تفسیر کلامی در علوم قرآنی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث تفسیر کلامی است. تفسیر کلامی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: تفسیر کلامی در علوم قرآنی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

در گرایش کلامی، مفسر از آیات قرآن برای دفاع از باورهای مذهبی خویش یا پاسخ به شبهات مخالفان استفاده می‌‌کند و در این راه از استدلال‌های عقلی و کلامی نیز بهره می‌‌گیرد. تفسیر کلامی از شاخه‌های تفسیر عقلی و اجتهادی است.

گستره و اهمیت تفسیر کلامی

بخش مهمی از آیات قرآن را آیات اعتقادی آن تشکیل می‌‌دهد. توجه ویژه به این آیات، تفسیر کلامی را شکل می‌‌دهد. این آیات دو دسته‌اند:

1. آیاتی که افکار و عقاید ادیان و مکاتب گوناگون مانند یهودیان، مسیحیان، صابئان و مشرکان را نقل می‌‌کنند و با استدلال‌هایی متین به نقد آنها می‌‌پردازند؛ مانند داستان حضرت ابراهیم (ع) در احتجاج با پرستشگران خورشید، ماه و ستاره ﴿ فَلَمَّا جَنَّ عَلَيْهِ اللَّيْلُ رَأَى كَوْكَبًا قَالَ هَذَا رَبِّي فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لا أُحِبُّ الآفِلِينَ فَلَمَّا رَأَى الْقَمَرَ بَازِغًا قَالَ هَذَا رَبِّي فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لَئِن لَّمْ يَهْدِنِي رَبِّي لأكُونَنَّ مِنَ الْقَوْمِ الضَّالِّينَ فَلَمَّا رَأَى الشَّمْسَ بَازِغَةً قَالَ هَذَا رَبِّي هَذَا أَكْبَرُ فَلَمَّا أَفَلَتْ قَالَ يَا قَوْمِ إِنِّي بَرِيءٌ مِّمَّا تُشْرِكُونَ إِنِّي وَجَّهْتُ وَجْهِيَ لِلَّذِي فَطَرَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ حَنِيفًا وَمَا أَنَاْ مِنَ الْمُشْرِكِينَ وَحَاجَّهُ قَوْمُهُ قَالَ أَتُحَاجُّونِّي فِي اللَّهِ وَقَدْ هَدَانِ وَلاَ أَخَافُ مَا تُشْرِكُونَ بِهِ إِلاَّ أَن يَشَاء رَبِّي شَيْئًا وَسِعَ رَبِّي كُلَّ شَيْءٍ عِلْمًا أَفَلاَ تَتَذَكَّرُونَ وَكَيْفَ أَخَافُ مَا أَشْرَكْتُمْ وَلاَ تَخَافُونَ أَنَّكُمْ أَشْرَكْتُم بِاللَّهِ مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ عَلَيْكُمْ سُلْطَانًا فَأَيُّ الْفَرِيقَيْنِ أَحَقُّ بِالأَمْنِ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ ﴾ و نقد اندیشه‌های دهریان. ﴿ وَقَالُوا مَا هِيَ إِلاَّ حَيَاتُنَا الدُّنْيَا نَمُوتُ وَنَحْيَا وَمَا يُهْلِكُنَا إِلاَّ الدَّهْرُ وَمَا لَهُم بِذَلِكَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلاَّ يَظُنُّونَ وَإِذَا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُنَا بَيِّنَاتٍ مَّا كَانَ حُجَّتَهُمْ إِلاَّ أَن قَالُوا ائْتُوا بِآبَائِنَا إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ قُلِ اللَّهُ يُحْيِيكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يَجْمَعُكُمْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ لا رَيْبَ فِيهِ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ وَلِلَّهِ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَيَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ يَوْمَئِذٍ يَخْسَرُ الْمُبْطِلُونَ ﴾
2. آیات بیانگر اصول اعتقادی اسلام؛ مانند توحید، نبوت، معاد و همچنین آیات در بردارنده مباحثی نظیر جبر و اختیار، قضا و قدر، صفات الهی، رؤیت، عصمت و ایمان.

در تفسیر کلامی مصطلح تأکید بر دسته دوم است و به مباحث اختلافی میان فرق اسلامی و مستندات قرآنی آنها می‌‌پردازد تا عقاید کلامی خود را ثابت کند، هرچند در کتب متقدمان به تفسیر کلامی به معنای نخست و دفاع از مبانی دین اسلام در برابر ادیان دیگر به تفصیل بیشتری پرداخته شده است.

رسالت اصلی قرآن هدایت آدمیان و مبارزه با اندیشه‌های خرافی و نادرست است، از این رو بخش مهمی از آیات آن را آیات اعتقادی تشکیل می‌‌دهد. پیروان فرق و مذاهب، هر یک با رویکرد خاص مذهبی خود به تفسیر آیات اعتقادی پرداخته، استدلال‌هایی را مطرح کرده‌اند. شناخت این استدلال‌های مستند به آیات قرآنی نقش مهمی در فهم صحیح از قرآن دارد. از سوی دیگر رویکردهای کلامی نادرست در حوزه تفسیر در معرض سوء استفاده برخی جریان‌های سیاسی قرار گرفته است، چنان که حاکمان بنی امیه برای سرپوش نهادن بر جنایات خود از ظاهرگرایان جبری مسلکی حمایت می‌‌کردند که با استناد به قرآن، به مجبور بودن انسان‌ها در افعال خود و در نتیجه ظلم پذیری و گردن نهادن به وضع موجود معتقد بودند یا وهابیان سلفی که در تکفیر بخشی از مسلمانان و اقدامات خشونت‌بار بر ضدّ آنها با تکیه بر عقاید خاص خود و عمدتاً با استدلال به ظواهر برخی آیات و روایات تحت حمایت پنهان بیگانگان‌اند.

با توجه به همین اهمیت است که مفسران در تفسیر آیات اعتقادی به تفصیل یا اجمال به بیان دیدگاه‌های خود پرداخته، افزون بر تفسیر، در علم کلام نیز به تبیین عقاید خود می‌‌پردازند.

پیشینه تاریخی

در دوران نزول وحی، حضور پیامبر اکرم (ص) در میان مسلمانان زمینه مناسبی فراهم کرد تا آنان معارف قرآن را از آن حضرت بیاموزند، هرچند درک بیشتر آنان از آیات در این دوره فهمی بسیط و ساده و به دور از مجادلات عقلی بود. آنان عمدتاً به فهم خویش از آیات با توجه به عربی بودن زبان قرآن و نیز به تبیین پیامبر (ص) از آیات و احیاناً منابع اندک دیگر بسنده می‌‌کردند؛ اما برخی از صحابه فهمی عمیق‌تر از آیات و رویکرد عقلی و اجتهادی متفاوتی در تفسیر آیات داشتند، چنان که سرآمد مفسران، علی (ع) به اعتراف ذهبی اقیانوسی از دانش و شخصیتی توانمند در مقام استدلال بود و در مقام استنباط، ذوقی سرشار، عقلی رشید و بصیرتی نافذ داشت. در مراتب نازل‌تری می‌‌توان به رویکرد اجتهادی کسانی چون عبدالله بن عباس و عبدالله بن مسعود اشاره کرد، هرچند اینان نیز دانش خویش را مدیون علی (ع) می‌‌دانستند. با رحلت پیامبر و برخی رخدادها در جامعه اسلامی مانند منع تدوین حدیث، مطرح شدن شعار «حسبنا کتاب الله» و خانه‌نشین شدن عترت پیامبر (ص) شاهد دو رویکرد متمایز در فهم قرآن و سایر معارف دینی هستیم:

1. رویکرد اجتهاد گریز و روایت‌گرا که طرفداران آن هیچ گونه اجتهاد و اعمال نظر را جایز نمی‌دانستند و حتی بر منع تفسیر قرآن تأکید می‌ورزیدند.
2. رویکرد اجتهادگرا که بر کتاب الله و سنت نبوی تأکید داشته و ژرف‌نگری و عقل‌گرایی در فهم آیات را جایز بلکه لازم می‌‌شمردند. این دو رویکرد، مبنای شکل‌گیری مدارس تفسیری در اواخر عصر صحابه و دوران تابعین شدند و سرانجام، دو گرایش کلی اهل حدیث و اهل رأی را پدید آوردند. جهت‌گیری فکری مدارس تفسیری از صحابه ای متأثر بود که پیشوایی آن مدرسه را بر عهده داشتند، چنان که مدرسه تفسیری عراق به پیشوایی عبدالله بن مسعود دارای رویکردی عقلانی و مدرسه تفسیری مدینه به پیشوایی اُبیّ بن کَعْب و جمعی دیگر از صحابه رویکرد سنّتی و عقل گریز داشتند.

تفسیر صحابه عمدتاً تهی از مجادلات کلامی و عقیدتی بود؛ امّا شاگردان این مکاتب در دوره‌های بعدی نقشی مهم در روند تفسیر کلامی داشتند؛ نخستین نشانه‌های مجادلات کلامی را در عصر تابعین به طور محدود می‌‌توان مشاهده کرد، در حالی که کسانی چون سعید بن مسیّب از مدرسه تفسیری مدینه، احتیاط شدیدی در تفسیر قرآن داشتند و بیش از نقل و روایت چیزی نمی‌گفتند. مجاهد بن جبر رویکردی عقلانی و آزاداندیش به تفسیر قرآن داشت، چنان که ﴿نَّاضِرَةٌ﴾ را در آیه ﴿وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ نَّاضِرَةٌ إِلَى رَبِّهَا نَاظِرَةٌ ﴾ به «منتظر دریافت ثواب از سوی خداوند» تفسیر کرد که مبتنی بر عقیده محال بودن رؤیت خدا در قیامت است؛ همچنین در تفسیر آیه «﴿وَلَقَدْ عَلِمْتُمُ الَّذِينَ اعْتَدَوْا مِنْكُمْ فِي السَّبْتِ فَقُلْنَا لَهُمْ كُونُوا قِرَدَةً خَاسِئِينَ﴾ معتقد بود که آنان حقیقتاً بوزینه نشدند، بلکه آیه بیانگر مَثَلی برای قساوت قلب آن‌هاست. بر اساس چنین دیدگاهی تفسیر مجاهد را زیربنایی برای شکل‌گیری روش معتزلی دانسته‌اند. درباره حسن بصری از شاگردان مدرسه تفسیری عراق نیز گفته‌اند که وی در برابر اعتقاد جبری مسلکان معتقد به قَدَر و عدل الهی بود.

مجادلات کلامی عمدتاً متأثر از تحولات و رخدادهای جدید جامعه اسلامی بود و به یقین نقش حکومت‌ها و عوامل سیاسی را در قوت و ضعف اندیشه‌های کلامی تفسیری نمی‌توان نادیده گرفت. یکی از این رخدادها جنگ میان علی (ع) و معاویه بود که تردید گروهی را در حقانیت طرفین و بحث از کفر و ایمان آنان به همراه داشت، به طوری که مجادلات فراوانی درباره ایمان و مفهوم و گستره آن مطرح شد و گروه‌های مرجئه و خوارج در رأس این مجادلات بودند؛ همچنین بحث جبر و اختیار رابطه مستقیمی با ظهور حکومت امویان و ترویج عقیده حاکمیت تقدیر بر افعال انسان‌ها و قول به جبر داشت. در مقابل جَهْمیه که آیات قرآن را بر جبر آدمی حمل می‌‌کردند، عده‌ای از تابعان از جمله معبد بن خالد الجَهْنی و غیلان دمشقی و حسن بصری به انکار جبر پرداخته، به اختیار آدمی در افعال خویش معتقد بودند. اگرچه دوران قدریه، جهمیه و مرجئه دیری نپایید امّا در دوره‌های بعد مذاهب سلفیه، اشاعره و معتزله متأثر از آنها به پی ریزی عقاید خویش پرداختند.

فتوحات اسلامی و در نتیجه گسترش ارتباط با اقوام و ادیان دیگر، ورود طیف گسترده ای از پیروان ادیان و عالمان آنان به اسلام و پدیدار شدن نهضت ترجمه متون غیر اسلامی به ویژه یونانی، ورود زنادقه به میان مسلمانان و طرح مسائل و شبهات عقیدتی از عوامل دیگری بودند که به گسترش مجادلات کلامی در قرن دوم انجامیدند. پاسخگویی به شبهات فلسفی حاصل از نهضت ترجمه، برخی مسلمانان به ویژه معتزلیان را بر آن می‌‌داشت تا به سلاح مخالفان مسلح شوند و با نیروی عقل و فلسفه به تحکیم مبانی دینی و رد شبهات مخالفان بپردازند، چنان که درباره نظّام و ابوالهذیل علاف گفته شده است. اوج اثرگذاری این عوامل را در تاریخ تفکر مسلمانان می‌‌توان عصر عباسی و قرون سوم و چهارم دانست. در این عصر که عصر تدوین علوم نامیده شده مذاهب کلامی رسماً شکل گرفتند و از آنجا که هر یک از فرقه‌ها عقاید خویش را به آیات قرآن مستند می‌‌ساختند و با توجه به تفاوت رویکرد آنان در فهم قرآن طبعاً تفسیر کلامی مدوّن گردید. شایان گفتن است که خاستگاه تفسیرهای کلامی گوناگون از آیات در چنین اوضاعی روح کلی حاکم بر آیات قرآن بود؛ قرآن مسلمانان را به تفکر و تعقل تشویق کرده، از سخن گفتن بدون دلیل و بر اساس ظن و گمان پرهیز می‌‌دهد و تقلید کورکورانه را نکوهش می‌‌کند. ﴿ كِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ إِلَيْكَ مُبَارَكٌ لِّيَدَّبَّرُوا آيَاتِهِ وَلِيَتَذَكَّرَ أُوْلُوا الأَلْبَابِ ﴾، ﴿أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلَى قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا﴾، ﴿وَقَوْلِهِمْ إِنَّا قَتَلْنَا الْمَسِيحَ عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ رَسُولَ اللَّهِ وَمَا قَتَلُوهُ وَمَا صَلَبُوهُ وَلَكِنْ شُبِّهَ لَهُمْ وَإِنَّ الَّذِينَ اخْتَلَفُوا فِيهِ لَفِي شَكٍّ مِنْهُ مَا لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِلَّا اتِّبَاعَ الظَّنِّ وَمَا قَتَلُوهُ يَقِينًا﴾، ﴿قَالُوا أَجِئْتَنَا لِتَلْفِتَنَا عَمَّا وَجَدْنَا عَلَيْهِ آبَاءَنَا وَتَكُونَ لَكُمَا الْكِبْرِيَاءُ فِي الْأَرْضِ وَمَا نَحْنُ لَكُمَا بِمُؤْمِنِينَ﴾ اشتمال قرآن بر معارف عقلی و استدلال‌های متنوع در راستای تبیین مبانی دینی و نقد استدلالی باورهای مشرکان و تبیین انحرافات رخ نموده در ساحت ادیان پیشین ﴿وَقَالُوا لَنْ يَدْخُلَ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ كَانَ هُودًا أَوْ نَصَارَى تِلْكَ أَمَانِيُّهُمْ قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ﴾، ﴿فَلَمَّا رَأَى الْقَمَرَ بَازِغًا قَالَ هَذَا رَبِّي فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لَئِنْ لَمْ يَهْدِنِي رَبِّي لَأَكُونَنَّ مِنَ الْقَوْمِ الضَّالِّينَ﴾ نیز اشتمال آن بر آیات متشابهی که جمود بر ظواهر آنها بحث برانگیز است و به ظاهر متعارض‌اند ﴿وَرُسُلًا قَدْ قَصَصْنَاهُمْ عَلَيْكَ مِنْ قَبْلُ وَرُسُلًا لَمْ نَقْصُصْهُمْ عَلَيْكَ وَكَلَّمَ اللَّهُ مُوسَى تَكْلِيمًا﴾، ﴿وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ نَّاضِرَةٌ إِلَى رَبِّهَا نَاظِرَةٌ ﴾ و... روح و فکر مسلمانان را روحی پرسشگر پرورش داد و موجب شد تا آنان در مواجهه با اندیشه‌ها و نحله‌های گوناگون به قرآن رجوع کنند و از آیات آن برای حقانیت خویش استدلال کنند.

مهم‌ترین مسایل تفسیر کلامی

مهم‌ترین مسائل اختلافی میان مفسران در تفسیر کلامی عبارت‌اند از:

1. خلافت و جانشینی پیامبر که نخستین و مهم‌ترین محور اختلاف کلامی بود و مسلمانان را به دو شاخه بزرگ شیعه و سنی تقسیم کرد و منشأ اختلافات و نحله‌های دیگر شد. شیعیان با استناد به آیات قرآن و روایات پیامبر (ص) که ولایت را از آنِ علی (ع) و اهل بیت ایشان می‌‌دانند بر منصوص بودن امر امامت تأکید می‌‌کردند.
2. مسئله ایمان و حکم مرتکب گناه کبیره؛ خوارج که پس از رخداد حکمیت در جنگ صفین به صورت یک حزب سیاسی ظاهر شدند رفته رفته با استدلال به آیات و احادیث رنگ کلامی به خود گرفتند و به صورت فرقه‌ای مذهبی درآمدند. اینان برای توجیه رفتارشان در رخداد حکمیت، معتقد به «کافر بودن مرتکب گناه کبیره در صورت عدم توبه» شدند. از جمله مستندات قرآنی آنان آیه ﴿هُوَ الَّذِي خَلَقَكُمْ فَمِنْكُمْ كَافِرٌ وَمِنْكُمْ مُؤْمِنٌ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ﴾ بود، با این استدلال که هرکسی مؤمن نباشد کافر است و فاسق مؤمن نیست، پس کافر است. خوارج به فرقه‌هایی گوناگون تقسیم و خیلی زود منقرض شدند و جز فرقه اباضیه از آنها، نام و نشان و اثر ارزشمند تفسیری از خود بر جای نگذاشتند. در مقابل افراط خوارج درباره حکم مرتکب گناه کبیره، فرقه مرجئه پدیدار شدند و با رویکرد تساهلی در امر دین عمل را از ایمان جدا ساختند و ایمان را تنها معرفت قلبی یا اقرار زبانی یا آمیزه‌ای از معرفت قلبی و اقرار زبانی دانستند که اختلاف در تفسیر ایمان ناشی از اختلاف گروه‌های مختلف مرجئه است. در برابر این دو نظریه، معتزله به پیشوایی واصل بن عطاء درباره این موضوع راه میانه را برگزیدند و معتقد شدند که مرتکب کبیره نه مؤمن است و نه کافر، بلکه جایگاه او میان کفر و ایمان است (منزلة بین المنزلتین). عقاید معتزله برخلاف این دو فرقه در مسئله ایمان محدود نمی‌شود، بلکه آنان اندیشه کلامی گسترده ای را مبتنی بر حاکمیت عقل بنیان نهادند که نقش مهمی در تاریخ اندیشه اسلامی به ویژه تفسیر کلامی قرآن بر جای گذاشت.
3. مسئله جبر و اختیار در افعال انسان؛ قرآن گاه فعل آدمیان را به خودشان نسبت می‌‌دهد ﴿وَقُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكُمْ فَمَنْ شَاءَ فَلْيُؤْمِنْ وَمَنْ شَاءَ فَلْيَكْفُرْ إِنَّا أَعْتَدْنَا لِلظَّالِمِينَ نَارًا أَحَاطَ بِهِمْ سُرَادِقُهَا وَإِنْ يَسْتَغِيثُوا يُغَاثُوا بِمَاءٍ كَالْمُهْلِ يَشْوِي الْوُجُوهَ بِئْسَ الشَّرَابُ وَسَاءَتْ مُرْتَفَقًا﴾، ﴿إِنَّ الَّذِينَ يُلْحِدُونَ فِي آيَاتِنَا لَا يَخْفَوْنَ عَلَيْنَا أَفَمَنْ يُلْقَى فِي النَّارِ خَيْرٌ أَمْ مَنْ يَأْتِي آمِنًا يَوْمَ الْقِيَامَةِ اعْمَلُوا مَا شِئْتُمْ إِنَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ﴾؛ و گاه آن را به خداوند مستند می‌‌سازد ﴿فَبِمَا نَقْضِهِمْ مِيثَاقَهُمْ لَعَنَّاهُمْ وَجَعَلْنَا قُلُوبَهُمْ قَاسِيَةً يُحَرِّفُونَ الْكَلِمَ عَنْ مَوَاضِعِهِ وَنَسُوا حَظًّا مِمَّا ذُكِّرُوا بِهِ وَلَا تَزَالُ تَطَّلِعُ عَلَى خَائِنَةٍ مِنْهُمْ إِلَّا قَلِيلًا مِنْهُمْ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاصْفَحْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ﴾، ﴿فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ قَتَلَهُمْ وَمَا رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ وَلَكِنَّ اللَّهَ رَمَى وَلِيُبْلِيَ الْمُؤْمِنِينَ مِنْهُ بَلَاءً حَسَنًا إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾ که در چگونگی تفسیر آیات میان فرقه‌ها اختلاف است.
4. حادث یا قدیم بودن کلام الهی؛ قرآن به صراحت خداوند را متکلم معرفی می‌‌کند؛ ﴿مِنْهُمْ مَنْ كَلَّمَ اللَّهُ﴾، ﴿وَكَلَّمَ اللَّهُ مُوسَى تَكْلِيمًا﴾، درباره حقیقت کلام الهی و چگونگی آن، مناقشات سختی به ویژه میان اهل حدیث و معتزله درگرفت که در این میان دخالت حکومت‌ها و خلفا، معاشرت با اهل کتاب و تأثیر فلسفه یونانی در گسترش آن مؤثر بوده‌اند.
5. صفات خبری خداوند؛ در قرآن آیاتی است که ظواهر آنها داشتن چشم ﴿تَجْرِي بِأَعْيُنِنَا جَزَاءً لِمَنْ كَانَ كُفِرَ﴾، ﴿تَجْرِي بِأَعْيُنِنَا جَزَاءً لِمَنْ كَانَ كُفِرَ﴾، دست ﴿إِنَّ الَّذِينَ يُبَايِعُونَكَ إِنَّمَا يُبَايِعُونَ اللَّهَ يَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ فَمَنْ نَكَثَ فَإِنَّمَا يَنْكُثُ عَلَى نَفْسِهِ وَمَنْ أَوْفَى بِمَا عَاهَدَ عَلَيْهُ اللَّهَ فَسَيُؤْتِيهِ أَجْرًا عَظِيمًا﴾، ﴿وَقَالَتِ الْيَهُودُ يَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ غُلَّتْ أَيْدِيهِمْ وَلُعِنُوا بِمَا قَالُوا بَلْ يَدَاهُ مَبْسُوطَتَانِ يُنْفِقُ كَيْفَ يَشَاءُ وَلَيَزِيدَنَّ كَثِيرًا مِنْهُمْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ طُغْيَانًا وَكُفْرًا وَأَلْقَيْنَا بَيْنَهُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاءَ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ كُلَّمَا أَوْقَدُوا نَارًا لِلْحَرْبِ أَطْفَأَهَا اللَّهُ وَيَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَسَادًا وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُفْسِدِينَ﴾، وجه و صورت ﴿وَلَا تَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا آخَرَ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ كُلُّ شَيْءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ لَهُ الْحُكْمُ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ﴾، ﴿وَيَبْقَى وَجْهُ رَبِّكَ ذُو الْجَلَالِ وَالْإِكْرَامِ﴾، تخت ﴿الرَّحْمَنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَى﴾ و... را به خدا نسبت می‌‌دهد که پذیرش آنها مستلزم تجسیم و تشبیه خداوند به غیر اوست. فِرَق اسلامی بر اساس مبانی خود به تفسیر این آیات پرداخته‌اند. بحث از رؤیت خداوند نیز با توجه به ظواهر آیاتی مانند ﴿ وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ نَّاضِرَةٌ إِلَى رَبِّهَا نَاظِرَةٌ ﴾ زمینه ساز مجادلاتی شده است.
6. عدل الهی و نتایج گسترده ای که در تفسیر و عقاید به همراه دارد؛ مبنای این مسئله در عقلی یا شرعی بودن حسن و قبح است که پذیرش هریک از این دو به برداشت خاصی از مسئله عدل می‌‌انجامد. گفتنی است که مهم‌ترین فرقه‌های دارای اندیشه کلامی منسجم و مؤثر در تاریخ تفسیر قرآن عبارت‌اند از اهل حدیث، اشاعره، ماتریدیه، معتزله، اباضیه و شیعه (امامیه، زیدیه، اسماعیلیه).

شاخه‌های تفسیر کلامی

تفاسیر اهل حدیث و سلفیان

اهل حدیث که امروزه به «سلفیه» نامبردارند در اصول و فروع مسائل دینی به ظواهر کتاب و سنت استناد می‌‌کنند و عقل را در این قلمرو دخالت نمی‌دهند. پیشوای آنان احمد بن حنبل است که اصول این مکتب را پی ریزی کرد.

سطحی نگری در آیات و روایات، مقدم دانستن ظواهر آیات و روایات در تعارضشان با حکم قطعی عقل، اعتقاد به حاکمیت روایات نسبت به کتاب خدا نه بالعکس، رد «احادیث عرض» که شناخت صحت و سقم روایات را در گرو عرضه آنها بر قرآن می‌‌داند و نیز تساهل در شروط پذیرش روایات از ویژگی‌های معرفتی اهل حدیث اولیه‌اند. با ظهور اشاعره شیوه سنتی اهل حدیث کم رنگ شد؛ ولی ابن تیمیّه در قرن هفتم با شعار لزوم بازگشت به روش سَلَف صالح به احیای عقاید اهل حدیث و تحلیل و تبیین عقلانی آنها پرداخت که این عقاید را امروزه وهابیان تبلیغ می‌‌کنند. مفسر سلفی با نگرشی که به مسئله عقل دارد تأویل را در معنای خروج از معنای ظاهری کلمه نمی‌پذیرد و معتقد است آیات بیانگر صفات الهی از متشابهات نیستند؛ زیرا سلف صالح به تبیین معنای آن پرداخته‌اند، اگرچه فهم کنه و کیفیت آن را بر اساس روش سلف به خدا وا می‌‌گذارد. مفسر سلفی ورود مجاز را در آیات قرآن جایز نمی‌داند و آیات را بر ظواهر آن حمل می‌‌کند و با استناد به روایات موجود در جوامع حدیثی اهل سنت اموری چون داشتن دست یا دیده شدن را به خداوند نسبت می‌‌دهد. وی با تکیه بر این روایات و پذیرش خبر واحد در امور اعتقادی و تأکید بر تقدم شرع بر عقل در هنگام تعارض بین آنها به تبیین آیات به ویژه آیات اعتقادی بر اساس معنای ظاهری آنها می‌‌پردازد. تساهل اهل حدیث در پذیرش روایات موجب شد تا بسیاری از روایات ضعیف به تفاسیر اولیه راه یابند. این وضع در تفاسیر متأخر صورت بهتری یافت؛ به عنوان مثال، این مفسران در تفسیر آیاتی که صورت، دست و چشم را به خداوند نسبت می‌‌دهند معتقدند که چون خداوند این صفات را درباره خود به کار برده ما نیز او را به این صفات وصف می‌‌کنیم؛ اما فهم حقیقت آن را به خدا وا می‌‌گذاریم؛ همچنین درباره رؤیت الهی با تکیه بر ظواهر آیاتی از قرآن و روایاتی از پیامبر معتقد به وقوع رؤیت خدا در قیامت هستند. افزون بر کتاب «مرویات الامام احمد بن حنبل فی التفسیر» که در آن روایات تفسیری احمد بن حنبل گردآوری شده و نیز کتاب «التوحید» ابن خزیمه که کتابی اعتقادی است ولی جنبه تفسیری نیز دارد، مهم‌ترین تفاسیر سلفیه عبارت‌اند از تفسیر سمعانی، اثر منصور بن محمد ابوالمظفر سمعانی، معالم التنزیل فی تفسیر القرآن اثر حسین بن مسعود بغوی، زادالمسیر فی علم التفسیر اثر جمال‌الدین محمد بن جوزی، التفسیر الکبیر اثر تقی الدین ابوالعباس احمد بن تیمیه، تفسیر القرآن العظیم اثر اسماعیل بن کثیر دمشقی، اضواء البیان فی ایضاح القرآن بالقرآن اثر محمد امین بن محمد مختار شنقیطی، تیسیر الکریم الرحمان فی تفسیر الکلام المنان اثر عبدالرحمن بن ناصر سعدی.

تفاسیر کلامی اشاعره

پیروان ابوالحسن اشعری اشاعره نام دارند که در برابر عقل‌گرایی معتزله و ظاهرگرایی حنابله در پی یافتن راهی میانه بودند. ابوالحسن اشعری ابتدا از مدافعان اندیشه اعتزالی بود که به یکباره از اعتزال روی برتافت و با سلاح عقل‌گرایی معتزله کوشید تا اندیشه‌های اهل حدیث را بر اساس مبانی معرفتی خویش پالایش کرده، آنها را قابل دفاع عقلانی سازد. اشعری در کتاب تفسیری و عقیدتی «الابانه» وفاداری خود را به روش احمد بن حنبل ابراز می‌‌دارد و در دو کتاب «اللمع و استحسان الخوض فی علم الکلام» این عقاید را در قالب عقلی ریخته است؛ برای مثال اشعری برای حل تعارض عقیده جبری حنابله با مسئله اختیار و نقش انسان در سرنوشت خویش به طرح نظریه کسب پرداخت، بر این اساس وی با استناد به آیات ﴿وَاللَّهُ خَلَقَكُمْ وَمَا تَعْمَلُونَ﴾، ﴿هَلْ مِنْ خَالِقٍ غَيْرُ اللَّهِ﴾، ﴿لَا يَخْلُقُونَ شَيْئًا وَهُمْ يُخْلَقُونَ﴾ همه افعال و اراده‌ها را اعم از نیک و بد به اراده الهی می‌‌داند و نسبت دادن بدی‌ها را به غیر خدا در حکم ثنویت و شرک می‌‌شمارد؛ لکن معتقد است خدا فاعل حقیقی عمل و انسان مکتسب آن است؛ امّا در عین حال خود کسب را نیز بر اساس آیه ﴿وَاللَّهُ خَلَقَكُمْ وَمَا تَعْمَلُونَ﴾ مخلوق خدا می‌‌داند. پس از اشعری، متکلمان تفاسیر دیگری را نیز از کسب ارائه کردند؛ امّا عده‌ای از دانشمندان اشعری آن را مستلزم جبر دانسته، به چالش کشیدند. در بحث عدل الهی، اشعری بر اساس اصل حسن و قبح شرعی، افعال الهی را سراسر عدل و حکمت دانسته، معتقد است که معیارهای شناخته شده انسان‌ها برای عدل بر آن صدق نمی‌کنند. در پرتو چنین تفسیری از عدل وی تکلیف ما لایطاق را بر خداوند جایز می‌‌داند، چنان که اشعری آیه ﴿وَعَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمَاءَ كُلَّهَا ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَى الْمَلَائِكَةِ فَقَالَ أَنْبِئُونِي بِأَسْمَاءِ هَؤُلَاءِ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ﴾ را مفید جواز تکلیف مالایطاق می‌‌داند؛ زیرا به ملائکه فرمان می‌‌دهد تا از اسمایی خبر دهند که آنها را نمی‌دانند و بر آن قادر نیستند.

مفسر اشعری بر نقش عقل در تبیین مبانی دینی تأکید می‌‌کند؛ امّا عقل را در حدّ رفع تعارض آن با نقل و اعتقادات خویش به رسمیت می‌‌شناسد. روشن‌ترین مصداق آن مسئله رؤیت الهی است که مفسر اشعری از یک سو در جوامع روایی خویش با روایاتی روبه روست که به وضوح بر رؤیت الهی در قیامت تأکید می‌‌کنند و از سوی دیگر پذیرش بی‌چون و چرای آن را در چالش با عقل می‌‌بیند، به ویژه که مخالفان آنان با ادله گسترده عقلی چنین پنداری را رد می‌‌کنند، از این رو می‌‌کوشد تا آموزه روایی را با ادله عقلی توجیه کند. مفسر اشعری تأویل (برگرداندن آیات از معنای ظاهری آنها) در آیات و وجود تشابه در آن را می‌‌پذیرد و معتقد است که چنانچه با دلیل قطعی و ثابت عقل روشن شد که ظاهر آیه مراد نیست باید به تأویل آن پرداخت.

بارزترین وجه امتیاز مفسران اشاعره از سلفیه و اهل حدیث را می‌‌توان در تأویل صفات خبری خدا دانست. برخلاف اشعری، بنیانگذار این مکتب که در تفسیر آیات صفات به شیوه سلفیه عمل می‌‌کرد مفسران پس از او عمدتاً به تأویل آن پرداختند، چنان که فخر رازی «استوای خداوند بر عرش» را در معنای «نشستن خدا بر عرش» مخالف عقل و دیگر آیات قرآن دانسته، آن را به «اقتدار و استیلا» تأویل می‌‌کند؛ یا صفت «وجه» را در آیات قرآن به وجوهی گوناگون از جمله «مرضات الله» تأویل می‌‌کند. بیضاوی از دیگر مفسران اشعری نیز وصف «اتیان» (آمدن) را در آیه ﴿هَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا أَنْ يَأْتِيَهُمُ اللَّهُ فِي ظُلَلٍ مِنَ الْغَمَامِ وَالْمَلَائِكَةُ وَقُضِيَ الْأَمْرُ وَإِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ﴾ به اتیان امر الهی تفسیر می‌‌کند. از منظر مفسر اشعری آیات دال بر عقاید آنها محکم و بی‌نیاز از تأویل‌اند، از این رو مفسری چون فخر رازی آیه ﴿فَمَنْ يُرِدِ اللَّهُ أَنْ يَهْدِيَهُ يَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلَامِ وَمَنْ يُرِدْ أَنْ يُضِلَّهُ يَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَيِّقًا حَرَجًا كَأَنَّمَا يَصَّعَّدُ فِي السَّمَاءِ كَذَلِكَ يَجْعَلُ اللَّهُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ﴾ را بر ظاهر آن حمل کرده، همان عقیده جبری خویش را از آن استنباط می‌‌کند، از این رو نیازی به تأویل در آن نمی‌بیند.

متکلمان و مفسران پس از اشعری قلمرو عقل را در تبیین اعتقادات و فهم قرآن گسترده‌تر ساختند و به پالایش پاره ای از عقاید اشعری پرداختند، چنان که نظریه کسب اشعری که در راستای عقلانی کردن آیات موهم جبر مطرح شد از سوی آنان به چالش کشیده شد. کوشش متکلمان اشعری باعث شد بیشتر تفاسیر اهل سنت با رویکرد اعتقادی اشاعره نگاشته شوند. در این میان سهم التفسیر الکبیر فخر رازی و استدلال‌های عقلی و فلسفی وی در دفاع گسترده از عقاید اشاعره و نقد عقاید مخالفان و نیز از جهت مرجعیت علمی نسبت به تفاسیر بعدی بارز و برجسته است.

بهره‌گیری مفسران و متکلمان غیر معتزلی مانند مفسران اشعری و ماتریدی از عنصر عقل منشأ تقسیم‌بندی جدیدی شد، به گونه ای که تفسیر پژوهان و عالمان اشعری در دوره‌های بعدی تفاسیر مبتنی بر عقل اشاعره را «تفسیر به رأی ممدوح» و تفاسیر عقلی معتزله و دیگر فرق را «تفسیر به رأی مذموم نامیدند». ممدوح بودن چنین عقل و رأیی به زعم آنان از این روست که مفسر اشعری عمدتاً ظاهر نص را بر عقل ترجیح داده، تأویل را تنها در صورتی می‌‌پذیرد که حمل کلام بر ظاهر آن ناممکن باشد؛ اما گاه در حمل کلام بر ظاهر آن نیز گرفتار تکلف‌های گوناگون می‌‌شود. گاه نیز تکیه بر روایات صحیح یا پرهیز از تأویل، وی را به ورطه تجسیم کشانده است، چنان که فخر رازی «کرسی» را در آیه ۲۵۵ بقره / ۲: «وسِعَ کُرسِیُّهُ السَّمـوتِ والاَرض» جسم عظیمی تحت عرش و بر فراز آسمان هفتم شناسانده است. بسیاری از تفاسیر اهل سنت بر محور عقاید اشاعره نگاشته شده؛ امّا تنها بخشی از این تفاسیر به تحلیل و تبیین معتقدات کلامی خود و رد عقاید مخالفان پرداخته‌اند.

شاخص‌ترین تفاسیر کلامی اشاعره عبارت‌اند از:

1. تفسیر ابوالحسن علی بن اسماعیل اشعری با نام کتاب فی تفسیر القرآن والردّ علی من خالف البیان من اهل الافک والبهتان که بعدها با نام المختزن شهرت یافت. وی در این تفسیر به ردّ دیدگاه‌های جبّایی و ابوالقاسم بلخی پرداخته است. ابن عساکر در کتاب خویش مقدمه این تفسیر را نقل کرده است؛ امّا هم اکنون اثری از این تفسیر باقی نیست.
2. تفسیر بحرالعلوم اثر ابواللیث نصر بن محمد بن احمد بن ابراهیم سمرقندی.
3. الوسیط فی تفسیر القرآن المجید اثر ابوالحسن علی بن احمد واحدی نیسابوری.
4. المحرّر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز معروف به تفسیر ابن عطیه اثر قاضی ابومحمد بن عبدالحق ابن عطیه غرناطی.
5. مفاتیح الغیب معروف به التفسیر الکبیر اثر فخرالدین رازی.
6. انوارالتنزیل و اسرارالتأویل اثر عبدالله بن عمر بیضاوی.
7. مدارک التنزیل و حقائق التأویل اثر ابوالبرکات عبدالله بن احمد نسفی.
8. البحرالمحیط اثر ابوحیان اندلسی غرناطی.
9. غرائب القرآن و رغائب الفرقان اثر نظام‌الدین حسن بن محمد قمی نیسابوری.
10. السراج المنیر فی الاعانة علی معرفة بعض معانی کلام ربّنا الحکیم الخبیر اثر شمس‌الدین محمد بن محمد شربینی قاهری.
11. ارشاد العقل السلیم الی مزایا الکتاب الکریم معروف به تفسیر ابوالسعود اثر ابوالسعود محمد بن مصطفی عمادی.
12. روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم والسبع المثانی اثر شهاب الدین سید محمود افندی آلوسی بغدادی

اشاعره در قرن اخیر تفاسیر بسیاری نگاشتند؛ ولی در آنها کمتر می‌‌توان نشانی از مجادلات گسترده کلامی و استدلال‌های وسیع عقلی در نقد عقاید دیگر فرق اسلامی یافت.

تفاسیر کلامی ماتریدیه

همزمان با مکتب اشعری در اوایل قرن چهارم هجری، نهضت کلامی دیگری در برابر معتزله شکل گرفت که بنیانگذار آن ابومنصور ماتریدی بود. وی خطوط فکری مشترک و نیز متفاوتی با اشعری دارد. گستره تأثیر نهضت ماتریدی نسبت به مکتب اشعری در جهان اسلام کمتر بود؛ امّا رویکرد عقلانی وی نسبت به عقاید دینی از اشاعره عمیق‌تر است. ارائه تفسیر عقلی از حسن و قبح افعال و عدم پذیرش تکلیف مالایطاق از سوی خداوند از جمله ممیزات کلامی وی نسبت به اشاعره است.

مفسر ماتریدی در تفسیر آیات بر عقل و نقل تأکید می‌‌کند؛ امّا آن گاه که نقل با عقل در تعارض افتد و نقل قابل تأویل و تبیین عقلی نباشد به حکم نقل گردن نهاده، علم به معنای آن را به خداوند وا می‌‌گذارد، چنان که ابومنصور ماتریدی در باب صفات خبری از جمله مسئله رؤیت خداوند را در قیامت به حکم نقل می‌‌پذیرد؛ امّا از آنجا که آن را در چالش با حکم عقل می‌‌بیند علم به حقیقت آن را به خداوند وا می‌‌گذارد.

ابومنصور ماتریدی افزون بر کتاب التوحید در مهم‌ترین اثر تفسیری خویش تأویلات اهل السنه که تنها اثر تفسیری فرقه ماتریدیه است به تفسیر آیات موافق با مکتب کلامی خود و نقد مخالفان مانند معتزله می‌‌پردازد؛ به عنوان مثال در تفسیر آیه ﴿وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ وَبِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَمَا هُمْ بِمُؤْمِنِينَ﴾ با رد تفسیر کرامیه از ایمان، افزون بر اقرار زبانی، تصدیق قلبی را نیز در مفهوم ایمان لازم می‌‌داند. در تفسیر آیه ﴿فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَلَنْ تَفْعَلُوا فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِي وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ أُعِدَّتْ لِلْكَافِرِينَ﴾ نیز دیدگاه معتزله را درباره جاودانگی مرتکب گناه کبیره در جهنم رد می‌‌کند

تفاسیر کلامی معتزله

منشأ پیدایش معتزله را کناره‌گیری واصل بن عطاء از استاد خویش حسن بصری در پی اختلاف درباره ایمان مرتکب گناه کبیره دانسته‌اند. عقاید معتزله که محور تفسیر کلامی آنان‌اند در ۵ محور خلاصه می‌‌شوند: توحید، عدل، وعد و وعید، منزلت بین المنزلتین، امر به معروف و نهی از منکر. اعتقاد به برخی از این اصول ویژه معتزله نیست و در پاره ای از اصول با دیگران از جمله شیعه مشترک‌اند، بنابراین، عقیده به همه آنها ملاک انتساب به اعتزال است. اصل وعد و وعید نیز که از مسئله حسن و قبح عقلی و عدل الهی سرچشمه می‌‌گیرد بدان معناست که همانند روا نبودن خلف وعده بر خداوند: ﴿إِنَّ اللَّهَ لَا يُخْلِفُ الْمِيعَادَ﴾ خلف وعید نیز بر او روا نیست، از این رو اگر مرتکب کبیره بدون توبه از دنیا برود جایز نیست خداوند او را ببخشاید یا شفاعت کسی را درباره او بپذیرد و بر اساس آیه ﴿بَلَى مَنْ كَسَبَ سَيِّئَةً وَأَحَاطَتْ بِهِ خَطِيئَتُهُ فَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾ و ﴿وَمَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَيَتَعَدَّ حُدُودَهُ يُدْخِلْهُ نَارًا خَالِدًا فِيهَا وَلَهُ عَذَابٌ مُهِينٌ﴾ تعلق پاداش بر طاعات و عذاب بر گناهان قانون حتمی است که خدای متعال بر خود واجب کرده است. اصل منزلت بین المنزلتین که واکنشی در برابر افراط خوارج و تفریط مرجئه در مسئله حکم گناه کبیره بود بدین معناست که مرتکب گناه کبیره تا توبه نکند نه مؤمن است و نه کافر، بلکه حکمی میان آن دو دارد. اصل امر به معروف و نهی از منکر نیز گرچه مورد اتفاق همه مسلمانان است؛ امّا معتزله تأکید داشتند همه مؤمنان در هر حد و با هر توانی به اقامه احکام شرع مکلف‌اند و بر اساس آیه ﴿وَإِنْ طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا فَإِنْ بَغَتْ إِحْدَاهُمَا عَلَى الْأُخْرَى فَقَاتِلُوا الَّتِي تَبْغِي حَتَّى تَفِيءَ إِلَى أَمْرِ اللَّهِ فَإِنْ فَاءَتْ فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا بِالْعَدْلِ وَأَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ﴾ برای اجرای آن در صورت نیاز باید مسلحانه قیام کنند و در این میان تفاوتی میان وجود امام مفترض الطاعه و عدم او نیست، هر چند در صورت نخست رجوع به او اولی است. عقل، مبنای اصلی تفسیر معتزلی است، بر این اساس آیاتی که ظواهر آنها با حکم عقل در تعارض باشند تحلیل می‌‌شوند.

مفسر معتزلی از روایات صحیح پیامبر (ص) در تفسیر آیات بهره می‌‌جوید؛ اما آن گاه که این روایات با عقل برهانی تعارض داشته باشند به آنها توجهی نمی‌کند؛ همچنین برخلاف اهل حدیث و اشاعره، خبر واحد را در اثبات عقاید حجت نمی‌داند، از این رو روایات دال بر جواز رؤیت خداوند در قیامت را تأویل می‌‌کند. مفسر معتزلی در تحلیل و تأویل آیات می‌‌کوشد تا از قواعد لغت و اصول حاکم بر بلاغت عربی کمک بگیرد. توجه دقیق به معانی واژگان قرآن و اشتراک لفظی، تأویل به وسیله عناصر بلاغی چون مجاز و کنایه، تخییل و تمثیل از جمله فنون کاربردی مفسّر معتزلی در تفسیر آیات است؛ به طور مثال، از آنجا که ظاهر آیه ﴿وَكَذَلِكَ جَعَلْنَا لِكُلِّ نَبِيٍّ عَدُوًّا مِنَ الْمُجْرِمِينَ وَكَفَى بِرَبِّكَ هَادِيًا وَنَصِيرًا﴾ با عقیده واجب بودن کار اصلح بر خداوند در اندیشه مفسر معتزلی سازگار نیست با تمسک به شعری در عرب ﴿جَعَلْنَا﴾ را به ﴿بَيِّنَا﴾ معنا کرده و در تفسیر آیه معتقد است خداوند برای پیامبران دشمنانشان را شناسانده تا از آنان دوری کنند. عنصر تخییل و تمثیل در اندیشه مفسر معتزلی چنان دامنگستر است که گاه وی لزومی برای تفسیر آیات به معنای مجازی نمی‌بیند و تنها کلام را تمثیل و تخییل محض می‌‌داند، چنان که زمخشری در تفسیر آیه ﴿وَمَا قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ وَالْأَرْضُ جَمِيعًا قَبْضَتُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَالسَّمَاوَاتُ مَطْوِيَّاتٌ بِيَمِينِهِ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ﴾ معتقد است غرض از این کلام تصویر ژرفای عظمت خداوند است، بی‌آنکه به معنای حقیقی یا مجازی «یمین» و ﴿قَبْضَتُهُ﴾ توجه کنیم.

رویکرد عقلانی به قرآن و تأویل آیات در اندیشه مفسر معتزلی در بسیاری از موارد به پالایش اندیشه‌های خرافی، تشبیهی و تجسیمی انجامیده؛ اما گاه چنان به افراط می‌‌گراید که به تعطیل معرفت برخی معارف دینی و سد باب اعتقاد به اموری چون معاد جسمانی، عذاب قبر، صراط، حساب، میزان، بهشت، حور، غِلْمان و سایر وعده‌هایی می‌‌انجامد که شرع از آنها یاد کرده و مایه طعن مخالفان خویش را فراهم می‌‌سازد. در طول تاریخ تفسیر، معتزلیان تفاسیر فراوانی نگاشته‌اند که برخی از آنها هم اکنون در دسترس است و از بسیاری از آنها نیز تنها نقل قول‌ها و گزارش‌هایی مانده است.

برخی از تفاسیر کلامی معتزله عبارت‌اند از:

1. تفسیر القرآن اثر ضِرار بن عمرو معتزلی، معاصر احمد بن حنبل.
2. تأویل القرآن اثر همان مؤلف.
3. تفسیر ابوعلی جبائی متکلم معروف معتزلی که شیخ طوسی از آن بسیار نقل کرده است و گفته شده: دانیل ژیماره این تفسیر را در سال ۱۳۷۳ شمسی / ۱۹۹۴ میلادی بازسازی کرده است.
4. التفسیر الکبیر للقرآن اثر ابوالقاسم عبدالله بن احمد بن محمود کعبی بلخی که به گفته ابن طاوس نام این تفسیر جامع علم القرآن بوده است. شیخ طوسی نیز بخش‌هایی از آن را نقل و نقد کرده است.
5. جامع التأویل لمحکم التنزیل اثر ادیب و متکلم معتزلی، ابومسلم محمد بن بحر اصفهانی که تفسیری مبسوط در ۱۴ جلد بوده است.
6. ملتقط جامع التأویل لمحکم التنزیل که منقولات تفسیر ابومسلم اصفهانی است و یکی از عالمان هندی به نام سعید الانصاری آن را از کتاب‌های گوناگون گرد آورده و در کلکته هند به چاپ رسانده است.
7. تفسیر علی بن عیسی رمّانی نحوی و مفسر معتزلی که شیخ طوسی آن را ستوده و ابن طاوس آن را نقد کرده است.
8. تنزیه القرآن عن المطاعن اثر عبدالجبّار همدانی متکلم و مفسر معتزلی. وی افزون بر آرای تفسیری در المغنی در این کتاب در پاسخ برخی پرسش‌ها درباره آیات قرآن به تفسیر عقلی و کلامی آن آیات پرداخته و به شبهات ضدّ معتزله پاسخ داده است.
9. حدائق ذات بهجة فی التفسیر اثر ابویوسف عبدالسلام بن محمد بن یوسف بن بندار قزوینی از شاگردان قاضی عبدالجبار همدانی که تفسیری بسیار مبسوط است و اکنون در دسترس نیست.
10. الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التأویل اثر جارالله محمود بن عمر زمخشری ادیب و مفسر و متکلم معتزلی که برجسته‌ترین تفسیر معتزله است و توجه مفسران بعدی را به خود جلب کرده است. برخی پژوهشگران در نسبتی نادرست امالی سید مرتضی را به دلیل اشتمال بر برخی دیدگاه‌های نزدیک به معتزله از تفاسیر معتزلی به شمار آورده‌اند.

تفاسیر کلامی اباضیه

اباضیه فرقه‌ای منتسب به عبدالله بن اباض یا جابر بن العمانی هرچند کتب ملل و نحل آنان را از فرقه‌های معتدل خوارج می‌‌دانند؛ ولی دانشمندان کنونی اباضیه هرگونه نسبتی را با خوارج انکار می‌‌کنند. اباضیه هم اکنون عمدتاً در کشور عمان فعالیت دارند و دارای آثار علمی و تفسیری بوده و داعیه دار وحدت و انسجام امت اسلامی‌اند. شاخصه‌های عقیدتی اباضیه به معتزله و شیعه نزدیک‌تر از اهل سنت‌اند، چنان که در بحث از حقیقت صفات الهی و مفهوم آن، رؤیت خداوند در قیامت، آزادی و اختیار انسان و نقش وی در اعمال خویش در عین پذیرش نقش قدرت الهی بر افعال انسان، تفسیر عقلانی از حسن و قبح و پاره‌ای دیگر از مسائل از شیعه و معتزله متأثرند، گرچه در تفسیر ایمان و تعریف آن به قول لسانی، تصدیق قلبی و عمل به اعضا و نیز اعتقاد به خلود مرتکب کبیره در جهنم در صورت عدم توبه و حکم به کفر آنان، به خوارج نزدیک‌اند، جز آنکه معتقدند کفر مرتکب کبیره نه از نوع کفر دین و ملت بلکه از نوع کفر نعمت است، از این رو مرتکب کبیره را موحّد می‌‌دانند نه مشرک و ازدواج و ارث بری از آنان را جایز و کشتن آنان را ممنوع می‌‌دانند مگر، آنکه آنان شروع کننده جنگ باشند. با توجه به خطوط اعتقادی فوق می‌‌توان رویکرد کلی مفسر اباضی را توجه و اهتمام به نقش عقل در فهم قرآن و ترجیح آن در تعارض با ظواهر ابتدایی آیات متشابه دانست، از این رو تأویل در صفات خبری خداوند را می‌‌پذیرد و رؤیت خدا را در قیامت رد می‌‌کند.

اباضیه آثار تفسیری اندکی دارند که عمده آنها در دو قرن اخیر نگارش شده‌اند:

1. تفسیر کتاب الله العزیز اثر هود بن محکم الهواری که کهن‌ترین تفسیر بر جای مانده از آنان و در حقیقت گزیده تفسیر یحیی بن سلام بصری به اضافه بخشی از آرای کلامی مؤلف آن است.
2. همیان الزاد الی دار المعاد اثر محمد بن یوسف اطفیش که مهم‌ترین تفسیر کلامی اباضیه است.
3. داعی العمل یوم العمل و تیسیر التفسیر للقرآن الکریم از همان مؤلف که اولی ناتمام رها شده و دیگری نیز مختصر همیان الزاد است.
4. جواهر التفسیر انوار من بیان التنزیل اثر احمد بن حمد خلیلی عالم معاصر اباضی و مفتی عمان که تاکنون سه جلد آن چاپ شده است.

تفاسیر کلامی شیعه امامیه

شیعه امامیه معتقدان به امامت بلافصل و منصوص امیرمؤمنان علی (ع) و ۱۱ امام معصوم پس از ایشان‌اند. در اندیشه کلامی شیعه و بر اساس حدیث متواتر ثقلین و سایر ادله‌ای که مرجعیت فکری و سیاسی معصومان (ع) را ثابت می‌‌کنند چنگ زدن به قرآن و عترت (ع) مایه نجات از گمراهی است، بر این اساس مفسر امامی اصول و روش‌های فهم قرآن را که معصومان (ع) عرضه کرده‌اند در تفسیر خویش به کار می‌‌بندد و خطوط کلی اعتقادی وی نیز بر اساس چنین اصولی از قرآن استخراج می‌‌شود. شیوه معصومان (ع) در تفسیر آیات به ویژه آیات اعتقادی و متشابه ارجاع متشابهات قرآن به محکمات آن است. برخلاف تأویل‌گرایانی که برای عقلانی کردن مفاهیم آیات به توجیهاتی متوسل می‌‌شوند که با ظواهر آیات سازگاری ندارند و به انکار پاره‌ای از حقایق دینی می‌‌انجامند و نیز برخلاف فرقه‌هایی که لوازم تشبیه را از آیات متشابه حذف کرده‌اند؛ امّا به اثبات حقیقت آیه نپرداخته و علم به آن را به خدا وامی گذارند، اهل بیت (ع) به شیوه نفی و اثبات در تفسیر آیات به ویژه آیات ناظر به صفات خدا معتقد بودند. بر اساس این شیوه آیات بیانگر اسما و صفات و افعال خدا و... را به آیات محکم ارجاع می‌‌دهند و آنچه را که آیات محکم از خدا نفی می‌‌کنند از مدلول آیات متشابه حذف می‌‌کنند و اصل معنا را گرفته، شوائب نقص و امکان را که ظاهر آیات متشابه متضمن آن است حذف می‌‌کنند، بر این اساس همه آیات صفات خبری، جبر و اختیار، رؤیت خداوند در قیامت و... تفسیر می‌‌شوند؛ به طور مثال استوای خداوند بر عرش در آیه ﴿الرَّحْمَنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَى﴾ و عرش عظیم داشتن خداوند: ﴿رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ﴾ در آغاز موهم تجسیم خداوند می‌‌شوند؛ ولی آیات ﴿لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ﴾ و ﴿سُبْحَانَ اللَّهِ عَمَّا يَصِفُونَ﴾ هرگونه شائبه همانندی خدا با دیگران را می‌‌زدایند، از این رو از معنای آیه چنین برمی آید که عرش الهی جایگاه مادی نیست، بلکه مقامی است که احکام جاری در نظام خلقت از آن مقام سرمی زند و مرتبه ای از علم الهی است. همچنین مفسر امامی از نظریه بدیع «نفی جبر و تفویض و اثبات امر بین الامرین» استفاده می‌‌کند و بر اساس قاعده نفی و اثبات برای رفع تعارض ظاهری آیاتی که گاه کاری را به خدا نسبت می‌‌دهند و گاه به انسان ﴿مَنْ عَمِلَ صَالِحًا فَلِنَفْسِهِ وَمَنْ أَسَاءَ فَعَلَيْهَا وَمَا رَبُّكَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِيدِ﴾، ﴿وَقُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكُمْ فَمَنْ شَاءَ فَلْيُؤْمِنْ وَمَنْ شَاءَ فَلْيَكْفُرْ إِنَّا أَعْتَدْنَا لِلظَّالِمِينَ نَارًا أَحَاطَ بِهِمْ سُرَادِقُهَا وَإِنْ يَسْتَغِيثُوا يُغَاثُوا بِمَاءٍ كَالْمُهْلِ يَشْوِي الْوُجُوهَ بِئْسَ الشَّرَابُ وَسَاءَتْ مُرْتَفَقًا﴾، ﴿فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ قَتَلَهُمْ وَمَا رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ وَلَكِنَّ اللَّهَ رَمَى وَلِيُبْلِيَ الْمُؤْمِنِينَ مِنْهُ بَلَاءً حَسَنًا إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾ به تفسیر آیات می‌‌پردازد، از این رو در تفسیر این آیات معتقد است که انسان با اختیار و آزادی کاری را انجام می‌‌دهد یا ترک می‌‌کند؛ ولی قدرت اختیاری آن از جانب خداوند به او داده می‌‌شود. از میان اهل سنت دانشمندانی چون محمد عبده و شیخ شلتوت نیز این تفسیر را برگزیده‌اند.

متکلمان امامیه از دیرباز ۵ اصل توحید، عدل، نبوت، امامت و معاد را با محوریت توحید و عدل که برپایه احادیث اساس دین‌اند به عنوان اصول دین برگزیده‌اند که نشان اهمیت آن هاست نه انحصار مسائل عقیدتی در آن ها. شیعه با دو اصل توحید و عدل از فرق غیر عدلیه و با اصل امامت به طور کلی از معتزله متمایز می‌‌شود. عقیده امامیه درباره توحید و توحید صفاتی عینیت صفات خدا با ذات او و در بحث توحید افعالی و جبر و اختیار، ردّ جبر در افعال انسان (دیدگاه اشاعره) و نیز ردّ فاعلیت مستقل انسان (دیدگاه معتزله) بلکه حدی میان آن دو (امر بین الامرین) است. تأویل آیات صفات خبری و نفی رؤیت خداوند، پذیرش حسن و قبح عقلی و در نتیجه عدالت الهی در معنای منزه بودن خدا از ارتکاب افعال قبیح و اخلال به واجبات و لزوم انجام کارهای نیکو، از دیگر اعتقادات کلامی امامیه‌اند. امامت در منظومه فکری شیعه براساس عقیده منصوص بودن امر ولایت تفسیر خاصی دارد، از این رو از اصول دین و شأنی فراتر از رهبری دینی یا اجتماعی است که لازمه آن عصمت از گناه و خطاست، زیرا براساس آیات قرآن امامت عهد خداست و عهد خدا به ستمگران نمی‌رسد ﴿وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾ و انسان غیر معصوم ستمگر است یا به خود یا به دیگران. افزون بر این، مفسر شیعی ذیل آیات ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾، ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا﴾، ﴿وَقَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ وَلَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِيَّةِ الْأُولَى وَأَقِمْنَ الصَّلَاةَ وَآتِينَ الزَّكَاةَ وَأَطِعْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾ مستندات قرآنی، عقلی و روایی امامت را مطرح می‌‌کند. اعتقاد به حدوث قرآن و شفاعت درباره مرتکب گناه کبیره از دیگر معتقدات کلامی امامیه است. شیخ طوسی با استناد به آیه ﴿مَا يَأْتِيهِمْ مِنْ ذِكْرٍ مِنْ رَبِّهِمْ مُحْدَثٍ إِلَّا اسْتَمَعُوهُ وَهُمْ يَلْعَبُونَ﴾، ﴿وَهَذَا ذِكْرٌ مُبَارَكٌ أَنْزَلْنَاهُ أَفَأَنْتُمْ لَهُ مُنْكِرُونَ﴾ بحث حدوث قرآن و در تفسیر آیات ﴿وَاتَّقُوا يَوْمًا لَا تَجْزِي نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَيْئًا وَلَا يُقْبَلُ مِنْهَا شَفَاعَةٌ وَلَا يُؤْخَذُ مِنْهَا عَدْلٌ وَلَا هُمْ يُنْصَرُونَ﴾، ﴿قُلْ يَا عِبَادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعًا إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ﴾ مسئله شفاعت را مطرح می‌‌کند. مهدویت با تفسیر خاص آن، رجعت، بدا و تقیه نیز از دیگر معتقدات امامیه‌اند که بر آیات قرآن و ارشادات معصومان (ع) مبتنی‌اند و مفسر امامی در تفسیر آیات مربوط آنها را تبیین می‌‌کند.

برخی محققان اهل سنت و به تبع آنان بعضی از مستشرقان مکتب کلامی تفسیری شیعه را متأثر از اندیشه معتزلی دانسته‌اند. این پندار ظاهراً ناشی از تشابه برخی عقاید آنان نظیر تأویل صفات خبری، نفی رؤیت الهی، حسن و قبح عقلی و عدل است؛ امّا حقیقت این است که منشأ این مشابهت همان رویکرد عقلانی دو فرقه در فهم قرآن و أثرپذیری پیشوایان عقیدتی معتزله از ارشادات معصومان (ع) در فهم قرآن است، چنان که برخی دانشمندان معتزلی خود به این حقیقت اقرار کرده‌اند. معصومان (ع) نخستین مفسرانی بودند که با استناد به آیات قرآن و در پرتو استدلال‌های عمیق عقلی مبانی کلامی شیعه را پی‌ریزی کردند و روایات فراوانی از خود برجای گذاشتند که بیشتر صبغه تفسیر کلامی دارند. هرچند این روایات بعدها در کتب روایی شیعه ثبت شدند؛ امّا مفسران و متکلمان شیعه براساس این روایات که عمدتاً از امام علی و امام رضا (ع) است به تفسیر کلامی آیات و شرح و بسط آن پرداختند.

مهم‌ترین تفاسیر کلامی امامیه عبارت‌اند از:

1. غرر الفوائد و درر القلائد معروف به امالی اثر ابوالقاسم علی بن طاهر معروف به سید مرتضی.
2. التبیان فی تفسیر القرآن اثر ابوجعفر محمد بن حسن طوسی.
3. روض الجنان و روح الجنان (تفسیر ابوالفتوح) اثر حسین بن علی خزاعی.
4. مجمع البیان فی تفسیر القرآن اثر ابوعلی فضل بن حسن طبرسی.
5. منهج الصادقین فی الزام المخالفین معروف به تفسیر ملافتح الله کاشانی اثر ملا فتح الله کاشانی.
6. نفحات الرحمان فی تفسیر القرآن و تبیین الفرقان اثر محمد بن عبدالرحیم نهاوندی.
7. اطیب البیان فی تفسیر القرآن اثر سید عبدالحسین طیب.
8. المیزان فی تفسیر القرآن اثر محمد حسین طباطبایی.
9. الکاشف اثر محمد جواد مغنیه.
10. الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن والسنه اثر محمد صادقی تهرانی.
11. تفسیر نمونه اثر ناصر مکارم شیرازی و همکاران.

تفاسیر کلامی زیدیه

زیدیه فرقه‌ای شیعی‌اند که پس از امام سجاد (ع) به امامت فرزندش زید ـ نه امام باقر (ع) قائل و بر این باورند که پس از زید هر عالم شجاع فاطمی که در برابر ظلم قیام کند امام واجب الطاعه است.

محققان امامیه بر اساس روایات معتقدند زید خود مدعی امامت نبوده و پیروانش او را امام پنداشته و فرقه‌ای منسوب به او را متأثر از عقاید کلامی شیعه و معتزله پدید آورده‌اند. بیشتر تفاسیر به ثبت رسیده زیدیّه مشهور نیستند. افزون بر تفسیر غریب القرآن منسوب به زید بن علی پیشوای زیدیه و تفسیر مقاتل بن سلیمان که در شمار تفاسیر زیدیه ذکر شده‌اند

مهم‌ترین تفسیر آنان، التهذیب فی تفسیر القرآن اثر ابوسعد محسن بن محمد مشهور به حاکم جشمی، عالم و متکلم زیدی است. حاکم جشمی در دو مسئله محوری توحید و عدل همچون بسیاری از معتزله عقاید خویش را وامدار اهل بیت پیامبر (ع) می‌‌داند. وی در مسائلی چون وعد و وعید، منزلت بین المنزلتین و امر به معروف و نهی از منکر عقاید معتزله را پذیرفته، آیات مربوط را بر این اساس تفسیر می‌‌کند، چنان که در تفسیر آیه ﴿قَالَ لَا تَخْتَصِمُوا لَدَيَّ وَقَدْ قَدَّمْتُ إِلَيْكُمْ بِالْوَعِيدِ﴾، ﴿مَا يُبَدَّلُ الْقَوْلُ لَدَيَّ وَمَا أَنَا بِظَلَّامٍ لِلْعَبِيدِ﴾ وعده و وعید خداوند را لایتغیر می‌‌داند و در آیه ﴿إِلَّا بَلَاغًا مِنَ اللَّهِ وَرِسَالَاتِهِ وَمَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَإِنَّ لَهُ نَارَ جَهَنَّمَ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا﴾ گناهکاران را جاودانه در آتش جهنم معرفی می‌‌کند.

از دیگر تفاسیر زیدیه، فتح القدیر اثر محمد بن علی بن محمد شوکانی صنعانی است. این تفسیر آمیزه‌ای از اندیشه زیدی سلفی با غلبه اندیشه سلفی اهل سنت بر رویکرد زیدی اعتزالی است، چنان که شوکانی برخلاف دیگر زیدیه تأویل را در آیات صفات نمی‌پذیرد و آنها را بر ظواهر حمل کرده، کیفیت را به خدا وا می‌‌گذارد و به رؤیت خدا در قیامت معتقد است. ردّ عقیده معتزله در مسئله وعد و وعید و مقید نبودن غفران ذنوب به توبه در قیامت از دیگر عقاید متفاوت کلامی شوکانی در تفسیر است.

تفاسیر کلامی اسماعیلیان

اسماعیلیان فرقه‌ای از شیعه و منسوب به اسماعیل فرزند امام صادق‌اند که پس از امام صادق به امامت وی اعتقاد داشته و امامت امام کاظم و امامان بعدی را نپذیرفتند. اسماعیلیان که به باطنیه نیز نامبردارند و در عرصه پژوهش قرآنی بیشتر به این نام شناخته می‌‌شوند برای آیات قرآن و احکام دین معتقد به ظاهر و باطن‌اند و مراد اصلی آیات قرآن را اسرار و باطن آن می‌‌دانند. از منظر اسماعیلیان زبان قرآن زبان رمز است و رسیدن به باطن آیات نیز جز از طریق امامان از جمله امامان اسماعیلی ممکن نیست. گرچه در آثار نگارندگان اسماعیلی مذهب از حفظ ظاهر و باطن شریعت هر دو، سخن به میان آمده است، آنان عمدتاً باطن را لبّ کتاب و منشأ رستگاری نفس و احکام شریعت را چون غل و زنجیری می‌‌دانند که در زمان ظهور قائم (ع) برداشته می‌‌شود. از اسماعیلیان تفسیر کامل و جامعی از قرآن گزارش نشده است؛ ولی تفسیر برخی از آیات قرآن را می‌‌توان در آثار دانشمندان آنان همچون قاضی نعمان در المجالس والمسایرات، مؤید فی الدین هبة الله شیرازی در المجالس المؤیدیه و ناصر خسرو در وجه دین دید؛ همچنین اگر نظر کسانی را بپذیریم که محمد بن عبدالکریم شهرستانی صاحب الملل والنحل را اسماعیلی می‌‌دانند می‌‌توان تفسیر او را با نام مفاتیح الاسرار و مصابیح الابرار در شمار تفاسیر اسماعیلی دانست. .

منابع

1. اسعدی، علی، مقاله «تفسیر کلامی»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۸