بن قیس کندی به همراه شصت یا هفتاد نفر، در مسجد رسول خدا(ص) به ایشان رسیدند؛ در حالی که موها را آویخته و چشم‌ها را سرمه کشیده بودند و جامه‌های سیاه و سفید با کناره‌های حریر به تن داشتند. بعد از ورود ایشان پیامبر(ص) فرمود: “مگر اسلام را نپذیرفته‌اید؟” گفتند: پذیرفته‌ایم، پیامبر(ص) فرمود: “پس چرا این حریرها را به گردن آویخته‌اید؟” پس آنها حریرها از لباس‌های خویش کنده و دور افکندند. اما جمعی دیگر، گفته‌اند، وقتی اشعث در سال دهم هجرت، با تعدادی به حضور رسول خدا(ص) آمدند، پیامبر(ص) اسلام را بر ایشان عرضه کرد و ایشان نیز مسلمان شدند. چون مسلمان شدند، پیامبر(ص) به ایشان فرمود: “چرا جامه‌های حریر پوشیده‌اید و زینت‌های طلایی بر دوش‌ها گذاشته‌اید؟ بعد از این، این کار را نکنید که بر شما حرام است”. ایشان آن زینت‌ها را برداشتند و جامه‌های حریر را از خود دور کردند و جامه دیگری پوشیدند اشعث بن قیس به پیامبر(ص) گفت: “یا رسول الله! ما و شما نوادگان آکل المراریم”. چون قبیله کنده خواستند به دیار خود بازگردند، اشعث بن قیس از پیامبر(ص) خواست تا از میان ایشان سرپرستی برای ایشان قرار دهد. پیامبر(ص) نیز زیاد بن لبید بیاضی را سرپرست ایشان قرار داد و طایفه کنده را نیز به ایشان ملحق ساخت و او تا زمان وفات پیامبر(ص) بر این مقام باقی بود.

ازدواج خواهر اشعث با پیامبر(ص)

نقل شده، در سفری که اشعث بن قیس به دیدار پیامبر(ص) آمد، خواهر خویش، قتیله را نیز همراه خود آورده بود و در همین سفر، او را به عقد آن حضرت در آورد. ولی حقیقت داشتن این ازدواج، مسلّم نیست، چون مورّخان آن را به صورت‌های مختلف ذکر کرده‌اند؛ عده‌ای گفته‌اند: اشعث بن قیس خواهرش، قتیله را به عقد رسول خدا(ص) در آورد و برای آوردن او به حضرموت برگشت. چون خواست باز گردد خبر وفات پیامبر(ص) به او رسید و او خواهرش را به شهر خویش بازگردانید و خود و خواهرش، مرتد شدند. سپس عکرمه بن ابی جهل او را به عقد خویش در آورد، ابوبکر به شدت به او اعتراض کرد اما عمر به او گفت: “به خدا قسم، قتیله از زنان پیامبر(ص) به شمار نمی‌آید، زیرا رسول خدا(ص) وی را انتخاب نکرده و حجابی هم بر او نیفکنده بود و خدای متعال هم به سبب ارتدادش او را از پیامبر دور نگهداشته بود”. واقدی از ابن ابی زناد به نقل از هشام بن عروه می‌گوید: ولید به عروه نامه نوشته و پرسید: آیا رسول خدا(ص) با خواهر اشعث بن قیس ازدواج کرد یا نه؟ عروه پاسخ داد: پیامبر خدا(ص) هرگز نه با او و نه با هیچ زن کندیه‌ای به جز بنت جون ازدواج نکرد.

اشعث و ابوبکر

اشعث بن قیس بعد از وفات پیامبر اسلام(ص) مرتد شد؛ سبب ارتدادش آن بود که وقتی ابوبکر به خلافت رسید، زیاد بن لبید بیاضی را که پیامبر(ص) او را به تقاضای اشعث، نماینده خویش در طایفه کنده قرار داده بود، در مقام خود باقی گذاشت و او را حاکم حضرموت قرار داد و به او فرمان داد تا از اهالی حضرموت برایش بیعت بگیرد و زکات ایشان را دریافت نماید. مردم به جز طایفه بنی ولیعه با وی بیعت کردند. زیاد بن لبید بیاضی تصمیم گرفت تا صدقات بنی ولیعه را که تحت فرمان بنی عمرو بن معاویه بودند، خودش دریافت کند. وقتی او تصمیم گرفت ماده شتری به نام شذره را که از جوانی به نام شیطان بن حجر بود و شیر فراوان می‌داد به عنوان زکات بگیرد، وی مخالفت کرد و از زیاد خواست شتر دیگری غیر از آن را بگیرد، ولی زیاد بن لبید نپذیرفت. صاحب شتر، برادر خود را فرا خواند، او هم پیشنهاد داد شتری دیگری غیر از شذره را بگیرد. ولی زیاد بن لبید بر شذره داغ زکات نهاد و آن دو برادر را به کفر ورزیدن و دور شدن از اسلام و شرارت متهم ساخت. این دو جوان از قبیله خویش کمک خواستند و گفتند: آیا رواست که بر ماستم کنند و مسروق بن معدی‌کرب را به نام خواندند. مسروق آمد و به زیاد گفت: “شترشان را رها کن”، ولی زیاد نپذیرفت. مسروق خودش شتر را رها کرد و به پهلوی وی زد تا حرکت کند. زیاد به جوانان حضرموت فرمان داد مسروق بن معدی کرب را کتک زده و زیر پا له کردند. آن‌گاه دست‌های او و یارانش را بسته، ایشان را گروگان گرفت و ماده شتر را پس گرفته، دوباره به صدقات برگرداند. بنی معاویه به طرفداری حارثه بن مسروق برخاسته و ارتداد خویش را اظهار نمودند. پس لشکر زیاد و لشکر بنی‌معاویه، آماده نبرد شدند ولی حصین بن نمیر میان ایشان واسطه شده، از جنگ جلوگیری کرد. طایفه بنی ولیعه به محل سکونت خویش بازگشتند و همگان بر ندادن زکات و ارتداد هماهنگ شدند و بدین‌سان، اشعث بن قیس در زمره مرتدان از اسلام در آمد. ابوبکر به زیاد بن لبید نوشت تا با مرتدان یمن و کسانی که زکات نپردازند، به نبرد بپردازد. زیاد شبانه به ایشان حمله کرد و در حالی که خواب بودند، جمع زیادی از آنان را کشت، اموال ایشان را غارت کرد و مردان و زنان ایشان را به اسارت گرفت. چون خبر شکست ایشان به اشعث بن قیس رسید، گفت: “شما را یاری نمی‌کنم تا مرا امیر خویش قرار دهید”. بنی عمرو بن معاویه از اهالی کنده او را به امیری خویش برگزیدند. اشعث با افراد زیادی به سوی زیاد حرکت کرد و اسیران را از او پس گرفت زیاد به ابوبکر نامه نوشته و از او کمک خواست. ابوبکر به مهاجر بن أبی امیه که مقیم صنعا بود، دستور داد تا با لشکر همراه خود به کمک زیاد بشتابد. مهاجر بن ابی امیه جانشینی برای خود تعیین کرد و به کمک زیاد شتافت و در کنار او با اشعث بن قیس به نبرد پرداخت؛ حارثة بن مسروق کشته شد و اشعث بن قیس با باقیمانده نیروی خود به دژی معروف به نجیر پناه برد. از طرفی ابوبکر، عکرمة بن أبی جهل را نیز به یاری زیاد بن لبید و مهاجر فرستاد. او هنگامی رسید که زیاد و مهاجر آنها را به محاصره در آورده و بسیاری را کشته و غنایم بی‌شماری به دست آورده بودند. سران سپاه اسلام با آمدن عکرمه به محاصره اشعث و همراهانش ادامه دادند پس از مدتی شب هنگام، اشعث بن قیس خود را به زیاد و مهاجر رسانیده، برای خود و جماعتی از خویشان خود تقاضای امان نمود و این که او را نزد ابوبکر ببرند و آن‌چه او نظر بدهد همان شود، به این شرط که در مقابل، دژ را گشوده و کسانی را که داخل دژ هستند، به ایشان تسلیم نماید. آنها به اشعث امان داده، شرطش را پذیرفتند، او نیز در دژ را گشود؛ مسلمین وارد دژ شده، پناهندگان را اسیر کردند و اشعث و تعداد مذکور را که ده نفر می‌شدند از سایر اسیران جدا کرده و بقیه را که حدود هشتصد نفر بودند، گردن زدند. اشعث، هنگام نوشتن قرارداد صلح، به خاطر عجله‌ای که داشت، نام خود را در میان امان داده شدگان ننوشته بود. لذا وقتی مهاجر و به قولی عکرمهامان نامه را خواند و نام اشعث بن قیس را در آن نیافت، تکبیر گفته، دست‌های او را بست و خواست او را به قتل برساند اما عکرمه مانع شد و گفت: “درباره او عجله نکن و او را نزد ابوبکر برسان، او در این باره داناتر است و او مردی است که فراموش کرد نام خود را در امان نامه بنویسد”. مهاجر او و اسیران را نزد ابوبکر فرستاد؛ اسیرانی که اشعث با ایشان بود او را لعنت می‌کردند و او را “عرف النار” نام نهادند. وقتی اشعث را نزد ابوبکر آوردند، ابوبکر از اشعث پرسید: می‌دانی با تو چه خواهم کرد؟ او گفت: “نمی‌دانم”. ابوبکر گفت: “تو را خواهم کشت”. اشعث چون ترسیده بود گفت: “آیا هیچ گمان خیری درباره من نداری تا اسیران را رها‌سازی و اسلام مرا پذیرفته و با من همان کنی که با امثال من روا داشته‌ای و خواهر خود را به ازدواج من در آوری. به خدا قسم، من پس از مسلمان شدن، کافر نشدم ولی در پرداخت مال بخل ورزیدم”.

هشام بن سعد از زید بن اسلم روایت می‌کند که پدر زید نقل می‌کرد: در سال دوازدهم هجری عمر بن خطاب مرا به عنوان غلام خرید و این همان سالی بود که اشعث بن قیس را اسیر کرده بودند. در همان حالی که او به زنجیر بود، به او نگاه می‌کردم. با ابوبکر گفتگو می‌کرد و ابوبکر می‌گفت: انجام دادم، انجام دادم تا این که اشعث گفت: “ای خلیفه رسول خدا(ص) مرا برای جنگ‌ها ذخیره خود قرار بده و خواهرت را به عقد من در آور”. ابوبکر آن‌چه او گفت انجام داد و بر او منت نهاد و خواهرش را به همسری او در آورد. ام فروه، نابینا بود و محمد، اسماعیل و اسحاق را برای اشعث به دنیا آورد. اشعث بن قیس پس از ازدواج با ام فروه، شمشیری برداشته به بازار شتر فروشان آمد و هر شتر نر و ماده‌ای را که دید دست و پای آن را قطع کرده به زمین می‌افکند. مردم گفتند: این مرد از دین برگشته است و جماعتی هم برای دفاع آماده شدند و به تعقیب او پرداختند. اشعث خود را به خانه‌ای رساند و به بام خانه آمد و گفت: “این مرد (خلیفه) خواهرش را به همسری من در آورد، اگر در یمن، وطن خودمان، بودیم، ولیمه‌ای غیر از این داشتیم؛ ای صاحبان شتر! بکشید و بخورید و فردا بیایید و قیمت شتران خود را بگیرید”. اشعث، مرد زیرک و فرصت‌طلبی بوده و در هر گرفتاری از هر موقعیتی برای نجات خویش بهره جسته و به هر حیله و نیرنگی متوسل می‌شد؛ شاید به همین خاطر است که ابوبکر، هنگام مرگ، از عفو او اظهار پشیمانی می‌نماید و می‌گوید: “ای کاش! هنگامی که اشعث را نزد من آوردند، گردنش را می‌زدم، زیرا هیچ شرّی را نمی‌بیند جز آن‌که به یاری آن بر می‌خیزد”.

اشعث و خلیفه دوم

اشعث پس از ازدواج با خواهر خلیفه اول تا آخر عمر او در مدینه مقیم بود و چون خلیفه دوم به خلافت رسید، در جنگ یرموک شرکت کرده و یک چشمش آسیب دید؛ بعد از آن با سعد بن ابی وقاص به عراق آمده در جنگ‌های قادسیه، مدائن، جلولاء و نهاوند حضور یافت و در محله کندیان در کوفه ساکن شد. او در زمان خلیفه دوم هیچ مقامی نداشت به جز آن‌که طبق نقل محمد بن حسن، در جنگ نهاوند که در سال دوازده هجری و در روزگار عمر بن خطاب رخ داد و فرمانده مسلمین لقمان بن مقرن مزنی بود شرکت کرد، عمر، خطاب به وی گفت: اگر برای تو حادثه‌ای پیش آمد، فرمانده بعد از تو حذیفه یمانی است و سپس جریر بن عبد الله و بعد از او مغیرة بن شعبه و سپس اشعث بن قیس. چون لقمان بن مقرن کشته شد، حذیفه پرچم را برداشت و پیروزی در جنگ نهاوند به دست وی رخ داد.

اشعث و خلیفه سوم

اشعث بن قیس در دوران خلافت عثمان به خاطر پیوند سببی که با وی داشت، استاندار آذربایجان و مقیم آن دیار بود. استانداری او از مسائلی بود که مردم درباره آن، عثمان را سرزنش می‌کردند، زیرا عثمان بعد از آنکه دختر اشعث را برای فرزند خویش عقد کرد، او را به این کار گماشت. نقل است که اشعث، کسی است که سرزمین‌های آذربایجان را فتح کرده است ولی باید دقت کرد که در واقع در سال بیستم هجری مغیرة بن شعبه آذربایجان را فتح کرد ولی چون آذربایجانی‌ها مرتد شده بودند، اشعث بن قیس به نزد آنها رفت و “جابر وان” را فتح و طبق قرارداد مغیرة بن شعبه با آذربایجانی‌ها صلح کرد.

اشعث و امام علی(ع)

بعد از قتل خلیفه سوم، هم چنان امام امیرالمؤمنین علی(ع) او را حاکم ارمنستان و آذربایجان قرار داده بود ولی به خاطر اسراف‌هایی که اشعث هنگام استانداری در زمان حکومت عثمان داشت و هم به خاطر سهل انگاری‌هایی که در زمان امیرالمؤمنین(ع) داشت، آن حضرت او را جهت جنگ با سپاه شام از آذربایجان فرا خواندند. نامه به این مضمون بود: "از امیرالمؤمنین علی به اشعث بن قیس: اما بعد؛ اگرچه امروز زمانه تو نیست پس باید در کار بیعت قبل از دیگران وارد شوی. اگر سستی‌هایی در کارت نبود، بر آنهایی که قبلاً خلیفه شناخته شدند مقدم و سزاوارتر بودی. اگر پرهیزکاری را پیشه کنی، بعضی از کارهایت جبران برخی دیگر را خواهد کرد. حال بدان که مردم با من بیعت کردند ولی طلحه و زبیر بی‌جهت بیعت مرا شکستند و عایشه را تحریک کرده به طرف بصره حرکت دادند و پرچم مخالفت علیه من برافراشتند. هر چه به آنها پند دادم و اصرار کردم از همان راهی که رفته‌اند باز گردند، ولی گوش ندادند، با ایشان جنگیدم و آنها را مغلوب نموده با بقیه به احسان و نیکی رفتار کردم. تو هم خیال نکن که این شغل مخصوص توست بلکه آن، امانتی در دست تو است و اموال زیر دست تو مال خداست و تو هم خزینه دار خدایی من تسلیم کنی. امیدوارم برای تو از زمامداران ناصالح نباشم به شرط آن‌که از راه راست منحرف نشوی. «وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ‌»". امام(ع) نامه را به زیاد بن مرحب همدانی و به قولی به زیاد بن کعب داد و به او فرمود که به آذربایجان رفته و نامه را به اشعث بن قیس برساند. پسرعموی اشعث بن قیس که در خدمت امیرالمؤمنین(ع) بود نیز نامه‌ای بدین مضمون به اشعث بن قیس نوشت: “اما بعد؛ پسر عموی من اشعث بن قیس، بدان بعد از قتل عثمان مهاجر و انصار بلکه بزرگان و برگزیدگان صحابه با امیرالمؤمنین(ع) بیعت کردند، من هم با ایشان موافقت کردم و صلاح دین و دنیا را در آن دانستم. چون در کار عثمان تأمل کردم، برای من چیزی معلوم نشد که مانع پیروی از امیرالمؤمنین(ع) شود. حال او نامه‌ای به تو نوشته است و تو را به بیعت خویش خوانده، چون بر مضمون نامه حضرت آگاه شوی مبادا که تأمل کنی و به عذری پناه ببری. بیعت کن که امیرالمؤمنین(ع)، امروز امام به حق و خلیفه مطلق و از گذشته و آینده فاضل‌تر است. باید آن‌چه را نوشته‌ام راست بدانی و مرا صدیق خود بشماری. والسلام”. چون زیاد نزد اشعث بن قیس رسید و نامه امیرالمؤمنین علی(ع) و نوشته پسر عموی او را رسانید، اشعث بن قیس آنها را خواند و دستور داد تا مردم به مسجد بیایند. چون مردم جمع شدند، اشعث بالای منبر رفت و خطبه‌ای خواند و گفت: “امیرالمؤمنین عثمان ولایت آذربایجان را به من داده بود چنان‌چه تا حال در دست من است و برای او واقعه‌ای رخ داد و شما از اتفاقاتی که میان امیرالمؤمنین علی(ع) و طلحه و زبیر و عایشه رخ داد و جنگ‌هایی که کردند، آگاه هستید، و این را بدانید که مهاجر و انصار بر خلافت و امامت او متفق شده‌اند. امیرالمؤمنین علی(ع) مردی بزرگ و عالی تبار است، نامه نوشته و مرا نیز دعوت کرده، در این باره رأی شما چیست؟” مردم همگی گفتند: به امامت و خلافت او راضی هستیم و غیر از او کسی را خلیفه نمی‌دانیم. پس از بیعت مردم با امیرالمؤمنین(ع)، اشعث به منزل خود رفت و جمعی از اصحاب خویش را فرا خواند و گفت: “نامه امیرالمؤمنین(ع) مرا به وحشت انداخته، اگر نزد او بروم، می‌ترسم اموال آذربایجان را از من بخواهد ولی اگر به معاویه ملحق شوم چیزی از من نخواهد خواست؛ پیوستن به معاویه نزد من اصلح است، حال بگویید رأی شما چیست؟” مشاوران و اقوام و قبیله اشعث او را سرزنش کرده و گفتند: برای تو مرگ بهتر از پیوستن به معاویه است. آیا اقوام خود را رها کرده و دنباله رو اهل شام خواهی شد؟ اشعث از گفته خویش شرمسار گردیده و همراه مردم به سوی کوفه حرکت کرده، خدمت امیر المؤمنین(ع) رسید.

اشعث و تصرف شریعه فرات

جنگ صفین در سال ۳۷ هجری روی داد و چهل روز ادامه داشت. در این جنگ، از بدریان، هفتاد مرد و از کسانی که زیر درخت با پیامبر(ص) بیعت کرده بودند، هفتاد مرد و از دیگر مهاجر و انصار، چهار صد مرد به همراه علی(ع) بودند و از انصار غیر از نعمان بن بشیر و مسلمة بن مخلد کسی همراه معاویه نبود. در این جنگ، معاویه و لشکریانش زودتر از امیرالمؤمنین(ع) به صفین رسیدند و شریعه فرات را تصرف کردند و آب را بر لشکریان عراق بستند. علی(ع) از تشنگی یارانش اندوهگین بود و بعضی از یاران خود را می‌دید که از تشنگی می‌نالند و از این که مردم شام بر آب مسلط شده‌اند شکایت دارند. نقل شده فقط برخی از غلامان توانستند دو فرسنگ راه را پیموده و خود را به آن سوی بیشه برسانند و آب بیاشامند. علی(ع) از گرفتاری مردم، سخت اندوهگین و از تشنگی ایشان افسرده بود و طاقتش تمام شده بود. در این حال اشعث بن قیس خدمت امیرالمؤمنین(ع) آمد و گفت: “تو در میان ما باشی و شمشیر در دست ما باشد و این جمعیت آب را بر روی ما ببندند و از ما دریغ کنند؟ اگر اجازه فرمایید، به خدا قسم، از میدان بر نمی‌گردم تا آن‌که با آب را تصرف کنم یا کشته شوم، به مالک اشتر هم دستور بده تا سوار و آماده شود”. حضرت به او فرمود: “هر چه می‌خواهید انجام دهید”. اشعث فریاد زد: “هر که طالب آب یا مرگ است در فلان محل اجتماع کند، من در آنجا ایستاده‌ام”. دوازده هزار مرد از قبیله‌های کنده و قحطان در حالی که شمشیرها را روی شانه داشتند اجتماع کردند، در این موقع، اشعث و مالک اشتر از اسب پیاده شدند و به پیروی از ایشان، دوازده هزار نفر پیاده شدند و چنان حمله‌ای کردند که لشکر شام را از فرات رانده و آن را تصرف نمودند. پس از این فتح، امام(ع) خطاب به اشعث فرمود: “این روزی بود که حمیت و عصبیت در آن به یاری ما آمد”. اشعث خود به این حقیقت در دیدار با برادر معاویه، عتبة بن ابی سفیان اعتراف کرده است که جنگ او در دفاع از شریعه برای موالات و اخلاص نسبت به علی(ع) نبود بلکه پشتیبانی او از اهل عراق به آن سبب بود که هر کس در جایی منزل می‌گزیند، از آن سرزمین دفاع می‌کند.

برکناری اشعث از فرماندهی و فرصت‌طلبی معاویه

کارهای اشعث بن قیس باعث شد که امیرالمؤمنین(ع) او را از ریاست قوم معزول کند، پس پرچم را از او گرفت و به حسان بن مخدوج داد. بزرگان قبیله اشعث و رؤسای کنده از این واقعه ناراحت شدند و نزدیک بود میان ایشان و بستگان حسان بن مخدوج حسان بن مخدوج درگیری ایجاد شود که اشتر، عدی طائی، هانی بن عروه و زهیر بن قیس به حضرت گفتند: ریاستی را که اشعث داشته شایسته اوست و حسان بن مخدوج مثل او نیست. حسان نیز به اشعث گفت: “پرچم کنده مال توست و من پرچمدار ربیعه‌ام”. اشعث از او نپذیرفت، حسان، پرچم خود را برده و بر در خیمه اشعث کو بید، باز او نپذیرفت. امام به حسان بن مخدوج فرمود: “پرچم را دوباره به وی بسپار”. اشعث گفت: “اگرچه اول این کار افتخار بود، آخرش هم عار نیست” و باز نپذیرفت. امام(ع) به او وعده خوبی داد و بعدها او را به فرماندهی جناح راست لشکر خود برگزید. وقتی معاویه شنید که امیرالمؤمنین(ع) اشعث بن قیس را برکنار کرده است، خوشحال شد و به شاعر خویش، کعب بن جعیل، گفت: “حیله‌ای بیندیش، شعری بگو و به وسیله فردی ناشناس به دست اشعث بن قیس برسان تا علی را ترک کند و به نزد ما بیاید”. کعب بن جعیل، شعری سرود و در آن از آب و هوای خوب و نعمت‌های شام سخن گفت و افزود که رضایت داشتن بر برکنار شدن از ریاست قوم ننگی عظیم است. در خدمت معاویه هم ریاست و هم احترام و هم نعمت فراوان است. چون شعرها به اشعث رسید، بزرگان یمن آن را شنیدند. شریح بن هانی مذحجی به نزد اشعث آمد و گفت: “زینهار که هیچ فکر نکنی و خود را مشوش نگردانی، معاویه می‌خواهد که میان ما و برادران ما اختلاف اندازد. غرض او این است، نه آن‌که تو حرمت یا نعمت بیشتری داری، می‌باید که به سخن او توجه نکنی و ثابت‌قدم باشی”. سپس در جواب شعر کعب، قطعه‌ای گفت و نزد معاویه فرستاد. با این حال، معاویه از اشعث بن قیس ناامید نشد و در اوج جنگ صفین که معاویه شکست را از نزدیک می‌دید، برادر خود، عتبة بن ابی سفیان را با پیشنهاد ترک جنگ نزد اشعث فرستاد و گفت: “اگر اشعث راضی شود، همه راضی مردم می‌‌شوند”؛ عتبه - که مردی خوش صحبت بود - به میدان رفت و اشعث بن قیس را خواند. مردم به اشعث گفتند: ای ابا محمد! این مرد تو را می‌خواند، اشعث گفت: “از این مرد بپرسید کیست؟” او گفت: “من عتبة بن ابی سفیان هستم”. اشعث گفت: وی جوانی توانگر است ناگزیر باید با او دیدار کرده و به او گفت: “ای عتبه! چه سخنی داری؟” عتبه گفت: “ای مرد! اگر معاویه بخواهد با کسی غیر از علی در این سپاه دیدار کند بی‌گمان با تو دیدار می‌کند که تو سر کرده مردم عراق هستی. ما اینک تو را به رها کردن علی و یاری دادن به معاویه نمی‌خوانیم ولی از تو می‌خواهیم که ما را به کلی نابود نکنی که صلاح ما و تو در این است”. اشعث در پاسخ گفت: “این که گفتی معاویه جز با من با کسی دیدار نمی‌کند، نه به خدا سوگند، اگر او با من دیدار کند نه عظمتی برای من به بار می‌آورد و نه حقارتی، اما پشتیبانی من از عراقیان از آن روست که هر کس در جایی منزل گزیند (بی‌گمان) از آن زمین دفاع می‌کند”. اشعث به همین گفتار در برابر عتبه بسنده کرد ولی در عمل، دیدار عتبه با توجه به روابط سببی اشعث و عثمان از یک طرف و قیام معاویه به خون‌خواهی عثمان از طرف دیگر و آن اشعار او را از ادامه جنگ باز داشت و حتی او راه مهره ستون پنجمی برای معاویه در لشکر امام علی(ع) ساخت. عمروعاص، مشاور معاویه در جنگ صفین بر این مطلب مهر تأیید زده است؛ وقتی امیرالمؤمنین علی(ع) در یکی از شب‌های جنگ صفین که به “لیلة الهریر” معروف است، مردم را برای جهاد تحریک نموده، وعده داد از لشکر معاویه جز نفسی باقی نمانده و خبر این سخنرانی به گوش معاویه رسید، عمروعاص را فرا خواند و گفت: “امشب شبی است که علی به ما حمله خواهد کرد، یا اباعبدالله! حیله‌هایت کجاست؟ امروز وقت آن است که تدبیری اندیشی و اختلالی در کار علی آوری وگرنه هلاک می‌شویم”. عمروعاص به معاویه گفت: “دستور بده هر مقدار قرآن که در خیمه‌ها وجود دارد بر سر نیزه‌ها کنند و نیزه‌ها را بلند کرده در برابر لشکر علی نگه دارند. ما خود اشعث بن قیس و بعضی دیگر از شجاعان لشکر علی را فریب داده‌ایم و آنها منتظر چنین حیله‌ای هستند”. پس از آن‌که در یکی از روزهای جنگ، افراد زیادی از طرفین کشته شد، شب هنگام، اشعث برای افراد قبیله خود سخنرانی کرد و گفت: “امروز از جمعیت عرب چه تعداد کشته شدند؟ به خدا قسم، تا به این سن رسیده‌ام چنین روزی را ندیده بودم. حاضرین به غائبین برسانند اگر بنا باشد فردا نیز به این نحو به جنگ ادامه دهیم، عرب نابود خواهد شد”. گفتار اشعث به معاویه رسید، گفت: “راست می‌گوید، اگر فردا جنگ کنیم، رومیان به زن و فرزند شامی‌ها حمله خواهند کرد، دهقانان ایرانی به زن و فرزند عراقی‌ها حمله خواهند کرد و این موضوع را فقط خردمندان در می‌یابند”، و دستور داد قرآنها را بالای نیزه نمایند.

قرآن بر فراز نیزه‌ها و تغییر موضع اشعث

اهل شام قرآنها را بر سر نیزه‌ها کردند، حتی به جای قرآن، خشت بر سر نیزه می‌کردند، و گاهی به خاطر عجله نیزه را بر قرآن فرو برده و قرآن را بلند کرده و می‌گفتند: ای علی! با ما طبق قرآن عمل کن و بر این مسلمانانی که باقی مانده‌اند، ببخش. در این حال، اشعث بن قیس به خدمت امیر المؤمنین(ع) آمد و آن حضرت را دید که هم خود حمله می‌کرد و تکبیر می‌گفت و هم یاران خود را بر کشتن اهل ستم تحریص و ترغیب می‌فرمود و یاران و فرزندان او و بنی هاشم از هر جانب مانند شیران خشم آلود حمله می‌کردند. اشعث بن قیس به امام(ع) گفت: “این قدر عجله نکن ای امیرالمؤمنین و دست از خون‌ریزی و کشتار بردار و سخن من را بشنو. اگر سخن من را نشنوی به خدا که هیچ کمانداری تیری به اشاره تو نمی‌اندازد و هیچ مبارزی شمشیری از نیام بیرون نمی‌آورد”. اشعث بن قیس در این سخن تنها نبود بلکه او به همراه مسعر بن فدکی تمیمی و زید بن حصین طائی و جماعتی که بعداً جزء خوارج شدند - به همراه حدود بیست هزار مرد شمشیرزن که از سر تا پای سلاح پوشیده، شمشیرها کشیده و برگردن نهاده بودند - نزد امیرالمؤمنین آمدند. یکی از ایشان پیش علی(ع) آمده و گفت: “تو می‌دانی ما عثمان را از آن جهت کشتیم که به او می‌گفتیم با ما طبق کتاب خدای تعالی عمل کن اما او سر باز می‌زد. امروز این جماعت، تو را به کتاب خدای تعالی می‌خوانند، ایشان را اجابت کن و گرنه هم چنان که عثمان را کشتیم تو را نیز می‌کشیم”. این گونه علی(ع) را مجبور به متوقف ساختن جنگ و فراخواندن مالک اشتر از میدان جنگ - در حالی که اندکی تا پیروزی باقی مانده بود - کردند. اشعث بن قیس شادمانه به استقبال معاویه رفت و گفت: “خواهش شما را اجابت کردم و جنگ را متوقف نمودم”.

حکمیت و نقش اشعث

مجبور کردن علی(ع) به دست کشیدن از جنگ، باعث ایجاد دو حادثه شد؛ اولین حادثه جریان حکمیت و مورد دوم که در حقیقت ثمره واقعه اول بود، حادثه خوارج بود. هیثم بن عدی در کتاب “خوارج” خود آورده که نخستین کس که ابوموسی اشعری را برای حکمیت نامزد نمود، اشعث بن قیس بود. اهل یمن - کندیان - نیز از او تبعیت کرده و درباره او می‌گفتند: او مردم را از فتنه و جنگ برحذر می‌داشته است. علی(ع) فرمود: “شما هما‌ن‌هایی هستید که در ابتدای کار با من مخالفت ورزیدید ولی در این هنگام از من سرپیچی نکنید، رأی من نیست که این کار را به موسی بسپاریم”. اشعث، زید بن حصین طائی و مسعر بن فدکی گفتند: به غیر او رضایت نمی‌دهیم، از آن جهت که ابوموسی بیش از این هم ما را از جنگ برحذر داشته بود. امیرالمؤمنین(ع) فرمود: “او مورد اعتماد من نمی‌باشد، چرا که در جنگ جمل مردم را از یاری من باز داشت، او فرار کرده بود و من ما‌ه‌ها بعد از او امان دادم؛ این کار را به ابن عباس می‌سپاریم و او را بر می‌گزینیم”. آنها گفتند: چه تفاوتی می‌کند که تو باشی یا ابن عباس؟ ما کسی را می‌خواهیم که نه از تو باشد و نه از معاویه، و تو یا معاویه، هیچ یک از دیگری نزد او نزدیک‌تر نباشد. علی(ع) فرمودند: “پس مالک اشتر را برمی‌گزینیم. اشعث بن قیس گفت: “مگر کسی جز اشتر زمین را به آتش کشید، مگر تا کنون جز به فرمان اشتر کار کرده‌ایم”. علی(ع) فرمود: “مگر فرمان اشتر چه بوده است؟”. اشعث گفت: “حکم اشتر آن بود که همدیگر را از دم شیر بگذرانیم تا آن‌چه تو و او می‌خواهید همان شود”. علی(ع) فرمود: “پس جز به حکمیت ابوموسی تن در نمی‌دهید؟” اشعث گفت: “خیر”. علی(ع) فرمود: “هرچه می‌خواهید انجام دهید”. با اصرار اشعث، علی(ع) اجباراً تن به حکمیت ابوموسی داده و او را از نواحی شام فرا خواند و پیمان صلح به مدت یک سال تحت شرایطی خاص تنظیم شد. چون در پیمان‌نامه، از علی(ع) به عنوان امیرالمؤمنین یاد شده بود، ابوموسی اشعری به درخواست معاویه و عمروعاص، به امام علی(ع) گفت: “عنوان امیرالمؤمنین را از عهدنامه پاک کن”. چون این عنوان را پاک کردند، علی(ع) فرمود: “الله اکبر! شیوه‌ای در برابر شیوه‌ای و شبیهی در برابر شبیهی؛ به خدا قسم، رسول خدا در حدیبیه مرا نویسنده صلح‌نامه قرار داد که مشرکین گفتند: تو رسول خدا نیستی و ما به این امر شهادت نمی‌دهیم و باید در پیمان‌نامه نام خود و پدرت نوشته شود و رسول خدا(ص) چنان کرد؛ امروز هم با من همان شد که با رسول خدا(ص) شد”.

آن‌گاه که عهدنامه نوشته شد، اشعث بن قیس با جمعی دیگر آن را امضا کردند. از مالک اشتر خواستند تا آن را امضا کند، مالک گفت: “دست راستم یارای نگارش ندارد و دست چپم نفعی ندهد، اگر در این صحیفه برای صلح یا ترک جنگ از من نامی نوشته شده باشد”. اشعث بن قیس گفت: “بیا شهادت بده و به آن‌چه در این عهدنامه نوشته شده اقرار کن، چون چاره‌ای نداری جز آن‌که خواسته مردم را بپذیری”. مالک اشتر آن را امضا نکرد و گفت: “من به آن‌چه امیرالمؤمنین علی(ع) رضایت دهد راضیم”. اما اشعث بن قیس خوشحال از این پیروزی، عهدنامه را گرفته برای مردم می‌خواند و آن را به هر دو لشکر نشان می‌داد. چون به جماعتی از پرچمداران عراق از عشیره عنزه که حدود چهار صد تن زره به تن بودند، عبور کرد تا عهدنامه را بر ایشان بخواند، دو جوان به نام‌های جعد و معدان شعار لَا حُكْمَ إِلَّا لِلَّهِ‌ سر دادند و بر صفوف لشکر شام حمله بردند، تا این که نزدیک چادر معاویه رسیدند و کشته شدند. سپس جنازه آنها را نزد قبیله مراد آوردند، صالح بن شقیق، رئیس طایفه مراد نیز بعد از خواندن اشعاری گفت: لَا حُكْمَ إِلَّا لِلَّهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ‌. اشعث هم‌چنان که از کنار پرچم‌های طایفه بنی راسب می‌گذشت، عهدنامه را می‌خواند. مردی دیگر از این طایفه شعار فوق را سر داده گفت: «لَا حُكْمَ إِلَّا لِلَّهِ‌»، ما راضی به این پیمان نبودیم و مردم را در دین خدا حاکم نمی‌دانیم. و همین‌گونه چند قبیله دیگر به این مضمون سخن گفتند تا آن‌که عروة بن ادیه، برادر مرداس بن ادیه تمیمی پیش آمد و زبان به اعتراض گشود و گفت: “آیا مردم را در دین خدا حاکم می‌سازید؟«لَا حُكْمَ إِلَّا لِلَّهِ‌»، ای اشعث! پس چه شدند کشته‌های ما؟” و سپس شمشیر کشیده بر اشعث حمله برد اما ناموفق بود و فقط ضربه‌ای نه چندان کاری بر اسب وی فرو آورد. اشعث خدمت امیرالمؤمنین علی(ع) آمد و گفت: “پیمانه‌نامه آتش بس را برای هر دو لشکر شام و عراق خواندم و همگان به آن رضایت دادند به جز قبیله بنی راسب و گروهی اندک غیر از ایشان که اظهار داشتند بدین عهد، رضایت نمی‌دهند. پس با اهل عراق و شامیان به سوی ایشان برو تا آنها را به قتل رسانیم”. علی(ع) گمان کرد که ایشان گروهی اندک باشند اما ناگهان از هر گوشه و ناحیه‌ای مردم خروش برآوردند که «لَا حُكْمَ إِلَّا لِلَّهِ‌»، ای علی! ما راضی نیستیم که مردان در دین خدا حکم بدهند؛ فرمان، خداوند است که معاویه و یارانش کشته شده یا فرمان ما را بر خویشتن قبول کنند، ما در پذیرش حکمیت دچار لغزش شده و به خطا رفتیم، (اینک که) امر بر ما آشکار گردیده، توبه می‌نماییم. ای علی! تو همچنان که ما توبه نمودیم، توبه کن و گرنه از تو نیز بیزاری می‌جوییم، همچنان که از معاویه بیزاری جستیم. بدین ترتیب، امام مجبور شد ابتدا این فتنه را از بین ببرد و سپس با معاویه مقابله کند اما افرادی مانند اشعث دست از مخالفت و آزار و اذیت امام برنداشتند. در اینجا به مواردی از این مخالفت‌ها و آزار و اذیت‌ها اشاره می‌کنیم: وقتی سپاه امام در پی کارشکنی افرادی چون اشعث به کوفه بازگشت، مردی به امام(ع) گفت: “چرا مردم را برای جهاد کوچ نمی‌دهی و با معاویه و کفار نمی‌جنگی؟”. حضرت ایستاده و فرمود: “شما را به جهاد امر کردم، حرکت نکردید، به جنگ خواندم، دعوت مرا نپذیرفتید. شما حاضرانی هستید غایب صفت، زندگانی هستید مرده سیرت و کرهایی هستید سنگین گوش”. اشعث بن قیس گفت: “چرا مانند عثمان بن عفان عمل نکردی که در خانه خود بنشینی، تا از هر چه پیش آید استقبال کنی؟” امام(ع) فرمود: “پناه می‌برم به خدا از این پیشنهاد تو، فرزند قیس! آن‌چه عثمان انجام داد برای کسی است که بیّنه و برهانی در دست ندارد ولی من چگونه می‌توانم آن را مرتکب شوم با آن‌که دلیل و برهان خدایی دارم و حق با من است. به خدا قسم، آن‌که نیروی دفاع از دشمن دارد و با این حال، دشمن را بر جان خویش مسلط ساخته تا پوستش را بکنند و گوشتش را قطعه قطعه نمایند و استخوانش را خرد کنند و او را بکشند، گناهی بزرگ را مرتکب شده و دارای قلبی ضعیف و اراده‌ای سست است و او کسی خواهد بود مانند تو”. اشعث، خشم آلوده و غضبناک گفت: “از وقتی به عراق آمده‌ای، در تمام سخنرانی‌هایت گفتی من شایسته‌ترین مردم و از زمان رحلت پیامبر همیشه مظلوم بوده‌ام، چرا موقعی که با خلیفه اول و دوم و سوم بیعت می‌کردند، شمشیر نکشیدی و حق خویش را مطالبه نکردی؟”. امام(ع) فرمود: “آن موقعی که مرا از حق مسلم محروم ساختند، علت خانه نشستن من، ترس و فرار از مرگ نبود، علت قیام نکردن من، دستور پیامبر بود که از آن‌چه پس از او به وقوع پیوست، خبر داده بود و یقین من پس از آن‌چه دیدم و مشاهده کردم بیشتر از قبل از آن نبود، بلکه یقین و ایمان به فرمایش رسول خدا(ص) بیشتر است از آن‌چه دیدم. من به پیامبر(ص) گفتم: در این پیش‌آمدها چه وظیفه‌ای دارم؟ پیامبر(ص) فرمود: “اگر برای اقامه حق و دین و سنت، یاورانی داشتی، قیام کن و حق خود را بستان و گرنه دست نگهدار و خونت را حفظ نما”. چون پیامبر درگذشت و مردم با ابوبکر بیعت کردند، قسم یاد کردم تا قرآن را جمع نکرده‌ام جز برای نماز، عبا به دوش نیفکنم و هم‌چنین کردم بعد از آن فاطمه، دختر پیامبر، را برداشته دست حسن و حسین را گرفتم به خانه‌های مهاجرین و اهل بدر و و آنان که سابقه‌ای در اسلام داشتند، رفتم و ایشان را متوجه حق خویش نموده و به یاری‌طلبیدم ولی به جز چهارتن - سلمان، ابوذر، مقداد و زبیر ۔ دعوت مرا اجابت نکردند. و از افراد خاندانم کسی را نداشتم که بدان وسیله پشتم قوی شود و مرا یاری نماید. عمویم حمزه در جنگ احد کشته و برادرم جعفر در غزوه موته شهید شد و تنها دو نفر - عباس و عقیل - برای من مانده بودند و لذا مغلوب و مقهور شدم”. بیعت با سوسمار: اشعث به همراه جریر بن عبدالله بجلی و جمعی دیگر، از یکی از تپه‌های کوفه عبور می‌کردند، دیدند سوسماری پیش روی ایشان می‌دود. این دو گفتند: ای سوسمار! دستت را بیاور تا به عنوان خلافت با تو بیعت نماییم. علی(ع) گفتار آنها را شنید و در این باره فرمود: “اینها کسانی هستند که در روز قیامت، در حالی که پیشوای آنها سوسماری خواهد بود محشور می‌شوند”. اشعث؛ باقی‌مانده قوم ثمود: شیوه عمر بن خطاب این‌گونه بود که اعراب را به خود نزدیک کرده و از موالی دوری می‌کرد ولی برخلاف او امیرالمؤمنین علی(ع) به موالی مایل‌تر و مهربان‌تر بود. عرب‌ها این موالی را که در کوفه ساکن شده و اسلام آورده بودند و بیشتر در اطراف امام گرد آمده بودند، اعراب بادیه‌نشین (عجم‌های سرخ چهره) نامیده بودند. روزی اشعث وارد مسجد شده، دید اغلب اطرافیان امام(ع) موالی هستند. به امام گفت: “یا امیرالمؤمنین! بیشتر از ما این سرخ چهره‌ها اطراف شما را گرفته‌اند”. امام(ع) از گفته او سخت برآشفت و با تندی فراوان کلماتی چند بر زبان رانده و او را باقیمانده قوم ثمود خطاب کرده و فرمود: “چه شده‌ای ثمودی؟” وقتی اشعث سرش را بلند کرد، امام مشتی ریگ برداشته به صورت او پاشید، چنان‌که صورت او را خون‌آلود نمود و فرمود: “نابود شوی، نابود”. اشعث به سرعت فرار کرد.

تهدید علی(ع) به مرگ: قیس بن ابی حازم گوید: اشعث بن قیس به خاطر چیزی نزد علی(ع) رفت ولی قنبر، غلام حضرت مانع او شد. اشعث سیلی محکمی به صورت قنبر زد که بینی او را خونین ساخت و سر و صدای آن دو بلند شد. در این حال حضرت از خانه بیرون آمد و فرمود: “ای اشعث! چرا دست از ما بر نمی‌داری” و با تندی با او برخورد کرد. او به طور پوشیده به کشتن حضرت اشاره کرد و امام را به مرگ تهدید نمود. امام(ع) به او فرمود: “مرا به مرگ تهدید مکن که از مرگ پروائی ندارم” و به اصحاب خویش فرمود غل و زنجیر بیاورند تا او را در زنجیر کند ولی اصحاب خواستار عفو اشعث شدند و حضرت از او درگذشت.

اشعث و مشارکت در قتل امام علی(ع)

عبدالرحمان بن ملجم در شب هفدهم ماه رمضان وارد کوفه شد، از یاران هم‌کیش خود دیدار نمود ولی مقصود خود را از آمدن به کوفه از ایشان پنهان می‌داشت. او با خوارج دیدار می‌کرد و آنها نیز به دیدار وی می‌آمدند تا وقتی که به دیدار جمعی از قبیله تیم الرباب رفت. در این ملاقات، دختری از این قبیله به نام قطام را دید که علی(ع) پدر و برادرش را در نهروان کشته بود. ابن ملجم به او علاقه‌مند شد و از او تقاضای ازدواج کرد. قطام گفت: “به ازدواج تن در نمی‌دهم تا مهرم معین شود”. عبدالرحمان گفت: “آن‌چه بخواهی می‌پردازم”. قطام گفت: “سه هزار درهم یا دینار و قتل علی بن ابی‌طالب”. عبدالرحمان بن ملجم گفت: “به خدا قسم، جز قتل علی بن ابی‌طالب چیزی مرا به این دیار نکشانیده است و خواسته تو را برآورده می‌سازم”. ابن ملجم بعد از این دیدار، به ملاقات شبیب بن بجره اشجعی رفته و مقصود خویش را از آمدن به کوفه با وی در میان نهاد و از وی تقاضا کرد در قتل علی(ع) به او کمک کند. شبیب پذیرفته و قول مشارکت داد. در شبی که عبدالرحمان تصمیم داشت امام را به قتل برساند، اشعث بن قیس تا نزدیک طلوع فجر در مسجد با وی مشغول گفتگو بود. نزدیک صبح، اشعث به عبدالرحمان رو کرد و گفت: “تا سپیده صبح تو را رسوا نکرده است برخیز”؛ عبدالرحمان و شبیب در مقابل کوچه‌ای که علی بن ابی‌طالب از آن خارج می‌شد، کمین کردند.

امام حسن بن علی(ع) می‌فرماید: “سحرگاه به دیدار پدرم رفتم، کنار وی نشستم، حضرت به من فرمود: "دیشب بیدار بودم تا اهل خانه را بیدار نمایم ولی لحظاتی چند هم‌چنان که نشسته بودم به خواب رفتم، پس رسول خدا را در این حال دیدم. گفتم: یا رسول الله، چه سختی‌ها که از امت شما ندیدم، فرمود: "ایشان را نفرین کن"، گفتم: خدایا! برای من افرادی از اینها بهتر و برای ایشان بدتر از من را قرار بده”. در این گفتگو بودیم که ابن بناح مؤذن داخل شد و گفت: "وقت نماز است، الصلاة". دست علی(ع) را گرفتم و او ایستاد. ابن بناح از جلو و من از پشت سرش به راه افتادیم. چون از در خارج شد، فرمود: «أَيُّهَا النَّاسُ! الصَّلَاةَ الصَّلَاةَ» و به عادت هر روز خود هنگام خارج شدن، مردم را بیدار می‌کرد. در این حال، دو مرد راه ایشان را بستند. کسانی که حاضر بودند گفتند: برق شمشیری را دیدیم و شنیدیم گوینده‌ای می‌گفت: فرمان از آن خداوند است نه از آن تو ای علی لِلَّهِ الْحُكْمُ، لَا لَكَ يَا عَلِيُّ و شمشیر دومی را هم دیدیم که هر دو با هم فرود آمدند. شمشیر عبدالرحمان بن ملجم پیشانی تا روی سر حضرت را شکافته به مخ رسید و شمشیر شبیب بر طاق برخورد، و کارگر نیفتاد. در این حال علی را دیدم که می‌فرمود: “آن مرد فرار نکند”. مردم از اطراف بر ایشان هجوم آوردند، شبیب فرار کرد، ولی عبدالرحمان دستگیر شد و او را نزد علی(ع) آوردند. امام(ع) در همان حال درباره او سفارش نموده و فرمان داد برایش طعام خوش‌مزه و رختخواب نرم فراهم بسازید، اگر زنده ماندم خود درباره خون وی سزاوارترم که ببخشم یا قصاص نمایم و اگر از دنیا رفتم او را به من ملحق سازید تا نزد پروردگارم با وی به مخاصمه بپردازم. ام‌کلثوم، دختر علی(ع) فرمود: “ای دشمن خدا! امیرالمؤمنین را کشتی؟” عبدالرحمان گفت: فقط پدر تو را به قتل رسانیدم نه امیر مؤمنان را. ام‌کلثوم فرمود: “امید دارم که امیرالمؤمنین زنده بماند”. عبدالرحمان گفت: “پس چرا گریه می‌کنی؟ به خدا قسم، شمشیرم را یک ماه تمام به زهر آغشته ساختم، اگر خلاف نظر من عمل کرده باشد خدا نابودش سازد”. در همان شب حادثه که علی(ع) ضربت خورد، اشعث بن قیس فرزند خود قیس را فرستاده و به او گفت: “برو ببین امیرالمؤمنین در چه حالی است”. قیس رفت و بازگشت و چنین گزارش داد: “او را دیدم در حالی که دو چشمش به گودی سرش فرو رفته بود”. اشعث گفت: “به خداوند کعبه، همانند دو چشم کسی که به هلاکت نزدیک است”. راوی می‌گوید: علی(ع) شب جمعه و شنبه را زنده بود و شب یکشنبه بیست و یکم ماه رمضان سال چهلم هجری درگذشت.

اشعث از نگاه خود و دیگران

درباره اشعث بن قیس، شخصیت جنجالی صدر اسلام، با توجه به موقعیت اجتماعی‌اش، گاه خود او و گاه دیگران قضاوت و نقدهایی بیان داشته‌اند که به بعضی از این موارد اشاره می‌شود: ١- او خود به ارتداد خویش از دین اسلام اقرار نموده است. اسماعیل بن خالد گوید: در تشییع جنازه‌ای با اشعث بن قیس و جریر حضور داشتم. اشعث، جریر را مقدم داشته، گفت: "او مرتد نگشته، ولی من مرتد شده بودم". ۲- مرثیه سرایی در مرگ مرتدان: بعد از آن‌که ابوبکر او را بعد از ارتدادش بخشید و خواهر خویش را به عقد وی در آورد، اشعث باز هم از مرگ یاران مرتد خویش سخت افسرده خاطر بود و در مرگ آنها مرثیه سرائی می‌کرد؛ یارانی چون بشیر بن اروح و کسانی که در نجیر به فرمان ابوبکر و به دست زیاد بن لبید بیاضی و عکرمة بن ابی جهل کشته شده بودند. شعبی گوید: ابوبکر اسیران نجیر را در برابر هر نفر چهار صد درهم، به اهل‌شان بازگردانید. اشعث بن قیس از تجار مدینه قرض گرفته و فدیه ایشان را ادا کرد و سپس قرض تجار را پرداخت. و هم او بود که بر بشیر بن اروح که همراه کندیان به محضر رسول خدا(ص) رسید و سپس مرتد شده بود و هم بر کسانی که در هنگام تصرف دژ نجیر به قتل رسیدند.

اشعث و مرد یهودی

اشعث می‌گوید: میان من و مردی یهودی بر سرزمینی معامله‌ای شد ولی او حق مرا انکار می‌کرد. او را برای محاکمه خدمت پیامبر(ص) بردم. حضرت فرمود: “دلیلی بر این ادعای خویش داری؟”، گفتم: نه، پس حضرت به مرد یهودی فرمود: “آیا قسم می‌خوری؟”، گفتم: یا رسول الله! اگر او قسم بخورد مال را خواهد ربود، در این حال این آیه نازل شد: ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَأَيْمَانِهِمْ ثَمَنًا قَلِيلًا﴾. ابن وائل گوید: “اشعث به ما گفت این آیه درباره من نازل شده است”.

اسراف‌کاری اشعث

اشعث در زندگی شخصی خویش مردی مسرف بوده است. نواده او قیس بن محمد بن اشعث گوید: “او زمانی که به امر عثمان، استاندار آذربایجان بود یکبار بر چیزی قسم خورد و بعد از آن پانزده هزار درهم برای کفاره قسم خویش پرداخت”.

فریب‌کاری اشعث

سعید بن قیس همدانی از همراهی امام علی(ع) در بصره (جنگ جمل) سرباز زده بود. امام بعد از ورود به کوفه او را سرزنش کردند و او وعده همکاری داد. حضرت قصد داشتند از او دلجویی نمایند و به نقل ابن جوزی، ام عمران، دختر وی را برای فرزند خویش امام حسن(ع) خواستگاری نمود. سعید از امام علی(ع) برای مشورت با همسرش مهلتی تقاضا کرد و از محضر امام(ع) مرخص شد. اشعث که از این ماجرا خبردار شده بود به دیدار سعید بن قیس رفته، به او گفت: “اگر این کار صورت پذیرد، امام حسن(ع) بر او افتخار کرده، خواهد گفت: من فرزند رسول خدا(ص) و پسر امیرالمؤمنیم، در حالی که دختر تو این فضیلت را ندارد. ولی می‌خواهی او را به همسری کسی دهی که با او برابر باشد؟” سعید پرسید: او کیست؟ اشعث گفت: “فرزندم محمد (از ام فروه، خواهر ابوبکر و عمه عایشه)”. سعید با عجله و بدون تأمل پذیرفته، گفت: “دخترم را به فرزند تو تزویج نمودم”. پس از آن، اشعث با عجله به محضر امام(ع) رسیده، گفت: “آیا برای (امام) حسن خواستگاری کرده‌ای؟” امام علی(ع) فرمود: “آری”. اشعث گفت: “آیا دختری شریف‌تر از نظر خانواده و بزرگوار‌تر از نظر نسب و زیباتر از نظر جمال و فزون‌تر از نظر مال به شما معرفی نمایم؟”. امام(ع) فرمود: “او کیست؟” اشعث گفت: “دخترم جعده”. امام علی(ع) فرمود: “در این باره قبلاً با مردی - سعید بن قیس - گفتگو نموده‌ام”. اشعث گفت: “ولی آن‌چه شما درباره‌اش گفتگو کردید، میسر نیست”. امام علی(ع) فرمود: “او مهلت خواست تا با همسر خویش مشورت کند”. اشعث گفت: “او دخترش را به عقد پسر من درآورد”. امام(ع) فرمود: “چه زمانی؟” اشعث گفت: “قبل از آن‌که خدمت شما برسم”. بعد از این گفتگو امام(ع) نظر امام حسن(ع) را درباره دختر اشعث پرسید و از او خواستگاری نمودند. سعید بن قیس همدانی از این که دختر خویش را به عقد محمد بن اشعث درآورد، سعادت بزرگی را از دست داد اما دریافت که کندی یک چشم، او را فریب داده است، لذا او را به شدت سرزنش کرده، گفت: “ای اعور (یک چشم)! تو مرا فریب دادی!” اشعث گفت: “نه، تو آن احمقی بودی که راجع به فرزند رسول خدا(ص) مهلت مشورت خواستی”. سپس با عجله تمام مقدمات عروسی را فراهم نموده و از منزل خویش تا منزل امام(ع) فرش گسترد و عروس را به خانه امام(ع) برد؛ به این امید که به مردم بگوید اگر یک دخترم، همسر عمرو بن عثمان است که بر امام خروج کرده، دختر دیگرم عروس امیرالمؤمنین(ع) است.

نفاق اشعث

اشعث بن قیس با آن‌که در زمره اصحاب امیرالمؤمنین علی(ع) بود، از جمله منافقان در دوران خلافت آن حضرت به شمار می‌رفت؛ همانند عبدالله بن ابی بن سلول که هر دو از سرکردگان نفاق در دوران خویش بودند.

موافقت همگان بر لعن اشعث

اشعث در زندگانی شصت و سه ساله خود آن‌چنان رفتاری داشته که کمتر کسی مانند او در تاریخ مورد لعن واقع شده است. مسلمین و کفار و اسیران قبیله‌اش همواره او را لعنت می‌کردند.

سرانجام اشعث بن قیس

اشعث بن قیس در سن شصت و سه سالگی و در سال ۴۲ یا چهل هجری، چهل روز بعد از شهادت امام علی(ع) در کوفه درگذشت و در خانه خویش مدفون شد. گفته شده، امام حسن(ع) بر او نماز گزارد ولی امام حسن(ع) در سال ۴۲ هجری در کوفه نبوده و در مدینه به سر می‌برد.

جستارهای وابسته

منابع

• ناظم‌زاده، سید اصغر، اصحاب امام علی
• افشار، محمد تقی، مقاله «اشعث بن قیس کندی»، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۳

پانویس

پیوند به بیرون

• موسوعة رواة الحدیث