انتظار فرج چه فضیلتی دارد؟ (پرسش)

انتظار فرج چه فضیلتی دارد؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ مهدویت
مدخل بالاتر	مهدویت / غیبت امام مهدی / وظایف و تکالیف مسلمانان در عصر غیبت / فضیلت انتظار
مدخل اصلی	فضیلت انتظار

انتظار فرج چه فضیلتی دارد؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث مهدویت است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی مهدویت مراجعه شود.

عبارت‌های دیگری از این پرسش

• جایگاه انتظار در فرهنگ شیعه چیست؟ (پرسش)

پاسخ جامع اجمالی

* _{پاسخ جامع به این پرسش، برگرفته از تمامی پاسخ‌ها ودیدگاه‌های متفرقه اندیشمندان و نویسندگانی است که تصویر و متن سخنان آنان در ذیل دیده می‌شود:}

موسوی اصفهانی	فاضل همدانی	خاتمی	رجالی تهرانی	صمدی	سلیمیان	کوثری	آهنگران
فاکر میبدی	تونه‌ای	شفیعی	طالعی	قنبری	طهماسبی	هراتیان	مسجد جمکران	فرهنگ شیعه

جایگاه ویژه انتظار

از باورهای اساسی و زیبای اسلامی، اعتقاد به ظهور مصلحی بزرگ از جانب خداوند است. مصلحی که تلاش‌های شبانه‌روزی دیگر مصلحان و مشعل‌داران هدایت را به ثمر برساند و انسان را که گرفتار کج‌روی‌ها و دلخوشی‌های زود گذر و فریبنده شده است و در هاله‌ای از اضطراب و حیرت به سر می‌برد نجات بخشد. مقصود از انتظار فرج، انتظار دگرگونی مثبت و گسترده در زندگی بشر و زدوده شدن ناکامی‌‏ها و نابسامانی‏‏‌ها از چهرۀ غم‌زدۀ جامعۀ انسانی است و پیروزی عدالت‌‏گستر و معنویت‌‏گرای مهدوی بر دولت‏‏‌های شرک و کفر و ستم است. باید توجه داشت وظیفۀ اصلی منتظر "تقویت دائم جبهۀ حق و تلاش برای مشخّص‌تر کردن مرز حق و باطل" برای به ثمر رسیدن آن نبرد عظیم جهانی خواهد بود. بدین معنا، انتظار، هم به لحاظ فردی و هم به لحاظ اجتماعی نه تنها حالت سلبی نیست، بلکه فعل ایجابی است که بر تمام افعال ما سایه می‌افکند و بدین سبب، افضل اعمال شمرده شده است. انتظار، ظرفیّت و توانایی فراوانی برای تحقق جامعه آرمانی و اسلامی موعود، ایجاد می‌کند و با توجه به آنچه گفته شد به رمز برشمردن فضایل بی‌شمار برای منتظران پی می‌بریم و درمی‌یابیم که چرا از نظر اسلام، انسان منتظِر از چنین مقام و مرتبه بلندی برخوردار است. انتظار فرج در روایات افضل الاعمال خوانده شده است. "افضل" که معادل فارسی آن واژه "برترین" است و در متن بیشتر روایاتی که از فضیلت انتظار سخن می‌‌گوید، قرار دارد، از مادۀ "فضل" گرفته شده است. خود این ماده، بر ارجمندی و برتری دلالت دارد و آنگاه که به صورت "افضل" در می‌‌آید، برتری‌سنجی میان دو یا چند چیز را که در وصف یا حالتی همانندی دارند، گزارش می‌‌کند. بنابراین، افضل نشان می‌دهد انتظار فرج، عمل و عبادتی عادی و معمولی نیست، بلکه نسبت به اعمال و عبادت‌های دیگر برتری و رجحان دارد و نیز اضافه شدن افضل به واژه‌هایی همچون "العبادة"، "أعمال أمتی" و مانند آن بر برتری مطلق انتظار فرج بر هر کار عبادی دیگری دلالت دارد. انتظار فرج از همه عبادت‌های فردی و اجتماعی برتر است، چرا که در عبادت‌های فردی پاداش آن فقط به خود شخص می‌رسد و عبادت‌های اجتماعیِ دیگر به پایۀ این عبادت نمی‌رسد؛ زیرا انتظار، اعتراف به حق و اعلام حق را دربردارد و آن در قلمرو حکومت‌های باطل چیز آسانی نیست.

فضائل انتظار

در روایات به فضیلت‌هایی برای انتظار اشاره شده است:

1. انتظار، برترین عبادت‌‌ها: در روایات بسیاری انتظار فرج، عبادت شمرده شده است؛ پیامبر خاتم(ص) فرمود: «أَفْضَلُ الْعِبَادَةِ انْتِظَارُ الْفَرَجِ»؛ در حدیث دیگری از امیر المؤمنین(ع) آمده است: «اَفضَلُ عِبادةِ الْمُؤْمِنِ اِنتِظارُ فَرَجِ اللّهِ». عبادی شمردن انتظار بر جایگاه والای انتظار دلالت دارد؛ زیرا کارهای عبادی در معارف اسلامی، برتر از کارهای غیرعبادی به حساب می‌آید. دلیل برترین عبادت بودن انتظار را چند امر دانسته‌اند: حسن ظن به خدا و ناامید نبودن از رحمت الهی، پذیرفتن حکم و قضای الهی، روی آوردن کامل به خداوند و تنها از او انتظار گشایش داشتن و قطع علاقه از سایر اسباب و واگذار کردن امور به خداوند.
2. انتظار، جهاد برتر: در روایاتی انتظار بهترینِ جهادها معرفی شده است: رسول گرامی اسلام(ص) فرمودند: «أَفْضَلُ جِهَادِ أُمَّتِی اِنْتِظَارُ اَلْفَرَجِ». امام صادق(ع) فرمودند: «هرکس از شما بمیرد، در حالی‏که منتظر این امر (ظهور مهدی(ع)) باشد، همانند کسی است که با حضرت قائم(ع) در خیمه‏‌اش بوده باشد. سپس چند لحظه‏‌ای درنگ کرده و آنگاه فرمود: نه، بلکه مانند کسی است که در خدمت آن حضرت شمشیر بزند. سپس فرمود: نه به خدا، همچون کسی است که در رکاب رسول خدا(ص) شهید شده باشد». منتظران ظهور چنان ارجمند خوانده شده‌اند که مُردن در حال انتظار همانند حضور در رکاب مقدس قائم(ع) شمرده است: چنان‌که امام صادق(ع) فرمود: «مَنْ مَاتَ مِنْکُمْ عَلَی هَذَا الْأَمْرِ مُنْتَظِراً لَهُ کَانَ کَمَنْ کَانَ فِی فُسْطَاطِ الْقَائِمِ».
3. انتظار، برترینِ اعمال نزد خداوند: در روایاتی انتظار برترینِ اعمال (کارها) معرفی شده است: امیر المؤمنین(ع) فرمود: «منتظر فرج باشید و از رحمت خدا ناامید نشوید، به درستی که بهترین عمل نزد خداوند عزوجل انتظار فرج است» رسول گرامی اسلام(ص) فرمودند: «أَفْضَلُ أَعْمَالِ أُمَّتِی انْتِظَارُ الْفَرَجِ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ». امام جواد(ع) فرمودند: «برترین عمل شیعیان ما انتظار فرج است هر کس این امر را بداند و بشناسد خداوند با همین انتظار برای او گشایش (فَرَج) عطا می‌فرماید».

علت برترین اعمال بودن انتظار

از مهم‌ترین دلایلی که انتظار فرج برترین اعمال دانسته شده است، به خاطر ملزومات آن است. انتظار فرج، فراتر از انتظار معمولی است. انتظار فرج، انتظاری همراه با آگاهی، بصیرت، درایت، معنویت، آمادگی، حق‌‏گرایی، عدل‌‏خواهی و... است. انتظار راستین دارای ملزوماتی است که آن را موصوف به صفت برترینِ اعمال کرده است. بعضی از ملزومات عبارت‌اند از:

1. انتظار و داشتن ایمان و اخلاص: انتظار فرج، ایمان به خداوند متعال و اخلاص در راه او و حسن ظن به حکمت آن ذات مقدس و رسیدگی او به امور بندگان را در انسان مؤمن تقویت می‌کند.
2. انتظار و پذیرش ولایت: انتظار در زمان غیبت امام، نوعی اعلام پذیرش ولایت آخرین حجت خداست و همین انتظار موجب می‌شود ارتباط شیعیان با امامشان، اگر چه به صورت ارتباط قلبی و معنوی، حفظ شود. به عبارت روشن‏تر، انتظار فرج، شناخت حق و شناختن رهبر و امام حقّ و انتظار یاری رساندن به او است.
3. انتظار و تلاش و حرکت مداوم: انتظار فرج، در واقع نوعی آمادگی و استقبال از نیکی‏‌هاست. آمادگی برای تلاش و حرکتی مداوم و کوششی خستگی‌‏ناپذیر همراه با تهذیب نفس، پاک زیستن، حق‌خواهی و دور ماندن از زشتی‏‏‌ها و آلودگی‏‌ها... به همین جهت وقتی ابو‌ بصیر از امام صادق(ع) پرسید: فرج (گشایش) کی خواهد بود؟ آن حضرت فرمود: «ای ابو بصیر! تو هم از کسانی هستی که دنیا را طلب می‌‏‏کنند؟ آن کس که قیام امام را بشناسد، برای او به جهت انتظارش فرج و گشایش شده است». انتظار فرج که بهترین عبادت و بهترین عمل در لسان معصومین معرفی شده است، همان ایمان کامل به امام منتظَر است و ایمانی که عمل در آن نباشد، کامل نیست و عمل نیز تا در تمام احکام نباشد ارزش ندارد. پیامبر(ص) در این بیان خود "انتظار فرج" را عمل به حساب آورده است، درحالی‌ که‌‎ دست روی دست گذاشتن و خود را بی‌خاصیت و مهمل بارآوردن، در گوشۀ خانه خزیدن و‌‎ ‎تن به ظلم دادن و در آرزوی ظهور امام زمان به سر بردن تا آن حضرت با نیروی غیبی امور را‌‎ ‎اصلاح کند نه تنها انتظار نیست بلکه خود ضدّ انتظار است؛ همچنین، در روایت‌های زیادی با تعبیرهای مختلف، انتظار فرج را مانند شمشیر‌زدن در خدمت پیامبر یا در راه خدا می‌‌دانند. در یک جا دارد: «منتظر فرج مانند کسی است که در زیر پرچم حضرت قائم(ع) بوده است». پس اندیشۀ انتظار و انتظار کشیدن به مفهوم سازنده و پویای آن از اهمیت والایی برخوردار است که مقایسۀ آن با دیگر اعمال، دشوار خواهد بود و همین امر، پیروان امامان معصوم(ع) را استوار نگه داشته است به نحوی که هرگز خود را فراموش نکرده و در افکار دیگران هضم نشده‌اند.

اجر و مقام والا برای منتظران

در روایات بسیاری برای منتظران اجر و مقام والا ذکر نموده‌اند. این روایات پاداش فراوانی برای منتظران برشمرده‌اند و یکی از وظایف مهم دینی در عصر غیبت را انتظار دانسته‌اند. پاداش‌ها برای منتظرانی است که صادقانه در انتظار اویند و هر قدر شرایط انتظار در منتظران بیشتر شود و آمادگی آنان فزونی یابد، بر پاداش نیز افزوده می‌گردد. از روایات انتظار ظهور حضرت مهدی(ع) به دست می‌آید انتظار ظهور افزون‌بر اینکه راه رسیدن به جامعۀ موعود است، خود نیز موضوعیت دارد؛ بدان معنا که اگر کسی در انتظار راستین به سر برد، تفاوتی ندارد به مورد انتظار خویش دست پیدا کند یا نه؛ نفس این انتظار خود مهم و ثمربخش است؛ در این‌باره امام باقر(ع) -آنگاه که دین مورد خشنودی خداوند را تعریف می‌کند- پس از شمردن اموری می‌فرماید: «...وَ اَلتَّسْلِیمُ لِأَمْرِنَا وَ اَلْوَرَعُ وَ اَلتَّوَاضُعُ وَ اِنْتِظَارُ قَائِمِنَا...» چنان‌که ابوبصیر می‌گوید: به امام صادق(ع) عرض کردم: فدایت شوم، فرج شما کی فرا می‌رسد؟ فرمود: «گویی که تو از فرج (گشایش)، جنبه دنیوی آن را می‌خواهی؛ خیر، هرکس که در خط‍‌ ولایت باشد، همان انتظار فرج، برای او فرج است» چنان‌که ابوبصیر می‌گوید: به امام صادق(ع) عرض کردم¬ فدایت شوم، فرج شما کی فرامی‌رسد؟ فرمود: «گویی که تو از فرج (گشایش)، جنبه دنیوی آن را می‌خواهی؛ خیر، هرکس که در خط‍‌ ولایت باشد، همان انتظار فرج، برای او فرج است

نتیجه

انتظار فضیلت‌های بسیاری دارد که مهم‌ترین آن، طبق بیان روایات، افضل الاعمال بودن آن است. در برخی روایات انتظار را برترین عبادت‌ها نیز دانسته‌اند؛ پیامبر خاتم(ص) فرمود: "افضل العبادة انتظار الفرج"؛ «برترین عبادت‌ها انتظار فرج است». انتظار فرج با بصیرت، معنویت، آمادگی، تلاش برای عدالت‌گستری، حق‌گرایی آمادگی و... همراه است؛ به همین دلیل است که انتظار فرج فراتر از یک انتظار معمولی است و افزون‌بر آن پاداش‌های ویژه‌ای برای منتظران راستین امام مهدی از سوی خداوند در نظر گرفته شده است؛ برای نمونه امام صادق(ع) در این باره می‌فرماید: «اگر کسی از شما شیعیان بمیرد، در حالی که منتظر امر فرجِ امام مهدی(ع) باشد، همانند کسی است که در کنار قائم)ع) و در خیمه‌اش بوده است. پس اندکی درنگ کرد و فرمود: نه، بلکه مانند کسی است که در کنار حضرت جنگیده و شمشیر زده است. سپس فرمود: نه، به خدا قسم! بلکه مثل کسی است که در کنار رسول خدا(ص) به شهادت رسیده باشد». .

پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه

 با کلیک بر «ادامه مطلب» پاسخ باز و با کلیک بر «نهفتن» بسته می‌شود:  

۱. آیت‌‌الله فاضل همدانی؛

سید یحیی فاضل همدانی آیت‌‌الله سید یحیی فاضل همدانی، در کتاب «نشانه‌های قائم آل محمد» در این‌باره گفته است: «در روایات بسیاری برای منتظران اجر و مقام والا ذکر نموده‌اند از جمله در دعای عرفه امام سجّاد(ع) به منتظران درود فرستاده است. در روایتی امام صادق(ع) می‌فرماید: "منتظری که در حال انتظار بمیرد مانند کسی است که در خیمه قائم(ع) بوده باشد". یا فرمودند: "خوشا به حال شیعیان قائم ما؛ کسانی که منتظر او در عصر غیبت او هستند. از مجموع روایات این باب به دست میآید که انتظار دولت حق بدین معناست که انسان باید مشتاق باشد تا در رکاب حضرت، او را یاری نماید و به آنچه خواست خدا و امام زمان(ع) هست گردن نهد، نه اینکه بخواهد به خواست‌های درونی و پست خود برسد. انتظار دولت حق با تمام انتظارها متفاوت است؛ چون منتَظَر در این انتظار، مولایمان امام زمان(ع) میباشد که او حجت حق و واسطه فیض و هدایت کننده جامعه است. بی‌تردید این انتظار از شدیدترین، حساس‌ترین و مهمترین انتظارهاست که فقط مخلصان به آن نائل میشوند و بدون پرهیزکاری و عمل به دستورهای دینی امکان‌پذیر نیست. در روایات بسیاری که به بعض از آنها نیز اشاره شد انتظار فرج را عبادت میداند. بدین لحاظ بسیاری از علمای بزرگوار ما بحث از قصد قربت و یا عدم قصد قربت در انتظار را مطرح کرده‌اند».

۲. آیت الله موسوی اصفهانی؛

سید محمد تقی موسوی اصفهانی آیت الله سید محمد تقی موسوی اصفهانی، در کتاب «تکالیف بندگان نسبت به امام زمان‌» در این‌باره گفته است: «در این باره همین بس، که حضرت سید الساجدین (ع) در دعای عرفه بر منتظران درود فرستاده و برای آنان دعا کرده، بعد از دعا کردن برای مولایشان امام زمان (ع) و اضافه بر آن روایات بسیاری بر این مقصود دلالت دارد، از جمله؛ در "کمال الدین" از حضرت ابی عبدالله امام صادق (ع) آمده که فرمود: هر کس از شما بر این امر در حال انتظار آن بمیرد، همچون کسی است که در خیمه قائم (ع) بوده باشد. از حضرت ابوالحسن الرضا(ع) آمده که فرمود: چقدر خوب است صبر و انتظار فرج! آیا نشنیده‌ای فرموده خدای - عزوجل - را که: ﴿وَارْتَقِبُوا إِنِّي مَعَكُمْ رَقِيبٌ﴾، ﴿فَانْتَظِرُوا إِنِّي مَعَكُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرِينَ﴾. بنابراین بر شما باد صبر، به درستی که گشایش پس از ناامیدی می‌آید، البته آنان که پیش از شما بودند صبور‌تر از شما بودند. در "بصائر الدرجات" به سند خود از حضرت امام ابوعبدالله صادق (ع) آورده که فرمود:امیرمؤمنان (ع) به سوی صفین می‌رفت، تا این که از رود فرات عبور کرد و به نزدیکی کوه سرزمین صفین رسید که هنگام نماز مغرب شد، مدتی در اندیشه فرو رفت، سپس وضو گرفت و اذان گفت و چون از اذان گفتن فراغت یافت، کوه شکافته شد و سر و صورتی سپید نمودار گردید و گفت: سلام بر تو ای امیر المؤمنین و رحمت و برکات خداوند بر تو باد. خوش آمدی ای جانشین پیغمبران و پیشوای روسفیدان و عزیزترین چیزی که به مردم] رسیده! و ای نایل آمده به ثواب صدیقین! و ای سید اوصیا! امیر المؤمنین (ع) به او فرمود: بر تو نیز سلام باد، ای برادرم شمعون! جانشین عیسی بن مریم روح القدس، حال تو چگونه است؟ گفت: خیر است، خدای بر تو رحمت آرد. من منتظر حضرت روح الله هستم که از آسمان فرود آید، پس هیچ کس را نمی‌شناسم که در راه خدا بیشتر از تو دچار بلا گشته و فردای قیامت ثوابش فزون‌تر و مقامش برتر از تو باشد.... می‌گویم: جهت شاهد آوردن این حدیث، آن است که دلالت دارد بر منتظر بودن جناب شمعون نسبت به این ظهور مبارک و با میمنت. و البته شباهت یافتن به اولیای خدا و پیروی کردن از ایشان چیزی است که نزد خداوند - عزوجل - پسندیده است، اضافه بر سایر آنچه در فضیلت انتظار رسیده است».

۳. آیت‌‌الله خاتمی؛

سید احمد خاتمی آیت‌‌الله سید احمد خاتمی، در مقاله «انتظار مسئولانه» در این‌باره گفته است: «جناب عبدالعظیم حسنی گوید بر سرورم امام جواد وارد شدم و می‌خواستم از ایشان بپرسم آیا قائم همان مهدی است یا فرد دیگری است؟ پیش از آنکه بپرسم به من فرمود: "برترین عمل شیعیان ما انتظار فرج است". راوی (اسماعیل صیفی) می‌‌گوید مردی بر امام باقر(ع) وارد شد که دفتری همراه داشت، امام به او فرمود این دفتر گفت‌وگو کننده‌ای است که به پرسش از دینی برآمده که عمل با آن پذیرفته می‌شود، مرد گفت خدا رحمتت کند این همان است که می‌خواهم، آنگاه امام ارکان دین را بیان فرمود که از جمله آنها انتظار کشیدن برای قائم ماست. در برخی از روایات، انتظار عبادت در بعضی افضل اعمال و در برخی محبوب‌ترین اعمال، و در بعضی افضل از جهاد شمرده شده است».

۴. حجت الاسلام و المسلمین رجالی تهرانی؛

علی رضا رجالی تهرانی حجت الاسلام و المسلمین علی رضا رجالی تهرانی، در کتاب «یکصد پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان» در این‌باره گفته است: «در روایات اسلامی فضیلت و ثواب بسیاری برای منتظران آن امام منتظر (ع) بیان شده است. ما در اینجا به چند نمونه اکتفا می‏‌کنیم: جعفر بن ابی دلف می‏‌گوید: شنیدم حضرت امام رضا (ع) می‏‌‏فرمود: همانا امام بعد از من پسرم علی است، امر او امر من، گفته‏‌اش گفته من و اطاعتش اطاعت از من است و امام بعد از او، پسرش حسن است، امر او امر پدرش، و گفته او گفته پدرش و اطاعت او اطاعت از پدرش می‏‌باشد. سپس ساکت شد. عرض کردم: ای فرزند رسول خدا! امام بعد از حسن (ع) کیست؟ پس آن حضرت به شدّت گریست، سپس فرمود: البتّه بعد از حسن پسرش آن‏که قائم به حق و مورد انتظار است، می‏‌باشد. گفتم: ای فرزند رسول خدا (ص) چرا قائم نامیده شده است؟ فرمود: چون‏که او به پا خیزد، پس از آن‏که یادش مرده باشد و بیشتر معتقدان به امامتش برگشته باشند. گفتم: چرا منتظر نامیده شده است؟ فرمود: زیرا او را غیبتی است که روزهای بسیار و مدّتی طولانی دارد، پس مخلصان منتظر خروجش باشند و اهل تردید انکارش کنند، و جاهلان یاد او را به استهزا گیرند، و وقت‌‏گذاران در آن دروغگو شوند، و عجله‌‏کنندگان در آن هلاک گردند، و تسلیم‌‏شوندگان در آن نجات یابند کسی از امام صادق (ع) پرسید: چه می‏‌‏گویید درباره شخصی که دارای ولایت پیشوایان است و انتظار ظهور حضرت حق را می‏‌کشد و در این حال از دنیا می‏‌‏رود؟ امام(ع) در پاسخ فرمود: او همانند کسی است که با رهبر این انقلاب در خیمه او (ستاد ارتش او) بوده باشد -سپس اندکی سکوت کرد- و فرمود: مانند کسی است که با پیامبر اکرم (ص) در مبارزاتش همراه بوده است فیض بن مختار از امام صادق (ع) روایت کند که فرمود: هرکس از شما بمیرد، در حالی‏که منتظر این امر (ظهور مهدی) باشد، همانند کسی است که با حضرت قائم (ع) در خیمه‏‌اش بوده باشد. سپس چند لحظه‏‌ای درنگ کرده و آنگاه فرمود: نه، بلکه مانند کسی است که در خدمت آن حضرت شمشیر بزند. سپس فرمود: نه به خدا، همچون کسی است که در رکاب رسول خدا (ص) شهید شده باشد امیر المؤمنین (ع) فرمود: منتظر فرج باشید و از رحمت خدا ناامید نشوید، به درستی که بهترین عمل نزد خداوند عزّ و جلّ انتظار فرج است».

۵. حجت الاسلام و المسلمین صمدی؛

قنبر علی صمدی حجت الاسلام و المسلمین قنبر علی صمدی، در کتاب «آخرین منجی» در این‌باره گفته است: «در باب ارزش انتظار، روایات فراوانی وارد شده است. در تجلیل از مقام منتظران، همین بس که انتظار آنان، هم سنگ شهادت و به خون طپیدن در راه خدا یاد شده است: "الْمُنْتَظِرُ لِأَمْرِنَا كَالْمُتَشَحِّطِ بِدَمِهِ فِي سَبِيلِ اللَّه‏" و نیز منتظران ظهور چنان ارجمند خوانده شده‌اند که مردن در حال انتظار را همانند حضور در رکاب مقدس قائم(ع) شمرده است: " مَنْ مَاتَ مِنْكُمْ عَلَى هَذَا الْأَمْرِ مُنْتَظِراً لَهُ كَانَ كَمَنْ كَانَ فِي فُسْطَاطِ الْقَائِمِ(ع)" و یا همانند مجاهدانی که در محضر رسول خدا(ص) شمشیر زدن و با دشمنان پیکار کردند یکسان شمرده شده است: "الْمُنْتَظِرُ الثَّانِيَ عَشَرَ مِنْهُمْ كَالشَّاهِرِ سَيْفَهُ بَيْنَ يَدَيْ رَسُولِ اللَّهِ (ص) يَذُبُّ عَنْهُ " و... این گونه توصیفات و امثال آن، همه بیانگر اهمیت مسأله انتظار ظهور امام عصر(ع) و ارجمندی مقام منتظران واقعی آن حضرت است».

۶. حجت الاسلام و المسلمین سلیمیان؛

خدامراد سلیمیان حجت الاسلام و المسلمین خدامراد سلیمیان، در کتاب «درسنامه مهدویت ج۲» و مقاله «انتظار و منتظران» در این‌باره گفته است: «در یک بررسی کوتاه، روایاتی که سخن از انتظار گفته‌اند، به دو دسته تقسیم می‌شود: انتظار فرج به معنای عامّ: در این معنا، آموزه‌های دینی بر آن است تا افزون بر بیان فضیلت "گشایش عمومی" و امید به آینده، و شوق انسان‌ها به این عرصه، نومیدی را نیز مورد نکوهش قرار داده است. اهتمام آموزه‌های اسلامی در بیان معنای عام انتظار و امید، تا بدان اندازه بوده که از آن با بلند‌ترین عنوانها یاد نموده، ارزش‌های شگفت آوری برای آن ذکر کرده است برخی از این عنوان‌ها بدین قرار است. عبادت و بندگی: قرآن و اهل بیت(ع)، به ما می‌آموزند که هدف از آفرینش، بندگی خداوند است. و رسول گرامی اسلام(ص) یا یکی از نمودهای این بندگی را انتظار گشایش دانسته، می‌فرماید: «" انْتِظَارُ الْفَرَجِ‏ عِبَادَةٌ‏‏‏‏"» برترین عبادت: برخی عبادت‌ها بر برخی دیگر برتری دارد؛ از این رو انجام آن، افزون بر آن، که مورد تأکید آموزه‌های دینی است، از پاداش افزون تری نیز برخوردار است و نقش آن، در سازندگی انسان بیشتر است. رسول گرامی اسلام پس از آن که انتظار فرج را در زمره عبادت‌های خداوند دانسته است، آن را یکی از برترین عبادتها برشمرده، می‌فرماید: «" أَفْضَلُ الْعِبَادَةِ انْتِظَارُ الْفَرَجِ"» . برترین کارها: گاهی آن را برترین کارهای امت پیامبر خاتم(ص) به معرفی می‌کند. رسول گرامی اسلام(ص) در این‌باره می‌فرماید: «" أَفْضَلُ أَعْمَالِ أُمَّتِي انْتِظَارُ الْفَرَجِ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ"» . برترین جهاد: در آموزه‌های دینی، جهاد و کوشش در راه خدا، یکی از مهم‌ترین رفتارهای فردی و گروهی مسلمانان معرفی شده است. آیات فراوانی از قرآن و روایات بسیاری از معصومان(ع) علم به حقیقت این رفتار ارزشمند اشاره کرده است. درباره اهمیت انتظار فرج - افزون بر آنچه مورد اشاره قرار گرفت - به روایتی بر می‌خوریم که بسی شگفتی آور است و آن، این که انتظار را نه فقط عبادت که "برترین جهاد" دانسته است. از این نوع روایات نیز به خوبی استفاده می‌شود انتظار، از نوع عمل است. رسول گرامی اسلام(ص) به برترین جهاد بودن انتظار فرج را اینگونه بیان فرموده است: «" أَفْضَلُ جِهَادِ أُمَّتِي اِنْتِظَارُ اَلْفَرَجِ"» . در مقابل آموزه‌های یادشده، یأس و ناامیدی از رحمت پروردگار، به شدت مذمت شده و در شمار گناهان بزرگ به شمار آمده است. انتظار فرج به معنای خاص: در این معنا، انتظار به معنای چشم به راه بودن اینده‌ای با همه ویژگی‌های یک جامعه، مورد خشنودی خداوند، که یگانه مصداق آن دوران حاکمیت آخرین ذخير الهی وجود ارزشمند حضرت ولی عصر(ع) است. برخی سخنان معصومان(ع) ما در این باره این گونه است: امام باقر(ع) - آنگاه که دین مورد خشنودی خداوند را تعریف می‌کند - پس از شمردن اموری می‌فرماید: «" ... وَ اَلتَّسْلِيمُ لِأَمْرِنَا وَ اَلْوَرَعُ وَ اَلتَّوَاضُعُ وَ اِنْتِظَارُ قَائِمِنَا ... "»امام صادق(ع) فرمود: «" ... عَلَيْكُمْ بِالتَّسْلِيمِ وَ اَلرَّدِّ إِلَيْنَا وَ اِنْتِظَارِ أَمْرِنَا وَ أَمْرِكُمْ وَ فَرَجِنَا وَ فَرَجِكُمْ ... "» از روایات انتظار ظهور حضرت مهدی (ع) به دست می‌آید انتظار ظهور حضرت مهدی (ع) نه فقط راه رسیدن به جامعه موعود است؛ که خود نیز موضوعیت دارد؛ بدان معنا که اگر کسی در انتظار راستین به سر برد، تفاوتی ندارد که به مورد انتظار خویش دست یابد، یا دست نیابد. در این باره شخصی از امام صادق(ع) پرسید: "چه می‌فرمایید درباره کسی که دارای ولایت پیشوایان است و انتظار ظهور حکومت حق را می‌کشد و در این حال از دنیا می‌رود؟ حضرت (ع) در پاسخ فرمود: او همانند کسی است که با حضرت قائم(ع) در خیمه او باشد. سپس کمی سکوت کرد و فرمود: مانند کسی است که با پیامبر اسلام(ص) در مبارزاتش همراه بوده است"». «از روایات انتظار ظهور حضرت مهدی(ع) به دست می‌‌آید، انتظار ظهور حضرت نه فقط راه رسیدن به جامعه موعود است، بلکه خود نیز موضوعیت دارد. بدان معنا که اگر کسی در انتظار راستین به سر برد، تفاوتی ندارد که به مورد انتظار خویش دست یابد، یا دست نیابد.

۷. حجت الاسلام و المسلمین کوثری؛

ابراهیم کوثری حجت الاسلام و المسلمین ابراهیم کوثری، در مقاله «انتظار و وظایف منتظران»در این‌باره گفته است: «هر عقیده و عمل‌، وقتی ارزش و فضیلت دارد که رنگ الهی داشته باشد. در جهان‌بینی اسلام، انتظار یک عقیده و عمل ارزشمند در جهت ‌‌رسیدن به عدالت جهانی است. دراین باره، روایات زیادی وجود دارد که از باب نمونه‌، به برخی از آنها اشاره می‌‌شود. شخصی از امام صادق (ع) پرسید: چه می‌‌فرمایید درباره کسی که ولایت پیشوایان را دارد و انتظار ظهور حکومت حق را می‌‌کشد؛ اما در حال انتظار از دنیا می‌رود؟ حضرت فرمود:« هُوَ بِمَنْزِلَةِ مَنْ كَانَ مَعَ الْقَائِمِ فِي فُسْطَاطِهِ... ثُمَّ قَالَ هُوَ كَمَنْ كَانَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ (ص) ». در حدیث دیگر، رسول اعظم اسلام از "انتظار" به عنوان عبادت یاد کرده است. اگر عبادت خالص برای خدا باشد، جز خدا هیچ کس درجه آن را نمی‌دانند و قادر به اجر و پاداش آن نیست؛ از این رو، انتظار ظهور حجت الهی در روایت پیامبر (ص)، برترین عبادت خوانده شده است: « أَفْضَلُ الْعِبَادَةِ انْتِظَارُ الْفَرَجِ». در روایت دیگر، به نکته دیگری توجه شده و آن اینکه‌: انتظار فرج، از جانب خدای- عزّ و جلّ- است. پیامبر (ص) می‌فرماید:« أَفْضَلُ أَعْمَالِ أُمَّتِي انْتِظَارُ الْفَرَجِ مِنَ اللَّهِ عز وَ جل». در این دو حدیث، نفس انتظار ارزش نیست؛ بلکه انتظار فرج از سوی خدای- عزّ و جل-، از بهترین اعمال امت خوانده شده است».

۸. حجت الاسلام و المسلمین آهنگران؛

محمد رسول آهنگران حجت الاسلام و المسلمین محمد رسول آهنگران، در مقاله «بررسی مبانی ضرورت زمینه‌سازی برای ظهور موعود» در این‌باره گفته است: «رسول خدا فرمود: « أَفْضَلُ أَعْمَالِ أُمَّتِي انْتِظَارُ الْفَرَجِ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ»؛ بافضیلت ترین اعمال امت من، انتظار فرج از خدای متعال است. امیرالمؤمنین(ع) فرمود: «الْمُنْتَظِرُ لِأَمْرِنَا كَالْمُتَشَحِّطِ بِدَمِهِ فِي سَبِيلِ اللَّهِ»؛ منتظر امر ما مانند کسی است که در راه خدا در خون خود غلتان است. امام صادق(ع) فرمود: « مَنْ مَاتَ مِنْكُمْ عَلَى هَذَا الْأَمْرِ مُنْتَظِراً لَهُ كَانَ كَمَنْ كَانَ فِي فُسْطَاطِ الْقَائِمِ»؛ هر یک از شما که منتظر این امر باشد، مانند آن است که در خیمه امام عصر سکونت گزیده باشد. (کنایه از نزدیکی زیاد به امام عصر) امام صادق(ع) فرمود: «الْمُنْتَظِرُ لِلثَّانِي عَشَرَ كَالشَّاهِرِ سَيْفَهُ بَيْنَ يَدَيْ رَسُولِ اللَّهِ(ص) يَذُبُّ عَنْهُ»؛ منتظر امام دوازدهم مانند کسی است که در رکاب پیامبر شمشیر بزند. امام صادق(ع) فرمود: « يَا أَبَا بَصِيرٍ طُوبَى لِشِيعَةِ قَائِمِنَا الْمُنْتَظِرِينَ لِظُهُورِهِ فِي غَيْبَتِهِ »؛ ای ابوبصیر، خوشا به حال شیعیان قائم ما، کسانی که در زمان غیبت، منتظر ظهور اویند. امام باقر(ع) فرمود: « وَ اعْلَمُوا أَنَّ الْمُنْتَظِرَ لِهَذَا الْأَمْرِ لَهُ مِثْلُ أَجْرِ الصَّائِمِ الْقَائِمِ وَ مَنْ أَدْرَكَ قَائِمَنَا فَخَرَجَ مَعَهُ فَقَتَلَ عَدُوَّنَا كَانَ لَهُ مِثْلُ أَجْرِ عِشْرِينَ شَهِيداً وَ مَنْ قُتِلَ مَعَ قَائِمِنَا كَانَ لَهُ مِثْلُ أَجْرِ خَمْسَةٍ وَ عِشْرِينَ شَهِيداً»؛ ثواب منتظر این امر مانند کسی است که در حال نماز و روزه باشد و کسی که در رکاب امام عصر دشمنی را از پای درآورد، ثواب ۲۰ شهید را خواهد داشت و کسی که در رکاب حضرت شهید شود، اجر ۲۵ شهید را خواهد داشت».

۹. حجت الاسلام و المسلمین فاکر میبدی؛

محمد فاکر میبدی حجت الاسلام و المسلمین محمد فاکر میبدی، در مقاله «زمینه‌سازی ظهور حضرت ولی عصر» در این‌باره گفته است: «پیامبر(ص) می‌فرماید: "انتظار فرج، بهترین اعمال امّت من است"؛ امام علی(ع) در پاسخ کسی که از وی پرسید: کدام عمل نزد خدا بهتر است؟ فرمود: انتظار فرج. انتظار بر دو قسم است: تکوینی و تشریعی. انتظار تکوینی، بیشتر حالت منفی دارد، اما تشریعی، پویا و توأم با علم و عمل است. امام سجاد(ع) در این‌باره می‌فرماید: "منتظران ظهور او از مردم هر زمانی برترند، زیرا خدای تعالی عقل و فهم و معرفتی به آنها عطا فرموده است که غیبت نزد آنان، به منزله مشاهده است و آنان را در آن زمان مانند مجاهدان پیش روی پیامبر خدا(ص)- که با شمشیر به جهاد برخاستند- قرار داده است. آنان مخلصان حقیقی و شیعیان راستین ما و دعوت‌کنندگان به دین خدای تعالی در نهان و آشکارند"».

۱۰. حجت الاسلام و المسلمین مقامی؛

مهدی مقامی حجت الاسلام و المسلمین مهدی مقامی، در کتاب «درسنامه امام‌شناسی» در این‌باره گفته است: ««أَفْضَلُ أَعْمَالِ أُمَّتِي انْتِظَارُ الْفَرَجِ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ» و هم محبوب‌ترین اعمال است: «فَإِنَّ أَحَبَّ الْأَعْمَالِ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ انْتِظَارُ الْفَرَجِ». منتظران حقیقی ولی عصر(ع) از فیض ﴿إِحْدَى الْحُسْنَيَيْنِ﴾ برخوردارند؛ زیرا یا به دیدار و ادراک ظهور آن حضرت مفتخر می‌شوند یا به منزلت کسانی می‌رسند که همراه حضرتش جهاد کرده باشند. امام صادق(ع) فرمود: "هر کسی در حال انتظار حضرت بمیرد، بسان حاضران در خیمه آن حضرت، هنگام ظهور خواهند بود". منتظر، از مصادیق مؤمنان به غیبت است. پیامبر اسلام(ص) می‌فرماید:«طُوبَى لِلْمُقِيمِينَ عَلَى مَحَجَّتِهِمْ أُولَئِكَ وَصَفَهُمُ اللَّهُ فِي كِتَابِهِ فَقَالَ ﴿الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ﴾ وَ قَالَ ﴿أُولَئِكَ حِزْبُ اللَّهِ أَلَا إِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾». یاد کردنی است، تنها انسان‌ها نیستند که ظهور و قیام حضرت مهدی(ع) را انتظار می‌کشند، بلکه همه موجودات و نظام هستی در انتظار برپایی حاکمیت عدل و قسط به سر می‌برند؛ زیرا تنها در آن جامعه، نظام آفرینش دقیقاً طبق خواست الهی و دور از هرگونه ظلم و تعدی، اداره خواهد شد. گروهی از این منتظران فرشتگانی‌اند که برای یاری امام حسین در روز عاشورا به زمین آمدند و خداوند به آنان دستور داد تا هنگام قیام حضرت مهدی(ع) بمانند و آن حضرت را یاری کنند. امام صادق(ع) این انتظار را این‌گونه بیان فرموده است: "و آنان نزد قبر او پریشان و گردآلود تا روز رستاخیز گریانند و ایشان در انتظار خروج قائم به سر می‌برند".

۱۱. آقای تونه‌ای (پژوهشگر معارف مهدویت)؛

مجتبی تونه‌ای آقای مجتبی تونه‌ای، در کتاب «موعودنامه» در این‌باره گفته است: «"فرج" به‌معنای گشایش و آسودگی از اندوه است و در اصطلاح به ظهور حضرت مهدی (ع) می‌گویند؛ چون حضرتش، گره از کار فروبسته جهان و جهانیان می‌گشاید. در باب انتظار فرج و فضیلت آن احادیث بسیاری آمده است. نیز در باب دعا کردن برای تعجیل در فرج حضرت مهدی (ع). امام زمان (ع) در توقیعی که خطاب به "اسحق بن یعقوب" صادر شده فرموده است که فرج شما، بسیار دعا کردن برای تعجیل فرج است. ابو بصیر می‌گوید: به امام صادق (ع) عرض کردم: فدایت شوم، فرج شما کی فرامی‌رسد؟ فرمود: گویی که تو از فرج، جنبه دنیوی آن را می‌خواهی؛ خیر، هرکس که در خط‍‌ ولایت باشد، همان انتظار فرج، برای او فرج است. «در روایات، ارزش و فضیلت بسیاری برای "انتظار" شمرده شده است که برخی از آنها را می‌آوریم. پیامبر گرامی اسلام (ص) برترین عبادت را انتظار فرج می‌داند. و در جای دیگری می‌فرماید: برترین جهاد امت من انتظار فرج است. حضرت علی (ع) نیز فرمود: منتظر فرج باشید و از رحمت خداوند ناامید نشوید. به درستی که خوشایندترین اعمال نزد خداوند، انتظار فرج است. امام صادق (ع) نیز فرمود: منتظر امر ما، به سان آن است که در راه خدا به خون خود غلتیده باشد. در روایتی مرحوم مجلسی از امام صادق (ع) نقل می‌کند: هرکس که بمیرد در حالی که منتظر این امر باشد، همانند کسی است که با حضرت قائم (ع) در خیمه‌اش بوده باشد. پس حضرت چند لحظه‌ای درنگ کرده، آن‌گاه فرمود: نه، بلکه مانند کسی است که در خدمت آن حضرت شمشیر بزند. سپس فرمود: نه، به خدا همچون کسی است که در پیشگاه رسول خدا (ص) شهید شده باشد. و نیز در روایت دیگری می‌فرماید: بدانید کسی که منتظر ظهور حضرت مهدی (ع) باشد، پاداش کسی را دارد که شب‌ها را برای انجام عبادت بیدار، و روزها روزه‌دار باشد. و در ضمن حدیث مفصلی آمده است که آن حضرت فرمود: هرکس منتظر امر ما باشد و بر ترس و آزاری که از دشمنان ما می‌بیند صبر کند، فردای قیامت با ما خواهد بود. پس انتظار، آدمی را متعهد می‌سازد که برای تحقق هدف‌های اسلامی و آرمان‌های انسانی، بدون هیچ‌گونه ضعف و یأس، تلاش کند و به سوی مقاصد متعالی اسلام گام بردارد و پیوسته مقاوم و استوار، به وظایف دینی و اسلامی خود عمل نماید. از همین جهت است که "انتظار" در روایات، عبادت شمرده شده و از بهترین و با ارزش‌ترین اعمال به شمار آمده است».

۱۲. آقای دکتر شفیعی سروستانی (پژوهشگر معارف مهدویت)؛

ابراهیم شفیعی سروستانی آقای دکتر ابراهیم شفیعی سروستانی، در کتاب «چشم به راه» و مقاله «نقش انتظار در پویایی جامعه اسلامی» در این‌باره گفته است: «در روایات اسلامی چنان مقام و منزلتی برای منتظران موعود شمرده شده است که گاه انسان را به تعجب وا می‌دارد که چگونه ممکن است عملی که شاید در ظاهر ساده جلوه کند، از چنین فضیلتی برخوردار باشد. البته توجه به فلسفه انتظار و وظایفی که برای منتظران واقعی آن حضرت شمرده شده است، راز این فضیلت را روشن می‌سازد. در اینجا به فضایلی اشاره می‌کنیم که برای منتظران حضرت بقیة الله الأعظم آورده‌اند: امام سجاد (ع)، منتظران را برترین مردم همه روزگاران می‌شمارد: آن گروه از مردم عصر غیبتِ امام دوازدهم که امامت او را پذیرفته‌اند و منتظر ظهور او هستند، برترین مردم همه روزگاران. شیخ صدوق در کتاب کمال الدین از امام صادق (ع) روایت کرده است که آن حضرت به نقل از پدران بزرگوارشان - بر آنها درود باد - فرمود: "منتظر امر (حکومت) ما، بسان آن است که در راه خدا به خون خود غلتیده باشد". در همان کتاب، به نقل از امام صادق (ع) روایت دیگری به این شرح در فضیلت منتظران وارد شده است: خوشا به حال شیعیان قائم ما که در زمان غیبتش، چشم به راه ظهور او هستند و هنگام ظهورش، فرمان‌بردار او. آنان اولیای خدا هستند، همان‌ها که نه ترسی برایشان هست و نه اندوهگین می‌شوند. در روایت دیگری، مجلسی از امام صادق (ع) چنین نقل می‌کند: هر کس از شما بمیرد در حالی که منتظر این امر باشد، همانند کسی است که با حضرت قائم (ع) در خیمه‌اش بوده باشد. سپس حضرت چند لحظه‌ای درنگ کرد و آن گاه فرمود: نه، بلکه مانند کسی است که در خدمت آن حضرت شمشیر بزند. سپس فرمود: نه، به خدا همچون کسی است که در پیشگاه رسول خدا می‌شهید شده باشد». «فضیلت انتظار در روایات وارد شده از ائمه معصومین(ع)، آنچنان مقام و منزلتی برای منتظران موعود آخرالزمان برشمرده شده که گاه انسان را به تعجب وا می‌دارد که چگونه ممکن است عملی که شاید در ظاهر ساده جلوه کند از این چنین فضیلتی برخوردار باشد. البته توجه به فلسفه انتظار و وظایفی که برای منتظران واقعی آن حضرت بر شمرده شده، سر این فضیلت را روشن می‌‌سازد. در اینجا به پاره‌ای از فضائلی که برای منتظران قدوم مصلح جهانی حضرت بقیة الله الاعظم بر شمرده شده اشاره می‌‌کنیم: مرحوم صدوق در کتاب "کمال الدین " از امام صادق(ع)، روایت کرده که آن حضرت به نقل از پدران بزرگوارشان، -که بر آنها درود باد- فرمود:"منتظر امر (حکومت) ما، بسان آن است که در راه خدا به خون خود غلتیده باشد". در همان کتاب به نقل از امام صادق،(ع)، روایت دیگری به این شرح در فضیلت منتظران وارد شده:"خوشا به حال شیعیان قائم ما که در زمان غیبتش منتظر ظهور او هستند و در هنگام ظهورش فرمانبردار از او، آنان اولیاء خدا هستند، همان‌ها که نه ترسی برایشان هست و نه اندوهگین شوند". مرحوم مجلسی در کتاب "بحارالانوار" به سند خود از امیرالمؤمنین(ع)، نقل می‌‌کند که آن حضرت فرمودند: "منتظر فرج باشید و از رحمت خداوند ناامید نشوید. بدرستی که خوشایندترین اعمال نزد خداوند عزوجل، انتظار فرج است". . همچنین مرحوم مجلسی روایت دیگری را به سند خود از فیض بن مختار نقل می‌‌کند که در آن امام صادق(ع) می‌‌فرمایند: "هر کس از شما بمیرد در حالی که منتظر این امر باشد همانند کسی است که با حضرت قائم(ع) در خیمه‌اش بوده باشد. سپس حضرت چند لحظه‌ای درنگ کرده، آنگاه فرمود: نه، بلکه مانند کسی است که در خدمت آن حضرت شمشیر بزند، سپس فرمود: نه، بخدا همچون کسی است که در رکاب رسول خدا(ص)، شهید شده باشد". وظایف منتظران در اینکه شیعیان در دوران غیبت چه وظایفی بر عهده دارند سخن‌های بسیاری گفته شده است و حتی در بعضی از کتاب‌ها، تا هشتاد وظیفه برای منتظران قدوم خاتم اوصیاء، حضرت بقیة الله(ع)، بر شمرده شده است». «ممکن است برای بسیاری این پرسش پیش آید که چرا انتظار چنین فضیلت برجسته‌ای دارد؟ برای رسیدن به پاسخ مناسبی برای این پرسش باید به چند نکته اساسی توجه کرد: برای رسیدن به پاسخ مناسبی برای این پرسش باید به چند نکته اساسی توجه کرد: انتظار، حلقه پیوند شیعه با امام معصوم: چنان‌که می‌دانید، "ولایت" و "امامت"، رکن اساسی مکتب تشیع است. اعتقاد به ضرورت وجود حجت خدا و امام معصوم در هر عصر و زمان، از مهم‌ترین نقاط تمایز این مکتب از دیگر مکتب‌هاست. از دیدگاه شیعه، پذیرش ولایت معصومین (ع) و به طور کلی، تسلیم در برابر امام و حجت عصر، سرآمد همه فضیلت‌ها و شرط اساسی پذیرش همه اعمال عبادی است. با توجه به این نکته‌ها در می‌یابیم که "انتظار" در زمان غیبت و حضور نداشتن ظاهری امام در جامعه، به نوعی اعلام پذیرش ولایت و امامت آخرین امام از سلسله امامان شیعه است. همین انتظار موجب می‌شود ارتباط شیعیان با امام‌شان، هر چند به صورت ارتباط قلبی و معنوی، حفظ شود و آنها در همه اعصار از فیض وجود امامشان برخوردار باشند. بر همین اساس است که برخی صاحب‌نظران فرموده‌اند: انسان در عصر غیبت یا منتظر است یا گرفتار جاهلیت. ما در عصر غیبت، قسم سوم نداریم. یا مردم منتظران راستین ظهور ولی عصر (ع) ‌اند یا اگر منتظر نشدند، در جاهلیت به سر می‌برند. در روایتی که از امام سجاد (ع) نقل شده است، آن حضرت با پیش بینی دوران غیبت دوازدهمین امام از سلسله جانشینان پیامبر اکرم (ع)، کسانی را که در زمان غیبت، امامت این امام را پذیرا می‌شوند و در انتظار او به سر می‌برند، برترین مردم همه زمان‌ها معرفی می‌کند. امام سجاد (ع)، دلیل این برتری را این می‌داند که برای آنها غیبت و حضور هیچ تفاوتی ندارد و همسان وظایفی را که در زمان حضور باید انجام دهند، در زمان غیبت انجام می‌دهند: غیبت دوازدهمین ولی خداوند صاحب عزت و جلال از سلسله جانشینان رسول خدا - درود خدا بر او و خاندانش باد - و امامان پس از او به درازا می‌کشد. ای اباخالد! آن گروه از مردم که در زمان غیبت او امامتش را پذیرفته و منتظر ظهور اویند، برترین مردم همه زمان‌ها هستند؛ زیرا خداوند که گرامی و بلندمرتبه است، چنان خرَد، درک و شناختی به آنها ارزانی داشته که غیبت [و حضور نداشتن امام] برای آنها همانند مشاهده [و حضور امام] است. خداوند، مردم این زمان را مانند کسانی قرار داده است که با شمشیر در پیش‌گاه رسول خدا - درود خدا بر او و خاندانش باد - جهاد می‌کنند. آنها مخلصان واقعی، شیعیان راستین ما و دعوت‌کنندگان به سوی دین خدا در پنهان و آشکار هستند. بنابراین، اگر "انتظار" را از مکتب شیعه بگیریم، تفاوت چندانی میان این مکتب و دیگر مکتب‌ها باقی نخواهد ماند. البته انتظار به همان مفهوم درست آن؛ یعنی امید داشتن به ظهور و قیام عدالت‌گستر دوازدهمین امام معصوم از خاندان پیامبر اکرم (ص)، همو که در حال حاضر، حجت خدا، واسطه فیض الهی، زنده و شاهد و ناظر اعمال شیعیان خود و فریادرس آنها در گرفتاری‌ها است. انتظار، معیار ارزش انسان‌ها: آرزوها و آمال انسان‌ها، معیار خوبی برای سنجش میزان رشد، کمال و تعالی آنهاست تا آنجا که برخی می‌گویند: "بگو چه آرزویی داری، تا بگویم کیستی." آرزوهای بلند، متعالی و ارزشمند از کمال روح و رشد شخصیت انسان‌ها و بلندای همت آنها حکایت می‌کند. به عکس، آرزوهای خرد، حقیر و بی‌ارزش، نشان از بی‌همتی و رشدنیافتگی افراد دارد. آرزوها، انسان را به حرکت وا می‌دارد و به طور طبیعی، هر چه همت، بلندتر و آرزو، ارزشمندتر باشد، حرکت و تلاش انسان نیز از ارزش بیشتری برخوردار خواهد بود. امام علی (ع) در همین زمینه می‌فرماید: "ارزش مرد به اندازه همت اوست". و در جای دیگر می‌فرماید: "مرد را آن بهاست که در دیده‌اش زیباست". بدین ترتیب، می‌توان گفت چون انسان منتظر، برترین و ارزشمندترین آرزوهای ممکن را داراست، به طور طبیعی، از بهترین و والاترین ارزش‌ها نیز برخوردار است. آرزوی نهایی انسان منتظر، حاکمیت نهایی دین خدا و مذهب اهل بیت (ع) بر سراسر جهان، استقرار حکومت صالحان و مستضعفان در سراسر گیتی، کوتاه‌شدن دست ستم‌کاران و مستکبران از جهان، برقراری نظام قسط و عدالت بر پهنه زمین و گسترش امنیت و رفاه در همه جای کره خاکی است؛ آرزویی که از ابتدای تاریخ تاکنون و در زمان هیچ پیامبری محقق نشده است. به یقین، چنین آرزوی بلندی از ارزش و فضیلتی وصف‌ناپذیر برخوردار است. البته به شرط آنکه "منتظر" به تناسب آرزوی بلند خود، از تلاش و کوشش برای تحقق هر چه زودتر این آرزو کوتاهی نکند. انتظار، عامل پویایی و سازندگی فرد و اجتماع: انتظار در سازندگی، پویایی و اصلاح فرد و جامعه در زمان غیبت، نقش مهمی دارد. اگر انسان منتظر به وظایفی که برای او شمرده شده است، عمل کند، به الگوی مطلوب انسان دین‌دار دست می‌یابد و از جایگاه و مرتبه والایی برخوردار می‌شود. به عبارت دیگر، انسان منتظر با رعایت همه شرایط انتظار به شأن و منزلت مورد انتظار دین اسلام می‌رسد و به بالاترین نقطه کمال دست می‌یابد. با توجه به آنچه گفته شد، به رمز برشمردن فضایل بی‌شمار برای منتظران پی می‌بریم و درمی‌یابیم که چرا از نظر اسلام، انسان منتظر از چنین مقام و مرتبه بلندی برخوردار است».

۱۳. آقای قنبری؛

معصوم علی قنبری آقای معصوم علی قنبری، در مقاله «بررسی مسأله انتظار ادله فوائد و نقش آن‌» در این‌باره گفته است: «در کمال الدین از حضرت صادق (ع) روایت شده که فرمودند: هر یک از شما با ایمان و در حال انتظار بمیرد مانند کسی است که در خیمه حضرت قائم و در خدمت آن جناب است. و در روایت دیگری از رسول اکرم (ص) که فرموده‌اند: «أَفْضَلُ الْعِبَادَةِ انْتِظَارُ الْفَرَجِ»؛ امیرالمؤمنین در این زمینه می‌فرمایند: «انْتَظَرُوا الْفَرَجَ وَ لا تَيْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ فَإِنَّ أَحَبَّ الْأَعْمَالِ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ انْتِظَارُ الْفَرَجِ». منتظر فرج و گشایش باشید و از رحمت الهی نومید مشوید چه محبوب‌ترین اعمال نزد خدای تعالی، انتظار فرج است، هنگامی‌که بنده با ایمان بر آن مداومت ورزد».

۱۴. آقای دکتر طهماسبی؛

آقای دکتر اصغر طهماسبی بلداجی و فاطمه مرادی، در مقاله «قرآن و سبک زندگی مهدوی» در این‌باره گفته است: «درباره فضیلت انتظار روایات فراوانی وجود دارد و یک منتظر باید به خود ببالد که منتظر آخرین حجت خدا بر زمین است و از طرف دیگر برترین نوع عبادت را به خود اختصاص داده است. رسول گرامی اسلام(ص) می‌فرماید: "برترین عبادات انتظار فرج است". در جای دیگر می‌فرماید: "برترین جهاد امت من در انتظار فرج است". شخصی از امیرالمؤمنین علی(ع) پرسید: محبوب‌ترین کار نزد خدا چیست؟ آن حضرت در پاسخ فرمود: "انتظار فرج حضرت مهدی(ع) بهترین عبادت است". نکته مهم که اینجا باید به آن اشاره کنیم این است که مراد از انتظار در این روایات همان انتظار سازنده و حرکتآفرین است که از آن به انتظار مثبت تعبیر می‌شود».

۱۵. آقای دکتر طالعی؛

عبدالحسین طالعی آقای دکتر عبدالحسین طالعی، در کتاب «ره‌توشه منتظران» در این‌باره گفته است: «شیخ نعمانی در کتاب غیبت، روایت کرده از علاء بن سَیابه، که ابی عبدالله، امام جعفر بن محمّد صادق(ع) فرمود: "کسی از شما که بمیرد، در حالی که منتظر این امر باشد، مانند کسی است که در خیمه‌ای باشد که از آنِ حضرت قائم(ع) است". نعمانی از ابو بصیر. روایت کرده که آن حضرت روزی فرمود: آیا شما را خبر ندهم به چیزی که خداوند، عملی را از بندگان قبول نمی‌کند، مگر به سبب آن؟ گفتیم: بلی، فرمود: «شَهَادَةُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ»، و اقرار به آنچه خداوند امر فرمود، و دوستی ما و بیزاری از دشمنان ما، یعنی ائمه مخصوصاً، و گردن نهادن برای ایشان، و ورع و کوشش در راه خدا، و آرامی و انتظار کشیدن برای قائم(ع). آنگاه فرمود: به راستی، برای ما دولتی است که خداوند، هر وقت که خواست، آن را می‌آورد. سپس فرمود: "هر کس که خوش دارد که از اصحاب قائم(ع) باشد، باید انتظار کشد و به ورع و محاسن اخلاق عمل کند در حالی که او انتظار دارد. اگر (در این حال) بمیرد، و قائم(ع) پس از او خروج کند، برای او پاداشی است، مثل کسی که آن جناب را درک کرده باشد. پس کوشش کنید و انتظار کشید، گوارا باد، گوارا باد برای شما، ای گروه مورد رحمت". شیخ صدوق در کمال الدین، روایت کرده که امام صادق(ع) فرمود: از دین ائمه است: ورع، عفت، صلاح، و انتظار کشیدنِ فرج آل محمّد(ع). شیخ صدوق، از حضرت رضا(ع) روایت کرده که رسول خدا(ص) فرمود: برترینِ اعمال امّت من، انتظار فرج از خداوند عزّ و جلّ است. شیخ صدوق روایت کرده که امیرالمؤمنین(ع) فرمود: منتظر امر ما، مانند کسی است که در راه خدا، در خون خود غلطیده باشد».

۱۶. آقای دکتر هراتیان؛

آقای علی هراتیان، در کتاب «انتظار فریضه‌ای فراموش‌شده» در این‌باره گفته است: «در فضیلت انتظار همین بس بوده که همه پیامبران الاهی مسندنشین این مقام بوده‌اند. تمام اوصیا در طول تاریخ در صف منتظران بوده‌اند و نهایت آن که خداوند - تبارک و تعالی - نیز خود ندای انتظار سر داده است که: ﴿فَانْتَظِرُوا إِنِّي مَعَكُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرِينَ﴾ در روایات رسیده از اولیای دین به موارد متعددی برمی‌خوریم که پیشوایان معصوم(ع) برخی اعمال را به عنوان "بافضیلت‌ترین عمل" معرفی کرده‌اند. صلوات بر پیامبر(ص)، حبّ امیرمؤمنان(ع)، سیراب تشنگان، نماز اوّل وقت، نیکی به والدین، مجاهده در راه خدا و... از آن جمله‌اند. در این میان حدود یک صد روایت نقل شده که افضل عبادات و اعمال را انتظار فرج ذکر کرده است. پیامبر عظیم‌الشأن اسلام در این باره می‌فرمایند:"برترین عبادت‌ها، انتظار فرج است" ، "انتظار فرج عبادت است و برترین و با ارزش‌ترین عمل امّت من انتظار فرج از خداوند است". شیخ صدوق در کتاب خصال از امیرالمؤمنین(ع) نقل کرده که فرمودند: "شخصی که در انتظار امر ما به سر می‌برد مانند کسی است که در خون خود در راه خدا دست و پا می‌زند". سیّدالساجدین امام زین العابدین(ع) در تعبیر عجیبی منتظران ظهور را برترین مردم تمام زمان‌ها دانسته و می‌فرمایند: "اهل زمان غیبت او که قائل به امامت او و منتظر ظهور او باشند برتر از مردمان هر زمان دیگری می‌باشند". مولایمان حضرت امام جعفر صادق(ع) نیز منتظران را "اولیاء الله" لقب داده می‌فرمایند: "خوشا به حال شیعیان قائم ما که در دوران غیبت او چشم به راه قدوم ایشان و منتظر ظهورش می‌باشند و در دوران ظهور او فرمان‌بردار اویند. آنها اولیاء خدا هستند که هیچ‌گونه ترسی بر آنها نیست و دچار غم و اندوه نمی‌شوند". باب الحوائج امام موسی بن جعفر(ع) مُهر تشیّع بر پیشانی منتظران واقعی زده و آنان را با تعبیر "منّا" از اهل بیت(ع) را برمی‌شمرند که ما را به یاد حدیث معروف "سلمان منّا اهل البیت" می‌اندازد: "خوشا به حال شیعیان ما که در دوران غیبت قائم ما به دوستی ما چنگ می‌زنند و در ولایت ما ثابت و استوار می‌مانند و از دشمنان ما برائت و بیزاری ابراز می‌کنند. آنان از ما هستند و ما نیز از آنها هستیم. آنها ما را به امامت پذیرفته‌اند و ما آنها را به عنوان شیعه پسندیده‌ایم. خوشا به حال آنها؛ خوشا به حال آنها. به خدا سوگند که آنها در روز قیامت با ما و در ردیف ما هستند". انتظار فرج آن قدر ارزشمند و گران‌بهاست که هشتمین خورشید آسمان ولایت آقا علی بن موسی الرضا(ع) با دیده تعجّب و تحسین از آن یاد می‌کند و می‌فرماید: "وه! چه نیکوست صبر و انتظار فرج". حضرت جوادالائمه(ع) نیز فرج را ثمره انتظار معرفی و می‌فرمایند: "برترین عمل شیعیان ما انتظار فرج است هر کس این امر را بداند و بشناسد خداوند با همین انتظار برای او فرج عطا می‌فرماید"».

۱۷. پژوهشگران مسجد مقدس جمکران؛

پژوهشگران مسجد مقدس جمکران پژوهشگران مسجد مقدس جمکران، در دو کتاب «انتظار چیست منتظر کیست؟» و «آیین انتظار»در این‌باره گفته‌اند: «در روایات رسیده از ائمه اطهار(ع) آن چنان منزلت و مقامی برای منتظران مهدی موعود(ع) بیان شده که انسان را به شگفتی وا می‌دارد، که آیا ممکن است چنین عمل به ظاهر ساده‌ای این همه فضیلت و پاداش داشته باشد ؟!! تا بدانجا که امام جواد(ع) فرمودند:"برترین اعمال شیعیان ما انتظار فرج (مهدی موعود(ع)) است"؛ البته با اندکی تأمل و توجه به فلسفه انتظار و وظایف منتظران واقعی سر این همه فضیلت روشن خواهد شد. چه این که در نبوی شریف آمده است: «"أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ أَحْمَزُهَا"». و شاید سر این فضیلت بزرگ، سختی و مشقتی باشد که در انتظار واقعی نهفته است، والا صرف ادعای انتظار که مشکل و دشوار نیست. در اینجا به روایاتی چند از پیامبر اکرم(ص) و ائمه معصومین(ع) پیرامون فضیلت انتظار و منزلت و مقامی که برای منتظران واقعی مصلح جهانی بیان شده است، اشاره می‌کنیم. شاید تذکری باشد برای نگارنده و خواننده، به امید این که از منتظران حقیقی قدوم آن منجی عالم بشریت باشیم ان شاء الله. از امیرالمؤمنین(ع) نقل شده که پیامبر(ص) فرموده است:"بهترین عبادت ها، انتظار فرج است"؛ امام سجاد(ع) به ابا خالد می‌فرمایند:"اهل زمان غیبت او (امام مهدی(ع)) که معتقد به امامت او و منتظران ظهور او هستند، برتر از اهل هر زمانی هستند..."؛ مرحوم صدوق از امام صادق(ع) روایت کرده که آن حضرت بعد از معرفی فرزندش امام موسی بن جعفر(ع) و این که امام مهدی(ع) که کامل کننده دوازده امام است از صلب اوست، فرمودند: "کسی که منتظر دوازدهمین آنان باشد، مانند کسی است که شمشیرش را از غلاف بیرون کشیده و پیش روی رسول خدا(ص) از آن حضرت دفاع می‌نماید"؛ در همان کتاب نیز به نقل از امام صادق(ع) در روایت دیگری در فضیلت منتظران چنین آمده است:"ای ابابصیر! خوشا به حال شیعیان قائم ما، کسانی که در غیبتش منتظِر ظهور او هستند، و در حال ظهورش نیز فرمانبردار اویند. آنان اولیای خدا هستند که نه ترسی بر آن هاست و نه اندوهگین می‌شوند"؛ مرحوم مجلسی روایتی به سند خود از "فیض بن مختار" نقل می‌کند که در آن روایت امام صادق(ع) می‌فرمایند:"راوی می‌گوید: امام صادق(ع) فرمودند: هرکس از شما بمیرد در حالی که منتظر این امر (ظهور امام عصر) باشد، همانند کسی است که با حضرت قائم(ع) در خیمه‌اش بوده باشد. سپس حضرت چند لحظه‌ای درنگ کرده، آن گاه فرمودند: نه، بلکه مانند کسی است که در خدمت آن حضرت شمشیر بزند. سپس فرمودند: نه، به خدا قسم همچون کسی است که در رکاب رسول خدا(ص) شهید شده باشد"». «روایات بسیاری بر فضیلت انتظار دلالت دارد، از جمله؛ امام صادق(ع) فرمود: "هرکس از شما بر این امر در حال انتظار آن بمیرد، همچون کسی است که در خیمه قائم(ع) بوده باشد". پیامبر اکرم(ص) فرمود: "خوشا به حال کسی که درک کند قائم اهل بیت مرا در حالی که هنگام غیبت و پیش از قیامش به او اقتدا کند و دوستانش را دوست بدارد و از دشمنانش بیزاری جوید، که او از همراهان و دوستان و گرامی‌ترین امتم در روز قیامت خواهد بود". امام صادق، از پدرانش(ع) نقل می‌کند که فرمودند: "منتظر امر (حکومت) ما بسان آن است که در راه خدا در خون غلتیده باشد". و در این باره همین بس که حضرت سید الساجدین(ع) در دعای عرفه بر منتظران درود فرستاده و برای آنان دعا کرده است».

۱۸. پژوهشگران مرکز تحقیقات اسلامی؛

پژوهشگران مرکز تحقیقات اسلامی پژوهشگران مرکز تحقیقات اسلامی، در کتاب «فرهنگ شیعه» در این‌باره گفته‌اند: «در روایات اسلامی آمده است که انتظار برای فرج از بهترینِ اعمال مسلمانان است و نزد خدای متعال از والاترین عبادات شمرده می‌شود و محبوب‌ترین اعمال نزد خدای متعال است. برخی بر آن رفته‌اند که "انتظار فرج" در این روایات به معنای انتظار گشایش است. در این صورت نیز می‌توان گفت که یکی از مصادیق گشایش، ظهور حضرت مهدی(ع) و برپایی حکومت عدل جهانی است. اما روایات فراوانی در دست‌اند که به صراحت، انتظار ظهور حضرت مهدی(ع) را ستوده‌اند و از فضایل منتظِران سخن گفته‌اند. در روایتی آمده است که از امام صادق(ع) درباره فضیلت کسی می‌پرسند که دارای ولایت امامان است و به حال انتظار حضرت مهدی(ع) از دنیا می‌رود. حضرت پاسخ می‌دهد: "او همانند کسی است که با حضرت مهدی در یک خیمه همنشین است". آن گاه می‌فرماید: "او همانند کسی است که در رکاب پیامبر(ص) جنگیده است". این مضمون در روایات فراوانی دیده می‌شود. این روایات پاداش فراوانی برای منتظران برشمرده‌اند و یکی از وظایف مهم دینی در عصر غیبت را انتظار دانسته‌اند. پاداش‌ها برای منتظرانی است که صادقانه در انتظار اویند و هر قدر شرایط انتظار در منتظران بیشتر شود و آمادگی آنان فزونی یابد، بر پاداش نیز افزوده می‌گردد».

1. معنای انتظار چیست؟ (پرسش)
2. منظور از انتظار به معنای عام چیست؟ (پرسش)
3. منظور از انتظار به معنای خاص چیست؟ (پرسش)
4. ارکان انتظار چیست؟ (پرسش)
5. عناصر و اجزاء انتظار چیستند؟ (پرسش)
6. هدف از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
7. انتظار فرج چه ضرورتی دارد؟ (پرسش)
   1. ضرورت عقلی انتظار چیست؟ (پرسش)
   2. ضرورت نقلی انتظار چیست؟ (پرسش)
8. آیا مسئله انتظار قابل تحقق است؟ (پرسش)
9. جایگاه انتظار در مکاتب فکری غیر دینی چیست؟ (پرسش)
10. نقش انتظار در حرکت توحیدی چیست؟ (پرسش)
11. انواع انتظار چیست؟ (پرسش)
12. شدت انتظار شخص منتظر چگونه در آرزوها و دعاهای او تجلی پیدا می‌کند؟ (پرسش)
13. لوازم انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
    1. آیا زندگی با یاد امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    2. آیا آرزوی یاری کردن امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    3. آیا ایجاد آمادگی برا پیوستن به امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    4. آیا تربیت منتظران راستین از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
14. دیدگاه اهل سنت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
15. دیدگاه آیین بودا درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
16. آیا جنیان در انتظار منجی موعود هستند؟ (پرسش)
17. آیا فرشتگان در انتظار منجی موعود هستند؟ (پرسش)
18. چرا گفته می‌شود امام مهدی منتظر ظهور است؟ (پرسش)
19. دلایل انتظار فرج و امید به آینده چیست؟ (پرسش)
20. آیا شیعیان در امر انتظار عجول و شتاب‌زده هستند؟ (پرسش)
21. آیا مسئله انتظار سبب فراگیری ظلم و ستم می‌شود؟ (پرسش)
22. آیا مسئله انتظار سبب تعطیلی احکام اسلامی می‌شود؟ (پرسش)
23. آیا اندیشه انتظار موعود در امت‌های پیشین بوده است؟ (پرسش)
24. آیا انتظار در میان ادیان و ملل گوناگون سابقه‌ای دارد؟ (پرسش)
25. منشأ نگاه عامیانه به ظهور منجی چیست؟ (پرسش)
26. آفات نگاه عامیانه به ظهور منجی چیست؟ (پرسش) ‏
27. گونه‌های احادیث درباره انتظار چیستند؟ (پرسش)
28. نمادهای انتظار چیستند؟ (پرسش)
    1. آیا دعای ندبه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    2. آیا دعای عهد از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    3. آیا زیارت آل یاسین از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    4. آیا مسجد جمکران از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    5. آیا مسجد کوفه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    6. آیا مسجد صعصعه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    7. آیا مسجد سهله از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    8. آیا عید نیمه شعبان از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    9. آیا روز جمعه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
29. چرا کسانی که انتظار امام مهدی را می‌کشیده‌اند بعد از ظهور به مخالفت با ایشان برمی‌خیزند؟ (پرسش)
30. ویژگی‌های اعتراض به وضع موجود در راستای انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
31. شیوه ابراز اعتراض به وضع موجود در راستای انتظار امام مهدی چگونه است؟ (پرسش)
32. منظور از عمومیت انتظار چیست؟ (پرسش)
33. مبانی اشتیاق به فرج چیست؟ (پرسش)
34. چگونه می‌توان انتظار را در جامعه ترویج داد؟ (پرسش)
35. آیا مراد از انتظار تنها انتظار قلبی است؟ (پرسش)
36. منظور از انتظار، انتظار فردی است یا انتظار امت؟ (پرسش)
37. منظور از انتظار امام و امت چیست؟ (پرسش)
38. شرایط انتظار واقعی چیست؟ (پرسش)
39. انتظار عملی به چه معناست؟ (پرسش)
40. آیا انتظار مذهب اعتراض است؟ (پرسش)
41. آیا انتظار به معنای گوشه‌گیری و احتراز است؟ (پرسش)
42. آیا انتظار فرج مورد اتفاق همه مسلمین است؟ (پرسش)
43. مسئولیت اجتماعی مسلمین درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
44. کامل‌ترین شکل انتظار عملی برای مقدمه ظهور امام مهدی چیست؟ (پرسش)
45. انتظار فرج با سرنوشت بشریت چه پیوندی دارد؟ (پرسش)
46. مقصود از انتظار مسیحا چیست؟ (پرسش)
47. منظور از انتظار ویرانگر چیست؟ (پرسش)
48. منظور از انتظار سازنده چیست؟ (پرسش)
49. منظور از انتظار مسئولانه چیست؟ (پرسش)
50. منظور از انتظار غیر مسئولانه چیست؟ (پرسش)
51. انواع برداشت از انتظار چیست؟ (پرسش)
52. دیدگاه شیعه درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
53. دیدگاه آیین زرتشت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
54. دیدگاه آیین هندو درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
55. دیدگاه یهود درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
56. دیدگاه مسیحیت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
57. برداشت‌های نادرست از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
58. علت برداشت‌های انحرافی از انتظار چیست؟ (پرسش) ‏
59. آیا انتظار امام مهدی واجب است؟ (پرسش)
60. عوامل ایجاد کننده انتظار چیستند؟ (پرسش)
61. لوازم تعریف انتظار چیست؟ (پرسش)
62. نقطه مقابل انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
63. رابطه انتظار با شدت گرفتاری‌ها چیست؟ (پرسش)
64. امام مهدی منتظر چه چیزی است؟ (پرسش)
65. آیا انتظار فرج باید با قصد قربت باشد؟ (پرسش)
66. مراتب انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
67. رابطه محبت با انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
68. بالاترین درجه انتظار فرج امام مهدی چیست؟ (پرسش)
69. مشاهده وقوع ظلم در زمین چگونه انتظار فرج را در مؤمن تشدید می‌کند؟ (پرسش)
70. چه رابطه‌ای میان انتظار فرج و ایمان وجود دارد؟ (پرسش)
71. انتظار منجی در ادوار مختلف دعوت‌های الهی چه معنایی داشته است؟ (پرسش)
72. اندیشه انتظار موعود در اسلام چگونه است؟ (پرسش)
73. آیا انتظار فرج افضل الاعمال است؟ (پرسش)
74. انتظار فرج چیست و چرا بهترین عمل خوانده شده است؟ (پرسش)
75. برداشت‌های نادرست از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
76. آیا مکاتب فلسفی نیز انتظار فرج را امری ارزشی می‌‏دانند؟ (پرسش)
77. آیا در کتاب مقدس یهود سخن از انتظار فرج به میان آمده است؟ (پرسش)
78. مقصود از روایات مطلق در باب انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
79. چه امتیازی در انتظار منجی موجود است؟ (پرسش)
80. آیا تأخیر در فرج موجب قساوت قلب می‌‏شود؟ (پرسش)
81. آیا انتظار طولانی فرج خسته کننده و ملالت‌‏آور است؟ (پرسش)
82. علت سختی انتظار چیست و چرا می‏‌گویند انتظار زیباست؟ زیبایی انتظار در چیست؟ (پرسش)
83. امام مهدی در قبال منتظران و شیعیان چه عنایاتی دارند؟ (پرسش)
84. منتظران امام مهدی که در قرن‏های گذشته بدون پاین انتظارشان فوت کرده‌اند؛ چه تضمینی وجود دارد که انتظار ما به ثمر برسد؟ (پرسش)
85. آیا انتظار موجب انفعال جامعه نمی‌شود؟ (پرسش)
86. فرج مردم جهان در چیست و چرا انتظار فرج فضیلت و ارزش بیشتری دارد؟ (پرسش)
87. خاستگاه و منشأ اصلی انتظار ظهور «مصلح و نجات‏‌دهنده بزرگ» چیست؟ (پرسش)
88. دعا برای تعجیل فرج چه تأثیری در فرج شیعیان دارد؟ (پرسش)
89. دعای اللهم کن لولیک الحجه بن الحسن به چه منظوری خوانده می‌شود؟ (پرسش)
90. آیات مربوط به ظهور و انتظار کدامند؟ (پرسش)
91. انتظار در دیگر روزهای سال چگونه معنا پیدا می‏‌کند؟ (پرسش)
92. رابطه انتظار با بهداشت روان چیست؟ (پرسش)
93. رابطه انتظار با آینده جهان چیست؟ (پرسش)
94. فلسفه انتظار چیست؟ (پرسش)
95. باور به ظهور امام مهدی چگونه عامل پایداری و استقامت شیعه می‌شود؟ (پرسش)
96. انتظار فرج چه فضیلتی دارد؟ (پرسش)
97. جایگاه انتظار در فرهنگ شیعه چیست؟ (پرسش)
98. چرا انتظار اهمیت و جایگاه ویژه و برجسته‌ای دارد؟ (پرسش)
99. چرا انتظار فرج افضل اعمال است؟ (پرسش)
100. ویژگی‌‏های منتظران واقعی در دوران غیبت چیست؟ (پرسش)
101. انتظارات امام مهدی از منتظران چیست؟ (پرسش)
102. چه نوع انتظاری راجح است؟ (پرسش)
103. دانش ‏آموزان چگونه باید منتظر امام مهدی باشند؟ (پرسش)
104. رضایت امام مهدی از چه راهی به دست می‌آید؟ (پرسش)
105. آیا شیعیان و منتظران ظهور افزون‌بر وظایف فردی و دینی تکالیف سیاسی و اجتماعی نیز دارند؟ (پرسش)
106. آیا برای منتظر واقعی بودن اقدام‌های سیاسی و اجتماعی خاصی باید انجام داد؟ (پرسش)
107. وظایف ما در دوران غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
108. چه تناسبی میان انتظار موعود و مبارزه با فساد وجود دارد؟ آیا انتظار به معنای ساکت ماندن نیست؟ (پرسش)
109. چه مقام و منزلتی در روایات برای منتظران بیان شده است؟ (پرسش)
110. جامعه منتظر دارای چه ویژگی‌هایی است؟ (پرسش)
111. انتظارات امام مهدی از منتظران چیست؟ (پرسش)
112. صرف‏‌نظر از وظایف شخصی در قبال امام مهدی وظایف خود انسان منتظر به‌طور کلی چیست؟ (پرسش)
113. منتظران برجسته همچون علما باید چه عملکردی داشته باشند؟ (پرسش)
114. منتظران راستین امام مهدی دارای چه فضیلت و منزلتی هستند؟
115. منتظران برجسته همچون علما باید چه عملکردی داشته باشند؟ (پرسش)
116. در روایات چه پاداشی برای منتظران امام مهدی بیان شده است؟ (پرسش)
117. ویژگی‏های منتظران واقعی در این دوران چیست؟ (پرسش)
118. آیا تنها انتظار فرج برای ظهور امام مهدی کافی است؟ (پرسش)
119. ویژگی‌های انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
120. ویژگی‌های فرهنگ انتظار در ابعاد اعتقادی چیست؟ (پرسش)
121. ویژگی‌های فرهنگ انتظار در ابعاد علمی و اخلاقی چیست؟ (پرسش)
122. فواید و آثار انتظار چیست؟ (پرسش)
123. آثار فردی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
124. آثار اجتماعی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
125. آثار تربیتی انتظار چیست؟ (پرسش)
126. چرا انتظار فرج امام مهدی موجب گشایش می‌شود؟ (پرسش)
127. عنصر انتظار چگونه در آمادگی نظامی منتظران تأثیر دارد؟ (پرسش)
128. چگونه روحیه انتظار را در خود تقویت کنیم؟ (پرسش)
129. آیا انتظار فرج منشأ فرج‌های مادی برای منتظر خواهد بود؟ (پرسش)
130. انتظار چه ابعادی دارد؟ (پرسش)
131. ابعاد اعتقادی انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
132. ابعاد عملی انتظار فرج چیست؟ (پرسش)

منبع‌شناسی جامع مهدویت

• کتاب‌شناسی مهدویت؛
• مقاله‌شناسی مهدویت؛
• پایان‌نامه‌شناسی مهدویت.

پانویس