کارگزاران امام علی

متن این جستار آزمایشی و غیرنهایی است. برای اطلاع از اهداف و چشم انداز این دانشنامه به صفحه آشنایی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت مراجعه کنید.

این مدخل مرتبط با مباحث پیرامون امام علی(ع) است. "امام علی" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

امام علی در قرآن | امام علی در حدیث | امام علی در کلام اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل امام علی (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

حکومت تقریباً پنج ساله امام علی(ع) از جهات گوناگونی قابل بررسی است و تأمل در سیره حکومتی آن حضرت، از ابعاد مختلفی تنبه آفرین و آموزنده است. کارگزاران حکومت علی (ع) یکی از ابعاد مهم سیاست علوی را می‌نمایانند: چگونگی گزینش آنان و نظارتی که امام(ع) پس از گزینش داشته است و... از این مسائل، گاهی در ابواب و فصول مختلف این اثر، سخن رفته است. اکنون در این مدخل، یادآوری می‌کنیم که کارگزاران امام علی (ع) را در چند دسته می‌توان طبقه‌بندی کرد:

افراد متدین، مورد اعتماد، مدیر، مدبر و دارای شخصیت اجتماعی ویژه‌ای که می‌توان آنان را از یاران برجسته علی(ع) و از پیشتازان آنها نامید. اینان، بازوان ستبر علی(ع) در حکومت و مشاوران نیک‌خوی و مخلص آن بزرگوار بودند. مالک اشتر، از این مجموعه است که ابتدا امام وی را بر حکومت "جزیره" (منطقه‌ای بین دجله و فرات که به لحاظ نزدیکی به شام، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بود) گماشت و سپس، وی را راهی مصر کرد. همچنین در این مجموعه، عبد الله بن عباس است که فرماندار بصره بود و نیز قیس بن سعد بن عباده، که ابتدا به مصر رفت و آن گاه به حکومت آذربایجان گماشته شد. اینان به هنگام نبرد، در سپاه علی(ع) بودند، نه در منطقه حکومت خویش؛ زیرا کسانی که قابلیت فرماندهی و شایستگی مشاورت داشتند، اندک بودند. با نگاه تاریخی، دراین میان، مالک اشتر، چهره منوری است که هیچ گونه پیرایه‌ای ندارد. درباره ابن عباس، شایعه چنگ‌اندازی وی بر بیت المال بصره، قابل تأمل است و درباره قیس بن سعد، با همه بزرگی، عزل وی از حکومت مصر، قابل توجه است.
افراد متدین، متعهد و معتمدی که به گونه‌ای ضعف مدیریت داشتند و در تدبیر امور، از جایگاهی بلند برخوردار نبودند. اینان، چهره‌هایی موجه بودند؛ اما در کوران حوادث نتوانستند تصمیمی استوار بگیرند و به درستی از بحران‌ها نجات یابند. محمد بن ابی بکر، با همه ارجمندی، نتوانست مصر را آرام نگه دارد و پس از شورش هواداران معاویه، توان دفاع را از دست داد. ابو ایوب انصاری، با همه جلالت و عظمت، از رویارویی با بُسر بن ارطات، عاجز آمد و فرار کرد. سهل بن حنیف، پس از شورش فارس و سر برتافتن مردمان آن سامان از پرداخت مالیات، نتوانست بر آنها چیره شود و از این رو، برکنار شد. عبید الله بن عباس نیز از مقابل بُسر، فرار کرد. عثمان بن حنیف، در رویارویی با فریبگری جَمَلیان، میدان را از دست داد و شکست خورد و دستگیر شد. کمیل بن زیاد، در رویارویی با هجوم‌ها و غارتگری‌های معاویه، تاب نیاورد. از این رو، آهنگ "مقابله به مِثْل" کرد و به غارت مناطق شام، روی آورد که علی(ع) او را سرزنش کرد.
کسانی که باوری استوار نداشتند و از ایمانی ریشه‌دار، برخوردار نبودند، گو این که سیاستمدارانی بودند اهل تدبیر با مدیریتی کارآمد. اینان، از چنگ‌انداختن بر بیت المال و اسراف و تبذیر در آن، باکی نداشتند. امام(ع) از چنین کارگزارانی شکایت داشت و خطاب به آنان می‌فرمود: «"لَوِ ائْتَمَنْتُ أَحَدَکم عَلی‌ قَدَحٍ، لأخَذَ عِلاقَتَهُ!"»^[۱] زیاد بن ابیه، از این گونه کسان است. او به سبب تصرف‌های ناروا در بیت‌المال، اعتراض امام علی(ع) را علیه خود برانگیخت و پس از شهادت امام(ع) به معاویه پیوست و از ارتکاب جنایت، روی برنتافت. منذر بن جارود نیز بدان جهت که در بیت المال، حیف و میلْ روا داشته بود، مورد عتاب امام(ع) قرار گرفت. نعمان بن عجلان، پس از بذل و بخشش بیت المال به افراد قبیله‌اش و تصرفات ناروا به نفع خود، عتاب علی(ع) را برانگیخت. آن‌گاه فرار کرد و به معاویه پیوست. یزید بن حجیه و مَصْقَلة بن هُبَیره و قَعْقاع بن شور نیز چنین کردند^[۲].

فهرست گارگزارن

استانداران مکه

کارگزاران مدینه

تمیم بن عمرو، ابو حبیش (فرماندار مدینه)
سهل بن حنیف بن وهب انصاری (فرماندار مدینه)
تمّام بن عباس (فرماندار مدینه)
ابوایوب انصاری (فرماندار مدینه)
حارث بن ربیع، ابو زیاد (کارگزار مدینه)

کارگزاران کوفه

ابوموسی اشعری (استاندار کوفه)
قرظة بن کعب بن عمرو انصاری (استاندار کوفه)
عقبة بن عمرو انصاری (جانشین امیرالمؤمنین در کوفه)
هانی بن هوذه (جانشین امام علی در کوفه)

کارگزاران یمن

حبیب بن منتجب (فرماندار یکی از شهرهای یمن)
سعید بن نمران همدانی (کارگزار جند)
عبیدالله بن عباس بن عبدالمطلب (کارگزار یمن)

کارگزاران نهروان، فرات و بهرسیر

عبدالله بن خباب بن ارت (کارگزار نهروان)
عبیده سلمانی (کارگزار فرات)
عدی بن حارث، احتمالا عدی بن حاتم باشد (کارگزار بهرسیر)

کارگزاران مداین

حذیفة بن یمان (فرماندار مداین)
یزید بن قیس ارحبی (کارگزار مداین)
لام بن زیاد بن غطیف (کارگزار مداین)
سعد بن مسعود ثقفی (فرماندار مداین)

کارگزاران جزیره و اطراف آن

ابو حسان بن حسان بکری (فرماندار شهر انبار)
مالک بن کعب ارحبی (فرماندار عین التمر)
کمیل بن زیاد نخعی (فرماندار هیت)
مالک اشتر (کارگزار جزیره)
شبیب بن عامر (کارگزار نصیبین)

کارگزاران جبّل و کسکر

سلیمان بن صرد خزاعی (کارگزار جبّل)
قدامه بن عجلان (کارگزار کسکر)
قعقاع بن شور ذهلی (کارگزار کسکر)

کارگزاران بحرین، عمان و اهواز

عمر بن ابی سلمه (فرماندار بحرین)
نعمان بن عجلان زرقی (فرماندار بحرین و عمان)
عمرو بن سلمه ارحبی
حلوف بن عوف ازدی (کارگزار عمان)
خریت بن راشد ناجی (کارگزار اهواز)

کارگزاران فارس

[[منذر بن جارود عبدی فرماندار اصطخر فارس)
[[مصقله بن هبیره شیبانی فرماندار اردشیر خرّه)
زیاد بن ابیه (کارگزار فارس)

کارگزاران اصفهان، ری، قزوین و همدان

مخنف بن سلیم ازدی (استاندار اصفهان، ری، قزوین و همدان)
یزید بن قیس ارحبی (استاندار اصفهان، ری و همدان)
یزید بن قیس حجّیه تیمی (کارگزار ری)
ربیع بن خثیم کوفی (کارگزار قزوین)
جریر بن عبدالله بجلی (کارگزار همدان از طرف عثمان، که تا مدتی بعد از خلافت حضرت علی(ع) در این سمت باقی بود)