افضلیت امام علی در کلام اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث افضلیت امام علی است. افضلیت امام علی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: افضلیت امام علی در قرآن - افضلیت امام علی در حدیث - افضلیت امام علی در کلام اسلامی - افضلیت امام علی بر صحابه - افضلیت امام علی از دیدگاه اهل سنت - پرسش‌های مرتبط

مقدمه

در اینکه برترین فرد امت اسلامی پس از پیامبر (ص) چه کسی است سه دیدگاه معروف و دو دیدگاه شاذ مطرح شده است.

1. مذاهب شیعی و گروهی از معتزله، علی بن ابی طالب (ع) را برترین صحابه پیامبر دانسته‌اند. عده‌ای از صحابه مانند: زبیر، حذیفه بن یمان، جابر بن عبدالله انصاری، عمار بن یاسر، سلمان فارسی، ابوذر غفاری، مقداد بن اسود و برخی از تابعین مانند: مجاهد، عطاء و سلمه بن کهیل نیز طرفدار این دیدگاه بودند.
2. اهل‌سنت و گروهی از معتزله به افضلیت ابوبکر اعتقاد داشته‌اند. از صحابه، عمر، عثمان و ابوهریره و از تابعین، حسن بصری و شعبی طرفدار این نظریه بودند.
3. برخی از معتزله و اشاعره نیز بر این باور بوده‌اند که تعیین برترین فرد در میان صحابه ممکن نیست و باید در این باره توقف کرد.

دو دیدگاه شاذ در این باره، یکی افضلیت عباس عموی پیامبر و دیگری افضلیت عمر است.

تصریح به افضلیت حضرت علی (ع)

در اینکه امیر المؤمنین (ع) از همۀ صحابه ـ بلکه انبیا و اوصیای الهی ـ در جهات مختلف برتر است، روایات فراوانی نقل شده و پیامبر خدا (ص) فضایل او را یک‌ به‌ یک برشمرده و افضل از دیگران دانسته است. امام علی (ع) انبوهی از معارف غیبی را می‌دانست که بسیاری از پیامبران پیشین نمی‌دانستند، البته ایشان پیامبر نبود، یعنی امر جدیدی که هیچ پیامبری حتی حضرت رسول (ص) نفرموده باشد، ندارد

برخی از روایات دربارۀ افضلیت امیرالمؤمنین {{ع]] عبارت‌اند از:

1. پیامبر (ص) خطاب به عبدالرحمن بن عوف فرمود: «" إنّكم أصحابي و علي بن أبي طالب أخي و منّي و أنا من علي، فهو باب علمي و وصيّي، و هو و فاطمة و الحسن و الحسين هم خير الأرض عنصراً و شرفاً و كرماً "»
2. عایشه از پیامبر خاتم|پیامبر (ص) روایت می‌کند که بهترین خلق و بزرگ‌ترین آنان نزد خداوند در قیامت را خوارج خواهد کشت: "آنان، بدترينِ مردم و آفريده‌ها هستند كه بهترينِ مردم و آفريدهها و نزديكترين‌شان به خدا، آنان را خواهد كشت". حضرت شخص خود و اهل بیتش را برگزیده الهی بر جمیع مخلوقات توصیف می‌کند: "خداوند تعالى مرا و اهل بيت مرا بر جميع خلق اختيار كرد... پس من و اهل بيت من از ميان خلق او برگزيده او هستيم‏"
3. پیامبر خاتم|پیامبر (ص) در میان جمعی از انصار و مهاجر خطاب به حضرت علی (ع) فرمود: "ای علی! اگر احدی عبادت خدا را به کمال انجام دهد، سپس در افضلیت تو و اهل بیتت بر مردم شک و تردید نماید، در آتش خواهد بود".
4. حدیث دیگر معروف به حدیث «أَكْلِ‏ الطَّيْر» است که برخی از اهل سنت مانند حاکم نیشابوری در مستدرک و ذهبی در تذکرة الحفاظ به صحت آن تصریح داشتند. انس بن مالک می‌گوید من پرنده‌ه‌ای بریان شده برای پیامبر (ص) تقدیم کردم، حضرت لقمه‌ای از آن را میل نمود و فرمود: "خدایا! بهترین و دوست‌داشتنی‌ترین خلقت از اولین تا آخرین را به سوی ما برسان". أنس می‌گوید: ناگاه صدای درب به صدا درآمد و دیدم که علی (ع) است. بعد از ورود حضرت علی (ع)، پیامبر خاتم|پیامبر (ص) برای اجابت دعایش حمد و سپاس خدا را نمود.
5. روایت صریح و شفاف که بر افضلیت امامان بر همه مردم حتی پیامبران پیشین دلالت می‌کند، روایت علی (ع) است که در کتب فریقین آمده است. آن حضرت از پیامبر پرسید که شما افضل هستنید یا جبرئیل؟ پیامبر خاتم|پیامبر (ص) با تصریح به افضلیت پیامبران بر فرشتگان فرمود: "اى علىّ! خداوند - تبارك و تعالى - پيامبران مرسل خود را بر ملائكه مقرّب خود برترى داده است و مرا بر تمام انبياء و مرسلين برترى داده است، و فضيلت، بعد از من براى تو و امامان بعد از تو می‌باشد، و ملائكه كمككار ما و دوستان ما هستند".

افضلیت امام علی بر صحابه

روایات زیادی وجود دارد که امیرالمؤمنین (ع) را برتر از صحابه دانسته است، مانند حدیث پیامبر اکرم (ص) که فرمودند: « عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ أَقْدَمُ أُمَّتِي سِلْماً وَ أَكْثَرُهُمْ عِلْماً وَ أَصَحُّهُمْ دِيناً وَ أَكْثَرُهُمْ يَقِيناً وَ أَكْمَلُهُمْ حِلْماً وَ أَسْمَحُهُمْ كَفّاً وَ أَشْجَعُهُمْ قَلْباً وَ هُوَ الْإِمَامُ وَ الْخَلِيفَةُ بَعْدِي‏» که برتری آن حضرت را از نظر سابقۀ در اسلام، علم، دین، یقین، حلم، بخشندگی و شجاعت بیان فرموده و بر امامت و خلافت وی پس از خود تصریح کرده است. در میان متکلمان شیعه و اهل سنت، در اینکه علی (ع) افضل است یا دیگری، بحث‌هایی وجود دارد و برخی این حقیقت روشن‌تر از آفتاب را منکر شده‌اند. در مقابل، عالمانی از شیعه هم در ردّ نظریه آنان تألیفات مستقلی دارند. تفضیلیّه، نام گروهی است که به برتری آن حضرت باور دارند.

مؤمن الطاق و قول به افضلیت امیرالمؤمنین (ع)

مؤمن الطاق بر پایه دو آیه از قرآن کریم نشان می‌دهد علی بن ابی طالب (ع) تنها فردی است که شایسته فرمانبری و تصدی منصب امامت پس از رسول خداست. او با طرح آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَكُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ﴾ اعتقاد خویش را به کرسی اثبات می‌نشاند. آیه فوق، که به "آیه صادقین" مشهور است و در اواخر عمر مبارک پیامبر اسلام (ص) نازل شده، درصدد ساخت بستر‌های ولایت و امامت علی بن ابی طالب (ع) پس از رسول خداست. مؤمن الطاق با بیان این آیه اشاره می‌کند خداوند ما را به اطاعت راستگویان فراخوانده است. او توجه می‌دهد منظور از "صادقین" در این آیه هر انسان راستگویی نیست، بلکه افراد خاصّی منظور است، ازاین رو ابراز می‌کند مصداق آیه، علی بن ابی طالب (ع) است. مؤمن الطاق برای تحدید مصداق آیه و تأیید ادعای خویش، دیگر بار به قرآن تمسک می‌کند، آنجا که علی (ع) به صفت راستگویی شناخته می‌شود: ﴿وَالصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ وَحِينَ الْبَأْسِ أُولَئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ﴾.

مؤمن الطاق با تاکید بر این موضوع که آن حضرت هیچ وقت از جنگ فرار نکرد و حال آنکه دیگران بارها گریختند، ابراز می‌کند در این آیه راستگویان و پرهیزکاران با مشخصه شکیبایی در جنگ و سختی شناسانده شده‌اند و این فضیلتی است که اجماعاً و تاریخاً برای حضرت امیر (ع) ثابت است و دیگران از آن بی‌بهره‌اند.

ناگفته نماند این آیه در کنار آیه ولایت: ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾ و آیه تبلیغ: ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾ از آیاتی است که متکلمان از آن به عنوان نصوص دال بر امامت حضرت علی (ع) هم بهره جسته‌اند.

از دیگر فضایلی که مؤمن الطاق برای حضرت علی (ع) می‌شمارد همانا دستور رسول اکرم (ص) مبنی بر مسدود نمودن تمامی درهای مسجد، به جز در خانه علی بن ابی طالب (ع) است. این فضیلت از آن روست که رسول اکرم (ص) این مجوز را به احدی دیگر ندادند و حال آنکه دیگران (همچون خلیفه نخست) نیز بدین کار مشتاق بودند. داستان لیلة المبیت، نمونه‌ای دیگر است که به زعم مؤمن الطاق بر برتری علی بن ابی طالب (ع) بر دیگر خلفا دلالت دارد.

همچنین حکایتِ تبلیغ سوره مبارکه برائت و مأمور شدن حضرت علی (ع) برای رساندن احکام این سوره. این مأموریت از جانب رسول خدا (ص) در حالی رخ داد که مأمور سابق (ابوبکر) از این کار عزل شد. مؤمن الطاق این قضیه را از جمله فضایل حضرتش می‌داند. اما این اقدام آگاهانه پیامبر (ص) که بنا به دستور خداوند انجام یافت، چه حکمتی داشت؟ مؤمن الطاق بر این باور است که هدف رسول خدا (ص) از این تغییر مأموریت، معرفی برترین و افضل‌ترین افراد بود تا ذهن مردم را از کسی که تصور می‌کردند افضل است، به سوی برترینِ حقیقی و واقعی هدایت نماید. بدین جهت در ابتدا این مأموریت را به ابوبکر سپرد و بعد او را عزل کرد و علی (ع) را مأمور این کار نمود.

مؤمن الطاق برای نشان دادن فضایل امام علی (ع) به حدیث ثقلین، سفینه و منزلت نیز اشاره می‌کند. همچنین در نوشته‌های مؤمن الطاق روایات فراوانی وجود دارد که نشان می‌دهد به عقیده وی برخی از آیات قرآن در مقام بیان فضائل و مناقب اهل بیت هستند. برای نمونه، مؤمن الطاق منظورِ آیه شریفه ﴿قُلْ هَذِهِ سَبِيلِي أَدْعُو إِلَى اللَّهِ عَلَى بَصِيرَةٍ أَنَا وَمَنِ اتَّبَعَنِي﴾ را رسول خدا، علی مرتضی و اوصیای پس از او می‌داند و یا آیه شریفه ﴿كَشَجَرَةٍ طَيِّبَةٍ أَصْلُهَا ثَابِتٌ وَفَرْعُهَا فِي السَّمَاءِ * تُؤْتِي أُكُلَهَا كُلَّ حِينٍ بِإِذْنِ رَبِّهَا﴾ را در مقام بیان فضایل خاندان اهل بیت تفسیر می‌کند. او دشمنان ایشان را نیز در مقام شجره خبیثه می‌شمارد. آیه ﴿الَّذِينَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ بِغَيْرِ حَقٍّ إِلَّا أَنْ يَقُولُوا رَبُّنَا اللَّهُ﴾ به نظر مؤمن الطاق نیز در شأن رسول خدا، علی مرتضی، حمزه، جعفر و سیدالشهداء علیهم صلوت الله است و منظور از ﴿إِلَيْنَا﴾ در آیه ﴿قُولُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَمَا أُنْزِلَ إِلَيْنَا﴾، که خطاب به یهود و نصارا برای ایمان آوردن است، همانا علی مرتضی، صدیقه طاهره، حسنین و ائمه (ع) هستند. او ایمان آوردن مردمان را در آیه شریفه ﴿فَإِنْ آمَنُوا بِمِثْلِ مَا آمَنْتُمْ بِهِ﴾ را این گونه تفسیر می‌کند که اگر مردمان همان سان ایمان بیاورند که علی و فاطمه و ائمه از اولاد ایشان ایمان آورده‌اند، آنگاه مطابق با فرموده خداوند هدایت شده‌اند و اگر روی از ایشان بر تابند گویی اینکه سرستیز دارند. مؤمن الطاق ذیل آیه ﴿كُلُّ شَيْءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ﴾ ابراز می‌کند منظور از وجه خداوند، همانا ائمه (ع) هستند که اطاعت از ایشان و مودتشان واجب است

افضلیت امام علی در ولایت و امامت از منظر عقل و نقل

در آیه مباهله مراد از ﴿أَبْنَاءَنَا﴾، حسنین (ع) و ﴿نِسَاءَنَا﴾ حضرت زهرا (س) است. بنابراین، مصداق ﴿أَنْفُسَنَا﴾ باید کسی باشد که از پسر و دختر به صاحب دعوت نزدیک‌تر است. ﴿أَنْفُسَنَا﴾، یعنی «خودمان» و تأمل در آیه مورد بحث نشان می‌دهد که پس از رسول خدا (ص) کسی برتر از امیر مؤمنان (ع) نیست؛ زیرا قطعاً مراد از ﴿أَنْفُسَنَا﴾ خود پیامبر (ص) نیست؛ چون دعوت کننده غیر از دعوت شونده است و اساساً هیچ کس خود را دعوت نمی‌کند. ﴿أَنْفُسَنَا﴾ در آیه به همان معنای حقیقی‌اش، یعنی «خودمان»، به کار رفته است. اینجا چون خود پیامبر (ص) مخاطب خداست، معنا این است: «یا خود تو یا کسی که به منزله جان توست باید به صحنه مباهله بیاید». بنابراین، مراد از ﴿أَنْفُسَنَا﴾ کسی است که به منزله جان پیامبر (ص) است و به لحاظ مماثلت و مشابهت وی با پیامبر (ص) در موضوع مباهله، باید در واقعه حاضر باشد تا امر الهی محقق گردد.

نکته دیگر آنکه شخصی که به منزله جان انسان است، از کسی که با انسان پیوند خویشاوندی دارد به مراتب بالاتر است. این مسئله در بیان ائمه (ع) درباره امامان و اوصیاء آنان به کار رفته است. چنان‌که امام صادق (ع) در عتاب یکی از فرزندان خود به نام عبداللّه، هنگامی که او خود را با امام کاظم (ع) که به لحاظ پدری و مادری یکسان بودند مقایسه می‌کند، ایشان امام کاظم (ع) را نفس خود بیان می‌فرمایند: «عَنْ طَاهِرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: كَانَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (ع) يَلُومُ عَبْدَ اللَّهِ وَ يُعَاتِبُهُ وَ يَعِظُهُ وَ يَقُولُ مَا مَنَعَكَ أَنْ تَكُونَ مِثْلَ أَخِيكَ فَوَ اللَّهِ إِنِّي لَأَعْرِفُ النُّورَ فِي وَجْهِهِ فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ لِمَ أَ لَيْسَ أَبِي وَ أَبُوهُ وَاحِداً وَ أُمِّي وَ أُمُّهُ وَاحِدَةً فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ إِنَّهُ مِنْ نَفْسِي وَ أَنْتَ ابْنِي».

چنین تعبیری از مقام عصمت در مقاطع مختلف تاریخی و با بیان‌های گوناگون، خبر از مقام و مرتبه صاحب آن در علم و بصیرت الهی می‌دهد؛ چنان‌که پیامبر اکرم (ص) در مورد حضرت علی (ع) این مطلب را بارها ذکر فرمودند؛ از جمله ایشان در پایان خطبه‌ای که به مناسبت حلول ماه مبارک رمضان ایراد فرمودند، خبر شهادت علی (ع) را به حضرتش دادند و سپس خطاب به ایشان فرمودند: «يَا عَلِيُّ مَنْ‏ قَتَلَكَ‏ فَقَدْ قَتَلَنِي‏ وَ مَنْ أَبْغَضَكَ فَقَدْ أَبْغَضَنِي وَ مَنْ سَبَّكَ فَقَدْ سَبَّنِي لِأَنَّكَ مِنِّي كَنَفْسِي رُوحُكَ مِنْ رُوحِي وَ طِينَتُكَ مِنْ طِينَتِي إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى خَلَقَنِي وَ إِيَّاكَ وَ اصْطَفَانِي وَ إِيَّاكَ وَ اخْتَارَنِي لِلنُّبُوَّةِ وَ اخْتَارَكَ لِلْإِمَامَةِ فَمَنْ أَنْكَرَ إِمَامَتَكَ فَقَدْ أَنْكَرَ نُبُوَّتِي يَا عَلِيُّ أَنْتَ وَصِيِّي وَ أَبُو وُلْدِي وَ زَوْجُ ابْنَتِي وَ خَلِيفَتِي عَلَى أُمَّتِي فِي حَيَاتِي وَ بَعْدَ مَوْتِي أَمْرُكَ أَمْرِي وَ نَهْيُكَ نَهْيِي أُقْسِمُ بِالَّذِي بَعَثَنِي بِالنُّبُوَّةِ وَ جَعَلَنِي خَيْرَ الْبَرِيَّةِ إِنَّكَ لَحُجَّةُ اللَّهِ عَلَى خَلْقِهِ وَ أَمِينُهُ عَلَى سِرِّهِ وَ خَلِيفَتُهُ عَلَى عِبَادِهِ».

ایشان همچنین درباره مولا (ع) خطاب به ام‌سلمه فرمودند: «يَا أُمَّ سَلَمَةَ هَذَا عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ لَحْمُهُ مِنْ لَحْمِي وَ دَمُهُ مِنْ دَمِي وَ هُوَ مِنِّي بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِيَّ بَعْدِي يَا أُمَّ سَلَمَةَ اسْمَعِي وَ اشْهَدِي هَذَا عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ وَ سَيِّدُ الْمُسْلِمِينَ وَ هُوَ عَيْبَةُ عِلْمِي‏ وَ بَابِيَ الَّذِي أُوتِيَ مِنْهُ وَ هُوَ الْوَصِيُّ بَعْدِي عَلَى الْأَمْوَاتِ مِنْ أَهْلِ بَيْتِي وَ الْخَلِيفَةُ عَلَى الْأَحْيَاءِ مِنْ أُمَّتِي وَ أَخِي فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ وَ هُوَ مَعِي فِي السَّنَامِ الْأَعْلَى اشْهَدِي يَا أُمَّ سَلَمَةَ وَ احْفَظِي أَنَّهُ يُقَاتِلُ النَّاكِثِينَ وَ الْقَاسِطِينَ وَ الْمَارِقِينَ».

به کار رفتن تعبیر نفس نبی اکرم (ص) برای حضرت علی (ع) از سوی پروردگار، تعبیری منحصر به فرد است که دلالت بر وحدت جایگاه بلند ولایت علوی (ع) با رسالت نبوی (ص) دارد. اگر نفس پیامبر (ص) در بالاترین مراتب ممکنات در نظام تکوین و تشریع قرار دارد، به کار بردن این تعبیر در خصوص امیرالمؤمنین (ع) در قرآن که در مصداق شأن نزول آن نیز تردید و اختلافی وجود ندارد) دلالت بر جایگاه و مرتبت منحصر به فرد حضرتش در میان خمسه طیبه (ع) بعد از پیامبر (ص) دارد. اگر هیچ آیه‌ای در قرآن غیر از آیه مباهله در اثبات وصایت امیرالمؤمنین (ع) بعد از نبی اکرم (ص) نبود، کفایت می‌کرد؛ زیرا کسی که از سوی پروردگار نفس نبی اکرم (ص) معرفی شده - با توجه به معنایی که برای نفس ذکر گردید - باید در برجسته‌ترین خصوصیات، که تشخص و ذاتیات او را معین می‌کند، نازل منزله رسول اکرم (ص) باشد. خداوند پیامبر اکرم (ص) را به مجموعه صفاتی از قبیل داشتن علم لدنی، عصمت و داشتن بصیرت الهی معرفی می‌نماید و سپس ولایت ایشان را بر همگان واجب می‌نماید و می‌فرماید: ﴿النَّبِيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ﴾.

بنابراین، کسی که به منزله نفس نبی (ص) است، باید دارای چنین ویژگی‌هایی باشد تا ولایت او بر همگان ثابت شود. این همان تعبیری است که رسول اکرم (ص) در مواقف گوناگون و خصوصاً روز غدیر بارها درباره امیرالمؤمنین (ع) تکرار کردند و فرمودند: «أَ لَسْتُ أَوْلَى مِنْكُمْ بِأَنْفُسِكُمْ قَالُوا: بَلَى یَا رَسُولَ اللَّهِ (ص). قَالَ: مَنْ‏ كُنْتُ‏ مَوْلَاهُ‏ فَعَلِيٌّ‏ مَوْلَاهُ‏».

آیات و روایات دیگر در شأن حضرت علی (ع)، نظیر حدیث منزلت «أَنْتَ‏ مِنِّي‏ بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ‏ مِنْ مُوسَى» و آیه ﴿وَيَتْلُوهُ شَاهِدٌ مِنْهُ...﴾ و یا ﴿قُلْ هَذِهِ سَبِيلِي أَدْعُو إِلَى اللَّهِ عَلَى بَصِيرَةٍ أَنَا وَمَنِ اتَّبَعَنِي﴾ و... مؤید این مطلب است که در محتوای محاجه، تمامی افراد این گروه طرف بحث بوده‌اند و نه شخص رسول اکرم (ص)..

افضلیت امام علی

امامی که می‌خواهد حاکم بر جامعه اسلامی شود و از طرفی مرجع دینی باشد تا مردم مسائل اسلامی خود را از آن یاد بگیرند باید افضل الناس باشد،؛ چراکه قبیح است تقدم مفضول بر افضل، هم عقل به این واقعیت حکم می‌کند، و هم قرآن می‌فرماید: ﴿أَفَمَنْ يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ يُتَّبَعَ أَمَّنْ لَا يَهِدِّي إِلَّا أَنْ يُهْدَى فَمَا لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ﴾.

پس تقدم افضل، از ضروریات است، و بدون تردید و به اعتراف دوست و دشمن، علی (ع) بعد از پیغمبر اسلام (ص) افضل امت و اصحاب بوده است، و کافی است برای اثبات این حقیقت به آیه مباهله توجه کنید: ﴿وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَكُمْ﴾ که علی (ع) در این داستان، نفس پیامبر معرفی شده است؛ زیرا به اتفاق مفسرین و راویان حدیث، منظور از ﴿أَنْفُسَنَا﴾ علی (ع) است که پیامبر (ص) او را در روز مباهله با خود برد تا با نصارای نجران به نفرین بنشیند و در کنار آن دو، فاطمه بود: ﴿وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ﴾ و حسن و حسین ﴿أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ﴾ که نصارای نجران ترسیدند و از مباهله اعلام انصراف نمودند و به جزیه تن دادند، و همان طوری که پیامبر افضل الناس است علی هم که جان پیغمبر است افضل الناس است. و افضلیت علی (ع) از همه مردم از همان ابتدای بعثت معلوم است، چنانچه در نهج البلاغه آمده است که حضرت می‌فرماید: «با پیغمبر در کوه حرا بودم (علی کودک بوده است) وقتی که وحی بر ایشان نازل شد صدای ناله شیطان را شنیدم، آن حضرت به من فرمود: «(یَا عَلِيُّ) إِنَّكَ تَسْمَعُ مَا أَسْمَعُ وَ تَرَى مَا أَرَى وَ لَكِنَّكَ لَسْتَ بِنَبِيٍّ»؛ تو می‌شنوی آنچه من می‌شنوم و تو می‌بینی آنچه من می‌بینم و لکن تو پیغمبر نیستی».

مسلماً این فضیلت، مختص به علی است؛ زیرا اگر در همان جا کنار علی (ع) فرد دیگری هم بود آن صدا را نمی‌شنید، چون آن شنیدن، صدایی نبوده که در فضا پخش شود که بگوییم هر کس گوش می‌داشت می‌شنید بلکه سمع و حش و بینش دیگری می‌خواهد که ما از آن بی‌خبریم. همان گونه که پیامبر (ص) فرمود: « إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى جَعَلَ لِأَخِي عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ فَضَائِلَ لَا يُحْصِي عَدَدَهَا غَيْرُهُ...»؛ «خداوند برای برادرم علی فضایلی قرار داده که قابل شمارش نیست.»...

و باز می‌فرماید: «لَوْ أَنَّ الْغِيَاضَ أَقْلَامٌ وَ الْبَحْرَ مِدَادٌ وَ الْجِنَّ حُسَّابٌ وَ الْإِنْسَ كُتَّابٌ مَا أَحْصَوْا فَضَائِلَ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ»؛ «اگر باغ‌ها قلم شود و دریاها مرکب و جن حسابگر و بشر نویسنده شوند نمی‌توانند فضایل علی را احصا کنند»

افضلیت امیرالمؤمنین (ع)

راه دیگری که برای اثبات امامت و خلافت بلا فصل حضرت امیرالمؤمنین علی (ع) از آن استفاده شده است، بررسی و مقایسه امتیازات و فضائل و مناقب آن حضرت است. البته باید توجّه داشت که وجود نورانی و مطهّر امیر عالم علی بن ابی طالب (ع) قابل مقایسه با هیچ کس نیست، او نفس رسول (ص) است و خود فرمود: «لَكِنِّي أَسْفَفْتُ إِذْ أَسَفُّوا وَ طِرْتُ إِذْ طَارُوا»؛

هرگاه آنها فرود آمدند من با آنها فرود آمدم، (یعنی من برای مصلحت اسلام و مسلمین در همه مراحل در بلندی‌ها و سرازیری‌ها با ایشان هماهنگی کردم و همچون طائر و پرنده‌ای، همین که می‌خواستند خود را به زمین نزدیک کنند، نزدیک می‌شدم) و آنگاه که آنها به هوا پرواز می‌کردند (و بلند پروازی می‌نمودند) من هم پرواز می‌کردم.

و فرمود: «يَنْحَدِرُ عَنِّي السَّيْلُ وَ لَا يَرْقَى إِلَيَّ الطَّيْرُ»؛ مانند کوهی هستم که سیل از من روان می‌گردد و پرنده‌ای، به قلّه مقام من نمی‌رسد.

اگر امکان مقایسه و برتری سنجی باشد، امیرالمؤمنین علی (ع) را باید با انبیاء و اوصیاء قرین ساخت، نه با فرومایگان و پست فطرتان اهل سقیفه؛ چقدر ناپسند است که بگوئیم امیرالمؤمنین علی (ع) چنین بود و ابوبکر و عمر و عثمان چنان بودند، مثل آنکه بگوئیم این شمشیر بُرّنده‌تر است یا آن چوب و آجر؟.

باید امیرالمؤمنین علی (ع) را اگر قابل مقایسه باشد، با انبیائی چون ابراهیم خلیل، موسای کلیم، عیسی بن مریم و داوود و یوشع بن نون و اوصیای انبیاء (ع) سنجید نه با عمر و ابوبکر و عثمان.

چه زشت است مقایسه سفیهان جاهل و اعراب بدوی دور از هر گونه علم و ادب و کمال با باب مدینه علم رسول و گوینده کلام: «سَلُونِي قَبْلَ أَنْ تَفْقِدُونِي» و توصیف کننده توحید با زیباترین لسان: «وَ كَمَالُ التَّوْحِيدِ نَفْيُ الصِّفَاتِ عَنْهُ لِشَهَادَةِ كُلِّ صِفَةٍ أَنَّهَا غَيْرُ الْمَوْصُوفِ وَ شَهَادَةِ الْمَوْصُوفِ أَنَّهُ غَيْرُ الصِّفَةِ»، و آنکه فرمود: «فَمَنْ وَصَفَ اللَّهَ سُبْحَانَهُ فَقَدْ قَرَنَهُ وَ مَنْ قَرَنَهُ فَقَدْ ثَنَّاهُ وَ مَنْ ثَنَّاهُ فَقَدْ جَزَّأَهُ وَ مَنْ جَزَّأَهُ فَقَدْ جَهِلَهُ».

اما چاره چیست؟ چون بنای علم کلام بر مقایسه میان امام های مسلمین است، ناگزیر از هر دو گروه عرشیان و دوزخیان نام برده می‌شود و صفات ظاهره که قابل درک برای عموم باشد، مطرح می‌گردد.

وقتی می‌گوییم: «امیرالمؤمنین (ع) افضل از سه نفر و از جمیع امت بود» یعنی در همه کمالات بر همگان برتری داشت و به این سبب، مرتبه قرب او نزد حق تعالی بیش‌تر بود، پس او اولی به تقدیم است؛ زیرا عقل به صراحت حکم می‌کند که تقدیم مفضول بر فاضل قبیح است و هیچ عاقلی تجویز نمی‌کند کسی که از همه اعلم باشد و از همه بیش‌تر به علم خود عمل می‌کند، او باید تابع نادانی باشد که به همه علم خود عمل نمی‌کند، چنان که صریح آیات قرآن بر این مطلب دلالت دارد، مثل: ﴿هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ﴾ و ﴿أَفَمَنْ يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ يُتَّبَعَ أَمَّنْ لَا يَهِدِّي إِلَّا أَنْ يُهْدَى فَمَا لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ﴾

دیدگاه ابن ابی الحدید درباره افضلیت امام علی (ع)

ابن أبی الحدید پس از بیان این بیست و چهار خبر می‌گوید: بدان که ما این اخبار را در این جا ذکر کردیم، به علّت آنکه بسیاری از کسانی که از علی انحراف دارند، چون بر گفتار او در «نهج البلاغه» و غیر آن بگذرند، که متضمّن بیان و حدیثی است از نعمت‌های خداوندی که وی را از خواص رسول خدا (ع) قرار می‌دهد، و او را از غیر او متمایز می‌کند، او را به کبر و خودپسندی و فخر نسبت می‌دهند، و قبل از آنها جماعتی از صحابه، علی را بدین نسبت‌ها نسبت می‌دادند. به عمر بن خطاب گفته شد: ولّ عليّا أمر الجيش و الحرب؛ «علی را سرلشکر برای امر لشکریان و جنگ قرار بده!» عمر گفت: هو أتيه من ذلك؛ «علیّ مقامی بالاتر از این می‌خواهد، و تکبّرش اقتضای پذیرش چنین مأموریتی را به او نمی‌دهد» و زید بن ثابت گفت: ما رأينا أزهى من عليّ و أسامة؛ «ما بالنده‌تر و فخر فروشنده‌تر از علی و اسامه ندیده‌ایم».

و بنابر این، در این جا چون به تفسیر گفتار او رسیدیم که می‌گوید: «نَحْنُ الشِّعَارُ وَ الْأَصْحَابُ وَ الْخَزَنَةُ وَ الْأَبْوَابُ»؛ ما اهل بیت پیامبر (ص) به منزله جامه و پیراهن تن رسول خدا (ص) (یعنی نزدیکان و محرمان اسرار و خاصّان آن حضرت) و یاران راستین و خزانه داران و درهای علوم پیامبریم» با بیان این احادیث و روایات خواستیم بر بزرگی و عظمت مقام و منزلت او در نزد رسول خدا (ص) هشدار داده باشیم و متوجّه و متنبّه کنیم که کسی که درباره او چنین و چنان گفته شده است، اگر به آسمان هم بالا رود، و در هوا صعود نماید و بر فرشتگان و پیامبران از روی فخر و مباهات و بزرگ دانستن مقام خود ببالد، مورد ملامت قرار نمی‌گیرد، بلکه سزاوار و لایق چنین فخریّه و افتخاری است.

این از باب فرض بود، چگونه علی به خود ببالد و فخریّه کند؟ او اهل بالیدن و فخر کردن نیست. علی هیچ وقت در راه تعظّم و تکبّر و خودپسندی و بزرگ منشی، راه نرفته است و در این وادی وارد نشده است، نه در گفتارش و نه در کردارش، اخلاق او لطیف‌ترین خلق بشری و طبع او کریم‌ترین طبع بشری بوده است، و تواضع و فروتنی او از همه شدیدتر بود، و در برابر احسان و نیکی‌ها سپاسگزارتر بود، و چهره او بشّاش‌تر، و سیما و صورت او بازتر و خندان‌تر، تا به سرحدّی که نسبت داد به او کسی که نسبت داد که علی أهل مزاح و شوخی است. و این شوخی و مزاح دو صفتی هستند که با تکبّر و بلند منشی منافات دارند.

علی أحیانا بعضی از اوقات از این نوع بیانات را می‌آورد، هم چون کسی که سینه او از شدّت درد و گرفتگی أخلاط، به تنگ آمده و بخواهد خلط سینه را بیرون افکند، و یا هم چون شخص غصّه دار و حزینی که در زیر بار الم و اندوه خمیده و بخواهد شکایت خود را بیان نماید، و یا هم چون مهموم و مغمومی که بخواهد یک نفس آزاد بکشد، و قصد و نیّتی در مواقعی که از این نوع سخنان بر زبان راند، نداشت مگر به جهت شکر نعمت خداوند و تنبیه و آگاهی و بیدار کردن غافلان که بدانند خداوند این چنین فضیلتی را به او اختصاص داده است؛ زیرا این گونه بیانات از باب امر به معروف و ترغیب و تحریض بر اعتقاد حقّ و صواب در امر او بوده است، و از باب نهی از منکری است که مقدّم داشتن غیر او را بر او در فضل و فضیلت باشد، و خداوند سبحانه از تقدیم مفضول بر فاضل، و جلو انداختن غیر او بر او، نهی کرده است، آنجا که گوید: ﴿أَفَمَنْ يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ يُتَّبَعَ أَمَّنْ لَا يَهِدِّي إِلَّا أَنْ يُهْدَى فَمَا لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ﴾.

باری، امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (ع) دریائی بود بیکران، و بحری موّاج از علم و فهم و درایت، عالم بشریّت با کنار زدن او از صحنه تدبیر و اداره امر اجتماع و تکفّل تربیت بنی نوع آدمی را به مقام کمال، ضرری جبران ناپذیر و خسارتی شگرف را بر خود تحمیل کرد و آنها که متصدّی مقام وی شدند، و این کرسی را شاغل گشتند، از خود چیزی نداشتند که به نمایش بگذارند، نه علمی، نه فکری، نه تقوایی و نه دیانتی، در نتیجه در انبوهی از حقارت‌ها و نارسایی‌ها غوطه ور بودند و چیزی جز زبونی و عجز و جهل و وحشت و دهشت را برای عالم بشریّت به ارمغان نیاوردند.

ابوالحسن مرادی در این باب چه زیبا سروده است: «یا سائلی عن علیّ و الاولی عملوا به من السّوء ما قالوا و ما فعلوا لم یعرفوه فعادوه لجهلهم و النّاس کلّهم أعداء ما جهلوا»؛

ای کسی که از من درباره امیرالمؤمنین علیّ (ع) پرسش می‌کنی، بدان که آن کسانی که با اوبدی کردند، خودشان نه چیزی گفتند که قابل شنیدن باشد، و نه کاری انجام دادند که قابل ارائه و توصیف باشد. امیرالمؤمنین علیّ (ع) را نشناختند و به همین جهت با او از سر بغض و دشمنی برخاستند؛ زیرا که به مقام و منزلت او جاهل بودند، و مردم همگی دشمن آن چیزی می‌باشند که بدان جاهلند. (علّت عقب زدن امیرالمؤمنین علیّ (ع) کوتاهی فکرشان و جهلشان بود به سرمایه‌های او). بلکه کفر و نفاق و الحاد و حسد و کینه و دشمنی با دین و اولیای آن، سببِ اصلیِ محرومیّتِ مردم از امیرالمؤمنین (ع) است.

دیدگاه خواجه نصیر طوسی درباره افضلیت امام علی (ع)

محقق طوسی در بیان افضلیت امیرالمؤمنین (ع) از جهات مادی و معنوی مواردی را ذکر کرده است از جمله:

1. کثرت جهاد و صدمات وارده در جنگ‌های همراه پیامبر (ص) به قدری که هیچ کس در جنگ‌های بدر و احد و احزاب و خیبر و حنین و... به درجه جنگاوری و رشادت و ایثار امیرالمؤمنین علی (ع) نرسید.
2. اعلم بودن امیرالمؤمنین (ع) از غیر به جهاتی: الف) همراهی همیشگی با پیامبر (ص). ب) رجوع اصحاب در ماجرای‌ها مختلف - بعد از اشتباه شان - به سوی آن حضرت. ج) سخن پیامبر (ص) که فرمود: «عالم‌ترین شما به علم قضاوت علی (ع) است». د) اخبار خود امیرالمؤمنین (ع) مبنی بر دارا بودن علوم بی‌شمار.
3. مصداق ﴿أَنْفُسَنَا﴾ در آیه مباهله بودن.
4. کثرت سخاوت او بر دیگران.
5. زاهدترین شخص بعد از پیامبر (ص).
6. عابدترین مردم.
7. با حلم‌ترین مردم.
8. با شرافت‌ترین مردم در اخلاق.
9. اولین نفر در ایمان.
10. فصیح‌ترین مردم در کلام.
11. محکم‌ترین مردم در رای و نظر.
12. از همه بیشتر برای اجرای احکام الهی تلاش می‌کرد.
13. از همه بیشتر در حفظ کتاب خدا کوشا بود.
14. از غیب خبر می‌داد.
15. مستجاب الدعوه بود.
16. معجزات بسیاری از حضرتش دیده شد.
17. صفت «خویشاوندی رسول (ص)» به او اختصاص داشت
18. عقد برادری با پیامبر (ص).
19. محبت او بر همگان واجب است.
20. از سوی خدا یاری شده بود.
21. مساوات و برابری با پیامبران.
22. صاحب حدیث طیر و منزلت و غدیر و....
23. هرگز به خداوند (و لو یک چشم به هم زدن) کافر نشد.
24. مردم از وجود حضرت بسیار نفع می‌بردند.
25. حضرت در کمالات ظاهری و باطنی از همگان والاتر بود

شبهه وهابیان در افضلیت امام علی

وهابیان ادعا می‌کنند: میان مسلمانان، صحابه پیامبر(ص) از جایگاه ویژه‌ای برخوردارند. خلفای راشدین به دلالت روایات نبوی و اجماع علمای امت، برترین‌های صحابه پیامبر اکرم(ص) هستند؛ ولی شیعیان این حقایق را نادیده گرفته، با اجماع امت مخالفت می‌ورزند. آنان بر این باورند: علی(ع) - که چهارمین خلیفه است – بر همه صحابه حتی خلفای دیگر افضل است.

رتبه بندی و تفاضل بین انسان‌ها از لحاظ فضائل و کمالات معنوی بسان درجه بندی بین آنها در برخورداری از نعمت‌های مادی، امری انکار ناپذیر است. قرآن با صحه گذاشتن بر وجود چنین رتبه بندی می‌فرماید: ﴿وَرَفَعْنَا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ﴾. همچنین می‌فرماید: ﴿انْظُرْ كَيْفَ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ﴾. وجود چنین رتبه بندی حتی میان انبیای عظام نیز جریان دارد. قرآن با اشاره به این حقیقت می‌فرماید: ﴿تِلْكَ الرُّسُلُ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ﴾. نکته قابل توجه آن‌که اگر افضلیت فردی میان امت ثابت شد، بی‌تردید او سزاوارترین شخص به امامت و رهبری است. قرآن با اشاره به این حقیقت می‌فرماید ﴿أَفَمَنْ يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ يُتَّبَعَ أَمَّنْ لَا يَهِدِّي إِلَّا أَنْ يُهْدَى فَمَا لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ﴾.

از پیامبر اکرم(ص) می‌خوانیم: «ايما رجل استعمل رجلا على عشرة أنفس علم أن في العشرة أفضل ممن استعمل، فقد غش الله و غش رسوله و غش جماعة المسلمين»؛ «هر کس، شخصی را بر ده نفر بگمارد، در حالی که می‌داند میان آنها فاضل‌تر از آن وجود دارد، به طور یقین به خدا و رسول و جماعت مؤمنان خیانت کرده است». آنچه از آیات و روایات در باب افضلیت امیر مؤمنان علی(ع) و اهل بیت(ع) استفاده می‌شود، این است که آنان هم برتری مطلق دارند و هم این جایگاه منحصراً برای آن بزرگواران است. علی(ع) می‌فرماید: «أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ أَحَقَّ النَّاسِ بِهَذَا الْأَمْرِ أَقْوَاهُمْ عَلَيْهِ وَ أَعْلَمُهُمْ بِأَمْرِ اللَّهِ فِيهِ»؛ «‌ای مردم! سزاوارترین فرد به مقام خلافت کسی است که از همه، نسبت به اجرای آن تواناتر و نسبت به حکم خدا درباره آن داناتر باشد». از این رو پیروان مکتب اهل بیت(ع)، با الهام از آموزه‌های قرآن و پیامبر(ص)، امیرمؤمنان علی(ع) را که برترین فرد امت است سزاوار امامت و رهبری می‌دانند. برای اثبات این مطلب، راه‌هایی است که به اختصار اشاره می‌شود:

از طریق آیات قرآن

بی‌تردید آیاتی که در فضیلت و منقبت امیرمؤمنان علی(ع) نازل شده درباره احدی از صحابه نازل نشده است. برخی از علمای اهل سنت به کثرت این آیات اذعان کرده‌اند. در اینجا تنها به دو آیه از آیات قرآن که از آنها افضلیت مطلق امیر مؤمنان علی(ع) به دست می‌آید، اشاره می‌شود:

آیه مباهله: خداوند متعال می‌فرماید: ﴿فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ﴾. بر اساس روایات و آرای مفسران، مراد از ﴿أَنْفُسَنَا﴾ در این آیه امیرمؤمنان علی(ع) است. لازمه این سخن آن است که آن حضرت به منزله جان پیامبر است و از آنجا که پیامبر اکرم(ص) از جمیع امت، بلکه همه پیامبران الهی، افضل است، امیرمؤمنان علی(ع) نیز باید دارای چنین منزلتی باشد. جالب آن‌که فخر رازی با اشاره به اینکه فردی شیعه از اهالی ری دارای چنین اعتقادی است که علی(ع) از جمیع انبیا - جز پیامبر خاتم(ص) - افضل است، می‌نویسد: «دلیلی که می‌توان بر این اعتقاد اقامه کرد، همین کلمه ﴿أَنْفُسَنَا﴾ است». وی می‌افزاید: «مراد از ﴿أَنْفُسَنَا﴾ نمی‌تواند خود پیامبر(ص) باشد؛ زیرا انسان خودش را دعوت به امری نمی‌کند بلکه مراد از آن باید کسی غیر از خودش باشد و علما اجماع کرده‌اند که آن غیر، کسی جز علی بن ابی طالب(ع) نیست، بنابراین، آیه شریف دلالت دارد که جان علی(ع) به منزله جان پیامبر(ص) است». آن‌گاه فخر رازی می‌افزاید: «این می‌رساند که علی(ع) با پیامبر(ص) در جمیع فضایل و کمالات مساوی است، جز آن‌که به دلیل اجماع و روایات، پس از پیامبر اسلام(ص) هیچ پیامبری نخواهد آمد».

آیه مودت: یکی دیگر از دلایل افضلیت امام علی(ع) بر سایر امت، آن است که مودت نسبت به آن حضرت به عنوان اجر رسالت پیامبر اکرم(ص) از جانب خداوند بر امت واجب شده است. خداوند می‌فرماید: ﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى﴾. سیوطی از ابن عباس نقل کرده است: «هنگامی که این آیه بر پیامبر(ص) نازل شد عرض کردند: ای رسول خدا! خویشان تو که مودتشان بر ما فرض شده است کیان‌اند؟ فرمود: علی و فاطمه و دو فرزند آنها». روشن است، فاطمه(س) به عنوان دختر پیامبر(ص) و فرزندانش حسنین(ع) به عنوان نوه‌های پیامبر(ص) از ذوی القربی محسوب می‌شوند؛ ولی اینکه حضرت علی(ع) به عنوان ذوی القربی به حساب آید در حالی که پیامبر(ص) در آن روز دارای عمو یا پسر عموهای دیگری است، بیانگر آن است که مراد از این قرابت، قرابت جسمی و نسبی نیست، بلکه مراد قرابت معنوی و روحانی است که موجب شد تا مودت به آنها بر همه امت به عنوان یک فریضه شرعی تکلیف شود. این خود گواه روشنی است بر این که چنین فردی از همه امت افضل است.

از طریق روایات پیامبر اکرم(ص)

از جمله راه‌های اثبات افضلیت امیرمؤمنان علی(ع)، روایاتی است که از پیامبر اکرم(ص) نقل شده است. این روایات به اندازه‌ای زیاد است که از چند جلد کتاب قطور بیشتر است. احمد بن حنبل گفته است: لم ينقل لأحد من الصحابة ما نقل لعلي؛ «آنچه از فضایل علی(ع) نقل شده درباره هیچ یک از صحابه نقل نشده است». آن‌گاه می‌افزاید: «این در حالی بود که بنی امیه نسبت به آن حضرت عداوت شدیدی داشتند». بنابراین نمی‌توان این روایات فراوان را که فریقین نقل کرده‌اند رها کرد و به تعدادی از روایات یک سویه در فضیلت خلفا که با انگیزه‌های سیاسی از برخی راویان دوره بنی امیه نقل شده است ترتیب اثر داد. در این جا به نمونه‌هایی از روایات پیامبر(ص) که در آن به برتری امیرمؤمنان علی(ع) تصریح شده است اشاره می‌شود:

حدیث بهترین شوهر برای فاطمه زهرا(س): پیامبر اکرم(ص) در خطابی به دخترش فاطمه زهرا(س) فرمود: «أَ مَا تَرْضَيْنَ أَنِّي زَوَّجْتُكِ أَقْدَمَ أُمَّتِي إِسْلَاماً وَ أَكْثَرَهُمْ عِلْماً وَ أَعْظَمَهُمْ حِلْماً»؛ «آیا راضی نیستی که تو را به همسری کسی درآوردم که در امت من در قبول اسلام پیشگام‌ترین و از نظر علم داناترین و از نظر بردباری حلیم‌ترین است». می‌دانیم که حضرت زهرا(س) برترین زنان بهشتی است و در روایت می‌خوانیم: «لَوْ لَمْ يُخْلَقْ عَلِيٌّ مَا كَانَ لِفَاطِمَةَ كُفْواً»؛ «اگر علی(ع) آفریده نمی‌شد برای فاطمه(س) کفوی نبود».

«احبّ الخلق» در حدیث طیر مشوی: بر اساس روایت ترمذی، از انس بن مالک، روزی نزد رسول خدا(ص) مرغ بریان شده‌ای قرار داشت، پیامبر(ص) عرض کرد: بارالها! محبوب‌ترین مخلوقت را به سوی من روانه کن تا با من در خوردن این مرغ همراه شود، در این هنگام علی(ع) آمد و با پیامبر(ص) هم غذا شد. این حدیث با توجه به اطلاقش برتری حضرت علی(ع) را حتی نسبت به انبیای الهی - غیر از پیامبر اسلام(ص) - می‌رساند، به ویژه آن‌که در برخی از روایات با عنوان: «اللَّهُمَّ ائْتِنِي بِأَحَبِّ خَلْقِكَ إِلَيْكَ مِنَ الْأَوَّلِينَ وَ الْآخِرِينَ‌»؛ «خدایا! محبوب‌ترین مخلوقات، از میان اولین و آخرین را، به سوی من روانه ساز» آمده است». جالب آن‌که این روایت از آنجا که به روشنی بیانگر افضلیت امیر مؤمنان علی(ع) است، برخی از متعصبان حتی تحمل شنیدن آن را از علمای خویش نداشته و ندارند. ذهبی درباره «ابن سقاء» - یکی از دانشمندان اسلام - می‌نویسد: «وی حدیث طیر را روایت کرد، مردم تحمل نکردند بروی یورش برده، او را از کرسی تدریس پایین کشیدند و جای نشستن او را آب کشیدند. پس تدریس را ترک کرد و خانه‌نشین شد». شگفت‌آورتر اظهارات «البانی» - حدیث‌شناس وهابی- در این رابطه است. او تلاش علما را در انکار این حدیث، بدین‌گونه توضیح می‌دهد: و بالجملة، فالحديث لا ينقصه كثرة طرق، و إنما يفتقر إلى سلامة المتن، فإنما أنكر من الأئمة هذا الحديث لما يظهر من متنه من تفضيل علي على الشيخين؛ «حدیث طیر از لحاظ فراوانی سند، هیچ مشکلی ندارد؛ ولی به سلامت متن نیاز دارد؛ اما اینکه بزرگان حدیث، این حدیث را انکار کرده‌اند، به این دلیل است که متن این حدیث، بیانگر برتری علی(ع) بر شیخین (ابوبکر و عمر) است»!.

حدیث اخوت: برابر روایات فریقین، جابر بن عبدالله انصاری و سعید بن مسیب نقل می‌کنند که پیامبر(ص) بین اصحابش عقد اخوت بست، از آن میان چهار نفر باقی ماندند. فبق رسول الله و أبو بكر و عمر و علي، فآخی بين أبي بكر و عمر؛ پس پیامبر(ص) و ابوبکر و عمر و علی باقی ماندند، پیامبر(ص) بین ابوبکر و عمر، عقد اخوت بست، آن‌گاه رو به علی(ع) کرد و فرمود: «أَنْتَ أَخِي وَ أَنَا أَخُوكَ‌» «تو برادر من و من برادر توام». این حدیث توسط افراد زیادی از صحابه نقل شده و در منابع اهل سنت به صورت گسترده آمده است. برابر نقل دیگر پیامبر(ص) به علی(ع) فرمود: «مَا أَخَّرْتُكَ إِلَّا لِنَفْسِي فَأَنْتَ عِنْدِي بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى وَ وَارِثِي‌»؛ «من تو را جز برای خودم نگه نداشته‌ام، تو برای من مانند هارون برای موسی هستی و وارث من هستی». جالب آن‌که برابر روایات، مسئله اخوت علی(ع) با پیامبر(ص)، تنها منحصر به دنیا نیست، بلکه پیامبر(ص) فرمود: «يَا عَلِيُّ أَنْتَ أَخِي فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ»؛ «ای علی! تو در دنیا و آخرت برادر من هستی». به هر حال قضیه عقد اخوت بین پیامبر(ص) و امام علی(ع) به روشنی بر افضلیت علی(ع) بر سایر امت دلالت می‌کند. اگر کسی میان امت، شایستگی داشته باشد که با پیامبر(ص) عقد اخوت ببندد، آیا می‌شود میان امت کسی برتر از او باشد؟!

حدیث شجرة واحدة: در روایتی جابر بن عبدالله انصاری نقل می‌کند: از رسول خدا(ص) شنیدم که به علی(ع) فرمود: «يَا عَلِيُّ! النَّاسُ مِنْ شَجَرٍ شَتَّى وَ أَنَا وَ أَنْتَ مِنْ شَجَرَةٍ وَاحِدَةٍ»؛ «ای علی! مردم همه از درختان پراکنده‌اند؛ ولی من و تو از یک درختیم». این حدیث نیز به روشنی بر برتری امیرمؤمنان علی(ع) بر سایر امت دلالت دارد؛ زیرا شکی نیست که پیامبر(ص) بر سایر امت افضل است و از آنجا که برابر روایت فوق، علی(ع) با پیامبر(ص) از یک درخت سرچشمه گرفته‌اند، بنابراین علی(ع) نیز بر سایر امت برتری دارد.

از طریق ویژگی‌های فردی

از دیگر راه‌هایی که می‌توان برتری امیرمؤمنان(ع) را شناخت، ویژگی‌های شخصی آن حضرت است. به اعتراف دوست و دشمن، امام از لحاظ فضایل و کمالات در میدان‌های مختلف گوی سبقت را از همگان ربوده است که به برخی از آنها اشاره می‌شود:

سبقت در ایمان: سبقت در اسلام از جمله فضایلی است که قرآن به این امتیاز اشاره کرده است: ﴿وَالسَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ وَالَّذِينَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسَانٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي تَحْتَهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا ذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ﴾. بر اساس اسناد تاریخی امیرمؤمنان علی(ع) نخستین کسی بود که به پیامبر اکرم(ص) ایمان آورد در حالی که دیگران تا سال‌ها بعد، به پرستش سنگ‌ها و بت‌ها مشغول بودند. برابر روایت، پیامبر اکرم(ص) دست به شانه علی(ع) زد و فرمود: «يَا عَلِيُّ أَنْتَ أَوَّلُ الْمُؤْمِنِينَ إِيمَاناً وَ أَوَّلُ الْمُسْلِمِينَ إِسْلَاماً وَ أَنْتَ مِنِّي بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى‌»؛ «یا علی! تو از لحاظ ایمان، اول مؤمن و از نظر اسلام، اول مسلمان هستی، تو نسبت به من همانند هارون نسبت به موسی هستی». زید بن ارقم روایت می‌کند: «أَوَّلُ مَنْ صَلَّى مَعَ رَسُولِ اللَّهِ‌(ص) عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ»؛ «اول کسی که با پیامبر(ص) نماز خواند علی(ع) بود». گذشته از آن‌که آن حضرت، اولین ایمان آورندگان است، تنها کسی است از میان صحابه که سابقه بت‌پرستی ندارد و به همین دلیل برخی از علمای اهل سنت از آن حضرت به عنوان كرم الله وجهه یاد می‌کنند. استاد احمد حسن باقوری - وزیر اوقاف مصر در گذشته - می‌نویسد: «اختصاص نام علی(ع) از بین صحابه به کلمه كرم الله وجهه به آن دلیل است که او هرگز بتی را سجده نکرده است».

سبقت در علم و دانایی: روشن است که انسان عالم قابل قیاس با انسان جاهل نیست، قرآن کریم با اشاره به برتری و فضیلت انسان عالم نسبت به غیر عالم می‌فرماید: ﴿هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ﴾. همچنین خداوند در پاسخ به فرشتگان درباره خلقت آدم به مسئله علم و دانش اشاره کرده رمز آفرینش را با گفتن ﴿وَعَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمَاءَ كُلَّهَا﴾ یادآوری کرده است. خداوند درباره ملاک انتخاب طالوت به فرماندهی سپاه چنین فرمود: ﴿وَزَادَهُ بَسْطَةً فِي الْعِلْمِ وَالْجِسْمِ﴾. درباره امیرمؤمنان علی(ع) نیز روایات فراوانی در دست است که آن حضرت اعلم امت بعد از پیامبر اکرم(ص) بوده است. تعابیری که از پیامبر اکرم(ص) در این باره رسیده بسیار متنوع و گسترده است. پیامبر گرامی(ص) از آن حضرت با تعابیری چون «أَكْثَرُهُمْ عِلْماً»؛ «او علمش از همگان بیشتر است» یا با تعبیر «أَعْلَمُ أُمَّتِي مِنْ بَعْدِي‌»؛ «او پس از من داناترین فرد امتم است» یاد کرده است. عایشه می‌گفت: «عَلِيٌّ أَعْلَمُ النَّاسِ بِالسُّنَّة»؛ «علی(ع) داناترین مردم نسبت به سنت است». ابن عباس می‌گوید:

«وَ اللَّهِ لَقَدْ أُعْطِيَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ تِسْعَةَ أَعْشَارِ الْعِلْمِ وَ ايْمُ اللَّهِ لَقَدْ شَارَكَكُمْ فِي الْعُشْرِ الْعَاشِرِ»؛ «به خدا سوگند به علی(ع) نُه بخش از ده بخش علم، به صورت اختصاصی داده شد و به خدا سوگند او در یک دهم دیگر نیز با شما (مردم) شریک است». از سعید بن مسیب نقل شده است: «مَا كَانَ أَحَدٌ مِنَ النَّاسِ يَقُولُ سَلُونِي غَيْرُ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ»؛ «از کسی جز علی بن ابی طالب(ع) نقل نشده است که ادعا کند: از من بپرسید».

سبقت در جهاد و مبارزه با دشمنان: به اذعان همه سیره نویسان و مورخان، امیرمؤمنان(ع) در میدان‌های نبرد گوی سبقت را از همگان ربوده بود. دلاوری‌ها و رشادت‌های آن حضرت همه آفاق را پر کرده بود و کسی از دشمنان جرئت رویارویی مستقیم با امام را نداشت. از نمونه‌های بارز آن در جنگ احد آنکه آن حضرت تا سر حدّ شهادت از خود پایمردی نشان داد و جان پیامبر(ص) را از خطر دشمنان حفظ کرد تا جایی که تحسین فرشتگان را با ندای «لَا فَتَى إِلَّا عَلِيٌّ لَا سَيْفَ إِلَّا ذُو الْفَقَارِ»؛ «جوانمردی جز علی و شمشیری جز ذوالفقار نیست». برانگیخت. این در حالی بود که بسیاری از رزمندگان در آن روز، ننگ فرار و عصیان را در پرونده خود ثبت کرده بودند و قرآن به این حقیقت در آیه ذیل اشاره کرده است: ﴿إِذْ تُصْعِدُونَ وَلَا تَلْوُونَ عَلَى أَحَدٍ وَالرَّسُولُ يَدْعُوكُمْ فِي أُخْرَاكُمْ﴾ خوشبختانه در کتب تفسیری و تاریخی، اسامی فراری‌ها ثبت شده است، همان‌ها که پیامبر(ص) آنان را صدا می‌زد. در جنگ خندق در حالی که همه مخفی شده بودند و از مبارزه با دشمن سرسخت، طفره می‌رفتند، امام علی(ع) چنان رشادتی از خود نشان داد که پیامبر اکرم(ص) فرمود: «لَمُبَارَزَةُ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ(ع) لِعَمْرِو بْنِ عَبْدِ وُدٍّ يَوْمَ الْخَنْدَقِ أَفْضَلُ مِنْ أَعْمَالِ أُمَّتِي إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ»؛ «مبارزه علی بن ابی طالب(ع) با عمرو بن عبدود در جنگ خندق از اعمال امتم تا روز قیامت، برتر است». در روایتی آمده است: «ضَرْبَةُ عَلِيٍّ يَوْمَ الْخَنْدَقِ أَفْضَلُ مِنْ عِبَادَةِ الثَّقَلَيْنِ‌»؛ «یک ضربت علی(ع) در نبرد خندق، از عبادت جن و انس برتر است». اگر کسی میان امت، از چنین ویژگی برخوردار باشد، آیا معنی دارد که افضل از جمیع امت نباشد؟

از طریق اعترافات صحابه

از دیگر راه شناخت افضلیت امام علی(ع) بر سایر صحابه، اعترافات صحابه است که به صورت گسترده در منابع اهل سنت آمده است. مسلم بن الحجاج در صحیحش نقل می‌کند که معاویه به سعد وقاص گفت: چرا از دشنام دادن نسبت به علی(ع) خودداری می‌ورزی؟ سعد پاسخ داد: «من سه فضیلت از پیامبر(ص) درباره علی(ع) شنیدم تا اینها را به یاد دارم هرگز به او دشنام نخواهم داد، اگر یکی از این سه فضلیت از آن من بود برایم از شتران سرخ مو محبوب‌تر بود: یکی آن‌که پیامبر(ص) علی(ع) را در یکی از جنگ‌هایش جای خویش در مدینه قرار داد، علی گفت: مرا با زنان و کودکان قرار دادی؟ فرمود: آیا دوست نداری که برای من به منزله هارون برای موسی باشی؟ مگر این که نبوت پس از من جریان ندارد. دیگر آن‌که در روز خیبر از پیامبر(ص) شنیدم: فردا پرچم را به دست کسی خواهم داد که خدا و پیامبرش را دوست دارد، خدا و پیامبر هم او را دوست دارند، همه منتظر بودند که بدانند او کیست، ناگاه پیامبر(ص) علی(ع) را صدا کرد، علی را نزد پیامبر آوردند در حالی که چشمانش درد می‌کرد، پس به برکت پیامبر چشمانش خوب شد و پیامبر پرچم را به دستش سپرد و او خیبر را فتح کرد؛ سوم آن‌که چون آیه ﴿فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ﴾ نازل شد پیامبر(ص)، علی و فاطمه و حسن و حسین(ع) را فرا خواند و گفت: خدایا! اینها اهل من هستند. همچنین در روایتی از بنی الحرث بن تیم وارد شده است: «من به همراه مادرم به دیدار عایشه رفتم، مادرم درباره علی(ع) از وی پرسید، عایشه پاسخ داد: [همین اندازه بدان که] درباره محبوب‌ترین شخص نزد پیامبر و شوهر محبوب‌ترین خلق نزد پیامبر می‌پرسی». افزون بر این گونه اعترافات، مراجعه عملی خلفا و بزرگان صحابه به امام است که در مشکلات و معضلات به امام پناه می‌بردند.

جالب آن‌که این گونه اعترافات حتی از دشمنان سرسخت آن حضرت نیز نقل شده است؛ از جمله مغیره بن شعبه نقل می‌کند وقتی خبر شهادت امام، به معاویه رسید، گریست. همسرش به وی گفت: تا علی(ع) زنده بود او را طعن می‌کردی حال پس از مرگش گریه می‌کنی؟ معاویه پاسخ داد: ويحك إنما أبكي لما فقد الناس من حلمه و علمه و فضله سوابقه و خيره؛ «وای بر تو! من گریه می‌کنم چون مردم، علم، فضل، حلم، سوابق و خیرخواهی‌اش را از دست داده‌اند». و خلیفه دوم عمر نیز بارها به افضلیت امام اذعان کرده است. از وی نقل شده است: اللهم لا تنزلن بي شديدة إلا و أبو الحسن إلى جنبي؛ «خدایا هیچ گرفتاری برایم رخ ندهد مگر این که علی(ع) نزدم باشد». در تاریخ می‌خوانیم از خلیل بن احمد پرسیدند: به چه دلیل علی(ع) را امام کل می‌دانی؟ پاسخ داد: لاحتياج الكل إليه و استغناه عن الكل؛ «زیرا همه به او احتیاج دارند در حالی که او به احدی محتاج نبود».

عبدالله بن عمر - پسر عمر بن الخطاب - وقتی می‌خواست صحابه را با یکدیگر مقایسه کند می‌گفت: «اما علی بن ابی طالب(ع) از اهل بیتی است که نباید هیچ کس را با ایشان مقایسه کرد. عبدالله بر اساس آیه ﴿وَالَّذِينَ آمَنُوا وَاتَّبَعَتْهُمْ ذُرِّيَّتُهُمْ بِإِيمَانٍ أَلْحَقْنَا بِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ﴾، بر این باور بود که خدا ذریه انبیاء را به آنها ملحق کرده و علی بن ابی طالب(ع) نیز به عنوان ذریه پیامبر(ص) به شمار می‌آید. همچنین عبدالله فرزند احمد بن حنبل، از پدرش درباره برتری خلفا نسبت به یکدیگر پرسید، احمد بن حنبل پاسخ داد: اول ابابکر دوم عمر و سوم عثمان است. عبدالله پرسید: پس علی بن ابی طالب چه؟ گفت: يَا بُنَیَّ، عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ مِنْ أَهْلِ بَيْتٍ لَا يُقَاسُ بِهِمْ أَحَدٌ؛ «او از اهل بیتی است که هیچ کس با وی مقایسه نمی‌شود».

ابن جوزی می‌نویسد: كان أحمد بن حنبل إذا سئل عن علي و أهل بيته قال: أهل بيت لا يقاس بهم أحد؛ «هر گاه از احمد بن حنبل درباره علی و اهل بیتش سؤال می‌شد می‌گفت: آنان از اهل بیتی هستند که هیچ کس با آنها مقایسه نمی‌شود». از جمله گزارش‌های تاریخی که در منابع اهل سنت به تفصیل آمده، اقرارهایی است که امیر مؤمنان علی(ع) از رقبایش در شورای شش نفره اخذ کرده است. برابر اسناد تاریخی، علی(ع) در آن روز از فضایل خود گفت و از اعضای شورا نسبت به آن فضایل اعتراف گرفت. ابن حجر هیثمی می‌نویسد: «علی(ع) به سایر اعضا خطاب کرد: شما را به خدا سوگند! آیا میان شما کسی هست که پیامبر(ص) درباره وی فرموده باشد: تو فردای قیامت تقسیم کننده بهشت و جهنم هستی؟ گفتند: خیر، سراغ نداریم». برخی از تاریخ نگاران از عامر بن واثلة - آخرین صحابه‌ای که از دار دنیا رحلت کرد - نقل می‌کنند که گفت: «من از پشت در حرف‌های اعضای شورای شش نفره را می‌شنیدم. شنیدم امیر مؤمنان علی(ع) می‌فرمود: مردم با ابوبکر بیعت کردند در حالی که من از او برای خلافت، سزاوارتر بودم؛ ولی من به خاطر این که مردم دوباره به کفر برنگردند و نزاعی اتفاق نیفتد، سکوت را پیشه خود ساختم؛ آن‌گاه مردم با عمر بیعت کردند در حالی که من از او شایسته‌تر بودم، ولی باز به خاطر حفظ اسلام و مسلمین، سکوت کردم. آن‌گاه امام لیستی از فضایل خویش را بیان می‌کند و برای هر یک از آن فضایل، از همه اقرار می‌گیرد و آنها هم همه آن فضایل را تصدیق می‌کنند».

از طریق آثار و گفتار

از دلایل روشن در برتری امام علی(ع) مطالعه در سیره و گفتار آن حضرت است. برای پی بردن به عظمت روحی آن امام، کافی است نهج البلاغه را مرور کرد. کتابی که حتی غیر مسلمانان از دانشمندان مسیحی و یهودی را مجذوب عظمت خویش ساخت به گونه‌ای که آنها سر تعظیم در برابر آن فرود آورده‌اند. ابن ابی الحدید معتزلی عظمت کلمات امام را بهترین دلیل بر برتری حضرت می‌داند. وی معتقد است این‌گونه کلمات از هیچ یک از صحابه نقل نشده است. وی می‌نویسد: «مبادی همه دانش‌ها به او (امام) برمی‌گردد. او کسی است که قاعده‌های دین را مرتب کرد و احکام شریعت را تبیین نمود. او کسی است که مباحث علوم عقلی و نقلی را استوار ساخت».

«جورج جرداق» نویسنده معروف مسیحی در کتاب الإمام علی صوت العدالة الإنسانیة در پایان فصلی که به بیان شخصیت علی(ع) اختصاص داده است درباره کلمات امیرمؤمنان(ع) می‌نویسد: «در بلاغت فوق بلاغت‌هاست. قرآنی است که از مقام خود اندکی فرود آمده، سخنی است که درباره گوینده آن گفته‌اند: سخنش پایین‌تر از کلام خالق و بالاتر از کلام مخلوق است». نکته پایانی این که ادعای اجماع امت بر افضلیت دیگر خلفا ادعای بی‌دلیلی است که نه تاریخ بر آن گواهی می‌دهد و نه علمای اسلام می‌توانند چنین ادعایی داشته باشند. روشن‌ترین دلیل بر عدم تحقق چنین اجماعی، همین مخالفت طایفه بزرگ شیعه است. پاسخ تفصیلی این ادعا طی شبهات دیگر خواهد آمد.

افضلیت امیر مؤمنان علی(ع) بر اساس معیارهایی است که قرآن و سنت به آن تصریح کرده، تاریخ و اعترافات معاصران آن حضرت نیز بر آن گواهی می‌دهد؛ ولی ادعای فضایل ساختگی برای دیگران جز خیال بافی‌های بی‌اساس چیز دیگری نیست.

جستارهای وابسته

• افضلیت پیامبر
• افضلیت اهل‌ بیت
• افضلیت امام

منابع

1. اقوام کرباسی، اکبر، مؤمن الطاق.
2. ربانی گلپایگانی، علی، براهین و نصوص امامت
3. قدردان قراملکی، محمد حسن، امامت
4. محدثی، جواد، فرهنگ غدیر
5. فیاض‌بخش و محسنی، ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۶
6. ناظم‌زاده، سید اصغر، تجلی امامت
7. علی‌احمدی، سید قاسم، حقانیت در اوج مظلومیت ج۱
8. رستم‌نژاد، مهدی، پاسخ به شبهات وهابیان علیه شیعه