سرگذشت زندگی پیامبر خاتم در تاریخ اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث پیامبر خاتم است. سرگذشت زندگی پیامبر خاتم از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: سرگذشت زندگی پیامبر خاتم در تاریخ اسلامی - سرگذشت زندگی پیامبر خاتم در معارف و سیره فاطمی - پرسش مرتبط ندارد

دوران زندگی پیامبر خاتم (ص) در سه بخش بررسی می‌شود: از ولادت تا بعثت، از بعثت تا هجرت و از هجرت تا رحلت. بخش عمده این دوران مربوط به پیش از اسلام است.

مقدمه

بخش عمده دوران زندگانی پیامبر مربوط به پیش از اسلام است. سال تولد رسول خدا (ص) ابرهه بن صباح حبشی حمیری پادشاه حبشه برای نابود کردن خانه خدا با فیل به سوی مکه یورش آورد. خداوند برای حفاظت از خانه‌اش پرنده ابابیل را فرستاد تا به فرمان الهی سنگ‌ریزه‌هایی به نام “سجیل” بر سر مهاجمان انداختند و تمام آنان نابود شدند. چون این حادثه بسیار مهم بود، منشأ تاریخ در میان عرب و مردم مکه شد و مکیان احترام ویژه‌ای یافتند.

از نظر سیاسی مردم حجاز که شامل مکه و مدینه می‌شد، فاقد حکومت بودند و نظام قبیله‌ای بر آنان حاکم بود و یکی از کارهای آنان غارت دیگر قبایل بود و بدترین وضعیت فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی را داشتند. در آن دوران دو ابرقدرت به نام ایران و روم بر جهان حکومت می‌کردند. از کارهای مهم مردم مکه تجارت بود که در زمستان به یمن و در تابستان برای تجارت به شام می‌رفتند. محمد نیز در نوجوانی و جوانی در این سفرهای تجاری شرکت داشت. دوران زندگانی رسول خدا (ص) را می‌توان به سه مقطع مهم تقسیم کرد: از تولد تا بعثت، از بعثت تا هجرت و از هجرت تا رحلت.

از تولد تا بعثت

دوران کودکی

مقالهٔ اصلی: تولد پیامبر خاتم

دوران تولد پیامبر تا زمان بعثت چهل سال است. محمد (ص) در میان مردم مکه زندگانی می‌کرد. در همین زمان سفرهای تجاری به شام داشت و در سن ۲۵ سالگی با خدیجه دختر خویلد زن ثروتمند عرب ازدواج کرد. او آنقدر درستکار بود که به محمد امین شهرت یافت. امانت و صداقت و پاکی حضرت به گونه‌ای بود که عیاض بن حمار مجاشعی که از اشراف عرب و قاضی عکاظ بود، وقتی در دوران جاهلیت وارد مکه می‌شد، طبق سنت آن زمان، لباس‌های خود را برای طواف در می‌آورد و لباس رسول خدا (ص) را به جهت پاکی آن می‌پوشید و طواف می‌کرد و بعد از اتمام طواف، لباس‌ها را به حضرت بر می‌گرداند. عیاض بعد از اسلام، هدیه‌ای برای پیامبر آورد. حضرت رسول (ص) هدیه او را نپذیرفت و فرمود: اگر مسلمان بشوی می‌پذیرم. عیاض مسلمان شد و دارای اسلام نیکویی بود؛ حضرت هم هدیه‌اش را پذیرفت. عیاض پس از اسلام بعدها در بصره ساکن شد. محمد در سن ۳۵ سالگی در هنگام بازسازی کعبه نصب حجرالاسود را بر عهده گرفت و مانع درگیری بین قبایل مکه شد. بیشتر فرزندان وی به جز فاطمه (س) در این دوران متولد شدند.

تاریخ تولد پیامبر اکرم (ص)

محمد فرزند عبدالله بن عبدالمطلب بن هاشم بن عبدمناف سرور فرستادگان و خاتم پیامبران است. مادرش آمنه دختر "وهب بن عبدمناف بن زهرة بن کلاب بن مرة بن کعب بن لؤی بن غالب" است.

کلینی تولد پیامبر را در دوازدهم و مشهور علمای شیعه و شیخ طوسی در هفدهم ماه ربیع الأول عام الفیل روز جمعه هنگام ظهر دانسته‌اند. کلینی بعد از بیان تولد پیامبر در هنگام ظهر می‌افزاید: و همچنین روایت شده که حضرت هنگام طلوع فجر، چهل سال قبل از بعثت به دنیا آمد.

امام صادق (ع) فرمود: وقتی آمنه دچار درد زایمان شد، فاطمه بنت اسد همسر ابوطالب همراه او بود تا اینکه پیامبر (ص) متولد شد. پس از تولد یکی به دیگری گفت: آیا دیدی آنچه من می‌بینم؟ پرسید چه می‌بینی؟ گفت: نوری که بین مشرق و مغرب بلند شد. در این هنگام ابوطالب بر آن دو وارد شد و گفت: چه شده شما را؟ از چه چیزی تعجب می‌کنید؟ فاطمه از نوری که دیده بود خبر داد. ابوطالب به او گفت: آیا به تو بشارت دهم؟ گفت: آری! ابوطالب گفت: به زودی پسری به دنیا می‌آوری که وصی این مولود و وزیر وی خواهد شد.

بررسی دو نقل در تاریخ تولد پیامبر (ص)

بررسی دو نکته در گزارش کتاب کافی لازم به نظر می‌رسد:

1. ثقة الاسلام کلینی تنها فردی از علمای بنام و مشهور شیعه است که تاریخ تولد پیامبر (ص) را دوازدهم ربیع الاول دانسته، می‌نویسد: و روایت شده مادرش در ایام تشریق، نزدیک جمره وسطی در منا در منزل عبدالله بن عبدالمطلب به وی حامله شد. این تاریخ را اهل سنت از ابن اسحاق نقل کرده‌اند و مشهور بین آنان است؛ اما علمای شیعه مانند شیخ مفید و شیخ طوسی و دیگران تولد پیامبر را هفدهم ربیع دانسته‌اند. نکته دیگری که در کلام کلینی قابل تأمل است، این است که زمان انعقاد نطفه پیامبر را در ایام تشریق در منا دانسته است؛ بنابراین با محاسبه نه ماه باید تولد پیامبر (ص)، طبق این نقل در ماه رمضان سال بعد باشد. این نقل با قول کسانی که تولد حضرت رسول را در دوشنبه نهم رمضان در هنگام طلوع فجر دانسته‌اند، مانند زبیر بن بکار قابل تطبیق خواهد بود. تعبیر “روایت شده” در کلام کلینی هم به زمان تولد ایشان مربوط است و هم زمان انعقاد نطفه. بعید نیست که نقل کلینی هم از زبیر بن بکار باشد؛ زیرا کلینی اخبار تولد پیامبر و امامان را بدون نقل منبع آورده است. از زبیر نقل شده است که مادرش به او در ایام تشریق در کنار جمره وسطی حامله شد و متولد شد در خانه‌ای که به آن خانۀ محمد بن یوسف برادر حجاج گویند، در روز دوشنبه دوازدهم رمضان. در نسخه فعلی نسب قریش اشاره‌ای به زمان تولد پیامبر نشده است. ممکن است کلینی تاریخ زمان تولد پیامبر را از سیره ابن اسحاق نقل کرده باشد که در سیره ابن هشام از قول وی آمده است. متأسفانه اصل کتاب مفقود است.
2. در کافی آمده چند روز بعد از تولد پیامبر حلیمه سعدیه آمد و پیامبر را به او دادند و از او شیر خورد.

در نقد و بررسی این گزارش می‌توان به چند نکته اشاره کرد:

1. در سند این روایت افراد ناشناخته‌ای وجود دارد و از جملۀ راویان آن، علی بن ابی حمزه بطائنی عامل اصلی در ایجاد فرقه واقفیه است. او دروغگو و متهم است و مورد لعن واقع شده است؛ در نتیجه با این سند غیر قابل اعتماد، نیازی به توجیه روایت نیست.
2. در کتاب تهذیب اللغه أزهری و دیگر کتب لغت و در شرح اصول کافی روایتی از پیامبر (ص) نقل شده که فرمود: «کنتُ یتِیماً و لَم أَکُنْ عَجیاً»: “من یتیم متولد شدم، اما بی‌مادر بزرگ نشدم”. برای کلمه “عَجی” دو معنا ذکر کرده‌اند: یکی کسی که بدون مادر بزرگ شده باشد و ظاهر روایت این است به قرینه یتیم. حضرت بیان می‌کند مادرم تا مدتی زنده بوده است و دیگری یعنی کسی که بدون شیرِ مادر رشد کرده باشد. در این صورت معنای حدیث این می‌شود که من از شیر مادرم بهره برده‌ام؛ اما ممکن است چون شیر وی کم بوده یا به اعتبار اینکه رشد بچه در بادیه بهتر بوده و سنت اشراف مکه، سپردن بچه به دایه بوده است تا از شیردهی و کهنه‌شویی و نظافت بچه‌ها در امان باشند، ایشان را به دایه سپرده باشند.
3. برای رسول خدا (ص) دو دایه و مرضعه ذکر کرده‌اند: یکی ثویبه کنیز ابولهب و دیگر حلیمه سعدیه که مشهور است. ثویبه در زمان شیرخوارگی پسرش به نام مسرح، قبل از دایگی حلیمه به پیامبر شیر می‌داد. رسول خدا (ص) در حدیث صحیحی به این نکته اشاره کرده‌اند. زمانی که علی (ع) به پیامبر پیشنهاد کرد با عماره دختر حمزه ازدواج کند، پیامبر (ص) در پاسخ فرمود: “آیا نمی‌دانی او دخترِ برادرِ رضاعی من است”. ثویبه را ابولهب آزاد کرد و پیامبر (ص) از مدینه برای وی لباس و کمک می‌فرستاد تا اینکه سال فتح خیبر، سال هفتم هجری، از دنیا رفت؛ بنابراین درست نیست که بگوییم چند روزی پس از تولد، پیامبر (ص) به حلیمه داده شده است.

از این بخش از سیره که ذکر شد (اینکه پیامبر با دختر حمزه، دختر برادر رضاعی خود ازدواج نکرد)، کلینی و صدوق و شیخ طوسی استفاده فقهی کرده‌اند و خبر تاریخی را در احکام رضاع آورده‌اند و در کتب فقهی نیز به آن استناد شده است و در این مطلب اختلافی نیست.

محل تولد

کلینی محل تولد پیامبر را شعب ابوطالب در مکه می‌داند؛ در خانه‌ای که به نام محمد بن یوسف بوده و پیامبر (ص) در زاویۀ چپ آن به دنیا آمده است. این خانه را خیزران مسجد قرار داد تا مردم در آن نماز بخوانند. طبری نقل می‌کند این خانه را پیامبر (ص) به عقیل داد و فرزندان وی به محمد بن یوسف فروختند. وی آن را جزو منزل خود کرد تا اینکه خیزران آن را خرید و مسجد قرار داد.

اکنون (سال ۱۳۹۳ش) این خانه با عنوان “مکتبة المکة المکرمة: کتابخانه مکه” به صورت ساختمانی کوچک باقی مانده و مشهور به “مولد النبی” است و اطراف آن، راه و مسیر اتوبوس‌های شرکت واحد است.

خبر اهل کتاب از تولد پیامبر

کلینی در کتاب روضه خبری نقل کرده است که نشان می‌دهد اهل کتاب تولد پیامبر (ص) را پیش‌بینی کرده و مردی از آنان برای دیدن ایشان، به مکه آمده است. به سندی معتبر از امام باقر (ع) نقل است هنگامی که پیامبر (ص) متولد شد، مردی یهودی از اهل کتاب به گروهی از بزرگان قریش برخورد که در میان آنان هشام بن مغیره، ولید بن مغیره، عاص بن هشام، ابو وجزة بن ابی عمرو بن امیه و عتبة بن ربیعه بودند. به آنان گفت: آیا در شب گذشته در میان شما مولودی متولد شده است؟ گفتند: نه؛ گفت: پس در فلسطین پسری به نام احمد متولد شده و بر او علامتی است و هلاک اهل کتاب و یهود به دست اوست. به خدا سوگند شما اشتباه می‌کنید ای گروه قریش؛ متفرق شوید و بپرسید. آنان به تحقیق پرداختند و خبر تولد پسری برای عبدالله بن عبدالمطلب را به دست آوردند و به اطلاع آن مرد رساندند. آنها به دیدن بچه رفتند و از مادرش خواستند او را نشان دهد. مادر از شیوه تولدش سخن گفت و اینکه پس از تولد به آسمان نگریست و نوری از جانب وی بلند شد که با آن قصرهای بُصْرا دیده می‌شد و یک منادی ندا سر داد که سرور امت را به دنیا آوردی؛ وقتی او را در آغوش گرفتی، بگو از شرّ هر حسدورزی به یگانه پناه می‌برم و نامش را محمد بنه. مرد گفت: او را بیاور. او را آورد. مرد او را دید و بررسی کرد و به کتف او نگاه کرد که مهر نبوت داشت. مرد غش کرده و بی‌هوش شد. بچه را گرفتند و به مادرش دادند و گفتند: مبارک باشد. وقتی خارج شدند، مرد به هوش آمد. گفتند: چه شد تو را؟ گفت: به خدا سوگند نبوت از بنی اسرائیل تا روز قیامت منتقل شد. به خدا سوگند، این آنان را از بین می‌برد؛ پس قریش از این سخن خوشحال شدند. وقتی خوشحالی آنان را دید افزود: به خدا سوگند بر شما تسلط کامل پیدا خواهد کرد که اهل شرق و غرب از آن سخن بگویند.

عقیقه و نامگذاری پیامبر

عقیقه در اصل به معنای موی نوزاد است و به گوسفندی که برای وی کشته می‌شود نیز اطلاق می‌شود. در کتاب کافی و من لا یحضره الفقیه از امام صادق (ع) درباره عقیقه و نامگذاری پیامبر (ص) چنین آمده است: ابوطالب برای رسول خدا (ص) در روز هفتم تولد حضرت، عقیقه و فرزندان خود را بدان دعوت کرد؛ پرسیدند: این چیست؟ پاسخ داد: این عقیقه احمد است. گفتند: از چه رو نام او را احمد نهادی؟ فرمود: او را احمد خواندم برای اینکه اهل آسمان و اهل زمین او را ستوده‌اند.

از این روایت استفاده می‌شود که جلسه نامگذاری و مراسم عقیقه در روز هفتم تولد برگزار شده است؛ اما درباره برگزارکننده آنکه در این روایت ابو طالب معرفی شده است، چند اشکال است:

1. ابوطالب یکی از فرزندان عبدالمطلب بوده و با حضور عبدالمطلب، وظیفه او به عنوان جد است که برای نوۀ خود عقیقه نماید و نام برای نوزاد فرزندِ درگذشتهِ خویش انتخاب کند؛ بنابراین ممکن است عبارت درست به جای ابوطالب، عبدالمطلب باشد.
2. در آن زمان ابوطالب فرزندان زیادی نداشته است که در دعوتی عقیقه شرکت کنند. حداکثر می‌توان طالب را جزو فرزندان وی در آن زمان دانست که در دعوتی عقیقه شرکت داشته است. سن طالب هم در آن زمان کم بوده و در حد یک پرسشگر نبوده است؛ افزون بر این ابوطالب در زمان کفالت پیامبر که هشت ساله بود، فرزندی نداشت. این نکته نیز نشان می‌دهد که در صورت احتمال درستی این گزارش، باید عبدالمطلب که پدربزرگ و دارای فرزندان متعدد بوده، برای تولد حضرت رسول (ص) عقیقه کرده باشد.
3. سند روایت را که در کافی آمده، ضعیف دانسته‌اند؛ اما بیان شد در صورتی که عبدالمطلب باشد، روایت مشکل محتوایی خاصی ندارد و دیگر اخبار این موضوع را تأیید می‌کند. بیهقی در دلائل النبوه نقل می‌کند که عبدالمطلب در روز هفتم تولد پیامبر (ص) عقیقه نمود و جمعی از قریش را دعوت کرد. پرسیدند نام وی چیست؟ پاسخ داد: محمد! گفتند: چرا؟ گفت: می‌خواهم خداوند در آسمان و مردم در زمین او را بستایند. همان‌گونه که ذکر شد، این روایت را کلینی و شیخ صدوق در باب عقیقه آورده‌اند و آن را دلیل بر صحت عقیقه دانسته‌اند؛ درحالی که آنچه اتفاق افتاده مربوط به قبل از اسلام است. چنین به نظر می‌رسد که سیره بزرگان نزد آنان حجت بوده است؛ البته این مطلب بعید نیست؛ زیرا برابر روایات، تعیین دیه برای اولین بار توسط عبدالمطلب انجام گرفت. او دیه یک مرد را در جریان قربانی برای فرزندش عبدالله، صد شتر قرار داد؛ اسلام هم مقدار دیه را تأیید کرد و سنت شد.

درگذشت پدر و مادر

رسول خدا (ص) در دوماهگی پدر خود عبدالله را که به مدینه نزد دایی‌هایش رفته بود، از دست داد. مادرش آمنه نیز در چهارسالگی ایشان از دنیا رفت و سرپرستی پیامبر را جدش عبدالمطلب بر عهده گرفت. وی نیز در هشت سالگی پیامبر از دنیا رفت و سرپرستی محمد (ص) را به ابوطالب وانهاد و محمد نزد وی و فاطمه بنت اسد رشد کرد.

علت یتیمی پیامبر

جای این پرسش هست که چرا باید پیامبر خاتم (ص) در خردسالی پدر و مادر خود را از دست بدهد و یتیم شود تا دیگران سرپرستی وی را بر عهده گیرند. این سؤال را از امام صادق (ع) پرسیدند؛ ایشان فرمود: «لِئَلَّا یَکُونَ لِأَحَدٍ علیهِ طَاعَةٌ»: “برای اینکه اطاعت هیچ کس بر او واجب نباشد”؛ زیرا دستوری را که پدر و مادر می‌دهند، باید اطاعت کرد و با نبودن آنها، فرزند ملزم به پیروی از دستوری خاص نیست و با آزادی بیشتر می‌تواند عمل کند؛ به گونه‌ای که می‌دانیم ابراهیم (ع) با آزر درباره پرستش بت‌ها بگومگو داشت. در روایتی دیگر از امام رضا (ع) نقل شده است که علت یتیم بودن پیامبر و ازردست دادن پدر و مادر این بوده: «لِئَلَّا یَجِبَ عَلَیْهِ حَقٌ لِمَخْلُوقٍ»: “تا حق مخلوقی بر او واجب نباشد”.

مجلسی اول از خبر اولی نکته‌ای استفاده کرده که می‌توان گفت پیامبر قبل از اسلام هم مأمور به شریعت خود بوده است؛ زیرا نقل است که حضرت فرمود: “من پیامبر (ص) بودم وقتی که ابراهیم (ع) بین آب و خاک بود”؛ گرچه برخی گفته‌اند او پیرو شریعت ابراهیم (ع) بود. البته اگر پیروی حضرت قبل از اسلام از شریعت ابراهیم (ع) پذیرفته شود، از آن جهت است که اطاعت از فرمان خدا بوده است.

سیمای پیامبر

جابر (جعفی) از امام باقر (ع) می‌خواهد چهره پیامبر (ص) را برای وی توصیف کند. آن حضرت می‌فرماید: پیغمبر خدا رنگِ سپید مایل به سرخ داشت. چشمانش سیاه و درشت، ابروانش به هم پیوسته، دست‌هایش ستبر و کف و انگشتانش محکم و درخشان و طلایی بود. استخوان دو شانه‌اش بزرگ بود. از بس خوش انس و مهربان بود، چون رو به کسی می‌کرد، با همه تن به او متوجه می‌شد (و چون بزرگان گوشۀ چشم و ابرو به مردم تحویل نمی‌داد). یک رشته مو از گودی گلو تا نافش روییده بود و نموداری بود میان یک صفحه سیم خام و نقره آب شده. گردن او تا دو شانه چون ابریق نقره‌ای می‌درخشید. بینی کشیده‌ای داشت که هنگام نوشیدن آب نزدیک بود آب را پس زند. چون راه می‌رفت، محکم گام بر می‌داشت که گویا به سرازیری فرود می‌آید؛ مانند پیامبر (ص) نه پیش از او و نه بعد از او دیده نشده است.

ابوطالب و پیامبر

در هشت سالگی محمد (ص) که عبدالمطلب از دنیا رفت، ابوطالب سرپرستی ایشان را بر عهده گرفت؛ با اینکه حارث از ابوطالب بزرگ‌تر بود، عبدالمطلب او را برای حضانت پیامبر شایسته‌تر دانسته بود؛ زیرا مادر عبدالله و ابوطالب یکی بود و به نقلی در آن زمان ابو طالب فرزندی نداشت. موسی بن جعفر (ع) در پاسخ به پرسش هارون، همین نکته را علت تقرب بیشتری علویان به پیامبر (ع) نسبت به عباسیان دانسته است. این خبر را شیخ طوسی از حارث اعور از علی (ع) در کتاب ارث نقل کرده که می‌فرماید: فرزندان پدر و مادری سزاوارتر هستند از فرزندان پدری و می‌افزاید: عبدالله پدر رسول خدا (ص) با ابوطالب از یک پدر و مادر بودند.

در این دوران هرگز دیده نشد که او مانند کودکان همسالش نسبت به حرص و علاقه نشان دهد؛ به غذای اندک اکتفا می‌کرد و از زیاده‌روی امتناع می‌ورزید. بر خلاف کودکان همسالش و بر خلاف عادت و تربیت آن روز، موهای خویش را مرتب می‌کرد و سر و صورت خود را تمیز نگه می‌داشت. ابوطالب روزی از او خواست که در حضور او جامه‌هایش را بکند و به بستر رود؛ او این دستور را با کراهت تلقی کرد و چون نمی‌خواست از دستور عموی خویش تمرد کند، به عمو گفت: روی خویش را برگردان تا بتوانم جامه‌ام را بکنم. ابوطالب از این سخن کودک در شگفت شد؛ زیرا در عرب آن روز حتی مردان بزرگ از عریان کردن همه قسمت‌های بدن خود احتراز نداشتند.

ابوطالب می‌گوید: من هرگز از او دروغ نشنیدم، کار ناشایسته و خنده بی‌جا ندیدم به بازی‌های بچه‌ها رغبت نمی‌کرد، تنهایی و خلوت را دوست می‌داشت و در همه حال متواضع بود.

پیامبر اکرم بعدها در دوره رسالت، از کودکی خودش فرمود: گاهی احساس می‌کردم که گویی یک نیروی غیبی مرا تأیید می‌کند. امام باقر(ع) می‌فرماید: فرشتگانی بودند که از کودکی او را همراهی می‌کردند.

پیامبر فرمود: من گاهی سلام می‌شنیدم، و کسی به من می‌گفت «السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا مُحَمَّدُ!» نگاه می‌کردم کسی را نمی‌دیدم. گاهی با خودم فکر می‌کردم شاید این سنگ یا درخت است که دارد به من سلام می‌دهد، بعد فهمیدم فرشته الهی بود که به من سلام می‌داده است.

دوران جوانی

در میان همه پیامبران جهان، پیامبر اکرم(ص) یگانه پیامبر است که تاریخ کاملاً مشخصی دارد. مختصری از سوابق و قضایای پیش از رسالت پیغمبر اکرم(ص) را در موارد زیر می‌توان جست:

آلوده نشدن به لهو و لعب

مکه دو خصوصیت داشت: مرکز بت‌پرستی و مرکز تجارت و بازرگانی عربستان بود. در این شهر سرمایه‌داران عرب، برده‌ها و کنیزها را خرید و فروش می‌کردند. در نتیجه، مکه مرکز عیش و نوش اعیان و اشراف با انواع لهو و لعب‌ها، شرابخواری‌ها نواختن‌ها و رقاصی‌ها بود؛ به گونه‌ای که کنیزهای سپید و زیبا را از روم (شام و سوریه) خریده، به مکه می‌آوردند و عشرتکده درست می‌کردند و از این عشرتکده‌ها استفاده مالی می‌کردند. یکی از چیزهایی که قرآن به خاطر آن سخت به اینها می‌تازد، همین است. می‌فرماید: ﴿...وَلَا تُكْرِهُوا فَتَيَاتِكُمْ عَلَى الْبِغَاءِ إِنْ أَرَدْنَ تَحَصُّنًا...﴾.

آن کنیزها می‌خواستند عفاف خودشان را حفظ کنند، ولی آنان به اجبار ایشان را به زنا وادار می‌کردند. خانه‌های مکه در دو قسمت بالا و پایین شهر بود و در بالای شهر، همیشه صدای تار و تنبور و بزن و بکوب و بنوش بلند بود پیامبر اکرم(ص) در تمام عمرش، به این امور آلوده نشد و هرگز در هیچ مجلسی از این مجالس مکه شرکت نکرد.

دوری از بت پرستی

در تمام آن چهل سال پیش از بعثت و در آن محیط بت پرستی، او هرگز بتی را سجده نکرد. البته عده قلیلی بوده‌اند معروف به «حنفا» که آنها هم از سجده کردن بت‌ها احتراز داشته‌اند.

ارهاصات

از اولین مراحلی که پیامبر اکرم(ص) برای الهام و وحی الهی در دوران قبل از رسالت طی می‌کرد، دیدن رؤیاهایی بود که به تعبیر خودشان مانند صادق ظهور می‌کرد. ارهاصات رؤیاهای فوق العاده عجیبی بوده که پیامبر اکرم(ص) به خصوص در ایام نزدیک به رسالت می‌دیده است.

مبارزه با ظلم

او در دوران جاهلیت با گروهی که آنها نیز از ظلم و ستم رنج می‌بردند برای دفاع از مظلومان و مقاومت در برابر ستمگران هم‌پیمان شد. این پیمان در خانه عبدالله بن جدعان از شخصیت‌های مهم مکه بسته شد و به نام «حلف الفضول» نامیده شد. او بعدها در دوره رسالت از آن پیمان یاد می‌کرد و می‌گفت: «حاضر نیستم آن پیمان بشکند و اکنون نیز حاضرم در چنین پیمانی شرکت کنم».

شهرت به راستی، عقل و امانت

در دوران پیش از رسالت، او را محمد امین می‌خواندند و به صداقت و امانتش اعتماد فراوان داشتند. در بسیاری از کارها به قول او اتکا می‌کردند. پس از بعثت نیز قریش با هم دشمنی‌ای که با او پیدا کردند، باز هم امانت‌های خود را به او می‌سپردند. از همین رو پس از هجرت به مدینه، علی(ع) را چند روزی بعد از خود باقی گذاشت که امانت‌ها را به صاحبان اصلی برساند.

در ابتدای ابلاغ رسالت، نیز وقتی که فرمود: «آیا شما تاکنون از من سخن خلافی شنیده‌‌اید؟ همه گفتند: «ابداً، ما تو را به صدق و امانت می‌شناسیم». هنگام نصب دوباره حجرالاسود، در آستانه وقوع یک زد و خورد شدید، پیامبر به واسطه اعتماد مکیان به صداقت و عقل او، قضیه را به شکل بسیار ساده‌ای حل کرد.

مسافرت‌ها

رسول اکرم(ص)، در جوانی دو بار به خارج عربستان مسافرت کرد که هر دو پیش از دوره رسالت و به سوریه بوده است؛ یک سفر در دوازده سالگی همراه عمویش ابوطالب، و سفر دیگر در بیست و پنج سالگی به عنوان عامل تجارت.

شغل‌ها

او از بیکاری و بطالت متنفر بود می‌گفت: خدایا، از کسالت و بی‌نشاطی، از سستی و تنبلی و از عجز و زبونی به تو پناه می‌برم. بسیاری از پیامبران در دوران پیش از رسالتشان شبانی می‌کرده‌اند؛ پیامبر اسلام(ص) نیز یک شبان بوده است، گوسفندانی را با خودش به صحرا برده، می‌چرانیده و بر می‌گشته است. او بازرگانی هم کرده است. سفر اول بازرگانی را با چنان مهارتی انجام داد که موجب شگفتی همگان شد.

ازدواج با خدیجه

مقالهٔ اصلی: ازدواج با خدیجه

شخصیتی نظیر پیامبر(ص) که سرآمد همه شخصیت‌ها به‌شمار می‌آمد، قهرا می‌بایست با زنی ازدواج کند که با او متناسب و با اهداف بزرگ و ارزش‌های موردنظر وی هماهنگ باشد و در سختی‌ها و دشواری‌هایش شکیبایی پیشه کند و در آن روزگار، زنی جز خدیجه شایسته همسری رسول اکرم(ص) و این وظیفه مهم نبود و اراده خدا نیز بر همین امر قرار گرفته بود. از این‌رو، دل پرعاطفه خدیجه متوجه پیامبر(ص) گردید و به شخص آن بزرگوار تمایل پیدا کرد.

خدیجه(س) در مجد و عظمت، برجسته‌ترین زن قریش تلقی می‌شد. دارایی وی از همه آنان بیشتر و در زیبایی سرآمد زنان بود و در عصر جاهلیت «طاهره» و «سرور زنان قریش» نامیده می‌شد و مردان قبیله‌اش برای ازدواج با وی به شدت علاقه نشان می‌دادند. هریک از بزرگان قریش از خدیجه خواستگاری به عمل آوردند و در این راستا حاضر شدند اموال فراوانی بدو هدیه کنند، امّا خدیجه به دلیل عقل و خرد و توان بالایش در ارزیابی امور، هیچ یک از آنان را پذیرا نشد ولی به جهت اصالت و اخلاق نکو و فضایل پسندیده و ارزش‌های والایی که در پیامبر(ص) سراغ داشت، وی را پذیرا و خواستار حضور در گستره مجد و عظمت وی گردید و خویشتن را بر او عرضه نمود.

بسیاری از اسناد تاریخی مؤید این است که نخستین‌بار، خدیجه به ازدواج با رسول خدا(ص) اظهار تمایل کرد و ابو طالب با چند تن از قریش برای خواستگاری خدیجه نزد ولی او، که در آن روزگار عمویش عمرو بن اسد بود، رفت. این ماجرا به گفته مشهور، پانزده سال قبل از بعثت پیامبر اکرم(ص) رخ داده است.

از جمله مطالبی که ابوطالب در این مجلس خواستگاری عنوان کرد، این بود: «ستایش و سپاس پروردگار این خانه را می‌سزد که ما را از دودمان ابراهیم و اسماعیل قرار داد و در حرم امن خود سکونت داد و بر مردم فرمانروا ساخت و بر ایمان در سرزمینی که به سر می‌بریم خیر و برکت مهیا نمود. برادرزاده من با هریک از مردان قریش مقایسه گردد، از او برتر است و میان مردم همتا و نظیری ندارد. هرچند وی از ثروتی برخوردار نیست، ولی مال و ثروت، رفتنی و سایه‌ای زایل‌شدنی است. اکنون او به خدیجه و خدیجه به او تمایل دارد و ما با رضایت و دستور او برای خواستگاری خدیجه، نزدت آمده‌ایم. مهریه او هر چه بخواهد به عهده من است،... به خدای کعبه، سوگند! او (محمد) بهره‌ای وافر، کیشی جهانگیر و اندیشه‌ای کامل دارد».

خدیجه، مهریه را در اموال خود برعهده گرفت... برخی با تعجب گفتند: شگفتا! زنان مهریه را به نفع مردان، برعهده می‌گیرند. ابو طالب از این سخن برآشفت و فرمود: «اگر آن مردان، در رتبه و مقام برادرزاده من باشند، از ناحیه زنان با گران‌ترین بها و بالاترین مهریه، درخواست ازدواج با آنان می‌شود و اگر نظیر شما باشند، جز با بالاترین مهریه، به ازدواج با آنان تن درنخواهند داد».

از برخی منابع استفاده می‌شود که رسول خدا(ص) خود، مهریه خدیجه را پذیرفت و اگر این کار را توسط ابو طالب نیز انجام داده باشد، چندان مانعی ندارد. از سخنان ابو طالب در مجلس خواستگاری می‌توان جایگاه والای رسول اکرم(ص) را در دل مردم و مجد و عظمتی را که بنی هاشم از آن بهره‌مند بودند، دریافت.

خدیجه قبل از ازدواج با پیامبر(ص)‌

خدیجه(س) در خانواده‌ای اصیل و خوش‌نام و دارای اخلاق نکو و پسندیده، که پیرو دین حنیف ابراهیم(ع) بودند، پا به عرصه وجود نهاد. در آن زمان که پادشاه یمن تصمیم گرفت حجر الأسود را از کعبه بازگرفته و با خود به یمن ببرد؛ خویلد، پدر خدیجه با وی به نزاع و کشمکش پرداخت و در مسیر دفاع از آرمان و مناسک دینش، از هواداران فراوان پادشاه، ترسی به دل راه نداد.

أسد بن عبدالعزّی - جدّ خدیجه- از چهره‌های بارز شرکت‌کننده در حلف الفضول به‌شمار می‌آمد که بر پایه یاری ستمدیدگان برپا گردید و رسول اکرم(ص) به اهمیت این پیمان گواهی داد و ارزش‌هایی را که این پیمان بر اساس آنها ایجاد شده بود، مورد تأیید قرار داد و ورقه بن نوفل، پسرعموی خدیجه با مسیحیان و یهودیان همزیستی داشت و به مطالعه کتب آنها می‌پرداخت.

تاریخ، به طور مشروح و دقیق چگونگی زندگی حضرت خدیجه را قبل از ازدواجش با نبی اکرم(ص) برای ما بیان نکرده است. نقل شده آن بانو قبل از رسول خدا(ص) با دو مرد دیگر به نام‌های عتیق بن عائذ مخزومی و ابو هاله تمیمی ازدواج نموده‌ و از هریک از آنان فرزندانی داشته است. این در حالی است که برخی منابع دیگر، خدیجه(س) را هنگام ازدواج با پیامبر خدا(ص) دوشیزه دانسته‌اند. در این صورت خدیجه، زینب و رقیه، دختران خواهر خود، هاله را پس از درگذشت مادرشان، به فرزندی پذیرفته است.

تاریخ‌نگاران در تعیین عمر شریف حضرت خدیجه(س) هنگام ازدواج با پیامبر اکرم(ص)، به اختلاف سخن گفته‌اند، برخی عمر وی را ۲۵، بعضی ۲۸ و دسته‌ای ۳۰ و گروهی ۳۵ و عده‌ای دیگر ۴۰ سال یادآور شده‌اند.

موقعیت خدیجه

خدیجه بسیار مورد احترام پیامبر (ص) بود. ایشان یکی از چهار زن برتر جهان است که در روایات متعددی آمده و پیامبر (ص) او را در آخرین لحظات زندگی به این خبر بشارت و دلداری داد. پیامبر بر خدیجه وارد شد و فرمود: ای خدیجه، برای ما ناخوشایند است که تو را در این حالت ببینیم. وقتی به همانندان خود رسیدی، سلام ما را به ایشان برسان. خدیجه گفت: ای پیامبر خدا، آنان چه کسانی هستند؟ حضرت فرمود: مریم دختر عمران، کلثوم خواهر موسی و آسیه همسر فرعون؛ پس از آن خدیجه عرض کرد: مبارک باد یا رسول اللَّه (ص). در روایاتی هم خدیجه به عنوان یکی از چهار زن بهشتی که سرور زنان هستند، در کنار فاطمه (س) دختر محمد (ص)، آسیه دختر مزاحم و مریم دختر عمران معرفی شده است.

فرزندان پیامبر از خدیجه

به نقل کلینی رسول خدا (ص) از خدیجه قبل از بعثت قاسم، رقیه، زینب و ام کلثوم را داشت و پس از بعثت طیب، طاهر و فاطمه را. به نقلی تنها فاطمه (س) بعد از بعثت متولد شد و همه پسران حضرت مُردند. از روایتی که از پیامبر (ص) خطاب به عایشه نقل شده، استفاده می‌شود که نام طاهر عبدالله بوده و همو مطهر نامیده می‌شد؛ یعنی طیب و طاهر همان عبدالله است.

از آنجا که اولین فرزند پیامبر قاسم بود، کنیه ایشان ابوالقاسم است. قاسم در خردسالی از دنیا رفت. پیامبر بعد از مرگ قاسم بر خدیجه وارد شد، دید گریه می‌کند. پرسید چرا گریه می‌کنی؟ گفت: شیرم زیاد است و می‌ریزد، گریه‌ام گرفت. فرمود: آیا راضی نمی‌شوی که در روز قیامت او در درِ بهشت دست تو را بگیرد و وارد بهشت نماید و این برای هر مؤمنی است و خداوند حکیم‌تر و کریم‌تر از آن است که جگرگوشه کسی را بگیرد، سپس او را عذاب کند. تنها فرزندی که پیامبر (ص) از غیر خدیجه داشت، ابراهیم بود. مادرش ماریه قبطیه بود که او را حاکم اسکندریه مصر در پاسخ به نامۀ پیامبر، برای حضرت هدیه فرستاده بود.

آوردن علی(ع) به منزل

ارتباط میان پیامبر اکرم(ص) و علی بن ابی طالب(ع) در محدوده خویشاوندی بسنده نمی‌شد، بلکه از این امتیاز برخوردار بود که ارتباط فکری و عاطفی فوق‌العاده عمیقی بود. هرگاه فاطمه بنت اسد از خانه بیرون می‌رفت و کودک خویش را- که زادگاهش کعبه بود- با خود همراه داشت، محمد(ص) جلو می‌شتافت و علی(ع) را از مادرش می‌ستاند و در آغوش می‌کشید و این سرآغاز توجه و عنایت به علی و آماده‌سازی ویژه وی به شمار می‌آمد.

این کودک در آغوش والدین و پسرعموی خود محمد(ص) که پس از ازدواج با خدیجه(س) نیز همواره به خانه عمویش آمدوشد فراوان داشت، نشو ونما کرد. احساسات فزاینده ویژه و توجهات فوق‌العاده پیامبر، وجود این کودک را فراگرفته بود. رسول خدا(ص) در بیداری این کودک با وی کودکانه سخن می‌گفت و او را در آغوش می‌گرفت و هنگام خواب گاهواره‌جنبان وی بود. این مراقبت طولانی و محبت فراوان قابل توجه، تأثیر خود را بر رفتار و عملکرد و احساسات علی(ع)، باقی گذاشت به‌گونه‌ای که بر زبان و سخن وی جاری گشت و با این گفته به نزدیکی تنگاتنگ خود با رسول اکرم(ص) اشاره فرمود: شما به‌خوبی موقعیت مرا از نظر خویشاوندی و قرابت و مقام و منزلت ویژه نسبت به رسول خدا می‌دانید، او مرا در دامان خود پرورش داد. در کودکی او مرا در آغوش خود می‌فشرد و در استراحت‌گاه ویژه خود جای می‌داد، بدنش را به بدنم می‌چسباند و بوی پاکیزه بدنش را استشمام می‌کردم، غذا را می‌جوید و در دهانم می‌نهاد، هرگز دروغی در گفتارم نیافت و اشتباهی در رفتارم پیدا نکرد، من همانند بچه‌شتری که مادر خود را دنبال می‌کند در پی او روان بودم و او هرروز نکته تازه‌ای از اخلاق نیکش برایم آشکار می‌ساخت و مرا فرمان می‌داد از او پیروی کنم.

با شدت یافتن بحران اقتصادی میان قریش، رسول خدا(ص) بی‌درنگ به عموهای خود حمزه و عباس پیشنهاد کرد ابو طالب را در این تنگنا یاری کنند. ازاین‌رو، عباس، طالب را برگزید و حمزه، جعفر را به خانه خود برد و ابو طالب، عقیل را نگاه داشت و رسول خدا(ص) علی(ع) را به خانه خویش برد و به آنان فرمود: من علی را انتخاب کردم، آن‌که خدا او را برای من از میان شما برگزید.

بدین‌ترتیب، علی(ع) به خانه پسرعمو انتقال یافت و زیرنظر او قرار گرفت و شخصیت آن بزرگوار درخشید و تا آخرین لحظات عمر شریف پیامبر اکرم(ص) از آن حضرت جدا نشد. توجه و عنایت پیامبر خدا(ص) در مورد علی(ع) به برهه بحران اقتصادی محدود نمی‌شد. ازاین‌رو، پی می‌بریم که رسول خدا(ص) هدف دیگری را که همان تربیت علی(ع) در دامان خود بود دنبال می‌کرد تا وی را به‌گونه‌ای ویژه آماده سازد و بتواند در ساختار آیین پیامبر خاتم، که خداوند بهترین آفریده‌ها و برگزیده بندگانش را به رهبری آن انتخاب کرده بود، نقش معنوی بزرگی ایفا نماید.

بدین‌گونه، خداوند زمینه را برای علی(ع) به شکلی فراهم آورد تا از کودکی تحت توجهات رسول اکرم(ص) زندگی کند و از علاقه و مهر و محبت وی بهره‌مند شود و از اخلاق نکو و فضایل برجسته آن حضرت درس‌ها بیاموزد. پیامبر اکرم(ص) همانند فرزند خود با او رفتار می‌کرد... علی(ع) در تمام تغییر و تحولات غیبی که برای رسول خدا(ص) پیش آمد، در کنار آن بزرگوار قرار داشت و در طول روز از او جدا نمی‌شد.

سیره و روشی که تاریخ از امام علی(ع) برای ما نگاه داشته- با ژرف‌نگری و قدرت- به روشنی، حاکی از این است که امام(ع) تا چه پایه از آمادگی روحی قبل و بعد از بعثت، توسط نبی اکرم(ص) بهره‌مند گشته که علاوه‌بر مرجعیت سیاسی بعد از رسول اکرم(ص) از شایستگی مرجعیت فکری و علمی نیز برخوردار باشد.

نصب دوباره حجر الأسود

کعبه، نزد عرب جایگاه والایی داشت؛ زیرا این خانه مورد توجه آنان بود و در جاهلیت، برای انجام مراسم حج، آهنگ آن سامان می‌کردند. پنج سال قبل‌ از بعثت نبوی، سیل، کعبه را ویران ساخت. قریش با تشکیل انجمنی تصمیم گرفت کعبه را از نو بنیان نهد و توسعه دهد و بزرگان قریش و مکه، این کار را برعهده گرفتند. زمانی که به جایگاه حجر الأسود رسیدند، در مورد شخصی که حجر را در جای خود قرار دهد، به اختلاف پرداختند. هر قبیله در پی کسب این افتخار برای خود بود و بدین‌ترتیب، آماده نبرد با یکدیگر شدند و هم‌پیمانان به یکدیگر پیوسته و دست از ساختن کعبه برداشتند. سپس با گردآمدن در مسجد باهم به مشورت پرداختند و همه موافقت کردند نخستین فردی که بر جمع آنان وارد شود، میانشان داوری کند و متعهد شدند به داوری او گردن نهند. (اتفاقا) حضرت محمد بن عبداللّه(ص) نخستین شخصی بود که بر آن جمع وارد شد و همه اظهار داشتند: وی شخصی امانتدار است و ما به داوری او راضی هستیم و بدین‌سان، پیامبر اکرم(ص) برای حل کشمکش و نزاع این گروه دست به اقدام زد و حجر الأسود را در پارچه‌ای قرار داد و فرمود: هر قبیله‌ای گوشه‌ای از آن پارچه را بگیرد. سپس اظهار داشت: اکنون همه شما پارچه را بالا بیاورید. آنان نیز دستور وی را عملی ساختند؛ زمانی که به جایگاه حجر رسیدند، آن بزرگوار خود، حجر الأسود را برداشت و در جای لازم قرار داد و پس از آن، بنای کعبه را به پایان رساندند.

بنا به نقل برخی از مورّخان در عصر جاهلیت به این دلیل که نبی اکرم(ص) یک‌جانبه از کسی طرفداری نمی‌کرد و اهل مجادله نبود، نزد وی شکایت می‌بردند. این عملکرد در عمق جان آن قبایل تأثیری شگرف داشت و در راستای تثبیت جایگاه اجتماعی رسول خدا(ص) پشتوانه‌ای قوی و عمقی تازه‌ ایجاد کرده و توجه آنها را به توانایی‌های رهبری و شایستگی‌هایی که در او وجود داشت، جلب نمود که سبب اعتماد آنان به حکمت والا و تدبیر و امانتداری بزرگ وی شد.

از بعثت تا هجرت

رسول خدا (ص) در سن چهل سالگی به رسالت مبعوث شد و پس از مدتی جمعی از مردم مکه، به ویژه جوانان و مستمندان به او ایمان آوردند. به سبب مشکلاتی که مردم مکه برای مسلمانان به وجود آورده بودند، شماری از آنان به دستور الهی به حبشه هجرت کردند و شماری زیر شکنجه کفار قریش به شهادت رسیدند. مسلمانان سه سال در شعب ابوطالب در محاصره بودند و بعد از خارج شدن از شعب در پانزده رجب سال دهم بعثت، پیامبر دو حامی مهم خود خدیجه و ابوطالب را در سال دهم هجری از دست داد. حضرت طی سفری به طائف رفت؛ ولی مردم آنجا از اسلام استقبال نکردند. رسول خدا (ص) دو سال پیاپی در مراسم حج با جمعی از مردم مدینه دیدار کرد و در دومین دیدار، بیش از هفتاد تن از مردم مدینه که در جمع آنان چند زن بود، با پیامبربیعت کردند. آنان از رسول خدا (ص) خواستند به مدینه هجرت کند. از سوی دیگر کفار قریش تصمیم به قتل رسول خدا (ص) گرفتند. حضرت از توطئه آنان جان سالم به در برد و سیزده سال پس از بعثت و دعوت مردم مکه به اسلام، به مدینه هجرت کرد. اکنون به نقل گزارش‌های کتب اربعه دربارۀ این مقطع می‌پردازیم.

عکس‌العمل‌ها در برابر رسالت پیامبر

محمد بن عبدالله در روز دوشنبه بیست و هفتم رجب سال چهل عام الفیل به رسالت مبعوث شد. به جهت اهمیت آن روز، روزه‌اش مستحب است. موسی بن جعفر (ع) می‌فرماید: خداوند پیامبر را برای رحمت بر عالمیان در روز ۲۷ رجب بر انگیخت و روزه گرفتن آن روز مساوی با شصت ماه روزه گرفتن است. این خبر از امام رضا (ع) نیز نقل شده است. رسول خدا (ص) مردم را به توحید دعوت میکرد؛ اما با مخالفت جدی کفار قریش روبرو شد. آنان هر روز پیشنهادهایی از طریق ابو طالب برای پیامبر (ص) داشتند تا از رسالتش دست بر دارد؛ اما پیامبر آن پیشنهادها را نمی‌پذیرفت. به مرور جمعی از مردم اسلام آوردند. اولین مسلمانان علی (ع) و خدیجه (س) بودند.

علی (ع) روز دوم رسالت پیامبر به ایشان ایمان آورد و بعد خدیجه. ابوطالب بر پیامبر وارد شد؛ دید رسول خدا (ص) نماز می‌خواند و در یک طرف وی علی است. به جعفر گفت برو در جانب دیگر او قرار بگیر. کفار قریش نزد ابوطالب آمدند و گفتند: محمد جوانان ما را فاسد کرده است و خدایان ما را به زشتی یاد می‌کند. ما حاضریم به او مال بدهیم و زیبا‌ترین زنان را به ازدواج او در بیاوریم. ابوطالب موضوع را به پیامبر (ص) گفت. حضرت فرمود: ای عمو، این دین خداست که برای پیامبرانش قرار داده و مرا به عنوان رسول به جانب مردم ارسال کرده است و من نمی‌توانم از این کار دست بدارم. کفار به ابوطالب گفتند: تو سرور ما هستی. اجازه بده او را بکشیم و تو حاکم ما باش. در اینجا ابوطالب در رد خواست آنان قصیده طولانی خود را در وصف پیامبر ایراد کرد. کلینی در ایمان ابوطالب و در بیان معنای صمد، به ابیاتی از همین قصیده اشاره می‌کند.

گروهی از قریش به سرپرستی ابو جهل بر ابوطالب وارد شدند و گفتند: پسر برادر تو ما را و خدایان ما را آزار می‌دهد و اذیت می‌کند، با او سخن بگو تا از خدایان ما دست بدارد تا ما هم از خدای او دست بداریم. ابو طالب شخصی را نزد پیامبر فرستاد. وقتی پیامبر (ص) بر جمع آنان وارد شد و دید همه مشرک هستند، فرمود: درود بر کسی که پیرو هدایت است؛ سپس نشست. ابوطالب او را از پیشنهاد قریش آگاه کرد. حضرت فرمود: آیا نمی‌خواهند با کلمه‌ای آشنا شوند که بهتر از آن باشد و با آنان بر عرب سیادت و آقایی کنند و گردن‌های آنان را زیر پا بگذارند؟ ابوجهل گفت: چرا، این کلمه چیست؟ پیامبر (ص) فرمود: بگویید «لا اله الا الله». آنان دست‌های خود را در گوش‌هایشان قرار داده، فرار کردند و می‌‌گفتند: ما تاکنون این جملات را نشنیده‌ایم.

رسول خدا (ص) به رسالت خود ادامه داد و جمعی به او ایمان آوردند و خبر آن به گوش قبایل مختلف رسید. ابوذر که در بطن مَرّ (مَرّ ظهران) چوپانی می‌کرد، به مکه آمد و به پیامبر (ص) ایمان آورد. کلینی داستان ایمان وی و آزاری را که از قریش دیده نقل کرده است، او را چهارمین یا پنجمین فرد مسلمان دانسته‌اند.

دفاع ابوطالب و حمزه از پیامبر

رسول خدا (ص) که به رسالت مبعوث شد و آن را برای مردم ابلاغ کرد، با مشکلات و سختی‌های زیادی روبرو گردید و توسط مردم مکه مورد اذیت و آزار قرار گرفت. کلینی با سندی معتبر نقل کرده است، روزی پیامبر (ص) در مسجدالحرام با لباسی نو نشسته بود. مشرکان به سوی حضرت زهدان شتر پرتاب و لباس‌های ایشان را کثیف کردند؛ ایشان به شدت ناراحت شد و به سوی ابوطالب رفت و گفت: ای عمو حَسَبم را در میان خود چگونه می‌‌بینید؟ (آیا من بدون حامی و خویشاوند هستم؟) ابوطالب گفت: چه اتفاقی افتاده است؟ حضرت جریان را برای وی تعریف کرد. ابوطالب حمزه را خواست و شمشیر به دست گرفت و به حمزه گفت: این زهدان شتر را بگیر؛ آن گاه به سوی آن قوم حرکت کردند، در حالی که پیامبر با آنان بود. نزد قریش در اطراف کعبه رفتند. وقتی آنان این‌گونه دیدند، فهمیدند ابوطالب به شدت ناراحت است. ابوطالب به حمزه گفت: زهدان را بر سبیل‌های آنها بمال. حمزه هم این‌گونه عمل کرد تا نفر آخر آنان؛ سپس ابوطالب به پیامبر (ص) نگریست و گفت: ای فرزند برادر، این حسب تو در جمع ماست. این جریان را یعقوبی نقل کرده که ابوطالب به غلامش چنین دستوری داد. حادثه در حجر اسماعیل رخ داده است.

در روایتی امام سجاد (ع) کار حمزه را حمیت ستودنی دانسته، می‌فرماید: «لَمْ یَدْخُلِ الْجَنَّةَ حَمِیةٌ غَیرُ حَمِیةِ حَمْزَةَ بن عبدالمطلب وَ ذَلِکَ حِینَ أَسْلَمَ غَضَباً لِلنَّبِی (ص)، فِی حَدِیثِ السَّلَی الَّذِی أُلْقِیَ عَلَی النَّبِی (ص)»: “هیچ حمیتی باعث رفتن به بهشت نمی‌شود، جز حمیت و غیرتی که حمزة بن عبدالمطلب در دفاع از پیامبر داشت، هنگامی که اسلام آورد برای ناراحتی پیامبر در حدیث زهدانی که بر روی پیامبر انداخته شد”؛ به تعبیر دیگر دفاع از قوم و قبیله ارزش نیست، مگر کار حمزه که برای دفاع از فرستاده خدا از خویشاوند خود حمایت کرد. به نظر می‌رسد ناراحتی پیامبر (ص) از آن جهت بوده که این موضوع بارها تکرار شده و بعد هم ادامه داشته است.

معراج پیامبر

از حوادث مکه پس از بعثت خبر معراج پیامبر است که آن را در سال چهارم و بعد از آن دانسته‌اند. در کتب اربعه گزارش‌های متعددی درباره معراج نقل شده است. در کافی در حدیثی که از نظر سند معتبر است، امام صادق (ع) می‌فرماید: وقتی رسول خدا (ص) به معراج رفت، به جایی رسید که جبرئیل ایشان را رها کرد. پیامبر (ص) فرمود: در چنین حالتی مرا رها میکنی؟ پاسخ داد: برو؛ به خدا سوگند به مکانی پا نهاده‌ای و طی کرده‌ای که هیچ بشری قبل از تو به آن مکان پا ننهاده است.

در روایتی ابو بصیر از معراج پیامبر (ص) می‌پرسد؛ امام صادق (ع) آن را دو مرتبه می‌داند و می‌افزاید: جبرئیل وی را در مکانی قرار داد که نه هیچ بشر و نه هیچ پیامبری به آنجا پا ننهاده بود. علت برخی اعمال از جمله وضو را بیان کرده است. روضه کافی نیز گزارشی از معراج پیامبر (ص) دارد. در این کتاب آمده است که جبرئیل در شب معراج برای پیامبر بُراق را آورد و تا بیت المقدس رفت؛ ایشان در آنجا با جمعی از برادرانش از پیامبران دیدار کرد. پس از اتمام این سفر، پیامبر (ص) گزارش آن را به یاران خود و دیگران داد. به این امید که آنان ایمان بیاورند و نشانۀ آن را برخورد با کاروان ابو سفیان ذکر می‌کند که یک بچه شتر سرخ‌مو را گم کرده بودند و چون اشاره به شام کرده بود و آنان به شام رفته بودند، توصیف شام را از او خواستند. در همین زمان جبرئیل نازل شد و شام را به پیامبر (ص) نشان داد و حضرت به توصیف آن پرداخت.

شکنجه مسلمانان در مکه

یکی از کارهایی که کفار بر ضد مسلمانان انجام می‌دادند، شکنجه تازه مسلمان‌ها بود. کفار از آنان می‌خواستند از ایمان خود دست بر دارند. پدر و مادر عمار یاسر را زیر شکنجه به شهادت رساندند و عمار به این جهت اظهار کفر کرد و نزد رسول خدا (ص) برای عرض ارادت آمد. به فرموده امام صادق (ع) عمار بن یاسر وقتی اهل مکه او را اجبار کردند، درحالی که قلب او دارای ایمان بود، این آیه نازل شد: ﴿إِلاَّ مَنْ أُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالإِيمَانِ﴾.

پیامبر وقتی عمار نزد وی بود فرمود: ای عمار، اگر دوباره دست به شکنجه تو زدند، باز هم اظهار کفر کن (و تقیه نما)؛ زیرا خداوند درباره عذر تو آیه نازل کرده و به تو دستور داده اگر تکرار کردند، تو نیز تکرار نمایی.

هجرت به حبشه

شکنجه‌های مسلمانان توسط کفار قریش باعث شد رسول خدا (ص) به آنان دستور هجرت به حبشه بدهد. هفتاد نفر به حبشه رفتند. کفار قریش دو نفر را برای جلوگیری از پناه دادن حاکم حبشه به مسلمانان، به آنجا فرستادند که در مأموریت خود ناموفق بودند. سرپرستی مهاجران بر عهده جعفر بن ابی طالب بود. اتفاقات زیادی در حبشه رخ داد که جعفر توانست در آنها به خوبی مسلمانان را رهبری کند. حاکم حبشه نیز از مسلمانان حمایت کرد و به آنان پناه داد و گاهی اخبار مسلمانان حجاز را به آنان می‌رساند. نمونه‌ای از آن خبری است از امام صادق (ع) که فرمود: روزی نجاشی فردی را نزد جعفر بن ابی طالب و یارانش فرستاد و آنان را به حضور ‌طلبید. مسلمانان بر وی وارد شدند، درحالی که نجاشی با دو جامه مندرس در خانه روی خاک نشسته بود. جعفر گوید: وقتی او را به این حالت دیدیم، نگران شدیم و ترسیدیم. نجاشی که وضعیت نگران کننده و تغییر چهره‌های ما را دید، گفت: حمد و ستایش از آن خدایی است که محمد را یاری کرد و چشمش را نورانی نمود. آیا شما را بشارت ندهم؟ گفتم: چرا ای پادشاه. گفت: هم اکنون از سرزمین شما جاسوسی از جاسوسان من خبر آورده که خداوند پیامبرش محمد (ص) را یاری کرده و دشمنش را هلاک کرده و فلان و فلان را اسیر نموده است. آنان در وادی‌ای به نام بدر با هم درگیر شدند. جعفر گفت: چرا بر خاک نشسته‌ای و دو جامه مندرس پوشیده‌ای؟ پاسخ داد: من در آنچه خداوند بر عیسی نازل کرده مییابم که از حق خدا بر بنده این است که وقتی نعمتی به او داده می‌شود، تواضع کند. وقتی خداوند به خاطر محمد (ص) به من نعمت داد، این‌گونه برای خدا تواضع نمودم. جعفر در سال هفتم هجری همزمان با پیروزی مسلمانان در خیبر به مدینه آمد. رسول خدا (ص) به پاداش تلاش‌های جعفر به او نماز جعفر طیار را آموخت که باعث مغفرت گناهان می‌شود.

محاصره ستمگرانه و موضع بنی هاشم‌

مقالهٔ اصلی: شعب ابی‌طالب

وقتی ابوطالب به درخواست قریش پاسخ مثبت نداد و بر حمایت از رسول اکرم(ص) با هر قیمتی پافشاری کرد، قریش عهدنامه ستمگرانه خود را مبنی‌بر قطع رابطه کامل در زمینه خرید و فروش و معاشرت و ارتباط زناشویی با بنی هاشم صادر کرد.

این پیمان‌نامه به امضای چهل تن از سران قریش رسید. ابو طالب همراه برادرزاده خود و بنی هاشم و فرزندان عبد المطلب که سرنوشتی یکسان داشتند روانه شعب شدند، وی دراین‌باره عرضه داشت: ما تا آخرین نفر جان می‌دهیم تا گزندی به رسول خدا(ص) نرسد. در اینجا ابو لهب نزد قریش شتافت و آنان را برای مبارزه با فرزندان عبد المطلب به یاری‌طلبید و بدین‌سان، ایمان‌آورندگان به همراه آنان که ایمان نیاورده بودند، وارد شعب گردیدند.

طی این سال‌ها مواد خوراکی به‌گونه‌ای پنهانی، توسط افرادی از قریش که با انگیزه‌های تعصّب‌آمیز، یا جوانمردی و یا از سر دل‌سوزی، قصد کمک به بنی هاشم را داشتند، به مسلمانان می‌رسید. پس از گذشت سه سال از این قطع رابطه، که مسلمانان و پیامبر طی آن دشوارترین صحنه‌های رنج‌آور گرسنگی و تنهایی و جنگ روانی را متحمل‌ شدند، خداوند موریانه را بر پیمان‌نامه آویخته‌شده قریش در داخل کعبه گمارد و این حشره، همه پیمان‌نامه به جز کلمه (باسمک اللهم) را خورد.

رسول خدا(ص) عمویش ابو طالب را از جریان آگاه ساخت و او به اتفاق پیامبر به مسجد الحرام آمد و سران قریش با دیدن آنان به تصور اینکه تسلیم و عقب‌نشینی، آنها را به دست برداشتن از موضعشان در قبال رسالت واداشته، از آنان استقبال کردند. ابو طالب رو به آنان کرد و گفت: برادرزاده‌ام به من خبر داده که خداوند موریانه را بر پیمان‌نامه شما گمارده و به جز نام خدا، بقیه آن را خورده است. اگر او در سخنش راستگو باشد، باید از اندیشه ناروای خود در مورد او دست بردارید و اگر دروغ گفته باشد، من او را تسلیم شما خواهم کرد... در پاسخ گفتند، به انصاف سخن گفتی وقتی پیمان‌نامه را گشودند، ماجرا همان‌گونه که رسول خدا(ص) خبر داده بود، رخ نمود لذا از فرط شرمندگی سرافکنده شدند.

نیز روایت شده برخی از مردان و جوانان قریش با اظهار ناخرسندی از ماجرای قطع رابطه و رنج و دشواری‌هایی که بنی هاشم در شعب متحمل می‌شدند، با خود پیمان بستند عهدنامه قریش را پاره کنند و به محاصره پایان دهند و با افراد سرسخت آنان، رویارو شوند، ازاین‌رو، همین‌که پیمان‌نامه را گشودند، اثری از نوشتار آن‌که توسط موریانه خورده شده بود، نیافتند. به‌هرحال، خداوند یک‌بار دیگر قریش را به خواری و ذلّت کشاند ولی با این همه، از دشمنی با رسول خدا(ص) دست برنداشتند.

درگذشت خدیجه و ابوطالب

خدیجه وقتی رسول خدا (ص) از شعب ابوطالب خارج شد، از دنیا رفت و این یک سال قبل از هجرت بود و یک سال بعد، ابوطالب از دنیا رفت. وقتی رسول خدا (ص) این دو را از دست داد، دوست نداشت در مکه بماند و اندوه فراوانی بر وی وارد شد و از این موضوع به جبرئیل شکایت کرد. به وی وحی شد از منطقه‌ای که مردمش ستمگرند، هجرت نما. پس از ابوطالب برای تو یاوری در مکه نیست و به او فرمان داده شد که هجرت نماید. برابر روایتی از امام صادق (ع) وقتی ابوطالب از دنیا رفت، جبرئیل بر رسول خدا (ص) فرود آمد و گفت: ای محمد، از مکه خارج شو؛ زیرا یاوری نداری.

مردم قریش به تعقیب حضرت پرداختند؛ آن حضرت فرار کرد تا به کوهی در مکه که به آن حُجُون گویند، رسید و در آن پناه گرفت. ابو طالب مسلمان شده بود و امام صادق (ع) اشعار وی را دلیل بر ایمانش دانسته است. او برای دفاع از رسول خدا (ص) ایمانش را کتمان می‌کرد. ابوطالب در روایات به اصحاب کهف تشبیه شده است که ایمانشان را پنهان و اظهار شرک کردند و خداوند دو بار به آنان پاداش داد.

از هجرت تا رحلت

پیامبر (ص) پس از سختی‌های زیاد سیزده سال پس از بعثت به مدینه مهاجرت کرد و ده سال در شهر مدینه بود. هجرت و خروج حضرت از مکه به سوی مدینه، در روز پنج شنبه اول ربیع الاول سال سیزدهم بعثت بود و در روز دوازدهم، همزمان با زوال ظهر وارد قبا در مدینه شد و بیش از ده روز در آنجا منتظر علی (ع) ماند. حضرت رسول (ص) در مدینه بر عمرو بن عوف وارد شده بود. در آنجا همه نماز‌های پنج گانه را دورکعتی میخواند. بعد از آمدن علی (ع) پیامبر به محله بنی سالم بن عوف رفت و مسجد قبا را بنیان نهاد و بعد به سمت مدینه حرکت کرد. او در مکه به طرف بیت المقدس نماز می‌خواند، ولی پشت به کعبه نمی‌ایستاد؛ ولی در مدینه پشت به کعبه قرار می‌گرفت.

حرکت عظیم رسول خدا (ص) در هدایت مردم با هجرت شروع شد. هجرت به مدینه برای مسلمانان بسیار مهم بود و باعث تقویت اسلام شد؛ به همین جهت یکی از امتیازات برای مسلمانان صدر اسلام، در فرهنگ اسلامی هجرت است. هجرت از مرجحات دو نفر برای پیش نمازی است. مهاجر بر غیرمهاجر مقدم می‌شود. در انفاق و کمک، فرد مهاجر بر دیگری مقدم است. کسانی که مهاجرت کرده‌اند، اگر دوباره به بادیه بروند، مرتکب گناه کبیره شده‌اند و از بخشی از حقوق اسلامی محروم‌اند؛ از جمله اعرابی سهمی از فیء و بیت المال ندارد، مگر اینکه هجرت کنند و برابر روایتی، اعرابی حق گزینش زن از مهاجران را ندارد، در صورتی که بخواهد وی را از دارالهجره خارج کند.

پس از هجرت پیامبر (ص) به مدینه در این شهر حوادث زیادی رخ داد که در فصول بعدی بیان خواهد شد. پیامبر پس از هجرت به مدینه حکومت تشکیل داد و به تدریج به اجرای قوانین الهی که نازل می‌‌شد پرداخت. در مدینه سه جنگ مهم با کفار قریش داشت: بدر، احد و خندق که با نیروی محدود در برابر دشمن مقاومت کرد. چندین جنگ هم با یهود داشت که پس از فتح خیبر قدرت یهود از بین رفت و مخالفی در مدینه برای مسلمانان باقی نماند. رسول خدا (ص) پیام‌های متعددی به سران حکومت‌های دنیا فرستاد؛ نامه‌ای به حاکم روم و نامه‌ای به پادشاه ایران نوشت و آنان را به اسلام فرا خواند. دوران حضور ایشان در مدینه ده سال طول کشید و حوادث تلخ و شیرین زیادی در این دوره رخ داد؛ به سبب همین اهمیت هجرت رسول خدا (ص) به مدینه و نقش آن در گسترش و عزت اسلام مسلمانان آن را مبدأ تاریخ اسلامی قرار دادند.

رحلت پیامبر

پیامبر (ص) پس از ده سال اقامت در مدینه، به نقل کلینی در دوازدهم ربیع الاول روز دوشنبه در سن ۶۳ سالگی درگذشت. به نقل شیخ طوسی حضرت در روز دوشنبه دو روز باقی مانده از صفر در سال دهم هجری با مسمومیت در سن ۶۳ سالگی از دنیا رفت. به نقل صحیح و قول مشهور، پیامبر (ص) در سال یازدهم هجری درگذشت. قبر ایشان در اتاقی قرار دارد که در آن درگذشت و عایشه دختر ابی بکر بن ابی قحافه در آن زندگی می‌کرد. وقتی پیامبر درگذشت، اهل بیت او و حاضران از یارانش در محل دفن حضرت اختلاف کردند. برخی گفتند باید در بقیع دفن شود و دیگران گفتند در صحن مسجد دفن شود. علی امیرالمؤمنین (ع) فرمود: خداوند پیامبرش را قبض روح نمی‌کند مگر در پاک‌ترین بقعه‌ها؛ پس لازم است در جایی دفن شود که در آن درگذشته است. جماعتی که آنجا بودند، بر سخن علی (ع) اتفاق کردند و ایشان را در اتاقش که ذکر شد، دفن کردند.

عباس عموی پیامبر نزد علی (ع) آمد و گفت: مردم جمع شده‌اند که پیامبر (ص) را در بقیع دفن کنند و مردی بر ایشان نماز بخواند. امیرالمؤمنین (ع) به جانب مردم رفت و فرمود: ای مردم، پیامبر چه زنده باشد و چه مرده، رهبر است ایشان فرمود: من در جایی دفن میشوم که قبض روح شده باشم؛ سپس بر آن حضرت نماز خواند و دستور داد مردم ده نفر ده نفر بر ایشان نماز بخوانند و از خانه خارج شوند. وقتی از امام باقر (ع) درباره چگونگی نماز بر پیامبر (ص) پرسیدند، فرمود: وقتی علی (ع) او را غسل داد و کفن کرد، در آنجا قرار داد و ده نفر وارد شدند در اطراف قرار گرفتند و علی در وسط آنان قرار گرفت و فرمود: “إنا لله و إنا الیه راجعون”. مردم هم آیه را تکرار کردند تا اینکه حضرت و مردم مدینه و منطقه عوالی بر پیامبر (ص) نماز خواندند.

به گفته امام باقر (ع) پیامبر به علی (ع) این‌گونه وصیت کرده بود: «یَا عَلِیُّ، ادْفِنِّی فِی هذَا الْمَکَانِ، وَ ارْفَعْ قَبْرِی مِنَ الْأَرْضِ أَرْبَعَ أَصَابِعَ، و رُشَّ عَلَیْهِ مِنَ الْمَاءِ»: “ای علی، مرا در این مکان دفن کن و قبرم را به اندازه چهار انگشت بالا قرار ده و بر آن آب بریز”. در روایتی دیگر آن حضرت ارتفاع قبر پیامبر (ص) را یک وجب و چهار انگشت ذکر کرده و دستور پاشیدن آب به آن داده شده است.

جستارهای وابسته

• نخست: از ولادت تا بعثت:
  • نسب و کنیه
  • ولادت پیامبر خاتم
  • رویدادهای هنگام تولد
  • شق صدر (شکافتن سینه)
  • دوران کودکی پیامبر خاتم
  • سفر پیامبر خاتم به یثرب
  • کفالت عبدالمطلب
  • کفالت ابوطالب
  • سفرهای پیامبر خاتم پیش از بعثت
  • سفر دوم پیامبر خاتم به شام
  • شرکت پیامبر خاتم در جنگ‌های فجار
  • حلف الفضول (پیمان برتر)
  • شغل پیامبر خاتم پیش از پیامبری
  • ازدواج پیامبر خاتم با حضرت خدیجه
  • امین بودن پیامبر خاتم
  • نصب حجرالأسود
  • اهل کتاب و پیامبر خاتم پیش از بعثت
  • سرپرستی امام علی
  • ارهاصات، هواتف و هواجس
  • عبادت پیامبر خاتم
  • امی بودن پیامبر خاتم
  • شمایل و سجایای اخلاقی پیامبر خاتم
• از بعثت تا هجرت به مدینه:
  • نخستین آیات
  • روایات بعثت
  • نخستین مسلمان
  • فترت وحی
  • مراحل دعوت به اسلام
    • دعوت سری (دعوت پنهانی)
    • دعوت خویشاوندی
    • دعوت عمومی
  • برخورد مشرکان با اسلام
  • هجرت به حبشه
  • محاصره اقتصادی و اجتماعی
  • سفر به طائف
  • زمینه‌ها‌ی هجرت به یثرب
  • بیعت عقبه اول
  • بیعت عقبه دوم
  • هجرت مسلمانان به یثرب
• از هجرت تا رحلت:
  • حوادث دوران مدینه
    • اسلام در مدینه
    • ورود پیامبر خاتم به مدینه
    • اقدامات اولیه
    • مغازی
    • سرایا
    • تغییر قبله
    • جنگ بدر
    • پیکار بنی قینقاع
    • جنگ احد
    • جنگ حمراالاسد
    • جنگ بنی نضیر
    • از جنگ بنی نضیر تا نبرد خندق
    • جنگ خندق
    • بنی قریظه
    • صلح حدیبیه
    • پیکار خیبر
    • جنگ موته
    • فتح مکه
    • جنگ حنین و طائف
    • تبوک
    • اعلام برائت
    • وفود
    • حجه الوداع
    • لشکر اسامه
    • وصیتی که نوشته نشد
• رحلت یا شهادت:
• سیره پیامبر خاتم:
  • سیره سیاسی و نظام اداری
  • کارگزاران
  • قاضیان
  • عاملان صدقات
  • کتاب
  • مبلغان
  • سیره نظامی
  • سیره اخلاقی
  • سیره فردی
  • سیره خانوادگی
  • تعداد همسران
  • فلسفه ازدواج‌های متعدد

منابع

1. اکبر ذاکری، علی، درآمدی بر سیره معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه
2. پورامینی، محمد باقر، پیامبر اسلام
3. حکیم، سید منذر، پیشوایان هدایت ج۱