آیه اولی الامر در حدیث

آیه يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ آیه اولی الامر یا آیه اطاعت نام دارد؛ زیرا مؤمنان را به اطاعت از خدا، پیامبر(ص) و اولی‌الامر فرمان داده‌ است. اولو الامر در لغت به معنای صاحبان امر است. در اینکه مصداق این واژه چیست، در میان متکلمان اسلامی اختلاف است. مشهور اهل سنت بر اساس برخی روایات منقول از ایشان در شان نزول آیه، مصداق آن را اهل حل و عقد می‌دانند در حالی که از منظر شیعه مصداق آن را بر اساس روایات صحیح، امام علی (ع) و سایر امامان اهل بیت(ع) است. چراکه در برخی روایات به مسأله امارت اهل بیت و در برخی دیگر به لزوم اطاعت از آنان تأکید شده است. علاوه بر این در پاره‌ای از روایات به صور صریح، مصداق اولی الامر در آیه، امامان معصوم، دانسته شده است.

معناشناسی

اولو الامر از دو کلمه "أُولو" و "الأمر" ترکیب یافته است. کلمه اولوا به معنای صاحبان است و واژه «امر” نیز به معنای مختلفی به کار رفته است^[۱]، مانند: أمر به معنای امور و کارها، به معنای دستور ضد نهی، به معنای فزونی و برکت و ... اما با بررسی اقوال مشخص می‌شود این واژه تنها می‌تواند به معانی کار (چیز) و طلب باشد؛ لذا با توجه به معنای لغوی الامر می‌توان برای اولوالامر معانی ذیل را برشمرد: صاحبان دستور، صاحبان کار و صاحبان شیئ^[۲].

مصداق شناسی اولوالامر

تلقی عموم مفسران و متکلمان اسلامی از «اولی الأمر» کسانی است که از شأن و جایگاه رهبری برخوردارند، اما در اینکه قلمرو این رهبری چیست و چه کسانی می‌توانند عهده‌دار آن شوند، دیدگاه‌های مختلفی مطرح شده است: متکلمان و مفسران اهل سنت با توجه به برخی روایات در شان نزول این آیه، درباره مصداق اولی الامر آرای مختلفی دارند که فرماندهان منصوب؛ عالمان و فقیهان؛ اصحاب پیامبر خدا (ص)؛ امانتداران؛ زمامداران مسلمان و عادل از آن جمله است لکن قول مشهور نزد آنان اجماع امت و اجماع اهل حل و عقد است. با این وجود از آنجا که از آیه، شرط عصمت اولی الامر برداشت می‌شود، متکلمان شیعه مصداق ان را منحصر در امامان اهل‌بیت (ع) دانسته‌اند. چه اینکه آیات و روایاتی که بر عصمت اهل بیت و عترت پیامبر (ص) دلالت می‌کنند مصداق اولی الامر را روشن می‌سازند؛ مانند آیه تطهیر^[۳]، آیه ولایت^[۴]، حدیث ثقلین، حدیث سفینه و غیره^[۵]. علاوه بر اینها در برخی از روایات اولوالامر به ائمه اهل‌بیت (ع) تفسیر شده است. که در ادامه به بیان آنها می‌پردازیم^[۶].

اولی الامر در روایات

روایاتی در منابع امامیه در مورد «اولی الامر» وجود دارد که می‌تواند مصداق آن را تبیین کند. احادیث شیعه امامی درباره مصداق اولی الامر با تواتر اجمالی و برخی نیز با سند صحیح بر تطبیق آن بر اهل بیت (ع) دلالت دارد. پیام این احادیث همسو با دلالت آیات قرآن است از این رو این احادیث تلقی به قبول شده‌اند. با این که این احادیث دربارۀ این آیه متنوعند لیکن هیچ تعارضی در میان آنها نیست.

اینک به برخی از این روایات اشاره می‌کنیم:

احادیث امارت یا احادیث دوازده امیر؛ رسول خدا(ص) فرمود: بعد از من دوازده امیر در میان شما خواهند بود که همگی آنها از قریشند. کلمه «امیر» از مادۀ امر و امارت است و این روایت می‌تواند در محدوده تعیین تعداد اولی الامر کمک کار ما باشد که عدد آنها دوازده نفر است^[۷]. به عبارت دیگر احادیث امارت، مجموعه احادیثی هستند که به عنوان امیر بودن یا امارت اهل بیت (ع) در آنها تصریح یا اشاره شده است. این احادیث را می‌توان مفسر معنای اولی الامر در آیه مورد بحث و روشن کننده مصداق آن دانست.
1. در روایتی از جابر بن عبد الله انصاری چنین نقل شده که: چون خدای عز و جل بر پیامبرش محمد(ص) نازل کرد که: "ای مؤمنان! از خدا و پیامبر اطاعت کنید و [نیز] از فرمان‌روایانتان"، گفتم: ای پیامبر خدا! خدا و پیامبرش را شناختیم؛ اما فرمان‌روایانی که خداوند، اطاعت آنان را با اطاعت تو همراه کرده، چه کسانی‌اند؟ فرمود: "ای جابر! آنان جانشینان من و پیشوایان مسلمانانْ پس از من هستند. نخستین آنها علی بن ابی طالب است"^[۸]. امام زین العابدین (ع): همانا اولو الأمری که خدای عز و جل آنان را پیشوایان مردم قرار داد و اطاعت از آنان را واجب ساخت، امیر مؤمنان، علی بن ابی طالب (ع)، سپس حسن (ع)، سپس حسین (ع)، دو پسر علی بن ابی طالب هستند و سپس، امر (امامت) به ما رسید^[۹].
2. همچنین از پیامبر خدا (ص) چنین نقل شده که: خداوند عز و جل مرا به پیامبری، به سوی شما برانگیخت و به من فرمان داد که علی را به جای خویش بر شما امیر گردانم^[۱۰]. پیامبر خدا (ص): هر کس را من نبی‌ام، علی امیر است^[۱۱].
3. علاوه بر این پیامبر خدا (ص)‌- در صلح حُدیبیه، در حالی که دست علی (ع) را گرفته و صدای خود را بلند کرده بود-: او، امیر نیکوکاران و قاتل بدکاران است. هر که او را یاری دهد، یاری شود و هر که او را وا نهد، وا نهاده شود^[۱۲].
4. همچنین در الکافی‌- به نقل از جابر- آمده: به امام باقر (ع) گفتم: چرا علی (ع)‌ "امیر المؤمنین" نامیده شد؟ فرمود: "خدا او را [چنین‌] نامید"^[۱۳].
5. امام صادق (ع)‌ نیز- در جواب پرسشی که از ایشان شد که آیا بر قائم (ع) با عنوان "امیر المؤمنین" سلام داده می‌شود؟ یا نه، فرمودند: این، نامی است که خداوند، امیر مؤمنان علی (ع)‌ را بدان نامید و کسی پیش از او به این نام، نامیده نشده است و پس از او نیز نامیده نمی‌شود^[۱۴].^[۱۵]
حاکم نیشابوری به سند صحیح از رسول خدا(ص) نقل کرده که فرمود: «من أطاعني فقد أطاع الله، ومن عصاني فقد عصى الله، ومن أطاع عليّاً فقد أطاعني ومن عصى عليّاً فقد عصاني»^[۱۶]. در این حدیث پیامبر، اطاعت حضرت علی را ملازم با اطاعت خود و اطاعت خودش را ملازم با اطاعت خدا معرفی کرده است و در نتیجه این همان معنایی است که قرآن در آیه مورد نظر به آن اشاره کرده است.
حدیث ثقلین؛ زیرا پیامبر در آن حدیث فرمود: «من دو گوهر گران‌بها را در میان شما به ودیعه می‌گذارم که اگر به آن دو تمسک کنید هرگز گمراه نمی‌شوید یکی کتاب خدا و دیگری عترتم. در این حدیث نیز به لزوم تمسک و اطاعت از عترت پیامبر اشاره شده است^[۱۷].
امام باقر در حدیثی فرمود: «إيَّانا عنى خاصة، أمر جميع المؤمنين إلى يوم القيامة بطاعتنا»؛ «خداوند تنها ما را اراده کرده است و به تمام مؤمنان تا روز قیامت به اطاعت ما دستور داده است^[۱۸].
جابر می‌گوید: چون خداوند آيه يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ^[۱۹] را بر پیامبرش نازل کرد، گفتم: ای رسول خدا، ما خدا و رسولش را شناختیم، اولی الامری که خداوند اطاعتشان را با اطاعت خود مقرون کرده چه کسانی‌اند؟ فرمود: آنان جانشیانان من و پیشوایان مسلمین پس از من هستند. نخستین آنان علی بن ابی طالب است. سپس حسن بعد حسین پس از او، علی بن حسین و محمد بن علی است که در تورات به نام باقر معروف است. تو ای جابر وی را خواهی دید و چون او را ملاقات کردی سلام من را به وی برسان. سپس صادق، جعفر بن محمد، موسى بن جعفر، علی بن موسی، محمد بن علی، علی بن محمد و حسن بن علی است. سپس آن کسی که نامش محمّد و کینه‌اش حجّت خدا در زمین و بقیة الله در بین بندگان است. وی فرزند حسن بن علی است. خداوند بلند مرتبه خاوران و باختران را به دست او می گشاید...»^[۲۰].
امام رضا(ع) در تفسیر «اولی الامر» در آیه فرمود: «الأئمة من ولد علي وفاطمة إلى أن تقوم الساعة»؛ «اولی الامر پیشوایانند از فرزندان علی وفاطمه تا روز قیامت»^[۲۱].
امام باقر ضمن آنکه اولی الامر را به اهل بیت پیامبر تفسیر می‌کند و اطاعت آنها را با اطاعت خدا یکسان می‌شمارد، می‌فرماید: «و هم المعصومون المطهرون الذين لا يذنبون ولا يعصون... ولا يفارقون القرآن ولا يفارقهم»؛ «آنان معصومان، پاکند، مرتکب گناه نمی‌شوند و معصیت نمی‌کنند... از قرآن جدا نمی‌شوند و قرآن از آنان جدا نمی‌شود»^[۲۲].
در خطبه‌ای از امام حسن(ع) نیز پس از بیعت مردم با ایشان چنین روایت شدهاست: «فأطيعونا فإنّ طاعتنا مفروضة إذ كانت بطاعة الله مقرونة، قال الله - عز وجل - أَطِيعُوا اللهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الأَمْرِ مِنْكُمْ»؛ «پس ما را اطاعت کنید، اطاعت از ما واجب است چون به اطاعت خدا و رسولش مقرون شده است. خداوند بلند مرتبه می‌فرماید: «اطاعت کنید خدا و اطاعت کنید رسول او و اولی الامر از خودتان را...»^[۲۳].

جستارهای وابسته

منابع

پانویس

↑ خلیل بن احمد فراهیدی، العین، ج۸، ص۲۹۷-۲۹۸؛ همچنین، ر.ک: احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغة؛ احمد بن محمد فیومی، المصباح المنیر، ص۲۱-۲۲؛ محمد بن مکرم بن منظور، لسان العرب، ج۴، ص۲۶-۳۴؛ حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات، ص۸۸.
↑ ساعدی، محمد، آیات امامت و ولایت در تفسیر المنار، ص۱۶۳؛ حجتیان، محمد، مقاله «اولواالامر»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵، ص۶۶ -۶۹؛ فاریاب، محمد حسین، معنا و چیستی امامت در قرآن سنت و آثار متکلمان، ص۱۹۰.
↑ إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا؛ «جز این نیست که خداوند می‌خواهد از شما اهل بیت هر پلیدی را بزداید و شما را به شایستگی پاک گرداند» سوره احزاب، آیه ۳۳.
↑ إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ؛ «سرور شما تنها خداوند است و پیامبر او و (نیز) آنانند که ایمان آورده‌اند، همان کسان که نماز برپا می‌دارند و در حال رکوع زکات می‌دهند» سوره مائده، آیه ۵۵.
↑ ربانی گلپایگانی، علی، امامت اهل بیت، ص ۶۰.
↑ محمدی، رضا، عصمت در قرآن ص ۵۱؛ صفرزاده، ابراهیم، عصمت امامان از دیدگاه عقل و وحی ص ۱۷۹-۱۹۰.
↑ محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، کتاب الاستخلاف، ج۷۲۲۲.
↑ کمال الدین، ص ۲۵۳، ح ۳.
↑ الإمام زین العابدین (ع): «إن اولِی الأَمرِ الذینَ جَعَلَهُمُ اللهُ عز و جل أئِمةً لِلناسِ وأوجَبَ عَلَیهِم طاعَتَهُم: أمیرُ المُؤمِنینَ عَلِی بنُ أبی طالِبٍ (ع)، ثُم الحَسَنُ، ثُم الحُسَینُ ابنا عَلِی بنِ أبی طالِبٍ، ثُم انتَهَی الأَمرُ إلَینا»؛ کمال الدین، ص ۳۱۹، ح ۲.
↑ رسول الله (ص): «إن اللهَ عزوجل بَعَثَنی إلَیکم رَسولًا، وأمَرَنی أن أستَخلِفَ عَلَیکم عَلِیاً أمیراً»؛ الأمالی، صدوق، ص ۴۹۲، ح ۶۶۹.
↑ عنه (ص): «مَن کنتُ نَبِیهُ فَعَلِی أمیرُهُ»؛ تهذیب الأحکام، ج ۳، ص ۱۴۴، ح ۳۱۷.
↑ «عنه (ص)- یومَ الحُدَیبِیةِ وهُوَ آخِذٌ بِیدِ عَلِی (ع)-: هذا أمیرُ البَرَرَةِ، وقاتِلُ الفَجَرَةِ، مَنصورٌ مَن نَصَرَهُ، مَخذولٌ مَن خَذَلَهُ- یمُد بِها صَوتَهُ-»؛ تاریخ بغداد، ج ۲، ص ۳۷۷ ش ۸۷۷.
↑ الکافی عن جابر: «قُلتُ لِأَبی جَعفَرٍ (ع): لِمَ سُمی أمیرَ المُؤمِنینَ؟ قالَ: اللهُ سَماهُ»؛ الکافی، ج ۱، ص ۴۱۲، ح ۴.
↑ «الإمام الصادق (ع)- وسُئِلَ عَنِ القائِمِ (ع) یسَلمُ عَلَیهِ بإِمرَةِ المُؤمِنینَ؟ فَقالَ-: لا، ذاک اسمٌ سَمی اللهُ بِهِ أمیرَ المُؤمِنینَ (ع)، لَم یسَم بِهِ أحَدٌ قَبلَهُ ولا یتَسَمی‌ بِهِ بَعدَهُ»؛ الکافی، ج ۱، ص ۴۱۱، ح ۲.
↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص ۱۳۱-۱۳۳.
↑ «هر كس مرا اطاعت کند به طور حتم خدا را اطاعت کرده و هر کس مرا نافرمانی کند به طور حتم خدا را نافرمانی کرده است و هر کس علی را اطاعت کند به طور حتم مرا اطاعت کرده و هر کس علی را نافرمانی کند به طور حتم مرا نافرمانی کرده است»، نیشابوری، حاکم، المستدرک علی الصحیحین، ج۳، ص۱۲۱.
↑ رضوانی، علی اصغر، امام‌شناسی و پاسخ به شبهات ج۱، ص۳۴۷ و ۳۴۸.
↑ کلینی، کافی، ج۱، ص۲۷۶.
↑ «ای مؤمنان، از خداوند فرمان برید و از پیامبر و زمامدارانی که از شمایند فرمانبرداری کنید» سوره نساء، آیه ۵۹.
↑ صدوق، کمال الدین، ج۱، ص۲۵۳.
↑ صدوق، کمال الدین، ج۱، ص۲۲۲.
↑ صدوق، علل الشرایع، ص۱۲۳ و ۱۲۴.
↑ امالی طوسی، ص۱۲۱، ح۱۸۸.

[1] خلیل بن احمد فراهیدی، العین، ج۸، ص۲۹۷-۲۹۸؛ همچنین، ر.ک: احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغة؛ احمد بن محمد فیومی، المصباح المنیر، ص۲۱-۲۲؛ محمد بن مکرم بن منظور، لسان العرب، ج۴، ص۲۶-۳۴؛ حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات، ص۸۸.

[2] ساعدی، محمد، آیات امامت و ولایت در تفسیر المنار، ص۱۶۳؛ حجتیان، محمد، مقاله «اولواالامر»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵، ص۶۶ -۶۹؛ فاریاب، محمد حسین، معنا و چیستی امامت در قرآن سنت و آثار متکلمان، ص۱۹۰.

[3] إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا؛ «جز این نیست که خداوند می‌خواهد از شما اهل بیت هر پلیدی را بزداید و شما را به شایستگی پاک گرداند» سوره احزاب، آیه ۳۳.

[4] إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ؛ «سرور شما تنها خداوند است و پیامبر او و (نیز) آنانند که ایمان آورده‌اند، همان کسان که نماز برپا می‌دارند و در حال رکوع زکات می‌دهند» سوره مائده، آیه ۵۵.

[5] ربانی گلپایگانی، علی، امامت اهل بیت، ص ۶۰.

[6] محمدی، رضا، عصمت در قرآن ص ۵۱؛ صفرزاده، ابراهیم، عصمت امامان از دیدگاه عقل و وحی ص ۱۷۹-۱۹۰.

[7] محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، کتاب الاستخلاف، ج۷۲۲۲.

[8] کمال الدین، ص ۲۵۳، ح ۳.

[9] الإمام زین العابدین (ع): «إن اولِی الأَمرِ الذینَ جَعَلَهُمُ اللهُ عز و جل أئِمةً لِلناسِ وأوجَبَ عَلَیهِم طاعَتَهُم: أمیرُ المُؤمِنینَ عَلِی بنُ أبی طالِبٍ (ع)، ثُم الحَسَنُ، ثُم الحُسَینُ ابنا عَلِی بنِ أبی طالِبٍ، ثُم انتَهَی الأَمرُ إلَینا»؛ کمال الدین، ص ۳۱۹، ح ۲.

[10] رسول الله (ص): «إن اللهَ عزوجل بَعَثَنی إلَیکم رَسولًا، وأمَرَنی أن أستَخلِفَ عَلَیکم عَلِیاً أمیراً»؛ الأمالی، صدوق، ص ۴۹۲، ح ۶۶۹.

[11] عنه (ص): «مَن کنتُ نَبِیهُ فَعَلِی أمیرُهُ»؛ تهذیب الأحکام، ج ۳، ص ۱۴۴، ح ۳۱۷.

[12] «عنه (ص)- یومَ الحُدَیبِیةِ وهُوَ آخِذٌ بِیدِ عَلِی (ع)-: هذا أمیرُ البَرَرَةِ، وقاتِلُ الفَجَرَةِ، مَنصورٌ مَن نَصَرَهُ، مَخذولٌ مَن خَذَلَهُ- یمُد بِها صَوتَهُ-»؛ تاریخ بغداد، ج ۲، ص ۳۷۷ ش ۸۷۷.

[13] الکافی عن جابر: «قُلتُ لِأَبی جَعفَرٍ (ع): لِمَ سُمی أمیرَ المُؤمِنینَ؟ قالَ: اللهُ سَماهُ»؛ الکافی، ج ۱، ص ۴۱۲، ح ۴.

[14] «الإمام الصادق (ع)- وسُئِلَ عَنِ القائِمِ (ع) یسَلمُ عَلَیهِ بإِمرَةِ المُؤمِنینَ؟ فَقالَ-: لا، ذاک اسمٌ سَمی اللهُ بِهِ أمیرَ المُؤمِنینَ (ع)، لَم یسَم بِهِ أحَدٌ قَبلَهُ ولا یتَسَمی‌ بِهِ بَعدَهُ»؛ الکافی، ج ۱، ص ۴۱۱، ح ۲.

[15] محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص ۱۳۱-۱۳۳.

[16] «هر كس مرا اطاعت کند به طور حتم خدا را اطاعت کرده و هر کس مرا نافرمانی کند به طور حتم خدا را نافرمانی کرده است و هر کس علی را اطاعت کند به طور حتم مرا اطاعت کرده و هر کس علی را نافرمانی کند به طور حتم مرا نافرمانی کرده است»، نیشابوری، حاکم، المستدرک علی الصحیحین، ج۳، ص۱۲۱.

[17] رضوانی، علی اصغر، امام‌شناسی و پاسخ به شبهات ج۱، ص۳۴۷ و ۳۴۸.

[18] کلینی، کافی، ج۱، ص۲۷۶.

[19] «ای مؤمنان، از خداوند فرمان برید و از پیامبر و زمامدارانی که از شمایند فرمانبرداری کنید» سوره نساء، آیه ۵۹.

[20] صدوق، کمال الدین، ج۱، ص۲۵۳.

[21] صدوق، کمال الدین، ج۱، ص۲۲۲.

[22] صدوق، علل الشرایع، ص۱۲۳ و ۱۲۴.

[23] امالی طوسی، ص۱۲۱، ح۱۸۸.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]