خانه در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث خانه است. خانه از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: خانه در قرآن - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

به اتاق و جایی که در آن زیست کنند خانه گویند. معادل‌های عربی آن بیت، دار، مسکن و حجره است. بیت در اصل به معنای جایگاه و پناهگاه انسان در شب است، ازاین‌رو خانه و قصر را نیز که بیشتر جای استراحت در شب است بیت گویند. "دار " را جای فرود آمدن و ساکن شدنی خوانده‌اند که دور آن با دیوار احاطه شده باشد. دار به این معنا به "دور " جمع بسته می‌شود و "دیار " جمع دیگر این واژه به معنای خیمه‌گاه و لشکرگاه نیز آمده است.

برخی در فرق دار با بیت گفته‌اند دار، قائم به دیوار و سقف نیست؛ حتی اگر دیوار یا سقف آن ویران شود، دار بر آن اطلاق می‌شود، در حالی که اگر دیوارها یا سقف آن خراب شوند، به آن بیت گفته نمی‌شود. بر این پایه، به ساختمان، عرصه، محله و مکان استقرار قبیله نیز دار گفته‌اند. مسکن از "س ـ ک ـ ن " به معنای استقرار در مقابل حرکت است که اعم از استقرار مادی و روحی است و اسم مکان به معنای جای سکونت است.

انسان‌ها همانند بیشتر حیوانات برای حفاظت از خود و خانواده در برابر بلایای طبیعی مانند باد و باران یا دشمنان همواره به دنبال سرپناهی بوده‌اند. بر اساس برخی گزارش‌های باستان‌شناسی، بعضی از ملل نخستین در شکم درختان خانه کرده یا در غارها به سر می‌بردند؛ گروهی نیز با شاخه‌های درختان پناهگاهی در مقابل باد تهیه می‌کردند و با افزودن دیوار به این پناهگاه‌های بادی کوخ‌های اولیه ساخته شده و سیر تکاملی خود را تا کاخ‌ها و خانه‌های مجلل پیموده است. خانه‌سازی در بستر تاریخ شیوه‌های گوناگونی داشته است: شبانان و شکارورزان از چادر به جهت حمل آسان آن در قالب خانه استفاده می‌کرده و طبقات پیشرفته‌تر، چوب و تخته را برای ساختن خانه به کار می‌برده‌اند. فکر تزیین خانه، داشتن ظاهری زیبا و دلپسند سبب پدید آمدن فنّ معماری، این جلوه‌گاه تمدن انسانی، گردید.

خانه در قرآن

قرآن در مناسبت‌های مختلفی از خانه یاد می‌کند؛ مثلاً خانه را نعمتی الهی ﴿وَاللَّهُ جَعَلَ لَكُمْ مِنْ بُيُوتِكُمْ سَكَنًا وَجَعَلَ لَكُمْ مِنْ جُلُودِ الْأَنْعَامِ بُيُوتًا تَسْتَخِفُّونَهَا يَوْمَ ظَعْنِكُمْ وَيَوْمَ إِقَامَتِكُمْ وَمِنْ أَصْوَافِهَا وَأَوْبَارِهَا وَأَشْعَارِهَا أَثَاثًا وَمَتَاعًا إِلَى حِينٍ﴾ و مکانی امن برای ساکن آن می‌خواند ﴿وَكَانُوا يَنْحِتُونَ مِنَ الْجِبَالِ بُيُوتًا آمِنِينَ﴾ و آداب ورود به خانه را یاد ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُيُوتًا غَيْرَ بُيُوتِكُمْ حَتَّى تَسْتَأْنِسُوا وَتُسَلِّمُوا عَلَى أَهْلِهَا ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ فَإِن لَّمْ تَجِدُوا فِيهَا أَحَدًا فَلا تَدْخُلُوهَا حَتَّى يُؤْذَنَ لَكُمْ وَإِن قِيلَ لَكُمُ ارْجِعُوا فَارْجِعُوا هُوَ أَزْكَى لَكُمْ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ عَلِيمٌ لَّيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَن تَدْخُلُوا بُيُوتًا غَيْرَ مَسْكُونَةٍ فِيهَا مَتَاعٌ لَّكُمْ وَاللَّهُ يَعْلَمُ مَا تُبْدُونَ وَمَا تَكْتُمُونَ﴾، ﴿لَيْسَ عَلَى الْأَعْمَى حَرَجٌ وَلَا عَلَى الْأَعْرَجِ حَرَجٌ وَلَا عَلَى الْمَرِيضِ حَرَجٌ وَلَا عَلَى أَنْفُسِكُمْ أَنْ تَأْكُلُوا مِنْ بُيُوتِكُمْ أَوْ بُيُوتِ آبَائِكُمْ أَوْ بُيُوتِ أُمَّهَاتِكُمْ أَوْ بُيُوتِ إِخْوَانِكُمْ أَوْ بُيُوتِ أَخَوَاتِكُمْ أَوْ بُيُوتِ أَعْمَامِكُمْ أَوْ بُيُوتِ عَمَّاتِكُمْ أَوْ بُيُوتِ أَخْوَالِكُمْ أَوْ بُيُوتِ خَالَاتِكُمْ أَوْ مَا مَلَكْتُمْ مَفَاتِحَهُ أَوْ صَدِيقِكُمْ لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَأْكُلُوا جَمِيعًا أَوْ أَشْتَاتًا فَإِذَا دَخَلْتُمْ بُيُوتًا فَسَلِّمُوا عَلَى أَنْفُسِكُمْ تَحِيَّةً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُبَارَكَةً طَيِّبَةً كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ﴾، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُيُوتَ النَّبِيِّ إِلَّا أَنْ يُؤْذَنَ لَكُمْ إِلَى طَعَامٍ غَيْرَ نَاظِرِينَ إِنَاهُ وَلَكِنْ إِذَا دُعِيتُمْ فَادْخُلُوا فَإِذَا طَعِمْتُمْ فَانْتَشِرُوا وَلَا مُسْتَأْنِسِينَ لِحَدِيثٍ إِنَّ ذَلِكُمْ كَانَ يُؤْذِي النَّبِيَّ فَيَسْتَحْيِي مِنْكُمْ وَاللَّهُ لَا يَسْتَحْيِي مِنَ الْحَقِّ وَإِذَا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتَاعًا فَاسْأَلُوهُنَّ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ ذَلِكُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِكُمْ وَقُلُوبِهِنَّ وَمَا كَانَ لَكُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ وَلَا أَنْ تَنْكِحُوا أَزْوَاجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَدًا إِنَّ ذَلِكُمْ كَانَ عِنْدَ اللَّهِ عَظِيمًا﴾؛ نیز به برخی خانه‌های حیوانات اشاره می‌کند ﴿مَثَلُ الَّذِينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِيَاءَ كَمَثَلِ الْعَنْكَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَيْتًا وَإِنَّ أَوْهَنَ الْبُيُوتِ لَبَيْتُ الْعَنْكَبُوتِ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ﴾، ﴿وَأَوْحَى رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِي مِنَ الْجِبَالِ بُيُوتًا وَمِنَ الشَّجَرِ وَمِمَّا يَعْرِشُونَ﴾؛ همچنین از قداست و امتیاز دینی برخی خانه‌ها سخن می‌گوید ﴿فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَيُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ فِيهَا بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ﴾، ﴿إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبَارَكًا وَهُدًى لِلْعَالَمِينَ﴾، ﴿فِيهِ آيَاتٌ بَيِّنَاتٌ مَقَامُ إِبْرَاهِيمَ وَمَنْ دَخَلَهُ كَانَ آمِنًا وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا وَمَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ عَنِ الْعَالَمِينَ﴾، ﴿وَإِذْ بَوَّأْنَا لِإِبْرَاهِيمَ مَكَانَ الْبَيْتِ أَنْ لَا تُشْرِكْ بِي شَيْئًا وَطَهِّرْ بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَالْقَائِمِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ﴾، ﴿ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَلْيُوفُوا نُذُورَهُمْ وَلْيَطَّوَّفُوا بِالْبَيْتِ الْعَتِيقِ﴾، ﴿وَالْبَيْتِ الْمَعْمُورِ﴾ و اشاراتی درباره خانه‌سازی اقوام پیشین ﴿وَاذْكُرُوا إِذْ جَعَلَكُمْ خُلَفَاءَ مِنْ بَعْدِ عَادٍ وَبَوَّأَكُمْ فِي الْأَرْضِ تَتَّخِذُونَ مِنْ سُهُولِهَا قُصُورًا وَتَنْحِتُونَ الْجِبَالَ بُيُوتًا فَاذْكُرُوا آلَاءَ اللَّهِ وَلَا تَعْثَوْا فِي الْأَرْضِ مُفْسِدِينَ﴾، ﴿إِذْ دَخَلُوا عَلَيْهِ فَقَالُوا سَلَامًا قَالَ إِنَّا مِنْكُمْ وَجِلُونَ﴾، ﴿وَتَنْحِتُونَ مِنَ الْجِبَالِ بُيُوتًا فَارِهِينَ﴾، دستور خانه‌سازی به موسی و هارون (ع) برای بنی اسرائیل ﴿ وَأَوْحَيْنَا إِلَى مُوسَى وَأَخِيهِ أَن تَبَوَّءَا لِقَوْمِكُمَا بِمِصْرَ بُيُوتًا وَاجْعَلُواْ بُيُوتَكُمْ قِبْلَةً وَأَقِيمُواْ الصَّلاةَ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ ﴾، قصد کامجویی زلیخا از یوسف (ع) در خانه خود ﴿وَرَاوَدَتْهُ الَّتِي هُوَ فِي بَيْتِهَا عَنْ نَفْسِهِ وَغَلَّقَتِ الْأَبْوَابَ وَقَالَتْ هَيْتَ لَكَ قَالَ مَعَاذَ اللَّهِ إِنَّهُ رَبِّي أَحْسَنَ مَثْوَايَ إِنَّهُ لَا يُفْلِحُ الظَّالِمُونَ﴾ و توصیه‌های اخلاقی به مسلمانان درباره خانه‌های پیامبر (ص) دارد ﴿إِنَّ الَّذِينَ يُنَادُونَكَ مِنْ وَرَاءِ الْحُجُرَاتِ أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْقِلُونَ﴾، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُيُوتَ النَّبِيِّ إِلَّا أَنْ يُؤْذَنَ لَكُمْ إِلَى طَعَامٍ غَيْرَ نَاظِرِينَ إِنَاهُ وَلَكِنْ إِذَا دُعِيتُمْ فَادْخُلُوا فَإِذَا طَعِمْتُمْ فَانْتَشِرُوا وَلَا مُسْتَأْنِسِينَ لِحَدِيثٍ إِنَّ ذَلِكُمْ كَانَ يُؤْذِي النَّبِيَّ فَيَسْتَحْيِي مِنْكُمْ وَاللَّهُ لَا يَسْتَحْيِي مِنَ الْحَقِّ وَإِذَا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتَاعًا فَاسْأَلُوهُنَّ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ ذَلِكُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِكُمْ وَقُلُوبِهِنَّ وَمَا كَانَ لَكُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ وَلَا أَنْ تَنْكِحُوا أَزْوَاجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَدًا إِنَّ ذَلِكُمْ كَانَ عِنْدَ اللَّهِ عَظِيمًا﴾، چنان‌که از جهان آخرت، بهشت و جهنم به دار تعبیر کرده است: ﴿تِلْكَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِينَ لَا يُرِيدُونَ عُلُوًّا فِي الْأَرْضِ وَلَا فَسَادًا وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ﴾؛ ﴿ذَلِكَ جَزَاءُ أَعْدَاءِ اللَّهِ النَّارُ لَهُمْ فِيهَا دَارُ الْخُلْدِ جَزَاءً بِمَا كَانُوا بِآيَاتِنَا يَجْحَدُونَ﴾؛ ﴿الَّذِي أَحَلَّنَا دَارَ الْمُقَامَةِ مِنْ فَضْلِهِ لَا يَمَسُّنَا فِيهَا نَصَبٌ وَلَا يَمَسُّنَا فِيهَا لُغُوبٌ﴾، ﴿وَقِيلَ لِلَّذِينَ اتَّقَوْا مَاذَا أَنْزَلَ رَبُّكُمْ قَالُوا خَيْرًا لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا فِي هَذِهِ الدُّنْيَا حَسَنَةٌ وَلَدَارُ الْآخِرَةِ خَيْرٌ وَلَنِعْمَ دَارُ الْمُتَّقِينَ﴾، ﴿لَهُمْ دَارُ السَّلَامِ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَهُوَ وَلِيُّهُمْ بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ﴾، ﴿يَا قَوْمِ إِنَّمَا هَذِهِ الْحَيَاةُ الدُّنْيَا مَتَاعٌ وَإِنَّ الْآخِرَةَ هِيَ دَارُ الْقَرَارِ﴾، ﴿وَكَتَبْنَا لَهُ فِي الْأَلْوَاحِ مِنْ كُلِّ شَيْءٍ مَوْعِظَةً وَتَفْصِيلًا لِكُلِّ شَيْءٍ فَخُذْهَا بِقُوَّةٍ وَأْمُرْ قَوْمَكَ يَأْخُذُوا بِأَحْسَنِهَا سَأُرِيكُمْ دَارَ الْفَاسِقِينَ﴾.

خانه‌های پیشینیان

قرآن ضمن یادکردهای تاریخی برخی اقوام هلاک شده برای عبرت‌گیری مؤمنان، اطلاعاتی درباره شیوه خانه‌سازی آنان به دست می‌دهد: در آیه ﴿وَكَمْ أَهْلَكْنَا مِنْ قَرْيَةٍ بَطِرَتْ مَعِيشَتَهَا فَتِلْكَ مَسَاكِنُهُمْ لَمْ تُسْكَنْ مِنْ بَعْدِهِمْ إِلَّا قَلِيلًا وَكُنَّا نَحْنُ الْوَارِثِينَ﴾ به شکلی کلی و بی‌اشاره به نام اقوام هلاک شده پیشین، از برجای ماندن خانه‌های آنان سخن می‌راند که خود دلیلی بر وجود تمدن و رونق خانه‌سازی در میان آنان بوده است. برخی مراد از ﴿إِلَّا قَلِيلًا﴾ را در جمله ﴿لَمْ تُسْكَنْ مِنْ بَعْدِهِمْ إِلَّا قَلِيلًا﴾ سکونت یک شب یا نیمه روزی برخی رهگذران در خانه‌های به جای مانده از اقوام نابود شده؛ ولی بعضی آن را شمار کمی از خانه‌ها دانسته‌اند که پس از هلاک قوم هنوز بر جای مانده بود. در آیه ﴿فَكَأَيِّنْ مِنْ قَرْيَةٍ أَهْلَكْنَاهَا وَهِيَ ظَالِمَةٌ فَهِيَ خَاوِيَةٌ عَلَى عُرُوشِهَا وَبِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ وَقَصْرٍ مَشِيدٍ﴾ از این خانه‌ها به ﴿فَهِيَ خَاوِيَةٌ عَلَى عُرُوشِهَا﴾ یاد می‌شود که برخی ﴿خَاوِيَةٌ﴾ را به سلامت ماندن خانه‌ها از ویرانی در حالی که کسی ساکن آنها نیست؛ اما بیشتر مفسران آن را به ساقط شدن تفسیر کرده و گفته‌اند دیوارهای این‌گونه خانه‌ها بر سقف آنها فرود آمده و ویران شده‌اند .

خانه نوح

نوح در آیه ﴿رَبِّ اغْفِرْ لِي وَلِوَالِدَيَّ وَلِمَنْ دَخَلَ بَيْتِيَ مُؤْمِنًا وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَلَا تَزِدِ الظَّالِمِينَ إِلَّا تَبَارًا﴾ برای پدر و مادر خویش و مؤمنانی که به خانه او وارد شوند، به شکلی خاص و برای مردان و زنان مؤمن به گونه‌ای عام، غفران الهی را خواسته است. مفسران در مراد از ﴿لِمَنْ دَخَلَ بَيْتِيَ﴾ به اختلاف سخن گفته‌اند: بیشترشان آن را به معنای عمارت و ساختمان دانسته و برخی آن را به خانه و مکان سکونت نوح (ع) معنا کرده و بعضی آن را صومعه، مصلا و مسجد دانسته‌اند؛ در نگاهی دیگر نیز به کشتی نوح تفسیر شده است. در مقابل، برخی آن را دارای معنایی کنایی یعنی دعا برای کسانی دانسته که در زمره مؤمنان و یاوران آن حضرت قرار گرفته‌اند. بر این پایه، ﴿مُؤْمِنًا﴾ در آیه را تکرار ﴿لِمَنْ دَخَلَ بَيْتِيَ﴾ دانسته‌اند؛ با این تفاوت که ورود در دین می‌تواند ظاهری باشد و ﴿مُؤْمِنًا﴾ گویاست که نوح (ع) تنها برای کسانی دعا کرده که ورودشان در دین، همراه صداقت بوده است. در تفاسیر مأثور نیز ﴿دَخَلَ بَيْتِيَ﴾ به ولایت معنا شده است.

قوم عاد

قرآن از خانه‌های قوم عاد و مهارت آنان در خانه‌سازی یاد می‌کند و بناهای آنان را از جهت ساخت بی‌نظیر می‌داند: ﴿ أَلَمْ تَرَ كَيْفَ فَعَلَ رَبُّكَ بِعَادٍ إِرَمَ ذَاتِ الْعِمَادِ الَّتِي لَمْ يُخْلَقْ مِثْلُهَا فِي الْبِلادِ ﴾. برخی ﴿ذَاتِ الْعِمَادِ﴾ را سازه‌های بلند و دارای ستون‌های فراوان دانسته‌اند. داستان افسانه‌ای بهشت شداد، درباره ساخت و سازهای این قوم است. براساس نقل افسانه‌گونه ابن‌منبه، عربی که در بادیه شترش را می‌کاوید، به شکلی اتفاقی به آن بهشت رسید.

قوم ثمود

قرآن از خانه‌سازی قوم ثمود نیز یاد می‌کند و براین پایه، منطقه جغرافیایی جای زندگی قوم ثمود دارای دو بخش دشت و کوهستان بوده و آنان که مردمی متمدن و آگاه به فنون خانه‌سازی و قصرسازی بودند، در دشت‌ها قصرسازی می‌کرده؛ نیز با تراشیدن سنگ‌ها در دل کوه‌ها خانه می‌ساخته‌اند: ﴿وَاذْكُرُوا إِذْ جَعَلَكُمْ خُلَفَاءَ مِنْ بَعْدِ عَادٍ وَبَوَّأَكُمْ فِي الْأَرْضِ تَتَّخِذُونَ مِنْ سُهُولِهَا قُصُورًا وَتَنْحِتُونَ الْجِبَالَ بُيُوتًا فَاذْكُرُوا آلَاءَ اللَّهِ وَلَا تَعْثَوْا فِي الْأَرْضِ مُفْسِدِينَ﴾ مفسران، قصور را به معنای خانه‌های بلند و باشکوه دانسته‌اند و بر اساس این آیه و آیه ﴿قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِيَ لِلَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا خَالِصَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ كَذَلِكَ نُفَصِّلُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ﴾ ساختن خانه‌های مرتفع را روا دانسته و در سبب روی آوردن قوم ثمود به کوه‌ها برای خانه‌سازی گفته‌اند: چون خانه‌های آنان در دشت برای طول عمرشان کافی نبود، با مهارتی که داشتند به کوه‌ها رو آورده: ﴿وَتَنْحِتُونَ مِنَ الْجِبَالِ بُيُوتًا فَارِهِينَ﴾. برخی نیز راز خانه‌سازی آنان در کوه را در امان بودن از باد و باران و سرمای زمستان دانسته‌اند. از آنجا که قرآن خانه‌های خالی این نابود شدگان را برای عبرت دیگران نشانه نهاده است: ﴿فَتِلْكَ بُيُوتُهُمْ خَاوِيَةً بِمَا ظَلَمُوا إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَةً لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ﴾ می‌توان گفت گمان آنان از خانه‌سازی در کوه در امان ماندن از بلایا و عذاب به جهت استحکام بیشتر کوه‌ها بوده است.

قوم شعیب

خدا از هلاک قوم شعیب با دو تعبیر یاد می‌کند: ﴿فَكَذَّبُوهُ فَأَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ فَأَصْبَحُوا فِي دَارِهِمْ جَاثِمِينَ﴾، ﴿وَلَمَّا جَاءَ أَمْرُنَا نَجَّيْنَا شُعَيْبًا وَالَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ بِرَحْمَةٍ مِنَّا وَأَخَذَتِ الَّذِينَ ظَلَمُوا الصَّيْحَةُ فَأَصْبَحُوا فِي دِيَارِهِمْ جَاثِمِينَ﴾ گرچه برخی دیار را به لشکرگاه یا خیمه‌گاه معنا کرده‌اند، بعضی از مفسران به قرینه "دار " در آیه ﴿فَكَذَّبُوهُ فَأَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ فَأَصْبَحُوا فِي دَارِهِمْ جَاثِمِينَ﴾ نیز آیه ﴿فَأَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ فَأَصْبَحُوا فِي دَارِهِمْ جَاثِمِينَ﴾ دیار را جمع دار دانسته و معتقدند قوم شعیب در خانه‌های خود گرفتار عذاب الهی و خاکستر شدند.

دوران یوسف (ع)

صنعت خانه‌سازی در روزگار یوسف (ع) فراوان رونق داشته و به نظر می‌رسد صاحب منصبان در آن دوران برای خانه‌های خویش درهای متعدد می‌ساختند. بر اساس گفته مفسران، وقتی زلیخا از یوسف (ع) قصد کامجویی داشت، حضرت را به درون خانه خواند و درها را بست: ﴿وَرَاوَدَتْهُ الَّتِي هُوَ فِي بَيْتِهَا عَنْ نَفْسِهِ وَغَلَّقَتِ الْأَبْوَابَ وَقَالَتْ هَيْتَ لَكَ قَالَ مَعَاذَ اللَّهِ إِنَّهُ رَبِّي أَحْسَنَ مَثْوَايَ إِنَّهُ لَا يُفْلِحُ الظَّالِمُونَ﴾. مفسران، خانه زلیخا را دارای ۷ دَرِ تو در تو دانسته و گفته‌اند راز ساختن درهای متعدد برای خانه، سختی دسترسی غیر اهل خانه به آن بوده است. بر اساس برداشت برخی از آیه ﴿وَلِبُيُوتِهِمْ أَبْوَابًا وَسُرُرًا عَلَيْهَا يَتَّكِئُونَ﴾ که ساختن درهای گوناگون برای یک خانه را نشانه جلال و شکوه آن خانه دانسته‌اند به نظر می‌رسد درخواست نامشروع زلیخا از یوسف (ع) در درون قصر خود بوده است که درهای متعددی در جوانب آن پدید آمده بودند. به احتمال، روند خانه‌سازی پس از دوران یوسف (ع) به اوج خود رسید، از این رو قرآن از خانه‌های فرعونیان به مقام کریم یاد می‌کند: ﴿ كَمْ تَرَكُوا مِن جَنَّاتٍ وَعُيُونٍ وَزُرُوعٍ وَمَقَامٍ كَرِيمٍ ﴾.

قوم بنی اسراییل

قرآن در بخشی از حوادث قوم بنی‌اسرائیل، از وحی به موسی و هارون (ع) برای ساخت خانه‌هایی برای بنی‌اسرائیل خبر می‌دهد: ﴿وَأَوْحَيْنَا إِلَى مُوسَى وَأَخِيهِ أَن تَبَوَّءَا لِقَوْمِكُمَا بِمِصْرَ بُيُوتًا وَاجْعَلُواْ بُيُوتَكُمْ قِبْلَةً وَأَقِيمُواْ الصَّلاةَ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ ﴾ مفسران، جمله ﴿وَاجْعَلُواْ بُيُوتَكُمْ قِبْلَةً﴾ را به دستور فرعون برای ویرانی کنائس مرتبط می‌دانند که سبب ترس بنی‌اسرائیل شد و متعاقب آن، خدا به عبادت در خانه‌ها فرمان داد. مفسران در معنای قبله متفاوت سخن گفته‌اند: گرچه دستور به برپایی عبادت رو به سوی بیت‌المقدس و عبادت رو به کعبه از دیدگاه‌های مهم در تفسیر این جمله‌اند، بعضی آن را به معنای ساختن خانه‌ها روبه‌روی هم دانسته‌اند که این کار احتمالاً به جهت نزدیک بودن قوم بنی اسرائیل به یکدیگر و یاری به یکدیگر بوده است.

قرآن کریم ضمن بیان سرگذشت یکی از ثروتمندان متکبر قوم بنی‌اسرائیل به نام قارون به فرجام وی اشاره می‌کند که خدا او و خانه‌اش را در زمین فرو برد: ﴿فَخَسَفْنَا بِهِ وَبِدَارِهِ الْأَرْضَ﴾.

خانه‌های اعراب بادیه نشین

قرآن از انواع خانه‌ها مانند خانه‌هایی که از پوست حیوانات یا پشم، مو و کرک آنان بافته و قابلیت جابه‌جایی داشته، سخن می‌راند: ﴿وَاللَّهُ جَعَلَ لَكُمْ مِنْ بُيُوتِكُمْ سَكَنًا وَجَعَلَ لَكُمْ مِنْ جُلُو دِالْأَنْعَامِ بُيُوتًا تَسْتَخِفُّونَهَا يَوْمَ ظَعْنِكُمْ وَيَوْمَ إِقَامَتِكُمْ وَمِنْ أَصْوَافِهَا وَأَوْبَارِهَا وَأَشْعَارِهَا أَثَاثًا وَمَتَاعًا إِلَى حِينٍ﴾. بر اساس گفته‌های تاریخی، خانه‌های اعراب بادیه از پشم شتر، مو و کرک حیوانات بودند که از آنها پارچه‌های ضخیمی درست و با نهادن ستون‌هایی برای آنها خیمه‌ای برپا می‌کردند، تا آنها را از گرما و سرما نگه دارد. مهم‌ترین ویژگی این‌گونه خانه‌ها سبک بودنشان هنگام حمل و نقل بوده که قرآن کریم به آن اشاره دارد.

خانه پیامبر (ص)

خانه آن حضرت دارای حجره‌های فراوانی بوده است: ﴿إِنَّ الَّذِينَ يُنَادُونَكَ مِنْ وَرَاءِ الْحُجُرَاتِ أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْقِلُونَ﴾ حجرات، جمع حجره به معنای قطعه‌ای از زمین است که با دیوار و مانند آن محدود شده باشد. در این آیه به حجره‌های زنان پیامبر (ص) اشاره می‌شود که هر کدام دارای حجره‌ای ویژه خود بود. از دیگر ویژگی‌های خانه پیامبر (ص) حجاب و پرده داشتن بوده است: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُيُوتَ النَّبِيِّ إِلَّا أَنْ يُؤْذَنَ لَكُمْ إِلَى طَعَامٍ غَيْرَ نَاظِرِينَ إِنَاهُ وَلَكِنْ إِذَا دُعِيتُمْ فَادْخُلُوا فَإِذَا طَعِمْتُمْ فَانْتَشِرُوا وَلَا مُسْتَأْنِسِينَ لِحَدِيثٍ إِنَّ ذَلِكُمْ كَانَ يُؤْذِي النَّبِيَّ فَيَسْتَحْيِي مِنْكُمْ وَاللَّهُ لَا يَسْتَحْيِي مِنَ الْحَقِّ وَإِذَا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتَاعًا فَاسْأَلُوهُنَّ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ ذَلِكُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِكُمْ وَقُلُوبِهِنَّ وَمَا كَانَ لَكُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ وَلَا أَنْ تَنْكِحُوا أَزْوَاجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَدًا إِنَّ ذَلِكُمْ كَانَ عِنْدَ اللَّهِ عَظِيمًا﴾ به دیده برخی مفسران، در آن زمان خانه‌ها پوششی نداشتند و بعضی اصحاب هرگاه به خانه رسول خدا (ص) می‌آمدند، روبه‌روی در می‌ایستادند که نزول این آیه دستوری بود به الزام پوشش داشتن در خانه‌ها و حفظ حریم زنان پیامبر (ص).

خانه کافران در تمثیل قرآنی

در پی برخی پرسش‌ها درباره علل بهره‌مندی کافران، خدا در تمثیلی گویا به بی‌ارزشی دنیا نزد خود و عدم دلالت فراوانی نعمت‌های آنان، بر ارزشمندی‌شان نزد خدا اشاره و در آن تصویری از خانه‌ای اشرافی به دست داده است. در سوره زخرف به خانه‌هایی اشاره می‌شود که پلکان‌هایی داشته و سقف آنها از نقره خام و دارای تخت‌ها و درهای فراوانی است که همگی گویای شکوه این خانه‌هایند. برخی دلیل عدم اعطای آن به کافران را عدم اتفاق مردم بر کفر یاد می‌کنند: ﴿وَلَوْلَا أَنْ يَكُونَ النَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً لَجَعَلْنَا لِمَنْ يَكْفُرُ بِالرَّحْمَنِ لِبُيُوتِهِمْ سُقُفًا مِنْ فِضَّةٍ وَمَعَارِجَ عَلَيْهَا يَظْهَرُونَ﴾، ﴿وَلِبُيُوتِهِمْ أَبْوَابًا وَسُرُرًا عَلَيْهَا يَتَّكِئُونَ﴾. برخی نیز احتمال داده‌اند عدم اعطای خانه‌های باشکوه به کافران به جهت سنت الهی در تساوی مؤمن و کافر در اسباب و مسببات است.

امنیت و آرامش در خانه

امنیت و آرامش از ویژگی‌های مهم خانه است و قرآن آن را از نعمت‌های الهی به شمار می‌آورد: ﴿وَاللَّهُ جَعَلَ لَكُمْ مِنْ بُيُوتِكُمْ سَكَنًا وَجَعَلَ لَكُمْ مِنْ جُلُودِ الْأَنْعَامِ بُيُوتًا تَسْتَخِفُّونَهَا يَوْمَ ظَعْنِكُمْ وَيَوْمَ إِقَامَتِكُمْ وَمِنْ أَصْوَافِهَا وَأَوْبَارِهَا وَأَشْعَارِهَا أَثَاثًا وَمَتَاعًا إِلَى حِينٍ﴾ احساس امنیت در خانه، ویژه انسان‌ها نبوده و حیوانات نیز در خانه‌های خود آرامش حس می‌کنند، چنان‌که قرآن از مورچه‌ای که بر سر راه سلیمان و لشکریانش قرار گرفت، حکایت می‌کند که از همنوعان خود می‌خواهد برای در امان بودن از پایمال شدن زیر پای سلیمان و لشکریان او به خانه‌های خود روند. ﴿ حَتَّى إِذَا أَتَوْا عَلَى وَادِي النَّمْلِ قَالَتْ نَمْلَةٌ يَا أَيُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَسَاكِنَكُمْ لا يَحْطِمَنَّكُمْ سُلَيْمَانُ وَجُنُودُهُ وَهُمْ لا يَشْعُرُونَ ﴾ بشر نیز برای امنیت و راحتی خود با بهره‌گیری از خلاقیت خدادادی‌اش همواره در پی ساختن خانه با نگاه به نیازش بوده است. برخی کاربرد ﴿مِنْ﴾ در آیه ﴿وَاللَّهُ جَعَلَ لَكُمْ مِنْ بُيُوتِكُمْ سَكَنًا وَجَعَلَ لَكُمْ مِنْ جُلُودِ الْأَنْعَامِ بُيُوتًا تَسْتَخِفُّونَهَا يَوْمَ ظَعْنِكُمْ وَيَوْمَ إِقَامَتِكُمْ وَمِنْ أَصْوَافِهَا وَأَوْبَارِهَا وَأَشْعَارِهَا أَثَاثًا وَمَتَاعًا إِلَى حِينٍ﴾ را برای تبعیض و آن را دلیل این دانسته‌اند که خانه‌ها دارای قسمت‌های مختلفی مانند انباری، محل عبادت، جای نگهداری حیوانات و مکان سکونت، یکی از بخش‌های آنها بوده است. همچنین بشر برای آرامش خویش در پی استحکام بیشتر خانه و جای سکونت خود است، تا او را از آسیب‌های طبیعی و غیر طبیعی نگه دارد: ﴿إِذْ دَخَلُوا عَلَيْهِ فَقَالُوا سَلَامًا قَالَ إِنَّا مِنْكُمْ وَجِلُونَ﴾ مفسران در تفسیر "آمنین " نظر یکسان ندارند: برخی آن را با توجه به استحکام خانه‌های قوم ثمود، در امان بودن آنان از ویرانی خانه‌ها و شر دزدان و بعضی امنیت را احساس درونی آنان دانسته و گفته‌اند قوم ثمود با ساخت خانه‌های مستحکم خود را از عذاب الهی در امان می‌دانستند و گمان می‌کردند خانه‌هایی که در دل کوه‌ها ساخته‌اند، آنها را در برابر عذاب الهی محافظت می‌کند. قرآن این نوع نگاه را به کلی ردّ می‌کند ﴿قُلْ لَنْ يَنْفَعَكُمُ الْفِرَارُ إِنْ فَرَرْتُمْ مِنَ الْمَوْتِ أَوِ الْقَتْلِ وَإِذًا لَا تُمَتَّعُونَ إِلَّا قَلِيلًا﴾ و به شکل خاص، خانه‌ها را هرچند محکم و با شکوه باشند، مانع از مرگ و عذاب الهی نمی‌داند: ﴿أَيْنَمَا تَكُونُوا يُدْرِكْكُمُ الْمَوْتُ وَلَوْ كُنْتُمْ فِي بُرُوجٍ مُشَيَّدَةٍ﴾، ﴿ثُمَّ أَنْزَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ بَعْدِ الْغَمِّ أَمَنَةً نُعَاسًا يَغْشَى طَائِفَةً مِنْكُمْ وَطَائِفَةٌ قَدْ أَهَمَّتْهُمْ أَنْفُسُهُمْ يَظُنُّونَ بِاللَّهِ غَيْرَ الْحَقِّ ظَنَّ الْجَاهِلِيَّةِ يَقُولُونَ هَلْ لَنَا مِنَ الْأَمْرِ مِنْ شَيْءٍ قُلْ إِنَّ الْأَمْرَ كُلَّهُ لِلَّهِ يُخْفُونَ فِي أَنْفُسِهِمْ مَا لَا يُبْدُونَ لَكَ يَقُولُونَ لَوْ كَانَ لَنَا مِنَ الْأَمْرِ شَيْءٌ مَا قُتِلْنَا هَاهُنَا قُلْ لَوْ كُنْتُمْ فِي بُيُوتِكُمْ لَبَرَزَ الَّذِينَ كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقَتْلُ إِلَى مَضَاجِعِهِمْ وَلِيَبْتَلِيَ اللَّهُ مَا فِي صُدُورِكُمْ وَلِيُمَحِّصَ مَا فِي قُلُوبِكُمْ وَاللَّهُ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ﴾، ﴿فَأَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ فَأَصْبَحُوا فِي دَارِهِمْ جَاثِمِينَ﴾.. به خانه‌های بالای قلعه‌ها یا گرداگرد قصرها بروج گفته شده است. بر این اساس، انسان در خانه‌هایی با امنیت بیشتر نیز از مرگ و عذاب الهی در امان نیست.

خانه‌های مقدس

خانه خدا در آیات متعددی با اوصافی چون ﴿بِالْبَيْتِ الْعَتِيقِ﴾، ﴿وَالْبَيْتِ الْمَعْمُورِ﴾، ﴿بَيْتِيَ﴾ و ﴿َ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ﴾ یاد شده است؛ همچنین این خانه که نخستین سازه برای عبادت انسان است، برکت فراوان داشته و مایه هدایت جهانیان است: ﴿إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبَارَكًا وَهُدًى لِلْعَالَمِينَ﴾، ﴿فِيهِ آيَاتٌ بَيِّنَاتٌ مَقَامُ إِبْرَاهِيمَ وَمَنْ دَخَلَهُ كَانَ آمِنًا وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا وَمَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ عَنِ الْعَالَمِينَ﴾. به گفته برخی یادکرد این آیه از کعبه به "بیت " به جهت شب زنده‌داری و عبادت در آن است.

قرآن برخی خانه‌ها را به جهت ویژگی خاصشان، مانند ذکر نام خدا در آنها و تسبیح صاحبانش، می‌ستاید: ﴿فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَيُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ فِيهَا بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ﴾ برخی مفسران این خانه‌ها را به معنای مساجد دانسته و ۴ مسجد را مصداق این خانه‌ها ذکر کرده‌اند: مسجدالحرام؛ بیت‌المقدس؛ مسجد النبی؛ مسجد قبا. بعضی نیز آن را خانه‌های انبیاء و ائمه دانسته‌اند . برپایه روایتی، خانه فاطمه و علی (ع) بافضیلت‌ترین آن خانه‌هاست. این خانه‌ها مکان‌هایی هستند که خدا اجازه داده که رفیع شوند، تا همگان آنها را عظیم و بلند مرتبه بدانند و از ناپاکی‌ها به دور باشند و دعایشان در آنها مستجاب گردد. در این خانه‌ها کتاب خدا خوانده و نام‌های نیکوی او یاد می‌شوند و مردمی در آن به سر می‌برند که تجارت و داد و ستد، آنها را از یاد خدا و اقامه نماز و دادن زکات باز نمی‌دارد و صبح و شام خدا را تسبیح می‌کنند: ﴿فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَيُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ فِيهَا بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ﴾، ﴿رِجَالٌ لَا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَلَا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَإِقَامِ الصَّلَاةِ وَإِيتَاءِ الزَّكَاةِ يَخَافُونَ يَوْمًا تَتَقَلَّبُ فِيهِ الْقُلُوبُ وَالْأَبْصَارُ﴾.

آداب ورود به خانه

از آداب ورود به خانه‌ها که قرآن بر آن تأکید دارد و آن را نیک می‌شمرد، ورود از درهای خانه‌ها و پرهیز از ورود از راه‌های نامتعارف است: ﴿يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْأَهِلَّةِ قُلْ هِيَ مَوَاقِيتُ لِلنَّاسِ وَالْحَجِّ وَلَيْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ ظُهُورِهَا وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقَى وَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوَابِهَا وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾ بر اساس آیه ﴿لَيْسَ عَلَى الْأَعْمَى حَرَجٌ وَلَا عَلَى الْأَعْرَجِ حَرَجٌ وَلَا عَلَى الْمَرِيضِ حَرَجٌ وَلَا عَلَى أَنْفُسِكُمْ أَنْ تَأْكُلُوا مِنْ بُيُوتِكُمْ أَوْ بُيُوتِ آبَائِكُمْ أَوْ بُيُوتِ أُمَّهَاتِكُمْ أَوْ بُيُوتِ إِخْوَانِكُمْ أَوْ بُيُوتِ أَخَوَاتِكُمْ أَوْ بُيُوتِ أَعْمَامِكُمْ أَوْ بُيُوتِ عَمَّاتِكُمْ أَوْ بُيُوتِ أَخْوَالِكُمْ أَوْ بُيُوتِ خَالَاتِكُمْ أَوْ مَا مَلَكْتُمْ مَفَاتِحَهُ أَوْ صَدِيقِكُمْ لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَأْكُلُوا جَمِيعًا أَوْ أَشْتَاتًا فَإِذَا دَخَلْتُمْ بُيُوتًا فَسَلِّمُوا عَلَى أَنْفُسِكُمْ تَحِيَّةً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُبَارَكَةً طَيِّبَةً كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ﴾ ورود به هر خانه‌ای باید همراه با سلام به اهل آن باشد: ﴿فَإِذَا دَخَلْتُمْ بُيُوتًا فَسَلِّمُوا عَلَى أَنْفُسِكُمْ تَحِيَّةً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ ﴾ به دیده مفسران، مراد از "سلام به نفس " در این آیه سلام به اهل خانه است و از آن رو تعبیر به سلام بر خود شده، که وقتی وارد شونده سلام می‌کند اهل خانه را به پاسخ آن وا می‌دارد، پس در حقیقت او سلام را به خودش برگردانده است. اجازه گرفتن و معرفی خود هنگام ورود به خانه‌ها، به شکلی که اهل خانه آگاه شوند، از دیگر دستورات مؤکد قرآن است: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُيُوتًا غَيْرَ بُيُوتِكُمْ حَتَّى تَسْتَأْنِسُوا وَتُسَلِّمُوا عَلَى أَهْلِهَا ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ﴾ مفسران ﴿تَسْتَأْنِسُوا﴾ را با اختلاف، "تَستَأذنوا" (اجازه گرفتن) یا ایجاد صدا برای آگاهاندن صاحب خانه و آگاه شدن از وجود شخص یا اشخاصی در خانه دانسته‌اند. بر اساس برخی روایات، اجازه گرفتن برای ورود به خانه، ویژه خانه‌های دربسته نیست. برخی اجازه گرفتن هنگام ورود به خانه‌ها را برای توجه دادن اهل خانه دانسته و گفته‌اند این کار می‌تواند با ذکر حمد، تسبیح و سلام کردن انجام گیرد و چون آیه غایت اجازه را استیناس به معنای استئذان می‌داند، برخی گفته‌اند به صرف اجازه خواستن می‌توان درون خانه رفت و ورود به اجازه نیاز ندارد. در همین جهت، برخی ﴿تَسْتَأْنِسُوا﴾ را به تنحنح (ایجاد صدا) معنا کرده‌اند؛ ولی این سخن افزون بر تضاد با ظاهر آیه پسین که ورود به خانه‌هایی را که صاحب آنها حضور ندارد پیش از اجازه ورود ممنوع دانسته: ﴿فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا فِيهَا أَحَدًا فَلَا تَدْخُلُوهَا حَتَّى يُؤْذَنَ لَكُمْ وَإِنْ قِيلَ لَكُمُ ارْجِعُوا فَارْجِعُوا هُوَ أَزْكَى لَكُمْ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ عَلِيمٌ﴾ با حکمت اجازه که در برخی روایات به آن اشاره شده و برخی مفسران نیز به آن تصریح کرده‌اند، که اجازه برای پنهان ماندن امور صاحب خانه از دیگران و ندیدن درون خانه بی‌اجازه صاحب خانه است، منافات دارد. به هرروی، از ادله اجازه خواستن برای ورود به خانه‌های دیگران، احتمال تمایل نداشتن صاحب خانه برای پذیرش مهمان یا بودن او در حالتی است که کراهت دارد دیگران او را با آن حالت ببینند. برخی لزوم اجازه خواستن برای ورود به خانه‌های دیگران را برای مکلّف و غیرمکلّف یکسان دانسته و به رغم تکلیف نداشتن نابالغ، دلیل آن را عمل اصحاب دانسته‌اند. بر این اساس، در صورت قبول نکردن اجازه و منع از ورود، اجازه گیرنده نباید پای فشرد و باید از ایستادن بر در خانه بپرهیزد که این برای پاکی و اصلاح وی بهتر است: ﴿وَإِنْ قِيلَ لَكُمُ ارْجِعُوا فَارْجِعُوا هُوَ أَزْكَى لَكُمْ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ عَلِيمٌ﴾، زیرا نه خدا نافرمانی شده و نه حق الناس به گردن اجازه گیرنده آمده است. قرآن به گونه‌ای خاص بر لزوم دعوت و اجازه پیامبر (ص) برای ورود به خانه ایشان تأکید می‌کند: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُيُوتَ النَّبِيِّ إِلَّا أَنْ يُؤْذَنَ لَكُمْ إِلَى طَعَامٍ غَيْرَ نَاظِرِينَ إِنَاهُ وَلَكِنْ إِذَا دُعِيتُمْ فَادْخُلُوا فَإِذَا طَعِمْتُمْ فَانْتَشِرُوا وَلَا مُسْتَأْنِسِينَ لِحَدِيثٍ إِنَّ ذَلِكُمْ كَانَ يُؤْذِي النَّبِيَّ فَيَسْتَحْيِي مِنْكُمْ وَاللَّهُ لَا يَسْتَحْيِي مِنَ الْحَقِّ وَإِذَا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتَاعًا فَاسْأَلُوهُنَّ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ ذَلِكُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِكُمْ وَقُلُوبِهِنَّ وَمَا كَانَ لَكُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ وَلَا أَنْ تَنْكِحُوا أَزْوَاجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَدًا إِنَّ ذَلِكُمْ كَانَ عِنْدَ اللَّهِ عَظِيمًا﴾ و افزون بر آن، رعایت آداب دیگری را در خانه آن حضرت ضروری می‌داند؛ مثلاً به میهمانان پیامبر (ص) دستور می‌دهد وقتی غذا آماده شد به خانه حضرت بروند؛ نه پیش از آن: ﴿غَيْرَ نَاظِرِينَ إِنَاهُ وَلَكِنْ إِذَا دُعِيتُمْ فَادْخُلُوا ﴾؛ نیز پس از خوردن غذا پراکنده شوند، زیرا درنگ در خانه پیامبر (ص) و سرگرم شدن به گفت‌وگو در آنجا مایه آزار او خواهد شد: ﴿فَإِذَا طَعِمْتُمْ فَانْتَشِرُوا وَلَا مُسْتَأْنِسِينَ لِحَدِيثٍ إِنَّ ذَلِكُمْ كَانَ يُؤْذِي النَّبِيَّ ﴾ و هرگاه خواستند وسیله‌ای از یکی از زنان حضرت بگیرند، از پشت پرده بخواهند و این را برای پاکی قلوب آنان بهتر می‌خواند: ﴿وَإِذَا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتَاعًا فَاسْأَلُوهُنَّ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ ذَلِكُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِكُمْ وَقُلُوبِهِنَّ﴾. مؤمنان نباید پیامبر (ص) را آزار دهند، زیرا او فرستاده خداست: ﴿وَمَا كَانَ لَكُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ ﴾. خوردن از خانه دیگران، جز خانه پدر، مادر، برادر، خواهر، عمو، عمه، دایی، خاله، دوست و خانه‌ای که کلید آن در دست انسان است، بی‌اجازه صاحب خانه ممنوع است و تنها شماری استثنا شده‌اند؛ مانند صاحب خانه و خانواده او، نابینایان، معلولان حرکتی و بیماران نیازمند: ﴿لَيْسَ عَلَى الْأَعْمَى حَرَجٌ وَلَا عَلَى الْأَعْرَجِ حَرَجٌ وَلَا عَلَى الْمَرِيضِ حَرَجٌ وَلَا عَلَى أَنْفُسِكُمْ أَنْ تَأْكُلُوا مِنْ بُيُوتِكُمْ أَوْ بُيُوتِ آبَائِكُمْ أَوْ بُيُوتِ أُمَّهَاتِكُمْ أَوْ بُيُوتِ إِخْوَانِكُمْ أَوْ بُيُوتِ أَخَوَاتِكُمْ أَوْ بُيُوتِ أَعْمَامِكُمْ أَوْ بُيُوتِ عَمَّاتِكُمْ أَوْ بُيُوتِ أَخْوَالِكُمْ أَوْ بُيُوتِ خَالَاتِكُمْ أَوْ مَا مَلَكْتُمْ مَفَاتِحَهُ أَوْ صَدِيقِكُمْ لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَأْكُلُوا جَمِيعًا أَوْ أَشْتَاتًا فَإِذَا دَخَلْتُمْ بُيُوتًا فَسَلِّمُوا عَلَى أَنْفُسِكُمْ تَحِيَّةً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُبَارَكَةً طَيِّبَةً كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ﴾ شأن نزول این آیه، ممانعت مردم از میزبانی برای نابینایان، لنگ‌ها و بیماران در خانه‌هایشان و مخالفت یاد شده قرآن است و بعضی نیز اظهار داشته‌اند که اصحاب، کلیدهای خانه‌های خود را هنگام جنگ به کسانی مانند نابینایان که نمی‌توانستند در نبرد شرکت کنند می‌دادند و کلیدداران چون صاحب‌خانه در خانه نبود، به خانه نمی‌شدند که این آیه نازل شد و این عمل را مباح خواند. دوستان صمیمی مجازند بی‌اجازه خانه یکدیگر روند؛ همچنین برخی خانه بردگان را از مصادیق ﴿مَا مَلَكْتُمْ مَفَاتِحَهُ ﴾ دانسته که تصرف در آن مجاز است؛ نیز ورود بی‌اجازه به خانه‌های غیر مسکونی به قصد بهره‌برداری رواست: ﴿لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَدْخُلُوا بُيُوتًا غَيْرَ مَسْكُونَةٍ فِيهَا مَتَاعٌ لَكُمْ وَاللَّهُ يَعْلَمُ مَا تُبْدُونَ وَمَا تَكْتُمُونَ﴾

درباره مصادیق خانه‌های غیر مسکونی اقوال مختلفی هست:

1. سراها، حمام‌ها و آسیاب‌هایی که انسان در آنجا کار و گرفتاری دارند.
2. خرابه‌هایی که برای قضای حاجت وارد آنها می‌شوند.
3. دکان‌ها و تجارت خانه‌هایی که کالای مردم در آنجاست و همین‌که مالکان دَرِ آنها را گشوده و اسباب خود را برای فروش در آنجا قرار داده‌اند، شاهد اذن و اجازه آنهاست.
4. کاروانسراهایی که در راه‌ها برای مسافران ساخته‌اند.

احکام خانه

قرآن احکامی برای خانه برمی‌شمرد.

ممنوعیت اخراج زنان شوهرمرده و مطلقه از خانه

ممنوعیت اخراج زنان شوهر مرده یا مطلقه از سکونتگاهشان پیش از انقضای عدّه آنان از آیات ﴿وَالَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَيَذَرُونَ أَزْوَاجًا وَصِيَّةً لِأَزْوَاجِهِمْ مَتَاعًا إِلَى الْحَوْلِ غَيْرَ إِخْرَاجٍ فَإِنْ خَرَجْنَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِي مَا فَعَلْنَ فِي أَنْفُسِهِنَّ مِنْ مَعْرُوفٍ وَاللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾، ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَطَلِّقُوهُنَّ لِعِدَّتِهِنَّ وَأَحْصُوا الْعِدَّةَ وَاتَّقُوا اللَّهَ رَبَّكُمْ لَا تُخْرِجُوهُنَّ مِنْ بُيُوتِهِنَّ وَلَا يَخْرُجْنَ إِلَّا أَنْ يَأْتِينَ بِفَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ وَتِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ وَمَنْ يَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ لَا تَدْرِي لَعَلَّ اللَّهَ يُحْدِثُ بَعْدَ ذَلِكَ أَمْرًا﴾ برداشت می‌شود؛ با این توضیح که آیه ﴿وَالَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَيَذَرُونَ أَزْوَاجًا وَصِيَّةً لِأَزْوَاجِهِمْ مَتَاعًا إِلَى الْحَوْلِ غَيْرَ إِخْرَاجٍ فَإِنْ خَرَجْنَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِي مَا فَعَلْنَ فِي أَنْفُسِهِنَّ مِنْ مَعْرُوفٍ وَاللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾ ممنوعیت اخراج از مکان سکونت (خانه) را برای زنان شوهر مرده یک سال و در آیه ﴿وَالَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَيَذَرُونَ أَزْوَاجًا يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَعَشْرًا فَإِذَا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِيمَا فَعَلْنَ فِي أَنْفُسِهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ﴾ عدّه این‌گونه زنان را ۴ ماه و ۱۰ روز می‌داند، از این‌رو به دیده بسیاری از فقها و مفسران، آیه ﴿وَالَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَيَذَرُونَ أَزْوَاجًا وَصِيَّةً لِأَزْوَاجِهِمْ مَتَاعًا إِلَى الْحَوْلِ غَيْرَ إِخْرَاجٍ فَإِنْ خَرَجْنَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِي مَا فَعَلْنَ فِي أَنْفُسِهِنَّ مِنْ مَعْرُوفٍ وَاللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾ با آیه ﴿وَالَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَيَذَرُونَ أَزْوَاجًا يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَعَشْرًا فَإِذَا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِيمَا فَعَلْنَ فِي أَنْفُسِهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ﴾ نسخ شده و آیه ناسخ تنها در تألیف (گردآوری قرآن در روزگار صحابه) بر منسوخ مقدّم شده و در مقابل، برخی معتقدند ممنوعیت اخراج این‌گونه زنان از خانه‌شان در ۴ ماه و ۱۰ روز بر اساس حکم است و باقی مدت تا یک سال با وصیت انجام می‌شود. بر اساس آیه ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَطَلِّقُوهُنَّ لِعِدَّتِهِنَّ وَأَحْصُوا الْعِدَّةَ وَاتَّقُوا اللَّهَ رَبَّكُمْ لَا تُخْرِجُوهُنَّ مِنْ بُيُوتِهِنَّ وَلَا يَخْرُجْنَ إِلَّا أَنْ يَأْتِينَ بِفَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ وَتِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ وَمَنْ يَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ لَا تَدْرِي لَعَلَّ اللَّهَ يُحْدِثُ بَعْدَ ذَلِكَ أَمْرًا﴾، ﴿وَاللَّائِي يَئِسْنَ مِنَ الْمَحِيضِ مِنْ نِسَائِكُمْ إِنِ ارْتَبْتُمْ فَعِدَّتُهُنَّ ثَلَاثَةُ أَشْهُرٍ وَاللَّائِي لَمْ يَحِضْنَ وَأُولَاتُ الْأَحْمَالِ أَجَلُهُنَّ أَنْ يَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ وَمَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مِنْ أَمْرِهِ يُسْرًا﴾ ممنوعیت اخراج از خانه سکونتگاه پیش از طلاق، برای زنان مطلّقه در زمان عدّه آنان است.

حبس خانگی

خدا در آیه ﴿وَاللَّاتِي يَأْتِينَ الْفَاحِشَةَ مِنْ نِسَائِكُمْ فَاسْتَشْهِدُوا عَلَيْهِنَّ أَرْبَعَةً مِنْكُمْ فَإِنْ شَهِدُوا فَأَمْسِكُوهُنَّ فِي الْبُيُوتِ حَتَّى يَتَوَفَّاهُنَّ الْمَوْتُ أَوْ يَجْعَلَ اللَّهُ لَهُنَّ سَبِيلًا﴾ به حبس خانگی زنانی که مرتکب فاحشه شده و ۴ شاهد بر آن گواهی داده‌اند، دستور می‌دهد و پایان آن را مرگ در حبس یا رسیدن فرمانی نو از خدا یاد می‌کند. بیشتر مفسران، این فاحشه را زنا و حبس خانگی تا زمان مرگ را حدّ آن در صدر اسلام دانسته‌اند، که با آیه ﴿الزَّانِيَةُ وَالزَّانِي فَاجْلِدُوا كُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا مِائَةَ جَلْدَةٍ وَلَا تَأْخُذْكُمْ بِهِمَا رَأْفَةٌ فِي دِينِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَلْيَشْهَدْ عَذَابَهُمَا طَائِفَةٌ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ﴾ یا سخن پیامبر (ص) ـ که حکم زنا را برای زنان بی‌همسر، تازیانه و برای زنان شوهردار، سنگسار اعلام کرد ـ نسخ شده است. در چرایی حبس خانگی به جای زندان گفته شده که شمار زنان جانی در صدر اسلام چندان نبوده که به تأسیس زندان نیاز باشد. برخی نیز آن را تسهیل در حکم و اغماض از سختگیری دانسته‌اند. در مقابل، برخی به استناد خلاف اصل بودن نسخ آیه را نسخ نشده و حامل حکمی خاص دانسته‌اند؛ بعضی نیز حبس را مجازاتی افزون بر تازیانه و دلیل آن را عدم رودر رو شدن با مردان دانسته و برخی نیز فاحشه را به مساحقه معنا کرده‌اند.

خانه نشینی

خدا در آیه ﴿وَقَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ وَلَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِيَّةِ الْأُولَى وَأَقِمْنَ الصَّلَاةَ وَآتِينَ الزَّكَاةَ وَأَطِعْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾ به زنان پیامبر (ص) دستور می‌دهد که در خانه‌های خود بمانند و مانند دوران جاهلیت زینت خود را آشکار نسازند. در این باره که آیا حکم آیه چنان‌که منطوق آن گویاست، ویژه زنان پیامبر (ص) است، یا خطاب به زنان حضرت برای تأکید بیشتر در مورد آنان است، وگرنه حکم عام است و شامل همه زنان، نیز اینکه آیا حکم به خانه‌نشینی مطلق و دلیل بر عدم جواز هرگونه خروجی است، یا حرمت خروج در مسائل سیاسی مراد است، به تفصیل سخن گفته شده است. دانشمندان شیعه، ضمن اینکه حکم این آیه را فراگیر دانسته، بر لزوم خانه‌نشینی همه زنان به ویژه زنان پیامبر (ص) جز در موارد ضروری تأکید کرده‌اند. بر این اساس، کردار عایشه را که بی‌اعتنا به این آیه خانه‌نشینی را رها و سوار بر شتر اصحاب فتنه را در جنگ جمل هدایت کرد، نقد کرده و آن را عملی بر خلاف دستور کتاب الهی دانسته و گریه عایشه به هنگام قرائت این آیه را دلیل این خطا و یادآوری آن یاد کرده‌اند. در مقابل، اهل سنت، ضمن حکم به حرمت خروج غیر اضطراری زنان پیامبر (ص) خروج عایشه در جنگ جمل را با اجتهاد عایشه و برای اصلاح میان امت اسلامی دانسته؛ لکن دانشمندان شیعه آن را اجتهادی در مقابل نص قرآن دانسته‌اند..

اجاره و فروش خانه‌های مکه

دانشمندان اسلامی درباره فروش یا اجاره خانه‌های مکه متفاوت سخن گفته‌اند: بسیاری فروش و نیز اجاره خانه‌های مکه را جایز ندانسته و برخی از فقهاء و مفسران این حکم را از آیه ﴿إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَيَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ الَّذِي جَعَلْنَاهُ لِلنَّاسِ سَوَاءً الْعَاكِفُ فِيهِ وَالْبَادِ وَمَنْ يُرِدْ فِيهِ بِإِلْحَادٍ بِظُلْمٍ نُذِقْهُ مِنْ عَذَابٍ أَلِيمٍ﴾ دریافته‌اند. بر این اساس، مسجدالحرام در آیه عام و شامل همه منطقه حرم می‌شود و با توجه به جمله ﴿سَوَاءً الْعَاكِفُ فِيهِ وَالْبَادِ ﴾ همه مؤمنان ساکن و زائر در بهره‌برداری از سرزمین مکه مساوی بوده و فروش و اجاره خانه‌های آن به زائران و مجاوران جایز نیست: ﴿وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ الَّذِي جَعَلْنَاهُ لِلنَّاسِ سَوَاءً الْعَاكِفُ فِيهِ وَالْبَادِ ﴾ آنان آیه ﴿سُبْحَانَ الَّذِي أَسْرَى بِعَبْدِهِ لَيْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى الَّذِي بَارَكْنَا حَوْلَهُ لِنُرِيَهُ مِنْ آيَاتِنَا إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ﴾ را شاهد ادعای خود در توسعه مفهوم مسجدالحرام دانسته و گفته‌اند: این آیه، اسراء پیامبر (ص) را از مسجدالحرام دانسته، در حالی که سیر ایشان نه از مسجد، از محدوده آن، خانه خدیجه، خانه ام‌هانی یا شعب ابی‌طالب بوده است.

برخی، نزول آیه را در سال ۶ بعثت و به هنگامی دانسته‌اند که مشرکان پیامبر (ص) را از ورود به مکه بازداشتند. روایاتی این برداشت را تأیید می‌کنند. در روایات، از گذاشتن در برای خانه‌های مکه منع شده و بر همین اساس امام صادق (ع) معاویه را نخستین کسی می‌داند که برای خانه خودش در مکه در قرار داد. سیره عملی مسلمانان صدر اسلام نیز شاهد دیگری بر این مدعا دانسته شده است. در مقابل، برخی آیه یاد شده را برای استدلال بر عدم جواز فروش یا اجاره خانه‌های مکه بس ندانسته و با استدلال به روایات و اجماع این ادعا را ثابت کرده‌اند. برخی، دلیل دیگر این حکم را مفتوحه‌العنوة بودن مکه (تصرف آن با جنگ) دانسته‌اند. در این باره، حمل آیه بر کراهت فروش و اجاره خانه‌های مکه در موسم حج نیز یکی از اقوال است..

خانه‌سازی حیوانات

قرآن به مناسبت‌های گوناگون از خانه‌های حیوانات یاد می‌کند؛ گاه در ضمن بیان واقعه‌ای تاریخی، مانند گذشتن سلیمان (ع) از دشت مورچگان ﴿ حَتَّى إِذَا أَتَوْا عَلَى وَادِي النَّمْلِ قَالَتْ نَمْلَةٌ يَا أَيُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَسَاكِنَكُمْ لا يَحْطِمَنَّكُمْ سُلَيْمَانُ وَجُنُودُهُ وَهُمْ لا يَشْعُرُونَ ﴾ و گاه در مقام تمثیل و تشبیه: زنبور عسل خانه خود را در کوه‌ها و درختان و جاهای بلند می‌سازد: ﴿وَأَوْحَى رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِي مِنَ الْجِبَالِ بُيُوتًا وَمِنَ الشَّجَرِ وَمِمَّا يَعْرِشُونَ﴾. ﴿أَوْحَى﴾ در این آیه به معنای الهام به زنبور برای ساختن خانه‌اش در کوه‌ها و بالای درختان و مکان‌های بلند است.شیوه خانه‌سازی زنبور عسل از دقیق‌ترین سبک‌های خانه‌سازی حیوانات است که در تقسیم‌بندی سوراخ‌های کندو و ظرافت آنها بسیار به مهارت انسان‌ها در خانه‌سازی می‌ماند، از این جهت از آن به "بیت " تعبیر شده است. ﴿مِمَّا يَعْرِشُونَ﴾، سنگ و چوب و مانند آن در بلندی‌ها و سقف‌های خانه‌ها دانسته شده که زنبور عسل خانه‌اش را با تکیه به آنها می‌سازد. سست بنیانی خانه عنکبوت در مقابل حوادث و نداشتن هیچ عامل نگهدارنده‌ای، ضمن تشبیهی ذکر شده است: ﴿وَإِنَّ أَوْهَنَ الْبُيُوتِ لَبَيْتُ الْعَنْكَبُوتِ﴾ ویژگی‌هایی مانند دیوار، سقف و در برای خانه‌ها منافعی مانند جلوگیری از ورود سرما و گرما در پی دارند و نبودشان مایه بیهوده بودن موجودیت آن است؛ مانند خانه عنکبوت که کار کافران از جهت بی‌فایدگی و سستی به آن مانند شده است. کافران با عبادت بت‌ها و خدایان دروغینی که برای آنها هیچ سودی در بر ندارند و نیازی را از آنها برنمی‌آورند، در حقیقت به پناهگاه سست و بی‌پایه‌ای مانند خانه عنکبوت پناه برده‌اند.

جغرافیای بیت، در سوره مبارکه بقره

1. ﴿وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثَابَةً لِلنَّاسِ وَأَمْنًا...﴾.
2. ﴿وَإِذْ يَرْفَعُ إِبْرَاهِيمُ الْقَوَاعِدَ مِنَ الْبَيْتِ وَإِسْمَاعِيلُ...﴾.
3. ﴿... فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِمَا...﴾

واژه بیت و مشتقات و ترکیبات آن، در قرآن مجید، بیش از ۶۰ بار بیان شده است و در هر بار اشاره به جا و مکان خاصی دارد؛ که ضروری است، قاریان قرآن، برای فهم بهتر مطلب و مقصود قرآن، با آن نقطه آشنا گردند؛ لذا ما، در این مقوله، مواردی از واژه بیت را، که بیانگر مکانی است، به ترتیب سور قرآنی، نقل می‌کنیم و جغرافیای آن محل را، برای قاریان گرامی روشن می‌نماییم. همان گونه که، در صدر این گفتار ملاحظه می‌نمایید: واژه بیت سه بار در سوره مبارکه بقره ذکر شده، که باید منظور از محل آن را بدانیم. آن چه، از مضمون هر سه آیه استنباط می‌شود؛ بین ابراهیم و بیت مذکور در آیات، رابطه‌ای وجود دارد که با پیدا کردن آن پیوند؛ می‌توانیم منظور از بیت را، در آن آیات در یابیم.

رابطه بین ابراهیم و بیت

برخی از پژوهشگران می‌نویسند: «علی بن ابراهیم از پدرش، او از ابوعمیر، او از امام صادق(ع) چنین نقل نماید؛ که خدای تعالی به ابراهیم گفت: که هاجر و اسماعیل را، از نزد ساره همسر اولش بیرون ببرد، گفت: بار خدایا به کجا ببرم؟ خطاب رسید، که جبرئیل تو را راهنمایی خواهد کرد؛ لذا ایشان را با خود برد، تا به جایی رسید؛ که امروز آن را مسجدالحرام گویند.... برخی از دانشمندان، در همین مورد می‌نویسند: «وقتی به داستان ابراهیم(ع) مراجعه می‌کنیم ملاحظه می‌شود که زن و فرزند خود را از موطن اصلی حرکت می‌دهد و به سرزمین مکه می‌آورد و در آنجا اسکان می‌دهد... تا آنجا که مأمور قربانی کردن فرزند خویش اسماعیل می‌شود و از جانب خدای تعالی، عوضی به جای اسماعیل قربانی می‌گردد و سپس مأمور می‌شود و خانه کعبه را بنا می‌کند».

بنا به نقل تاریخ انبیا، در صفحه ۳۱۲ ابراهیم: «با کمک اسماعیل قواعد بیت را بالا برد، تا بنای کعبه تمام شد». با استفاده از آنچه بیان گردید؛ به این نتیجه می‌رسیم که منظور از بیت در آیه مورد تحقیق، خانه کعبه است و از آنجا، که آیات ۱۲۷ و ۱۵۸ سوره مبارکه بقره، دنباله همان داستان است، پس بیت مندرج، در آن آیات، نیز خانه کعبه می‌باشد.

جغرافیای بیت، در سوره مبارکه آل عمران

1. ﴿إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبَارَكًا وَهُدًى لِلْعَالَمِينَ﴾.
2. ﴿... وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا...﴾.

همان‌گونه که، در آیات فوق، ملاحظه می‌شود؛ واژه بیت دو بار در سوره مبارکه آل عمران ذکر شده، با توضیحی که، از منابع موثق، در ذیل نقل می‌شود. روشن می‌گردد، که غرض از بیت، در آن دو مورد، خانه کعبه معظمه است.

برخی از دانشمندان، در یک بحث روایتی، در مورد آیات مورد پژوهش، می‌نویسند: «ابن‌شهرآشوب، از امیرالمؤمنین(ع) راجع به آیه ﴿إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ...﴾ چنین نقل می‌کند: (مردی، از آن حضرت پرسید: آیا خانه کعبه اولین خانه‌ای است، که در روی زمین ساخته شده؟) حضرت فرمود: نه پیش از آن هم خانه‌هایی بود؛ لکن خانه کعبه اولین خانه مبارکی است که برای پرستش و عبادت مردمان درست شد - در آنجا هدایت و رحمت و برکت جمع است‌-» و باز آن مرحوم در همان صفحه می‌افزاید: (در درُّ المنثور از ابن منذر و ابن حاتم، از طریق شعبی از علی بن ابی طالب(ع) راجع، به آیه... مورد بحث، نقل شده، که فرمود: «پیش از آن خانه‌هایی بوده، لکن اولین خانه که برای عبادت خدا بنا شد؛ خانه کعبه بود».

برخی از نویسندگان، زیر واژه بیت، در آیه مورد پژوهش می‌نویسند: بیت، یعنی مکه. زمحشری گفت: روایت شده این که خداوند، یاقوتی از یاقوت‌های بهشتی را فرو فرستاد، که دو درّ زمردین داشت، شرقی و غربی و به حضرت آدم گفت: «آنچه را که گرد عرش من، طواف می‌کند، برای تو فرو فرستادم، پس حضرت آدم از سرزمین هند، پیاده به سوی آن روی آورد و فرشتگان او را ملاقات کردند و گفتند: ای آدم! حج خود را خوب به جای آور، همانا ما این خانه را دو هزار سال پیش از تو حج نمودیم. حضرت آدم، برای انجام حج چهل بار، از سرزمین هند، پیاده به مکه رفت. و به همین منوال گذشت؛ تا این که خداوند، در زمان طوفان نوح(ع)، آن را به آسمان چهارم، که بیت المعمور است، بالا برد. سپس خداوند، به ابراهیم فرمان داد، که آن را بنا نهد و جبرئیل مکان آن را به او نشان داد. به هر تقدیر، با توجه به آنچه ملاحظه فرمودید طبق اسناد مذکور، منظور از بیت در هر دو آیه مورد بحث؛ خانه کعبه است؛ لذا خوانندگان گرامی را، برای آشنایی با جغرافیای آن، به مقاله مربوط به جغرافیای مکه ارجاع می‌دهیم..

جغرافیای بیت، در سوره مبارکه مائده

1. ﴿...وَلَا آمِّينَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنْ رَبِّهِمْ وَرِضْوَانًا...﴾.
2. ﴿جَعَلَ اللَّهُ الْكَعْبَةَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ قِيَامًا لِلنَّاسِ...﴾.

در آیات ۲ و ۹۷ سوره مبارکه مائده، واژه بیت، با صفت الحرام دو بار بیان شده و ما قصد داریم، در این مقوله، بعد از شناخت آن مکان، به معرفی جغرافیای آن بپردازیم.

مفسرین قرآن، معتقدند که آیه ۲ سوره مبارکه مائده، خطاب به همه مؤمنین است و شدت عنایت به محرمات الهی را می‌رساند. در این آیه بحث ما مربوط ﴿آمِّينَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ﴾ است؛ که با دانستن مفهوم آن، می‌توانیم به هدفمان، که شناخت جغرافیای اماکن مندرج در قرآن است؛ برسیم؛ لذا با دانستن معنی اجزاء آن کلمه مرکب؛ مشکل حل خواهد شد. باید دانست که آمین جمع واژه ام/، که اسم فاعل از أم یعنی قصد و اراده است و مراد از ﴿آمِّينَ﴾ کسانی هستند، که اراده زیارت بیت الله الحرام نموده‌اند، یعنی زائرین خانه خدا، که کعبه... در شهر مکه می‌باشد. با این ترتیب منظور از بیت، در ترکیب مذکور، خانه کعبه است، که به خواست خدای سبحان به جغرافیای آن زیر عنوان کعبه اشاره خواهیم نمود. اما، در مورد بیت در آیه ۹۷ سوره مذکور، آیه خود معرف بیت است و با صراحت می‌فرماید: ﴿جَعَلَ اللَّهُ الْكَعْبَةَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ﴾ که احتیاج به هیچ سندی خارج از آیه ندارد و به خوبی منظور از بیت بیان شده که همان خانه کعبه مسلمین است.

جغرافیای بیت، در سوره مبارکه انفال

1. ﴿كَمَا أَخْرَجَكَ رَبُّكَ مِنْ بَيْتِكَ بِالْحَقِّ...﴾.
2. ﴿وَمَا كَانَ صَلَاتُهُمْ عِنْدَ الْبَيْتِ إِلَّا مُكَاءً وَتَصْدِيَةً﴾.

همان‌گونه که از مدلول آیه ۵ به دست می‌آید، خداوند سبحان پیامبر گرامی خویش را مورد خطاب قرار داده و به او می‌فرماید: همچنان که پروردگارت، تو را به حق، از خانه‌ات بیرون کرد... بر می‌آید، که او را از مکانی به دلیل خاصی خارج ساخت، که ما، در این مقوله، از آن به عنوان یک مکان جغرافیایی یاد می‌کنیم.

نکته قابل توجه در این بحث، آن است، که ما واژه بیت را، به معنی خانه معمولی به حساب آوریم، یا آن را، به عنوان شهری که آن حضرت در آن ساکن بوده است در نظر بگیریم؟ و یا این که می‌توانیم بگوییم بیت هم به معنی منزل شخصی و هم شهر محل سکونت هر شخصی تلقی می‌شود. به هر تقدیر از آنجا که شهر مقدم بر منزل شخصی است؛ لذا ما موضوع را از این دید مورد مطالعه قرار می‌دهیم.

بیت، به معنی شهر محل سکونت

از آنجا که آشنایی با مدلول آیات قبل و شأن نزول آن، می‌تواند ما را در فهم بهتر مطلب یاری نماید؛ به شأن نزول آنها توجه می‌نماییم.

شأن نزول آیه

شأن نزول آیات اولیه سوره انفال نشان می‌دهد که سبب نزول آیه بعد از جریان جنگ بدر بود و موضوع آن تقسیم غنائم جنگی بین سربازانی بود که در معرکه جنگ حضور داشتند و نقش فعالی ایفا می‌نمودند و همچنین سال‌خوردگانی که، در حاشیه معرکه بودند و از رسول گرامی اسلام(ص) محافظت می‌نمودند و با نزول این آیات به مشاجرات پایان داد.

رخداد غزوه بدر

اگر ما به زمان رخداد غزوه بدر آشنا شویم؛ مفهوم واژه بیت مندرج در آیه، برای ما روشن خواهد شد. تاریخ می‌گوید: «نخستین برخورد جدی مسلمانان، با قریش، روز جمعه، هفدهم رمضان سال دوم هجری، در منطقه بدر روی داد». با توجه به آن چه گذشت، محل سکونت پیامبر(ص)، در این حادثه در مکه نبوده و در تفسیر نمونه می‌خوانیم: «خداوند تو را از خانه و جایگاهت در مدینه به حق بیرون فرستاد، در حالی که بعضی از مؤمنان کراهت داشتند».

نتیجه پژوهش

از جمع‌بندی مطالب فوق به این نتیجه می‌رسیم، که منظور از بیت شهر مدینه است، که منزل مسکونی رسول خدا(ص)، در آن بود؛ لذا ما خوانندگان گرامی را به عنوان جغرافیای مدینه در همین کتاب ارجاع می‌دهیم. اما در مورد واژه بیت در آیه ۳۵ همین سوره مبارکه می‌توان با استفاده از شأن نزول آن، به محل بیت پی برد، گرچه آیه خود گویای موضوع می‌باشد. در کتاب نمونه بینات در شأن نزول آیات، به نقل مفسرین مختلف، درباره آیه مورد بحث، می‌خوانیم: «هنگامی که قریش، در دارالندوه، به قصد کشتن و از بین بردن رسول خدا(ص)، جلسه تشکیل دادند، پس از اخذ تصمیم، برای اجرای مقاصد شوم، به طرف کعبه رفتند و با صدا و کف زدن و داد و فریاد کشیدن، مشغول طواف شدند و این آیه نازل شد. - تفاسیر علی بن ابراهیم و برهان - عبدالله عمر گوید: کفار در خانه خدا به طواف می‌پرداختند در حالی که کف می‌زدند و صدا بلند می‌کردند و داد و فریاد می‌کشیدند سپس این آیه نازل شد و. با توجه به شأن نزول آیه و مدلول ترجمه آن، به خوبی روشن می‌شود که منظور از البیت در آیه مورد پژوهش، خانه کعبه مکرمه است.

جغرافیای بیت، در سوره مبارکه یوسف(ع)

﴿وَرَاوَدَتْهُ الَّتِي هُوَ فِي بَيْتِهَا عَنْ نَفْسِهِ...﴾. بیت واژه‌ای است که بیانگر نام یک مکان جغرافیایی است، که با ضمیر مؤنث ‌ها آمده و به صاحب خانه مؤنثی نسبت داده شده است. برای شناخت این مکان، ناچاریم از تفسیر و تاریخ کمک بگیریم، تا مرجع ضمیر ‌ها را شناسایی کنیم. با توجه به تفسیر آیه فوق در می‌یابیم، که این آیه مربوط به داستان حضرت یوسف(ع) است، که برادران ناتنی او به علت حسادت، قصد سرنگونی او را داشتند و سرانجام توانستند، با اجبار و اکراه، پدر خویش را راضی نمایند؛ تا یوسف را به عنوان تفریح به گردش ببرند و او را در چاهی بیندازند، تا پدر از دیدار او محروم گردد.

تفسیر به ما می‌گوید، در نهایت برادران تصمیم شوم خود را عملی کردند و یوسف را به چاهی انداختند و به خانه برگشتند و پیراهنی خون آلود به پدرشان نشان دادند و گفتند که یوسف را گرگ خورده است. از طرف دیگر کاروانی به آن محل رسید. و برای کشیدن آب، دلو خود را به چاه انداخت و یوسف از این فرصت استفاده نموده و با ریسمان دلو، خود را بالا کشید. به هر تقدیر، یوسف به عنوان برده، به فروش می‌رود و در اختیار عزیز مصر قرار می‌گیرد و او این نوجوان را به زنش می‌سپارد، تا او را به فرزندی بپذیرد. تاریخ و تفسیر مرجع ضمیر‌ها را زنی می‌داند، که از او در قصص انبیاء به نام زلیخا یاد می‌شود. پس منظور از بیتها در آیه مورد بحث، منزل زلیخا، همسر عزیز مصر می‌باشد. اکثر نویسندگان قصص؛ نامی از مکان دقیق بیت، ذکری نکرده‌اند و به واژه مصر اکتفا نموده‌اند؛ لذا ما، در این مقوله باید روشن نماییم؛ منظور از مصر چیست؟

مصر، به چه معنی است؟

آیا منظور از واژه مصر، در این گفتار، کشور مصر است، یا نام شهری است؟ مصر، از نظر لغوی دارای دو مفهوم است: «مصر نخست، به معنی شهر بوده و سپس معنی آن توسعه یافته و بر کشور اطلاق گردیده و به تدریج نام خاص مملکت مصر شده است».

آیا در زمان حضرت یوسف، مصر کشوری بوده؟

سرزمین مصر دارای قدمتی بیش از ۵۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح(ع) است ولی تاریخ روشن آن، از زمانی است؛ که به تصرف ایران در آمد. تاریخ مصر را باید به شش دوره تقسیم کرد: دوره اول - دوره فراعنه - بیست و شش سلسله در مصر حکومت کردند... که سلسله چهاردهم با حمله هیکسوس‌ها از میان رفته است... دوران سلطه آنها دو قرن طول کشیده است بعضی حضرت یوسف(ع) را معاصر با آپوپس آخرین پادشاه هیکسوس می‌دانند... و پایتخت سلسله هیکسوس شهر منفیس بود....

اما در کتاب مهدی موعود یک مطلب تاریخی نقل شده، که صحیح‌تر از مطلب فوق است لذا ما، با حذف مطالب غیر ضروری، چکیده‌ای از آن را در این مقوله بیان می‌کنیم: «... ابوالحسن خمارویه بن طولون احمد طولون حکمران معروف مصر و شام از سال ۲۵۴ - ۲۷۰ دستور داد هزار کارگر، دیوار اهرام را بکنند تا در آن پیدا شود... راهی پیدا کردند که نقب بود، راه را گرفته پیش رفتند، تا به آخر رسیدند. در آنجا سنگ مرمری دیدند و دانستند که در اهرام است... دیدند با خط یونانی چیزی بر آن نوشته است. حکما و علمای مصر... نتوانستند آن را بخوانند، در آن میان شخصی به نام ابوعبدالله مدنی بود، که یکی از حفاظ دنیا... به شمار می‌رفت، وی به ابوالحسن خمارویه گفت: اسقفی را در حبشه می‌شناسم... او قادر است این خط را بخواند... خمارویه دستور داد سنگ مرمر را... از صعید اعلی، به اسوان حمل کردند و... از اسوان به حبشه آوردند... چون سنگ را نزد اسقف رساندند... معلوم شد نوشته است: - من ریان بن دومغ - هستم. ابوعبدالله مدنی، که همراه سنگ به حبشه رفته بود: از اسقف پرسید ریان بن دومغ کی بود؟ گفت: او پدر عزیز مصر است که حضرت یوسف(ع) در خانه او و همسرش زلیخا بوده است».

با توجه به آنچه ملاحظه فرمودید، محل زندگی عزیز مصر، در بخشی از مصر آن روزگار به نام صعید برده، که اهرام مصر، در آن مکان، احداث شده‌اند و آن لوحه تاریخی، نیز در آن محل پیدا شده است. پس بیت مندرج در آیه مورد تحقیق، در منطقه‌ای به نام صعید بوده است.

جغرافیای صعید

مترجم کتاب مهدی موعود در معرفی صعید می‌نویسد: «بلوک وسیعی بوده که چند شهر بزرگ داشته است. مانند شهر اسوان که نخستین شهر صعید از ناحیه جنوب است و شهرهای دیگر: قوص، قفط، اخمیم و بهنساه بوده است صعید سه بخش بوده: صعید اعلی (بالا) و آن عبارت بوده از اسوان تا نزدیک اخمیم و صعید اوسط (میانه) از اخمیم تا بهنساه و صعید ادنی (پایین) از بهنساه تا نزدیک فسطاط امتداد داشته است». برخی از پژوهشگران در فرهنگ فارسی خود زیر عنوان صعید می‌نویسند: «مصر علیا را صعید گویند، یعنی بلاد واقع بین جندب قاهره و آبشارهای اسوان، طول آن ۹۰۰ کیلومتر است و به ۸ مدیریه تقسیم می‌شود: جیزه، بنی سویف، منیا، فیوم، اسیوط، جرجا، قنا، اسوان... در عهد یاقوت ناحیتی بزرگ و وسیع بود.».. و در مورد محل احداث اهرام مصر، در معجم البلدان می‌نویسد: قصبه‌ای است بدان سوی نیل و اهرام به قرب آن است و از این رو اهرام جیزه نامیده می‌شوند». و هم او، در همان فرهنگ، در مورد اهرام می‌افزاید: «این سه بنا... به فاصله ۱۰۰۰۰ ذراع از شمال منفیس نزدیک قریه جیزه بر پای ایستاده»

جغرافیای بیت، در سوره مبارکه ابراهیم(ع)

﴿رَبَّنَا إِنِّي أَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتِي بِوَادٍ غَيْرِ ذِي زَرْعٍ عِنْدَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ...﴾. در آیه فوق به واژه مرکبی بر می‌خوریم، که از یک اسم و یک ضمیر بیت + ک |ترکیب شده و با صفت المحرم توصیف گردیده است و این ترکیب نام مکانی است؛ که باید در این مقوله شناسایی گردد. برای شناخت این مکان بیت ابتدا باید ببینیم گوینده ربنا دعای چه کسی است؟

تفسیر آیه مورد بحث، روشن می‌نماید، که دعا منسوب به حضرت ابراهیم است و آن دعا مربوط به زمانی است، که: «ابراهیم(ع) پس از آن که، خدا از کنیزش (هاجر) پسری به او داد و نامش را (اسماعیل) گذاشت، حسادت همسر نخستینش (سارا) تحریک شد و نتوانست حضور هاجر و فرزندش را تحمل کند، از ابراهیم خواست که آن مادر و فرزند را به نقطه دیگری ببرد و ابراهیم طبق فرمان خدا، در برابر این درخواست تسلیم شد و اسماعیل و مادرش (هاجر) را به سرزمین مکه، که در آن روز یک سرزمین خشک و خاموش و فاقد همه چیز بود؛ آورد و در آنجا گذارد و با آنها خداحافظی کرد و رفت». با استفاده از این تفسیر برای ما روشن می‌شود که منظور از ﴿بَيْتِكَ﴾ محل شهر مکه است، که سپس با پیدایش چاه زمزم آن ﴿بِوَادٍ غَيْرِ ذِي زَرْعٍ﴾ به شهری تبدیل شد.

جغرافیای بیت، در سوره مبارکه حج

1. ﴿وَإِذْ بَوَّأْنَا لِإِبْرَاهِيمَ مَكَانَ الْبَيْتِ أَنْ لَا تُشْرِكْ بِي شَيْئًا وَطَهِّرْ بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَالْقَائِمِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ﴾.
2. ﴿ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَلْيُوفُوا نُذُورَهُمْ وَلْيَطَّوَّفُوا بِالْبَيْتِ الْعَتِيقِ﴾.
3. ﴿لَكُمْ فِيهَا مَنَافِعُ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى ثُمَّ مَحِلُّهَا إِلَى الْبَيْتِ الْعَتِيقِ﴾.

در آیه ۲۶ سوره حج، ترکیب مکان البیت را داریم، که اشاره به یک محل جغرافیایی است و ما، برای شناخت این مکان، که ارتباط مستقیم، با حضرت ابراهیم دارد؛ ناچار به دانستن بخشی از زندگی آن پیامبر بزرگوار هستیم: «از آیات مختلف قرآن و احادیث و تواریخ اسلامی، به خوبی استفاده می‌شود؛ که خانه کعبه، پیش از ابراهیم، حتی از زمان آدم برپا شده بود... و آیات قرآن و روایات؛ این تاریخچه معروف را تأیید می‌کند، که خانه کعبه نخست، به دست آدم(ع) ساخته شد و سپس، در طوفان نوح، فرو ریخت و بعد به دست ابراهیم و فرزندش اسماعیل، تجدید بنا گردید». به هر حال، زمانی که طبق نظر مفسرین قرآن. در این مورد: «خداوند مکان خانه کعبه را، که در زمان آدم ساخته شده بود و در طوفان نوح ویران و آثارش محو گشته بود؛ به ابراهیم نشان داد... و او با یاری فرزندش اسماعیل، آن را تجدید بنا نمود». با توجه به مدلول آیه مورد تحقیق و تفسیر آن، منظور از بیت در آیه ۲۶ حج، محل احداث خانه خدا است که حضرت ابراهیم(ع)، با یاری فرزندش اسماعیل، آن را تجاید بنا نمود.

با توجه به مدلول آیه مورد تحقیق و تفسیر آن، منظور از بیت، در آیه ۲۶ سوره مبارکه حج، محل احداث خانه خدا است که حضرت ابراهیم، با یاری فرزندش اسماعیل، آن را تجدید بنا نمود و ما، در مبحث مربوط به کعبه، به توضیح جغرافیایی آن پرداخته‌ایم؛ لذا خوانندگان گرامی را به آن مبحث ارجاع می‌دهیم. و اما ﴿الْبَيْتِ الْعَتِيقِ﴾ طبق اظهارنظر مفسرین خانه کعبه است: «اما این که چرا کعبه را بیت العتیق گفته‌اند: با توجه به این که عتیق از ماده عتق به معنی آزاد شدن از بند رقیت است؛ ممکن است، از این نظر باشد؛ که خانه خدا از قید ملکیت بندگان آزاد است و در هیچ زمانی، جز خدا مالکی نداشته است و نیز از سیطره جباران، همچون ابرهه آزاد شده است. یکی دیگر از معانی عتیق قدیمی است... این نیز روشن است، که خانه کعبه قدیمی‌ترین کانون توحید است و به گفته قرآن اولین خانه‌ای است، که برای انسان‌ها بر پا شده است». پس، در نهایت به این نتیجه می‌رسیم که منظور از ﴿الْبَيْتِ الْعَتِيقِ﴾، در آیات ۲۹ و ۳۳ سوره مبارکه حج؛ خانه کعبه است. �

جغرافیای بیت، در سوره مبارکه طور

﴿وَالْبَيْتِ الْمَعْمُورِ﴾. در آیه ۴ سوره مبارکه طور، واژه بیت با صفت معمور، به معنی آباد بیان شده و مورد سوگند خداوند سبحان قرار گرفته است، اما ذکری از محل بیت در میان نیست؛ که در کجا واقع شده است. مفسرین، نیز در این مورد اظهارنظرهای یگانه‌ای ندارند. آقای خرمشاهی در این مورد می‌نویسد: «بیت المعمور اصطلاحی قرآنی، به معنی خانه آباد که یک بار در قرآن در آیه ۴ سوره طور آمده است. مفسران بیت المعمور را خانه‌ای مقدس، در آسمان هفتم، یا چهارم و به قولی کعبه دانسته‌اند».

برخی از دانشمندان فرموده‌اند: «بعضی گفته‌اند: مراد به ﴿وَالْبَيْتِ الْمَعْمُورِ﴾ کعبه مشرفه است چون کعبه اولین خانه‌ای بود که برای عبادت مردم بنا شد و همواره از اولین روز بنایش تاکنون آباد و معمور بوده است.»... به هر تقدیر اگر ﴿وَالْبَيْتِ الْمَعْمُورِ﴾ را به معنی مکانی آسمانی و لاهوتی بدانیم؛ ما را به مکان واقعی آن دسترسی نیست و از حوزه جغرافیای زمین خارج است، ولی چنانچه بنا به قول دوم؛ آن را مکانی ناسوتی و زمینی به شمار آوریم و آن را کعبه بدانیم.

جغرافیای بیت، در سوره مبارکه قریش

﴿فَلْيَعْبُدُوا رَبَّ هَذَا الْبَيْتِ﴾. مکانی که در آیه مذکور است، واژه بیت می‌باشد و از مدلول آیه چنین بر می‌آید، که جمعیتی می‌بایست صاحب آن خانه را مورد پرستش خود قرار دهند؛ لذا برای شناخت خانه، ابتدا باید به شناخت قومی، که به آنان دستور پرستش داده شده بپردازیم: تا با شناخت آنان، خانه و مکان جغرافیایی مندرج در آیه، شناسایی شود. برای شناخت دو مجهول آیه با کمک تفسیر می‌توان از آنها رفع ابهام نمود. برخی از دانشمندان زیر عنوان یک بحث روایتی، به نقل از تفسیر قمی در ذیل آیه ﴿لِإِيلَافِ قُرَيْشٍ﴾ می‌نویسد: «این سوره درباره قریش نازل شده چون قریش، معاششان از دو رحلت -سفر - تابستانی و زمستانی، به یمن و شام تأمین می‌شد. از مکه پوست و محصولات دریایی و کالاهایی که در ساحل دریا پیاده می‌شد؛ از قبیل فلفل و امثال آن بار می‌کردند و به شام می‌بردند و در شام جامه، آرد... خریداری می‌کردند و همین مسافرت باعث می‌شد وحدت و الفتی در بینشان برقرار گردد. هر وقت به یکی از این دو سفر دست می‌زدند؛ یکی از بزرگان قریش را رئیس خود می‌کردند و زندگیشان از این راه تأمین می‌شد».

بعد از آنکه خدای تعالی رسول گرامیش را مبعوث فرمود؛ مردم قریش بی‌نیاز از سفر شدند، چون از اطراف حجاز مردم رو به آن جناب نهاده، هم آن حضرت را زیارت می‌کردند و هم خانه خدا را و لذا در این سوره فرمود: ﴿فَلْيَعْبُدُوا رَبَّ هَذَا الْبَيْتِ * الَّذِي أَطْعَمَهُمْ مِنْ جُوعٍ...﴾. با استفاده از بحث روایتی مذکور، دو مجهول آیه به خوبی روشن می‌شود، که طرف خطاب، قوم قریش و مکه هستند و غرض از بیت؛ خانه کعبه است.

بیت

1. ﴿وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثَابَةً لِلنَّاسِ﴾.
2. ﴿وَإِذْ يَرْفَعُ إِبْرَاهِيمُ الْقَوَاعِدَ مِنَ الْبَيْتِ﴾.
3. ﴿إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ...﴾.
4. ﴿إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ﴾.
5. ﴿...وَمَنْ دَخَلَهُ كَانَ آمِنًا وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ...﴾.
6. ﴿وَمَا كَانَ صَلَاتُهُمْ عِنْدَ الْبَيْتِ إِلَّا مُكَاءً وَتَصْدِيَةً فَذُوقُوا الْعَذَابَ بِمَا كُنْتُمْ تَكْفُرُونَ﴾.
7. ﴿وَإِذْ بَوَّأْنَا لِإِبْرَاهِيمَ مَكَانَ الْبَيْتِ...﴾.
8. ﴿فَلْيَعْبُدُوا رَبَّ هَذَا الْبَيْتِ﴾.

بیان آیات

روح مطلب در میان این آیات یکی است؛ زیرا هر کدام در جای مخصوص به خود از یک محل، گفتنی دارند. آیه ۱۲۵ سوره بقره، بعد از آیه‌ای است که پیرامون مقام والای حضرت ابراهیم سخن رفته است و در این آیه خداوند اشاره به خانه‌ای دارد که مرکز امنیت است و آن خانه را خانه خود می‌خواند. در آیه ۱۲۷ همین سوره؛ ساخت و احداث خانه‌ای را بیان می‌کند که توسط حضرت ابراهیم و حضرت اسماعیل بنا می‌شود. آیه ۱۵۸ سوره بقره هم خانه‌ای را به کار برده است که در آن حج به عمل می‌آید. در آیه بعد یعنی ۹۶ سوره آل عمران صحبت از خانه‌ای است که اساسش در «بکه» بالا می‌رود و نیز در آیه بعدی یعنی آیه ۱۷۵ سوره آل عمران از مکانی نام می‌برد که برای همه کس و هم چیز مرکز امن و امان است. در سه آیه بعدی نیز لفظ «خانه» حامل نکات دیگری می‌شود. در یکی از آیات نماز مشرکانی بیان شده است که «جز ملعبه‌ای از سوت کشیدن و دست زدن» نیست. در یکی دیگر آیه نشان می‌دهد که مکان عبادت و به تعبیری دیگر خانه‌ای که برای عبادت مدنظر گرفته می‌شود توسط خداوند به حضرت ابراهیم ابلاغ می‌گردد و بالاخره در آیه بعد می‌افزاید: خدای خانه مورد نظر باید مورد پرستش قرار گیرد.

حسن مطلب

در بین علما و مفسران قرآن هیچ اختلافی در این نیست که واژه بیت به کار رفته در آیات مورد بحث - چه با الف لام تعریف و چه بدون آن - اختصاص به خانه کعبه دارند. اما در خصوص اینکه خداوند جسم نیست و نیاز به خانه ندارد پس چرا تعبیر ﴿بَيْتِيَ﴾ (خانه من) را به کار برده است رجوع می‌کنیم به بیان شیوای برخی از دانشمندان: در آیه ۱۲۵ سوره بقره از خانه کعبه به عنوان ﴿بَيْتِيَ﴾ (خانه من) تعبیر شده در حالی که روشن است خداوند نه جسم است و نه نیاز به خانه دارد. منظور از این اضافه همان «اضافه تشریفی» است به این معنی که برای بیان شرافت و عظمت چیزی آن را به خدا نسبت می‌دهند. ماه رمضان را «شهر الله» و خانه کعبه را «بیت الله» می‌گویند». علاوه بر اینکه صفا و مروه دو کوهی هستند که سعی میان آنها جزو مناسک حج است و «نخستین خانه‌ای که به منظور پرستش خداوند برای مردم ساخته شد در سرزمین مکه بود». این که این مراسم مخصوص را «حج» نامیده‌اند برای این است که به هنگام حرکت برای شرکت در این مراسم «قصد زیارت خانه خدا» می‌کنند و به همین دلیل در آیه فوق اضافه به «بیت» (خانه کعبه) شده است. و اما اینکه خانه کعبه اولین خانه‌ای است که روی زمین بنا شده تا مردم از آن منتفع شوند و قبل از آن خانه دیگری ساخته نشده باشد معنایی است که لفظ آیه به آن دلالتی ندارد.

مشرکان که خود را متولی مسجدالحرام می‌دانستند نماز و عبادتی داشتند اما عبادت آنها جز ملعبه‌ای از سوت کشیدن و دست زدن نبود ملعبه‌های آنها در خانه خدا صورت می‌گرفت. «خداوند مکان خانه کعبه را که در زمان آدم ساخته شده بود و در طوفان نوح ویران و آثارش محو گشته بود، به ابراهیم نشان داد، طوفانی وزید و خاک‌ها را به عقب برد و پایه‌های خانه آشکار گشت یا قطعه ابری آمد و در آنجا سایه افکند و یا به هر وسیله دیگر، خداوند محل اصلی خانه را برای ابراهیم(ع) معلوم و آماده ساخت و او با همیاری فرزندش «اسماعیل» آن را تجدید بنا نمود چرا می‌فرماید که باید خداوند این خانه را بپرستند؟ برای اینکه «الفتی بین قریش و سرزمین مکه به وجود بیاید که در طول سفر تابستان و زمستان برقرار باشد و هیچ شرایطی عشق و علاقه به این کانون مقدس را از دل نبرد و به خاطر امنیتش به سوی آن باز گردند و تحت تأثیر مزایای زندگی سرزمین یمن و شام قرار نگیرند و به آن دیار کوچ نکنند». حاصل مطالب بالا و تلفیق آیات ذکر شده این است که مراد از بیت، «کعبه» می‌باشد.

بیت

﴿كَمَا أَخْرَجَكَ رَبُّكَ مِنْ بَيْتِكَ بِالْحَقِّ وَإِنَّ فَرِيقًا مِنَ الْمُؤْمِنِينَ لَكَارِهُونَ﴾.

نکات درخور یادآوری

با مرور تمامی آیه، نارضایتی برخی آشکار می‌شود: «توضیح اینکه ارتباط آیات در این سوره انفال و تصریح به داستان بدر کشف می‌کند از اینکه سوره تمامش مربوط به جنگ بدر و کمی پس از آن نازل شده، حتی این عباس هم به طوری که از وی نقل شده سوره را سوره بدر نامیده است» . از غزوات حضرت رسول اکرم(ص) دو غزوه به بدر معروفند. یکی غزوه سفوان است که نام بدر اول بر خود گرفته است و در ربیع الاول سال دوم هجری به وقوع پیوست. دیگری غزوه بدر کبری است که در رمضان سال دوم هجری اتفاق افتاد. آیه پنجم سوره‌ای انفال ناظر به غزوه دومی است. درباره غزوه بدر کبری چند نکته درخور یادآوری است:

1. بعد از این که قریشیان املاک و اموال مسلمین را پس از مهاجرتشان به مدینه توقیف کردند، به همان اندازه که قریش در این اندیشه بود که چگونه مسیر تجارتش به شام را از تعرض مسلمانانی که نیروهایشان در مدینه گرد آمده بودند صیانت کند، مسلمانان هم به این فکر فرو رفتند که مسیر تجارتی قریشیان را ببندند. از این رو مسلمانان مدینه را به قصد بستن راه بر کاروان تجارت قریشیان ترک کردند. در واقع، این نوعی محاصره اقتصادی مشروع قریش توسط مسلمانان بود. نتیجه کار هم غزوه بدر کبری بود.
2. از آنجا که در پیش رو داشتن یک مبارزه، خوشایند جماعتی نبود وحی الهی تکلیف همه را مشخص کرد و فرمان خروج از شهر برای جنگ با کفار صادر گردید.

بدر جایگاه نصرت مسلمانان

«بدر» در اصل نام مردی بود که در سرزمین میان مکه و مدینه چاه آبی داشت؛ به همین جهت آن سرزمین به نام او «بدر» نامیده شده است. اما از نظر ریشه لغت، «بدر» به معنی پر و کامل است. از این رو ماه شب چهارده را «بدر» می‌نامند».

به نظر ابن اثیر بدر جایگاهی بود که عرب‌ها هر سال در آن بازار می‌ساختند». به نوشته عزیز الله کاسب «از بدر تا مدینه هشت منزل و دو میل راه است». او بنا به نوشته مؤلف اعلام قرآن: نام محلی است ما بین مکه و مدینه که جنگ معروف بدر در آن واقع شد این جنگ در ماه رمضان سال دوم هجرت روز جمعه یا دوشنبه هفدهم یا نوزدهم میان مسلمانان و مشرکین اتفاق افتاده و مسلمانان پیروز شدند.

برخی نویسندگان واضح‌تر به معرفی منطقه بدر می‌پردازند. او بر این باور است: منطقه بدر یعنی مکان نخستین رویارویی مسلمانان با مشرکان و نیز مدفن و آرامگاه شهدای این جنگ، در ۱۵۰ کیلومتری جنوب غربی مدینه واقع است. در گذشته، راه مدینه به مکه از این منطقه می‌گذشت و زائران به زیارت شهدای بدر می‌رفتند ولی اکنون با ساختن بزرگراه مدینه به مکه، این منطقه در کنار و حاشیه واقع شده است».

موضع خانه پیامبر

روشن شد که آیه، به خروج پیامبر از خانه‌اش اشاره دارد و آشکار گردید که خروج از مطلق مسکن و خانه برای جنگی بوده که به «بدر» شهرت یافت؛ لذا از آنجا که جنگ بدر در هفدهمین ماه هجرت پیامبر (هجرت از مکه به مدینه) حادث شده است پیامبر سکونت در «مدینه» داشت و خانه پیامبر در این شهر بوده است.

بیت

1. ﴿وَرَاوَدَتْهُ الَّتِي هُوَ فِي بَيْتِهَا...﴾.
2. ﴿وَحَرَّمْنَا عَلَيْهِ الْمَرَاضِعَ مِنْ قَبْلُ فَقَالَتْ هَلْ أَدُلُّكُمْ عَلَى أَهْلِ بَيْتٍ يَكْفُلُونَهُ لَكُمْ وَهُمْ لَهُ نَاصِحُونَ﴾

خلاصه ماجرا

المیزان در تفسیر آیه گفته است: روز به روز عزیزه مصر خود را به وصال یوسف وعده می‌داد و آرزویش تیز‌تر می‌گشت و به منظور ظفر یافتن به آنچه می‌خواست بیشتر با وی تلطف می‌کرد و بیشتر آن کرشمه هائی را که اسلحه هر زیباروئی است به کار می‌بست و بیشتر به غنج و آرایش خود می‌پرداخت باشد که بتواند دل او را صید کند». دانشنامه خرمشاهی بقیه داستان را چنین نقل می‌کند: زلیخا ترفندها به کار بست تا یوسف(ع) را از پاکدامنی خویش به در کند. اما وقتی با سرسختی و خویشتنداری یوسف(ع) روبه‌رو شد، ناکام گشت و چاره‌ای جز این نیافت که به زور یوسف(ع) را وا دارد که تمنای او را بپذیرد».

ادامه ماجرا را از خلاصه تفاسیر پی می‌گیریم: زنی که یوسف در خانه او بود از روی هوای نفس از یوسف که در خانه‌اش بود خواست به شدت قصد کامجویی کند. در یک طرف خلوت گاه یوسف ایستاده که غرق در محبت پروردگارش بود و در طرف دیگر همسر آقایش بود که عشق به یوسف بر قلبش چنگ می‌زد. زلیخا درها را بست تا یوسف راهی برای فرار نداشته باشد و با تکیه بر سلطنت و قدرتش با لحنی آمرانه یوسف را به سوی خود خواند اما یوسف کمترین توجهی به موقعیت او نداشت و جوابی به او داد که یکباره زلیخا را در عشقش شکست داد».

عزیز مصر

پس از آنچه که گفته شد شناخت پیدا کردن به عزیز مصر (فوطیفار) و عزیزه مصر (زلیخا) ضرورت پیدا می‌کند. قاموس کتاب مقدس معتقد است: «فوطیفار رئیس خواجه سرایان فرعون و او همانی است که یوسف را خریداری نمود». برخی از نویسندگان بر این باوراند: «برخی نامش را «قطفیر» ذکر کرده و گفته‌اند: وی نخست وزیر کشور مصر بوده و منصب جانشین و خزانه‌داری و فرماندهی لشکر پادشاه را به عهده داشته است». برخی از نویسندگان قائل به این هستند که: «عزیز مصر که در تورات «فوطیفار یا فوطیفارع و در تفاسیر اسلامی من جمله تفسیر ابوالفتح رازی «قطفیر یا اطفر بن رحیب» نامیده شده است او یوسف را خرید و به زوجه خود گفت: مقدم او را گرامی دار شاید برای ما غلامی سودمند یا فرزندی دلبند باشد».

عزیزه مصر

برحسب رأی برخی نویسندگان: زلیخا (زن عزیز مصر)، افزون بر حکایت این زن با حضرت یوسف(ع) در سوره یوسف، یک بار به صورت «امرأته» و دوبار به لفظ ﴿امْرَأَتُ الْعَزِيزِ﴾ در همین سوره یاد شده است. نام وی «زلیخا» به ضم زا و فتح لام دانسته‌اند، گویند او در مغرب زاده شده و نامش به زبان سریانی «راعیل» بود. برخی از نویسندگان بر آن هستند: نام زوجه عزیز در قرآن مجید و تورات مسطور نیست و نسبت به این نام دو احتمال قابل ذکر است: یکی آنکه «رحیلا» یا قلب و تصحیف به صورت «زلیخا» بر وزن «چلیپا» یا زلیخا بر وزن «هویدا» در آمده باشد، چنان که نام قبطی عزیز که فوطیفار است به صورت قطفیر در آمده است وجه دوم، آنکه «زلیخا» از ریشه «زلیقه» گرفته شود که در زبان عربی و عبری به معنی زنی لغزش کار است.

خانه زلیخا

برخی نویسندگان زیر عنوان ابراهیم و مهاجرت به فلسطین بعد از بیان سرگذشت ابراهیم و وفات او و انتقال ریاست طایفه به اسحاق و پس از او به نوه‌اش یعقوب و بستن بار مهاجرت به نواحی مصر در یک جمله اظهار می‌دارند: «از اینجا داستان یوسف پسر یعقوب آغاز می‌شود و یک سلسله وقایع در سرزمین بارور وادی نیل، همانجا که به گوشن موسوم است، برای آنها روی می‌دهد». مؤلف باستان‌شناسی و جغرافیای تاریخی و قصص قرآن، گوشن مصر را جغرافیای تاریخی محل استقرار خاندان یعقوب می‌داند. مخلص این استقرار به نقل از آن مؤلف که دلالت بر سفر چهارم خاندان یعقوب به مصر دارد از این قرار است: چون حضرت یعقوب(ع) و خاله یوسف و برادران و خانواده‌هایشان بنا به دعوت یوسف(ع) به مصر آمدند، یوسف از آنان خواست که همگی به سرزمین مصر در آیند و به خواست خدا در امنیت کامل به سر برند». او در ادامه مطالب خویش اضافه می‌کند: بنابراین خاندان یعقوب(ع) در سرزمین گوشن (جوشن) مستقر شدند. در نصوص مصری نام این سرزمین به اسم جسم یا جسام قرائت شده و در تورات یهود زمین جاسان jasan خوانده شده است. این سرزمین در وادی طمیلات در شرق دلتا واقع شده است». برخی پژوهشگران این را هم آورده‌اند که: سرزمین جوشن (گوشن) در کدام منطقه مصر واقع شده نظریات گوناگونی ارائه شده که بعضی آن را بر سوید و برخی دیگر وادی طمیلات، از دریاچه تمساح تا رود نیل و بعضی آن را شبه جزیره سینا و برخی در جنوب غربی فلسطین و بعضی جوشن را نامی برای سینا دانسته‌اند.

خوانندگان گرامی واقف هستند که برای شناخت خانه‌ایی که زلیخا در آن قصد کام‌یابی از یوسف را داشته است نیازمند این هستیم که محل اسکان حضرت یعقوب و محل رسیدن یوسف به خزانه‌داری را بشناسیم. دو نکته تا اینجا مشخص می‌شود:

1. سکونت اولیه خاندان یعقوب در جایی به غیر از گوشن (جوشن) بوده است. توضیح بیشتر را در مطلب مربوط به «جب» بجویید.
2. حضرت یوسف(ع) پدر، مادر و برادران خود را بعداً در جایی سکونت داده که جوشن (گوشن) خوانده می‌شود. جوشن محدوده‌ای است مابین کانال سوئز و جیزه در کرانه نیل.

اما این نقطه جغرافیایی کجاست؟

دایرة المعارف کتاب مقدس در این باره سخن‌ها دارد: جوشن: «سرزمینی در مصر که به نام «سرزمین جوشن» نیز نامیده شده و در اراضی رعمسیس واقع بوده است. یعقوب و خانواده‌اش پس از ورود به مصر با اجازه فرعون در آنجا ساکن شدند و یکی از شهر‌های انبار محسوب می‌گردید. جوشن در شرقی‌ترین ناحیه دلتا و شمال شرقی هلیوپولیس (Heliopolis) قرار داشت». همین منبع درباره رعمسیس (پسر آفتاب) چنین نظر می‌دهد: نام شهری در مصر که در شمال شرقی دلتا قرار داشته و منطقه‌ای بود که یوسف بعد از مهاجرت پدر و برادرانش آنها را در آنجا ساکن گردانید. ما در آخر این گفتار از آنجا که صاحب کتاب اطلس قرآن به منابع مصری دسترسی داشته است موضع خانه زلیخا (قصر) را در «صان الحجر» (تانیس به یونانی/ Tanis در استان شرقیه نزدیک دریاچه المنزله Almanzeleh پایین‌تر از جیزه (Giza) و محل استقرار خاندان یعقوب را در جاشان واقع در شمال بلبیس Bilbeis (سفط الحنه فعلی) دانسته و ما با او متفق القول می‌شویم.

بیت

﴿أَوْ يَكُونَ لَكَ بَيْتٌ مِنْ زُخْرُفٍ...﴾. «لجوجان بهانه گیر، آوردن معجزه را کار رسول می‌دانستند». «زخرف، در اصل به معنی زینت است و از آنجا که طلا یکی فلزات معروف زینتی است به آن زخرف گفته می‌شود. خانه‌های پر نقش و نگار را نیز زخرف می‌گویند و همچنین سخنان پر آب و رنگ فریبنده را گفتار مزخرف می‌نامند». کفار لجوج قریش از پیامبر می‌خواستند تا معجزه کند خانه‌اش را طلاکاری شده کند. «خانه پیامبر واقع در مکه» بود پس بیت در این آیه به آن خانه اشارت دارد.

﴿بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ﴾

﴿رَبَّنَا إِنِّي أَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتِي بِوَادٍ غَيْرِ ذِي زَرْعٍ عِنْدَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ...﴾. این آیه، دعایی است که از زبان حضرت ابراهیم جاری می‌شود. در حول و حوش دعای ابراهیم به قدر زیاد نوشته‌اند و گفتگو کرده‌اند اما نکته‌ای که در اینجا سخت شایان درنگ است علت چنین درخواستی از خداوند است. کم و کیف ماجرا را عیناً از قصص الانبیا در اینجا نقل می‌کنیم: «چون هنگام درد بارنهادن؛ ساره بر هاجر بخندید، هاجر را بر او خشم آمد. پس ابراهیم را گفت: یا ابراهیم تا کی غم هاجر خورم و غیرت وی و غم اسمعیل؟ اکنون که به فضل خدای تعالی مرا فرزندی است و به کرامت پروردگار اسحق را دارا شده‌ایم چه نیازی است به بودن هاجر و اسمعیل؟ ایشان را از پیش من ببر و چندان دور کن و به جایی ببر خشک و بی‌آب و علف که در سرزمینش گیاه نروید... ابراهیم چون روی به خدا آورد و صلاح کار خوست؛ جبرئیل آمد و گفت: یا ابراهیم آن کن که ساره فرماید و آنچه خواست اوست اجابت کن که ساره را بر تو حق بسیار است و به گردن تو بیش از اینها حق دارد». سپس «ابراهیم به دنبال مشکلی که با همسرش ساره بر سر ازدواج با هاجر و تولد اسماعیل پیدا کرد، همراه هاجر و فرزندش به مکه آمد و آن مادر و فرزند را در این سرزمین تنها گذاشت و بازگشت» و مقصود از محترم بودن آن همان حرمتی است که خداوند برای خانه تشریح نموده و ظرف مکان ﴿عِنْدَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ﴾ متعلق به جمله ﴿أَسْكَنْتُ﴾ است. با این اوصاف موضع ﴿بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ﴾ «خانه کعبه» است که در شهر مکه می‌باشد و حضرت ابراهیم «پس از بنای کعبه اسمعیل را در آنجا ساکن گردانیده و از خدا خواسته است که دل‌های آن وادی را به او راغب گرداند».

بیت العتیق

1. ﴿ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَلْيُوفُوا نُذُورَهُمْ وَلْيَطَّوَّفُوا بِالْبَيْتِ الْعَتِيقِ﴾.
2. ﴿لَكُمْ فِيهَا مَنَافِعُ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى ثُمَّ مَحِلُّهَا إِلَى الْبَيْتِ الْعَتِيقِ﴾.

عتیق یعنی چه؟

ساختار دیگری از «بیت»؛ بیت العتیق، در قرآن مجید است، که دوبار به کار رفته است و هر دو در سوره حج‌اند. «با توجه به این که «عتیق» از ماده «عتق» به معنی آزاد شدن از بند رقیت است ممکن است از این نظر باشد که خانه کعبه از قید ملکیت بندگان آزاد است و در هیچ زمانی جز خدا، مالکی نداشته است و نیز از قید سیطره جبارانی همچون «ابرهه‌ها» آزاد شده است. یکی از معانی «عتیق»، «قدیم» است، چنان که «راغب» در مفردات می‌گوید: العتیق المتقدم فی الزمان أو المکان او الرتبة: «عتیق چیزی است که از نظر زمانی یا مکانی و یا مرتبه متقدم باشد». این نیز روشن است که خانه کعبه قدیمی‌ترین کانون توحید است و به گفته قرآن اولین خانه‌ای است که برای انسان برپا شده است.

توضیح بیشتر

عتیق چه به معنای قدیمی گرفته شود و چه با ارزش تلقی گردد و یا آزاد و رها، در هر سه مورد در خصوص خانه‌ای مصداق پیدا می‌کند که قدیمی است و به قول برخی بزرگان «قریب چهار هزار سال از عمر این خانه می‌گذرد و هنوز آباد و معمور است و در آن روزهایی که آیات مورد بحث نازل می‌شد بیش از دو هزار و پانصد سال از عمر آن گذشته بود» و دارای ارزش و اهمیت به خاطر حرمتی که دارد و آزاد است به این علت که از قید مالکیت رهاست. خداوند شعائر مناسک حج را بیان می‌کند و در پایان آیه ۳۳ در مورد سرانجام کار قربانی، چنین می‌گوید: سپس محل آن خانه کعبه، آن خانه قدیمی و گرامی است ﴿ثُمَّ مَحِلُّهَا إِلَى الْبَيْتِ الْعَتِيقِ﴾ و به این ترتیب، مادامی که حیوانات مخصوص قربانی به محل قربانگاه نرسیده‌اند می‌توان از آنها بهره گرفت و پس از وصول به قربانگاه باید وظیفه قربان کردن را درباره آنها انجام داد. البته طبق آنچه فقها بر اساس مدارک اسلامی گفته‌اند اگر قربانی مربوط به حج باشد، در سرزمین «منی» باید ذبح شود و اگر برای «عمره مفرده» باشد در سرزمین «مکه» و از آنجا که آیات مورد بحث از «مراسم حج» سخن می‌گوید باید «بیت العتیق» (خانه کعبه) در اینجا به معنی وسیع کلمه باشد تا اطراف مکه (منی) را نیز شامل گردد».

پایان سخن

تفسیر جوامع الجامع؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن و المیزان و بسیاری از منابع دیگر می‌گویند منظور از بیت عتیق «کعبه» است و «قرآن کعبه را به این نام خوانده است». وجه تسمیه کعبه به این اسم از چند جهت است:

1. از سطوت و شکوه جباران آزاد است و دستگاه جبروت ایشان در برابر عظمت آن مکان ارج و بهایی ندارد.
2. یکی از معانی عتیق کریم است و هر چیز مکرم و زیبا را عتیق می‌نامند و چون کعبه این دو مزیت را دارد، به این نام خوانده می‌شود.
3. عتیق به معنی قدیم است و چون نخستین خانه‌ای که به عنوان عبادت پروردگار در روی زمین بنا شد، این خانه است، عتیق نامیده شده و دلیل این معنی قول خدای تعالی در آیه ۹۶ از سوره «آل عمران» است.

بیت المعمور

﴿وَالْبَيْتِ الْمَعْمُورِ﴾. بیت المعمور یکی از نام‌هایی است که تنها در قرآن، یک مرتبه آمده است و «وجه نامگذاری‌اش به بیت المعمور آن است که به جهت پیوستگی و کثرت زائران و طواف کنندگان و نمازگزاران آباد است».

تفاسیر گوناگون

«در مورد «بیت المعمور» تفسیر‌های گوناگونی شده، بعضی آن را اشاره به خانه‌ای می‌دانند که در آسمان‌های محاذی «خانه کعبه» است و با عبادت فرشتگان، معمور و آباد است». در حدیثی از امام چهارم(ع) روایت شده است که «فرمود: فرشتگان هفت هزار سال به طواف عرش الهی پناه بردند تا خدا توبه‌شان را پذیرفت و در آسمان چهارم بیت المعمور را برای عبادت و طواف ایشان قرار داد و آن را جایگاه امن و امان ساخت چنان که بیت الحرام و خانه کعبه را در زمین برای مردمان جایگاه امن و امان و محل عبادت و طواف ساخت». بعضی آن را به «کعبه» و خانه خدا در زمین تفسیر کرده‌اند که به وسیله زوار و حاجیان همواره معمور و آباد است و می‌دانیم نخستین خانه‌ای است که برای عبادت، در روی زمین ساخته و آباد شده است.

پایان‌بندی بحث

گمان ما بر این است که مراد از بیت المعمور خانه خدا در روی زمین است و این اسم یکی از اسامی خانه خداست. «بر پایه نبشتار طبری حضرت پروردگار ابراهیم و اسماعیل را فرمود تا در آن جای که بیت المعمور بود خانه‌ای بسازند. بیت المعمور آمده است که بیت معمور / بیت المعمور / بیت الصراح، خانه‌ای بود از یاقوت سرخ در جایی که امروز «کعبه» است». دیگر از دلایل ما استناد برخی از دانشمندان است: با توجه به تعبیرات مختلفی که در قرآن، از «کعبه» به عنوان «بیت آمده، معنی دوم از همه مناسب‌تر به نظر می‌رسد. چون «کعبه اولین خانه‌ای بود که برای عبادت مردم بنا شد و همواره از اولین روز بنایش تا کنون آباد و معمور بوده است».

منابع

1. یوسف‌زاده و قدمی، مقاله «خانه»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۱
2. عرب، محمد حسن، دانشنامه اماکن جغرافیایی قرآن مجید
3. فرزانه، محرم، اماکن جغرافیایی در قرآن