ولایت در کلام اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث ولایت است. ولایت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: ولایت در لغت - ولایت در قرآن - ولایت در حدیث - ولایت در کلام اسلامی - ولایت در فقه اسلامی - ولایت در فلسفه اسلامی - ولایت در عرفان اسلامی - ولایت در فقه سیاسی - ولایت در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

ولایت از واژه‌های پرکاربرد در کلام اسلامی است که در حوزه امامت و رهبری نقش به‌سزایی را در معناشناسی و تبیین قلمرو ولایت صاحبان ولایت (پیامبران و ائمه معصومین (ع) ایفا می‌نماید. این واژه که به معنای سرپرستی، تدبیر، تصرف در امور مخلوقات، قانون‌گذاری و جعل احکام است، در کلام اسلامی به ولایت تکوینی و تشریعی تقسیم می‌شود. ولایت به معانی مذکور، منحصراً ویژه پروردگار است؛ اما از آنجایی که اجرای تدبیر و قوانین در میان بشر نیازمند به یک مجری از جنس خود آنهاست، خداوند مرتبه‌ای از ولایت تکوینی و تشریعی خویش را به برخی از بندگان برگزیده‌اش که شایستگی دریافت ولایت الهیه را دارند، ‌ افاضه نموده‌ است. سرآمد چنین انسان‌هایی، پیامبران و اوصیای‌ آنها و امامان معصوم (ع) هستند. آنان در قلمروهایی که برایشان مشخص شده به اذن الهی، بر انسان‌ها ولایت دارند. بنابراین، ولایت آنان در طول ولایت ذاتی و مطلقه الهی است. از این رو، اطاعت از آنان در حقیقت اطاعت از خداوند محسوب می‌گردد. مراتب پایین‌تر ولایت نیز برای برخی دیگر همچون، فقها، حاکمان، پدر و جد پدری ثابت است.

معناشناسی

ولایت

تبیین معنای کلامی ولایت از طریق شناخت معنای لغوی آن میسور خواهد بود.

معنای لغوی

مقالهٔ اصلی: ولایت در لغت

واژه‌ «ولایت» از ریشه (وَلْیْ) گرفته شده‌؛ اما ساختار افعال ماضی و مضارع این ریشه به دو صورت ذکر شده است:

1. وَلِیَه یَلِیهِ، به کسر لام در هر دو مورد.
2. وَلَیَ یَلِی، بر وزن وَعَدَ یَعِدُ.

برای واژه «وَلْی» دو معنا ذکر کرده‌اند: یکی به معنای قرب و نزدیک شدن و دیگری به معنای آمدن چیزی است در پی چیز دیگر؛ بدون آنکه فاصله‌ای میان آن دو باشد که می‌توان از آن به «اتصال و پیوند دو شیء» تعبیر کرد.

اما کلمۀ «ولایت» که به فتح و کسر واو استعمال شده، در هر دو صورت مصدر است؛ چنان که گفته می‌شود: ولی الشیء و علیه وَلایة و وِلایة منتهی «وِلایت» به کسر واو، مصدر «والی» به معنای امارت و سلطنت است، اما وَلایت به فتح واو، مصدر «ولیّ‌» ضدّ «عدوّ» است. ولایت به معانی صاحب اختیار، سرپرست، سلطان، نصرت، محبّت، دوستی، قرابت و خطّه و بلاد سلطان، به‌کار برده می‌شود. در اینکه کدام یک از این معانی، معنای حقیقی کلمۀ ولایت به فتح واو و یا به کسر واو می‌باشد، اختلاف است. برخی واژه شناسان، سرپرستی و تصدی امر را معنای حقیقی این کلمه می‌دانند.

معنای اصطلاحی

مقالهٔ اصلی: ولایت

متکلمان واژه‌ «ولایت» را به معنای «سرپرستی و صاحب اختیار و تصرف» گرفته‌اند که اطاعت، از لوازم معنای آن است. نمونه‌ آن را در تبیین معنای کلمه «ولی» که یکی از مشتقات ریشه «وَلْیْ» است مشاهده می‌کنیم. مثلا علامه حلی ذیل آیه ولایت درباره معنای «ولی» می‌گوید: ولی به معنی کسی ‌است که حق تصرف دارد و خداوند آن را برای حضرت ثابت کرده همان طوری‌ که آن را برای خود و پیامبر ثابت کرده است.

به هر حال گسترده‌ترین کاربرد مصطلح ولایت در متون عربی و محاورات عرفی همان «امامت» و «حاکمیت سیاسی» است. به گونه‌ای که هرگاه این واژه بدون قید و قرینه استعمال شود، به ولایت سیاسی، امارت و حاکمیت انصراف دارد که مقصود همان مدیریت و تنظیم امور کلان اجتماعی است.

واژه‌های همسو

نبوت

واژۀ «نبوت» از نظر لغوی در چهار معنا استعمال شده است: خبر، ارتفاع، طریق و صوت خفی. و در اصطلاح، به معنای دریافت خبر از سوی خداوند به صورت وحی است که برای هدایت افراد بشر برای پیامبر می‌رسد و نبی در اصطلاح علم کلام، بر شخصی اطلاق می‌شود که از راه وحی پیامی را از خدای متعال دریافت می‌کند و آن را به مردم می‌رساند. پیامبر (ص) دارای دو بُعد ولایت و نبوت است. با توجه به آیه ولایت، ولایت ایشان از ولایت الهی سرچشمه می‌گیرد. از نظر علم کلام، به نظر می‌رسد نبوت و ولایت پیامبر هر کدام مستقل است ولی از نظر عرفانی، عرفا در پیوند همدیگر سخن گفته‌اند.

امامت

«امام» از ریشۀ «أم» به معنای اصل، مرجع، جماعت و دین است و امام به معنای هر کسی است که به او اقتدا می‌شود و در کارها و امور پیشوا بوده و مقدم می‌گردد؛ از این رو پیامبر (ص) امام پیشوایان و خلیفه امام امت و قرآن امام مسلمانان است. متکلمان برای واژه «امامت» تعریف‌های مختلف و متفاوتی ذکر کرده‌اند که در یک جمع‌بندی می‌توان آن را به تعریف عام و خاص تقسیم‌بندی کرد. تعریف عام آنکه شامل نبوت هم می‌شود این است: الإمامة رئاسة عامة لشخص من الناس فی أمور الدین والدنیا، این تعریف چون قید خلافة و نیابة عن النبی را ندارد، شامل مقام نبوت هم می‌شود. در دستۀ دیگر از تعاریف قیود بیشتری به کار رفته است: «امامت ریاست عام و فراگیر در امور دین و دنیای مردم برای یک شخص به نیابت از پیامبر ثابت است»؛ این تعریف و امثال آنکه قیود در آنها به کار رفته، تعریف خاص امامت است و نشان می‌دهد که امام جانشین پیامبر است. با توجه به همه تعاریف، تعریف امامت به رهبری امت اسلامی در امور دینی و دنیوی آنان به عنوان جانشین پیامبر (ص) مورد قبول همۀ فرق اسلامی است.

خلافت

واژه «خلیفه» از ریشه «خلف» اخذ شده و حروف «خ ل ف» به معنای چیزی است که در پشت چیز دیگری قرار دارد. یکی از واژه شناسان می‌گوید: خلیفه کسی است که به جای شخص پیش از خود می‌‌نشیند و جای او را می‌گیرد. واژه‌ «خلافة» نیز که مصدر این ریشه است، به معنای نیابت و جانشینی از غیر می‌آید، حال ممکن است آن شخص منوب عنه، غایب باشد، یا از دنیا رفته، یا ناتوان باشد و همچنین ممکن است جانشینی به خاطر ترفیع جایگاه و بزرگداشت جانشین، صورت گرفته باشد. از بررسی معنای لغوی خلیفه به دست می‌آید که خلافت و جانشنینی در دو فرایند زیر محقق می‌شود: نخست شخصی بر کنار شده و شخص دیگر جانشین او می‌گردد. دوم آنکه شخصی تدبیر و اداره کاری را از سوی شخص دیگر برعهده گیرد. در هر دو صورت همان سلطه و حقی که برای فرد اول بود، برای او نیز ثابت می‌شود. و در اصطلاح متکلمان شیعه «خلافت» به معنای نیابت از خدا و پیامبر او در میان امت است. پس بدون نیابت از کسی که دارای حکم و امر است، کسی نمی‌تواند خلیفه باشد برخی از عالمان اهل سنت نیز گفته‌اند: "حقیقت خلافت، همان نیابت از صاحب شرع در حفظ دین و سیاست دنیاست". از آنجایی که خلافت، به معنای نیابت از پیامبر در عموم مصالح مسلمانان است، مثل اقامه دین و حفظ مسلمانان، پیروی نمودن از او بر همه واجب و مخالفت با او حرام است و طبعا قلمرو ولایت او، همان قلمرو ولایت پیامبر جز دریافت وحی، خواهد بود.

وزارت

واژه‌ «وزارت» اسم مصدر از ریشه «وزر» است؛ چنانچه کلمۀ «وزیر» نیز از این ریشه مشتق شده است. حروف «و ز ر» دو معنای اصلی دارد: یکی ملجأ و پناهگاه و دیگری سنگینی در یک چیز. «وَزرَ» به معنای ملجأ و «وِزرْ» به معنای دوم است. بدین مناسبت است که وزیر را «وزیر» گفته‌اند؛ چون او کسی است که بر رأی او در امور اعتماد می‌شود، به او پناه برده می‌شود. به وزیر پادشاه که وزیر گفته‌اند بدین جهت است که او تدبیر مملکت را از سوی پادشاه بر دوش می‌کشد و او را بر امور ممکت داری کمک می‌کند.

در اصطلاح کلامی نیز همین دو معنا در واژه «وزارت» مد نظر است. به گفته ابن خلدون، وزارت که همان خطوط اصلی سلطنت و رتبه‌های پادشاهی است، بر مطلق اعانت و همکاری دلالت دارد؛ چون وزات از موازره به معنای معاونت می‌آید و اگر از «وَزرَ» گرفته شده باشد به معنای سنگینی است. گویا وزیر سنگینی کار را بر دوش می‌کشد، در این صورت باز هم به همان مطلق معاونت بر می‌گردد.

متکلمان و مفسران درباره معنای وزارت، در آیه ﴿وَاجْعَلْ لِي وَزِيرًا مِنْ أَهْلِي﴾ و روایاتی که جمله "وزیری" از سوی پیامبر در مورد امیرمؤمنان (ع) وارد شده، همین دو معنا را اعمال کرده‌اند؛ چنانچه ابوالصلاح حلبی آن را به معنای خلافت گرفته و به آیه مذکور استدلال نموده است. یکی از عالمان شیعه ذیل روایت اهل سنت که ابوبکر و عمر را وزیر رسول خدا (ص) معرفی کرده می‌گوید: "وزارت در لغت به معنای معاونت است. معاونت رسول خدا (ص) تنها در دو جهت است: یکی اداء رسالت و ابلاغ دین به مردم و دیگری مجاهدت در مقابل کافران و دشمنان دین. آن دو نفر در این دو جهت هیج سهمی نداشتند و تنها امیرمؤمنان (ع) بود که حضرت را یاری نمود.

وصایت

واژه‌ «وصایت»، مصدر باب «وَصَی یَصِی‏» است. حروف (و، ص، ی) در اصل بر وصل و پیوند چیزی بر چیزی دیگر دلالت می‌کند. اما وصایت که به فتح واو نیز خوانده شده در لغت، به معنای نائب گرفتن شخصی غیر از خود است تا بعد از مردنش در آنچه که خودش تصرف می‌کند، حق تصرف داشته باشد. مثل اخراج و استیفای حق، یا ولایت بر کودک و مجنون. برخی که «وصایت را مرادف «ایصاء» دانسته‌اند آن را به درخواست نمودن چیزی از غیر معنا کرده‌اند تا آن را در زمان غیبت او یا بعد از وفاتش انجام دهد. با توجه به کلام لغویان که ذکر شد، ارتباط این واژه به کلمه «ولایت» روشن می‌شود و آن اینکه در وصایت نیز یک نوع ولایت دادن از سوی موصی برای وصی وجود دارد و به او اجازه می‌دهد تا در محدوده تصرفات او، تصرف نماید.

وصایت در ابعاد فقهی، اخلاقی و کلامی کاربرد دارد و از نظر کلامی به معنای تعیین جانشین پیامبر و امامان است. از آنجایی‌که امام به عنوان وصی پیامبرتعیین شده، طبعا همه اختیارات پیامبر را در امور دینی و دنیایی مردم دارند.

اقسام ولایت

واژه «ولایت» را از جهات مختلف می‌توان تقسیم کرد:

به لحاظ رتبی (ذاتی و جعلی)

با در نظر داشتن رتبه و مراتب این مفهوم، ولایت دارای اقسام زیر است که برای خداوند ذاتی و برای غیر خدا عرضی خواهد بود.

ولایت مطلقه الهی

مطلق در مقابل مقید، به معنای رها، آزاد و عام است. مقصود از ولایت مطلقه در اینجا این است که ولایت الهی بدون قید و شرط و گستره شمول آن وسیع است. این نوع ولایت، اصیل و مستقل و ویژه خداوند متعال است. برخی آیات قدرت مطلقه الهی را دلیل انحصار ولایت الهی می‌داند و می‌فرماید: ﴿أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِيَاءَ فَاللَّهُ هُوَ الْوَلِيُّ وَهُوَ يُحْيِي الْمَوْتَى وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾.

انسان به عنوان جزئی از موجودات آفرینش، تحت حاکمت مطلقه الهی و مشمول ولایت و تدبیر اوست. با این تفاوت که موجودات دیگر به صورت تکوینی، ولی انسان با اراده و اختیار خود ولایت الهی را می‌پذیرد. به همین جهت برخی از تحت ولایت الهی خارج شده و در زمره اولیاء شیطان قرار می‌گردند.

ولایت انبیاء الهی

همان‌طوری‌که در ولایت مطلقه الهی گفته شد، ولایت خداوند اصلی و ذاتی است؛ اما ولایت سایر صاحبان ولایت، از جمله ولایت انبیاء الهی، عارضی، جعلی و اعطایی از سوی خداوند است و در طول ولایت الهی قرار می‌گیرد.

ولایت پیامبر خاتم (ص)

ولایت حضرت پیامبر اکرم (ص) نیز از ولایت مطلقه الهی سرچشمه می‌گیرد: ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾. براساس این آیه شریفه، ولایت پیامبر (ص) در طول ولایت الهی است که از سوی خداوند به ایشان اعطا گردیده است.

ولایت امامان معصوم (ع)

در آیه ولایت، ولایت امام معصوم بیان شده است: ﴿وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾. عطف این جمله بر ماقبل ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ﴾، می‌رساند که ولایت امام نیز ولایت اعطایی از سوی خداوند و از جنس ولایت الهی است.

در آیه دیگر نیز می‌فرماید: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾.

ولایت فقیه

در این باره که «ولایت فقیه» بحث کلامی است یا فقهی، میان عالمان و دانشمندان اختلاف نظر است. معیار تشخیص کلامی یا فقهی بودن یک مسأله، موضوع آن است. اگر موضوع مسأله، فعل خداوند باشد کلامی و اگر بایدها و نباید و مربوط به فعل مکلف باشد، فقهی خواهد بود. با این معیار می‌توان بحث ولایت فقیه را نیز تشیخص داد.

ولایت فقیه هر دو معیار را دارد. از آنجایی‌که اثبات ولایت فقیه و برهانی که بر آن اقامه می‌شود، مربوط به علم کلام است، کلامی؛ اما از آن جهت که بر فقیه جامع الشرایط واجب است وظیفه‌اش را انجام و سایر ملکفین نیز باید در زمینه‌های احکام، قضاوت و لایت شرعی از او متابعت نمایند، مسألۀ فقهی است.

بنابراین، ولایت فقیه هنگامی‌ مطرح می‌شود که مردم در شناخت امور زندگی و اجتماعی خود به امام معصوم (ع) دسترسی نداشته باشند؛ یعنی ولایت فقیه، در حقیقت، نیابت عامّ از امام معصوم (ع) را دارد و به معنای سرپرستی امور شیعیان در عصر غیبت کبری است. این بدان سبب است که حضور کامل دین در جامعۀ انسانی در گرو برپایی حکومت اسلامی است و ضرورت وجود حکومت اسلامی، محدود به عصر پیامبر (ص) یا روزگار حضور امام معصوم (ع) نیست. بدین جهت ولایت فقیه یکی از مهم‏ترین مسائل جامعۀ شیعی است؛ به گونه‌‏ای که اندیشۀ سیاسی پیروان مکتب اهل بیت (ع) در عصر غیبت کبری با آن گره خورده است.

نکته‌ لازم به ذکر آن است که مشروعیت ولایت فقیه همانند ولایت معصومین از راه نصب است؛ با این تفاوت که معصومین (ع) به نصب خاص الهی برگزیده شده‌اند، اما فقهاء به نصب عام، واجد چنین مقامی می‌شوند و نصب عام بدین معناست که شرایط و ویژگی‌های ولی فقیه، بدون تعیین مصداق آن در سخن معصومین آمده است.

ولایت حاکم

مقصود از حاکم، فقیه جامع الشرایطی است که در نزاع‌ها و اختلاف‌های بین مؤمنان قضاوت می‌کند. بر این اساس، فقیه جامع‌الشرایط علاوه بر صدور فتوا به‌عنوان مرجع تقلید، وظیفه صدور حکم به عنوان حاکم شرع را نیز دارد.

ولایت پدر و جد پدری

پدر و جد پدری از جمله کسانی‌ هستند که بر افرادی که در کتب فقهی نامبرده شده، ولایت دارند. مقصود از ولایت پدر و جدّ پدری، همان مسئؤلیّتی شرعی است که شارع مقدّس به‌منظور نگهداری، مواظبت، تربیت و اداره امور مالی و غیر مالیِ کودک یا سفیه و یا مجنون، به پدر و جدّ پدری اعطا کرده است.

ولایت زنان

ولایت زنان را می‌توان در دو حوزه مطرح کرد:

1. حوزه نخست ولایت زنان بر امور نفسی خود که از جمله آن رضایت در ازدواج است. هرچند اذن ولی در نکاح شرط است ولی از آن طرف رضایت خود او نیز اهمیت دارد و این دلیل بر آن است که او بر امور نفسانی خویش ولایت دارد
2. حوزه دوم، رهبری، قضاوت و مشارکت در امور کلان کشور است. طرفداران جواز ولایت زن، به سیره عقلاء و عموم برخی روایات تمسک کرده‌اند، اما در مقابل، مخالفین به چهار آیه از جمله: ﴿الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاء﴾، احادیث متعددی مثل احادیث باب القضاء، روایاتی مانند «المراه ریحانه و لیست قهرمانه» یا روایاتی که حکومت زنان را از علائم فساد زمان می‌شمرد و روایتی‌که جامعه‌ای را که زن بر آن حاکم باشد، موفق یا رستگار نمی‌داند (صحیحه حمران بن اعین) استناد کرده‌اند.

از جمله ادله مخالفین ولایت زن، مذاق شریعت است که این خواسته‌ها و دستورات از احکام گوناگون شارع در مورد زنان مثل تاکید بر جدایی زن و مرد اجنبی و خانه نشینی زن و یا روایاتی که از نقصان عقل و رأی زن سخن گفته و یا اطاعت از زن و مشورت با او را نهی می‌کند، به دست می‌‌آید.

به لحاظ نوعی

ولایت به لحاظ نوعی، تکوینی است یا تشریعی؛ چراکه امور جهان حقیقی است یا اعتباری. امور حقیقی اموری است که عمل اختیاری انسان در بود و نبود آنها دخیل نباشد و منظور از امور اعتباری اموری است که در حوزه حیات انسانی یافت می‌شود، به گونه‌ای که اگر انسان نباشد نباشد از آنها خبری نیست. مانند ملکیت، ریاست، زوجیت و اموری از این سنخ که انسان برای گذران زندگی خود آنها را اعتبار کرده است.

ولایت تکوینی

مقالهٔ اصلی: ولایت تکوینی

ولایت تشریعی

مقالهٔ اصلی: ولایت تشریعی

قلمرو ولایت

مقالهٔ اصلی: قلمرو ولایت

ولایت تشریعی (به معنای حق تصرف) در حقیقت منحصر به خداوند است، برخی مراتب آن برای بعضی انبیاء، پیامبر اسلام (ص)، امامان معصوم (ع) و در عصر غیبت برای فقیه عادل آگاه به مسائل زمان نیز ثابت است.

منشأ ولایت

مقالهٔ اصلی: منشأ ولایت

از جمله مباحث مهم وابسته به موضوع «ولایت»، ‌ تحقیق و توجه به منشأ و سبب ولایت است؛ سبب یا اسبابی که ولایت را برای صاحبان آن در خارج محقق می‌سازد. این مسأله را می‌توان در دو فرضیه‌ «ولایت خداوند» ‌ و «ولایت غیر خدا» تبیین کرد.

مراتب ولایت

مقالهٔ اصلی: مراتب ولایت

شرایط و بایستگی‌های صاحبان ولایت

مقصود از صاحبان ولایت، پیامبران و ائمه طاهرین (ع) هستند؛ از این رو، برخی ویژگی‌های مهم آنان را که در اعطای ولایت تکوینی و تشریع آنها نقش دارد و شایستگی آنها را ثابت می‌کند، به صورت مختصر مرور می‌کنیم.

نصب الهی

نخستین ویژگی آنها این است که نبوت یا امامتشان الهی است. درباره انتصاب الهی پیامبران تمام فِرق اسلامی اتفاق نظر دارند و آیات قرآن کریم نیز این مطلب را بیان می‌کند. از جمله این آیه که می‌فرماید: ﴿اللَّهُ أَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسَالَتَهُ﴾؛ «خداوند آگاهتر است که رسالت خویش را کجا قرار دهد».. اما انتصاب الهی امام از دیدگاه شیعه و اهل سنت اختلافی است. شیعه آن را انتصابی و اهل سنت انتخابی می‌دانند. نصب الهی امامت، از آیاتی چند استفاده می‌شود که از میان آنها می‌توان آیات: «ابتلاء»، «ولایت» و «اولی الامر»» را نام برد. جز آیات قرآن، روایات فریقین نیز بر انتصاب الهی پیامبر و امام دلالت دارند.

عصمت

یکی دیگر از ویژگی‌های ولی، عصمت او از هرگونه خطا، اشتباه و آلودگی است. خواجه نصیر طوسی در شرح تجرید می‌گوید: در پیامبر عصمت شرط است به دلیل اینکه اطمینان به گفته‌های او حاصل شود، در این صورت است که غرض حاصل می‌شود. این عقیده شیعه است، ولی گروهی از مسلمانان عصمت را برای انبیا در برخی موارد قائل نیستند.

از دیدگاه شیعه عصمت پیامبر خاتم (ص) و ائمه طاهرین (ع) از دلائل فراوانی ثابت می‌شود. از جمله آیه تطهیر می‌فرماید: ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾؛ به همین جهت شیخ مفید از علمای بزرگ شیعه می‌گوید: "عصمت، تفضلی است از جانب خدا برای کسی که می‌داند آن شخص معصوم به عصمت خود تمسک می‌کند".

افضلیت

یکی دیگر از ویژگی‌های صاحبان ولایت، افضلیت آنها بر سایرین است.

1. افضلیت انبیا: به اعتقاد شیعه، پیامبران الهی باید بر همه مردم زمان و عصرشان برتری داشته باشند؛ زیرا آنها به عنوان پیام آوران وحی الهی، مأموریت ویژه‌ای برای تبلیغ پیام دین به مردم و ولایت تشریعی در هدایت انسان‌ها دارند. بدین جهت از هر نگاهی باید برتر از دیگران باشند وگرنه تفضیل مفضول قبیح است.
2. افضلیت پیامبر خاتم: علاوه بر اینکه متعقدیم پیامبر خاتم (ص) بر سایر افراد امت خود برتری دارد، بر این باوریم که آن حضرت بر سایر انبیا نیز برتری دارد و اساساً خداوند همانند ایشان در میان مخلوقات الهی، شخص برتری را نیافریده است. در روایتی‌که از ایشان نقل شده، خود را برتر از پیامبران و مرسلین و فرشتگان مقرب الهی و در روایت دیگر برتر از فرزندان آدم معرفی نموده است.
3. افضلیت امام: افضلیت امام گاهی در مقایسه با دیگر افراد امت اسلام مطرح می‌شود. در این فرض، اعتقاد بر آن است که آنها برترین افراد اهل زمان و سید قوم‌شان هستند و در احراز مقام عصمت و کمالات، همانند انبیاء (ع) هستند. البته اهل سنت با این دیدگاه شیعه اختلاف نظر دارند و افضلیت را شرط نمی‌دانند.

گاهی برتری امامان در مقایسه با پیامبران الهی است. در این فرض نیز بر اساس برخی آیات و روایات، بر آنان برتری دارند.

شبهات

برخی از وهابیون شرطیت ولایت اهل بیت(ع) را برای قبولی اعمال انکار و درباره آن اشکالات و شبهاتی ایراد کرده‌اند که آنها را در پنج شبهه طبقه‌بندی و بررسی می‌کنیم.

شبهه اول: انحصار قبولی اعمال در توحید

دکتر ناصر] القفاری ادعا کرده است که تنها شرط و اصل قبولی اعمال، توحید و تنها سبب بطلان آنها، شرک به خدای متعال است و برای ادعای خود به آیه ﴿إِنَّ اللَّهَ لَا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَيَغْفِرُ مَا دُونَ ذَلِكَ لِمَنْ يَشَاءُ﴾ استناد کرده است. اما شیعه اصل قبولی اعمال را در ولایت ائمه دوازده‌گانه(ع) منحصر کرده است. شیعیان، مغفرت و رضوان و بهشت را منحصر به معتقدان به امامت و ولایت قرار داده‌اند؛ هرچند دارای گناهان فراوان باشند. در مقابل، جهنم و ذلت و گمراهی برای کسی است که به امامت و ولایت ائمه(ع) اعتقاد ندارد؛ هرچند دارای اعمال و عبادت‌های فراوان باشد. وی برای اثبات مدعای خود، روایاتی از کتب شیعه نقل کرده و سپس می‌نویسد: «از نظر شیعه توحید تنها با ولایت پذیرفته می‌شود. طبق روایتی از بحارالانوار ولایت مقدمه و در حقیقت اساس شهادت ﴿لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ﴾ است. از این رو شهادت تنها از شیعیان علی(ع) پذیرفته است».

به ادعای او، شیعیان اعتقاد و باور به امامت را مناط عفو و مغفرت الهی و انکار آن را سبب سخط و عقاب الهی می‌دانند. وی برای این مطلب روایاتی از کتب شیعه نقل می‌کند.

نقد و بررسی

اولاً باید از آقای قفاری پرسید: چه ارتباطی بین ادعای ایشان و آیه شریفه وجود دارد؟! ادعا آن است که پذیرش اعمال فقط مشروط به توحید و بطلان اعمال نیز تنها مشروط به شرک است؛ اما آیه‌ای که بدان استناد شده است، هیچ ربطی به ادعای مذکور ندارد. بر اساس آیه شریفه، خداوند گناه شرک را نمی‌آمرزد؛ ولی کسی که مشرک نیست، آیا اعمال او مقبول است یا باطل؟ آیا شرط یا سبب دیگری برای قبولی یا بطلان اعمال وجود دارد یا خیر؟ این آیه از این جهت ساکت است. اساساً آیه شریفه تنها در مقام بیان آثار سوء شرک است، نه انحصار قبولی یا بطلان اعمال در توحید و شرک!

ثانیاً اگر آن‌گونه که آقای قفاری ادعا کرده است، تنها سبب قبولی اعمال توحید، و تنها سبب بطلان اعمال شرک باشد، باید گناهانی مثل انکار نبوت یا ضروریات دین و... موجب بطلان اعمال نباشد و فقط و فقط شرک سبب بطلان اعمال باشد؛ درحالی‌که روشن است شرک یک سبب از اسباب متعدد برای عدم قبولی اعمال است؛ همچنان که توحید یک شرط از شرایط متعدد قبولی اعمال است؛ نه آن‌که توحید تنها شرط قبول اعمال باشد؛ برای مثال اگر شخص موحدی در اعمال خود ریا کرد، آیا آقای قفاری معتقد است عمل چنین شخصی صحیح و پذیرفته است؟ آیا در قبولی اعمال، اخلاص شرط نیست؟ یا شخص موحدی که معتقد به نبوت و شریعت نیست، آیا اعمال او صحیح و پذیرفته است؟ بر اساس ادعای آقای قفاری، تنها شرط قبولی اعمال توحید بوده که این شخص آن را دارد. پس طبق نظر ایشان اعمال او مقبول است! درحالی‌که باید گفت چنین شخصی یک شرط قبولی اعمال را داراست؛ اما سایر شرایط قبولی اعمال را ندارد.

مسئله ولایت نیز چنین است؛ یعنی کسی که به توحید معتقد است، اما به ولایت اعتقاد ندارد؛ یک شرط قبولی عمل را دارد و سایر شرایط را ندارد. روشن است که تا وقتی تمام شرایط قبولی عمل جمع نباشد، آن عمل مقبول نخواهد بود. پس توحید شرط لازم و اساسی قبولی اعمال است؛ ولی شرط کافی و منحصر نیست. آقای عبدالله بن باز صریحاً در فتوایی اظهار کرده است: کسی که گواهی به توحید و شهادت به رسالت پیامبر(ص) دهد، ولی یکی از نواقض اسلام را به جا آورد، مثل آن‌که خدا یا رسولش را ناسزا گوید یا دین را مسخره کرده یا منکر وجوب نماز یا تحریم زنا یا مثل آن گردد، به اجماع مسلمانان تکفیر می‌شود؛ گرچه به وحدانیت و رسالت محمد از جانب خدا شهادت دهد و نماز بخواند و روزه بگیرد؛ زیرا این گواهی، گوینده آن را هنگامی نگه می‌دارد و خونش را محفوظ دارد که به معنای آن عمل کند و حق آن را ادا نماید؛ ولی اگر با آن مخالفت کرده و حقش را ادا ننماید، خون و مالش محفوظ نخواهد بود.

طبق این فتوا، غیر از توحید، موارد دیگری نیز در قبولی یا بطلان اعمال شرط است و انحصار آنها در توحید یا شرک وجهی ندارد؛ مگر آن‌که دایره معنایی توحید و شرک را گسترش داده و شامل موارد فوق هم بدانیم! به اعتقاد شیعه، ولایت و امامت نیز جزء اصول و ضروریات دین است. ازاین‌رو برای قبولی اعمال، افزون بر اعتقاد به توحید و نبوت و سایر ضروریات دین، باور به آن نیز شرط است.

ثالثاً باید از آقای قفاری پرسید: مراد از انحصار قبولی اعمال در ولایت ائمه(ع) چیست؟ اگر مراد ایشان این است که تنها سبب قبولی اعمال، ولایت ائمه(ع) است و اعتقاد به توحید و نبوت شرط نیست، قطعاً چنین مطلبی تهمت و افترایی به شیعه است و شیعیان هرگز به چنین چیزی اعتقاد ندارد. اساساً ولایت بدون توحید و نبوت از اساس بی‌معناست. اما اگر مقصود ایشان این است که در قبولی اعمال، افزون بر اعتقاد به توحید و نبوت، اعتقاد به ولایت ائمه(ع) نیز شرط است، این همان اعتقاد شیعه و صحیح است و برای آن روایات فراوانی وارد شده است که به برخی از آنها اشاره شد.

رابعاً روایتی که آقای قفاری از بحار الانوار نقل کرده، در معنا همانند روایاتی است که در بخش تبیین مسئله ذکر شد و همان‌گونه تبیین و تفسیر می‌شود. این روایت و روایات مشابه دلالت دارند همان‌گونه که توحید بدون نبوت پذیرفته نیست، بدون ولایت و امامت نیز پذیرفته نخواهد بود.

در واقع هر پاسخی که در عدم قبولی اعمال شخص خداباوری که به نبوت پیامبر(ص) معتقد نیست، گفته شود، درباره امامت نیز جاری خواهد بود؛ چراکه به باور شیعه، امامت و ولایت ائمه(ع) تالی تلو و ادامه نبوت پیامبر اسلام(ص) است. همان‌طور که اعمال کسی که به نبوت باور ندارد، پذیرفته نیست، اعمال شخصی که اعتقاد به ولایت و امامت ندارد نیز پذیرفته نخواهد بود. بنابراین هر یک از شهادتین و ولایت، مشروط به دیگری است و تا آنها یکجا جمع نباشند، اسلام واقعی محقق نخواهد شد؛ زیرا همان‌گونه که در بخش تبیین مسئله بیان شد، اسلام مرکبی است که با انتفای هر جزئی از آن، کل منتفی می‌شود. اگر ولایت نباشد آن اسلام و ایمانی که پیامبر(ص) از سوی خداوند آورده است، منتفی می‌شود؛ همچنین ولایت بدون ایمان و توحید، ولایت نخواهد بود و سودی نخواهد داشت.

شبهه دوم: عدم وجود مدعیات شیعه در قرآن

آقای قفاری در بخش دیگری از اظهارات خود ادعا کرده است: از آنجا هیچ از یک مدعیات شیعه درباره شرطیت ولایت برای قبولی اعمال در قرآن یافت نمی‌شود و با توجه به اینکه قرآن مرجع اول و اصلی در مسائل اختلافی است، ازاین‌رو این مدعیات و روایات مرتبط با آنها جزء تعالیم اسلامی نیست. در حقیقت از نظر ایشان این قبیل اعتقادات جزء بدعت‌ها و افزونه‌های شیعیان به اسلام است؛ زیرا قرآن اصل و اساس قبولی اعمال را توحید قرار داده و سبب حرمان و بطلان اعمال را شرک:

1. ﴿إِنَّهُ مَنْ يُشْرِكْ بِاللَّهِ فَقَدْ حَرَّمَ اللَّهُ عَلَيْهِ الْجَنَّةَ وَمَأْوَاهُ النَّارُ﴾.
2. ﴿مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَعَمِلَ صَالِحًا فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ﴾.

خداوند در این آیه و نیز آیات دیگر تنها ایمان به خدا و قیامت و عمل صالح را ذکر کرده و به ولایت اشاره‌ای نکرده است.

نقد و بررسی

همان‌طور که در پاسخ به شبهه پیشین بیان شد، آیات مذکور اساساً در مقام بیان انحصار قبولی یا بطلان اعمال در توحید یا شرک نیستند و ربطی به مدعا ندارند. افزون بر این، می‌توان به این شبهه پاسخ نقضی و حلی به شرح ذیل ارائه کرد:

پاسخ نقضی

در پاسخ به این‌گونه اظهارات باید گفت: بسیاری از اعتقادات اهل سنت و وهابیان نیز، که بدان‌ها سخت پای‌بندند، در هیچ آیه‌ای از قرآن نه صراحتاً و نه حتی به صورت اشاره و ضمنی نیامده است؛ از جمله خلافت خلفای سه‌گانه و مسئله عدالت صحابه.

پاسخ حلّی

اساساً اگر بخواهیم تنها ملاک و معیار را قرآن قرار دهیم و تفسیر و تبیین آن را توسط پیامبر(ص) کنار گذاریم، بسیاری از مسائل و تعالیم اسلام را باید کنار نهیم؛ چراکه در قرآن ذکر نشده است یا به صورت مجمل و کلی بیان شده است.

باید از آقای قفاری پرسید: مگر نه این است که خداوند در قرآن می‌فرماید: ﴿أَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ﴾. این قرآن را به سوی تو فرود آوردیم تا برای مردم آنچه را به سوی ایشان نازل شده است توضیح دهی. این آیه دلالت دارد بر حجیت قول رسول خدا(ص) در بیان و تفسیر آیات قرآن؛ چه آن آیاتی که نسبت به مدلول خود صراحت یا ظهور دارند، چه آنهایی که متشابه‌اند و چه آنهایی که مربوط به اسرار الهی هستند. افزون بر این، روایات فراوانی دال بر تبعیت از رسول خدا(ص) و سنت او نقل شده است؛ از جمله: در منابع اهل سنت در باب «لزوم السنة» از کتاب السنة چنین آمده است: از مقدام بن معدی کرب روایت شده است که رسول خدا(ص) فرمود:... آگاه باشید که دور نیست مردی که شکمش سیر شده، راحت بر جایگاه خود تکیه داده، بگوید: «تنها قرآن را دریابید و هر آنچه را در آن حلال دیدید، حلال بدانید و آنچه را حرام یافتید، حرام بشمارید»؛ درحالی‌که بی‌گمان هرچه را رسول خدا(ص) حرام کرده، مثل آن است که خدا حرام کرده است.

بر اساس این روایات، حلال و حرام پیامبر(ص) همان حلال و حرام خداوند بوده و تبعیت از آن ضروری و واجب است. علاوه بر حجیت بیان و تفسیر رسول خدا(ص)، در ملحقات بیان آن علاوه بر حضرت، که همان بیانات ائمه هدی(ع) است، نیز مطلب از این قرار است؛ زیرا به حکم حدیث ثقلین - که شیعه و سنی آن را تواتراً نقل کرده‌اند - بیان ایشان هم بیان رسول خدا(ص) و ملحق به آن است؛ به خلاف سایر افراد. امام و خلیفه پیامبر(ص) از نظر مسلمانان کسی است که وظایف پیامبر اکرم(ص) - به استثنای آوردن شریعت - را بر عهده دارد. از جمله وظایف پیامبر(ص)، بر اساس آیه شریفه ۴۴ سوره نحل، تبیین مفاهیم قرآن کریم و حل معضلات و متشابهات آن است. این وظیفه پس از پیامبر(ص) به جانشین و خلیفه وی می‌رسد که به اعتقاد شیعه و به دلایل فراوان، همان ائمه اثناعشر(ع) هستند.

بنا بر آیه شریفه فوق، ممکن است مطلبی در قرآن بیان نشده یا به صورت مجمل بیان شده باشد، اما پیامبر(ص) به آن مطلب تصریح یا آن را تبیین کرده باشد. در این صورت وظیفه هر مسلمان است که نسبت به فرمایشات پیامبر(ص) سر تسلیم فرود آورده و آنها را با جان و دل بپذیرد.

مسئله ولایت و امامت ائمه(ع) و شرطیت آن برای قبولی اعمال هم این‌گونه است؛ یعنی هرچند صراحتاً اسامی ائمه(ع) و ولایت و امامت ایشان در قرآن نیامده است، ولی ذیل برخی از آیات، بیانات و تفسیرهایی از پیامبر اسلام(ص) یا اهل بیت(ع) نقل شده است که صراحتاً ولایت و امامت ائمه(ع) را اثبات می‌کند. ما که نام مسلمانی را بر دوش می‌کشیم، موظفیم که بیانات و تفسیرهای پیامبر(ص) را نسبت به آن آیات با جان و دل بپذیریم؛ در غیر این صورت سزاوار نام مسلمانی نخواهیم بود.

از جمله آیاتی که توسط پیامبر اکرم(ص) به ولایت اهل بیت(ع) تفسیر شده است، آیه شریفه ۵۹ سوره مبارکه نساء است. این آیه شریفه اطاعت ائمه(ع) – اولی‌الامر در آیه - را به صورت مطلق و بی‌قید و بند هم‌ردیف و دوشادوش اطاعت خدا و رسولش قرار داده است. روشن است که در صورت وجوب اطاعت ائمه(ع)، نافرمانی آنها و عدم پذیرش ولایت و امامت آنها موجب بطلان اعمال خواهد بود.

از جابر بن عبدالله انصاری نقل شده که وقتی خدای عزوجل آیه شریفه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ را بر پیامبر گرامی‌اش محمد(ص) نازل کرد، من به آن جناب عرضه داشتم: «یا رسول الله خدا و رسولش را شناختیم؛ اولی‌الأمر کیست که خدای تعالی طاعت آنان را دوشادوش طاعت تو قرار داده است»؟ فرمود: ای جابر، آنان جانشینان من و امامان مسلمین بعد از من هستند. اولشان علی بن ابی‌طالب و پس از او به ترتیب حسن، حسین، علی بن الحسین، محمد بن علی - که در تورات معروف به باقر است و تو به زودی او را درک خواهی کرد؛ چون او را دیدار کردی از طرف من سلامش برسان - صادق جعفر بن محمد، موسی بن جعفر، علی بن موسی، محمد بن علی، علی بن محمد، حسن بن علی و در آخر همنام من، محمد، است که هم نامش نام من است و هم کنیه‌اش کنیه من است. او حجت خدا روی زمین است؛ بقیةالله و یادگار الهی است در بین بندگان خدا. او پسر حسن بن علی است....

منابع اهل سنت درباره تفسیر «اولی‌الامر» دیدگاه‌های مختلفی ارائه شده است. در برخی روایات، امام علی(ع) جزء اولی‌الامر و نخستین آنان بیان شده است؛ از جمله: حاکم حسکانی - از دانشمندان و محدثان حنفی قرن پنجم - با سند خود از امام علی(ع) و او از رسول خدا(ص) چنین نقل کرده است: شریکان من کسانی‌اند که خداوند [[[اطاعت]]] آنان را با [اطاعت] خود و من کنار هم آورد و درباره آنان چنین نازل کرد: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ من گفتم: «ای رسول خدا(ص) آنان چه کسانی‌اند؟ فرمود: «تو نخستین آنان هستی».

حاکم حسکانی به نقل از مجاهد بن جبر تابعی، شأن نزول آیه را نیز درباره جانشینی امام علی(ع) به جای رسول خدا(ص) در مدینه آورده و می‌نویسد: «﴿وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ قَالَ: نَزَلَتْ فِي أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ(ع) حِينَ خَلَّفَهُ رَسُولُ اللَّهِ(ص) بِالْمَدِينَةِ فَقَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ أَ تُخَلِّفُنِي بَيْنَ النِّسَاءِ وَ الصِّبْيَانِ فَقَالَ يَا عَلِيُّ أَ مَا تَرْضَى أَنْ تَكُونَ مِنِّي بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى».

... اولی‌الامر درباره امیرمؤمنان نازل شد؛ هنگامی که رسول خدا(ص) ایشان را در مدینه به جای خود گماشتند و علی عرض کرد: «آیا مرا میان زنان و کودکان وامی‌گذارید؟ فرمود: «آیا خشنود نیستی برای اینکه نسبت به من به منزله هارون نسبت به موسی باشی؟» افزون بر این، روایات مختلفی از اهل سنت نقل شده است که تعداد خلفا و برخی از ویژگی‌های آنها مانند قریشی بودن همه ایشان بیان شده است؛ از جمله از جابر بن سمره نقل شده است که از رسول خدا(ص) شنیدم که فرمود: «این دین همیشه تا قیام قیامت و تا هنگامی که دوازده نفر خلیفه بر سر شما باشند، استوار و پابرجاست. این خلفا همگی از قریش هستند».

در صحیح بخاری از پیامبر(ص) روایت شده که فرمود: «دوازده نفر امیر و فرمانده‌اند». روای گوید: «پیامبر(ص) پس از آن سخنانی فرمود که من نفهمیدم؛ پدرم گفت حضرت فرمود: همگی آنان از قریش‌اند».

از آنجا که اسامی این دوازده خلیفه و جانشین پیامبر(ص) در این روایات ذکر نشده است، ازاین‌رو شارحان اهل تسنن در اینکه این دوازده خلیفه کسانی هستند، دچار حیرت و اختلاف شده و دیدگاه‌های متفاوتی ارائه کرده‌اند که هیچ‌یک از آنها قانع‌کننده نیست؛ مگر آنچه قندوزی از برخی محققان نقل کرده است که خلاصه آن از این قرار است: مراد از احادیث نبوی مربوط به دوازده خلیفه، که از راه‌های فراوان نقل شده و مشهور است، ائمه دوازده‌گانه از اهل بیت و عترت رسول خدا(ص) است؛ زیرا این احادیث بر کسانی دیگر قابل حمل نیست؛ نه بر خلفای پس از پیامبر(ص)، چون تعداد آنان کمتر از دوازده نفر بود و نه بر حاکمان بنی‌امیه، چون تعداد آنان بیشتر از دوازده نفر بود. افزون بر اینکه آنان به جز عمر بن عبدالعزیز اهل ظلم و ستم بوده و نیز از بنی‌هاشم نبودند؛ درحالی‌که پیامبر(ص) - در روایت عبدالملک از جابر - فرمود: «همه آنها از بنی‌هاشم‌اند». همچنین خلفای دوازده‌گانه بر خلفای بنی‌عباس هم قابل حمل نیست؛ چون هم تعدادشان بیش از دوازده نفر است و هم به جهت اینکه مفاد آیه مودت و حدیث کساء را کمتر مراعات کردند. بنابراین ناگزیر این احادیث نبوی باید بر ائمه دوازده‌گانه از اهل بیت پیامبر(ص) حمل و تطبیق شوند؛ زیرا آنان از نظر علم و جلالت و ورع و تقوا و علوّ نسب و علم، برتر از همگان بوده‌اند. حدیث ثقلین و احادیث فراوان دیگر نیز مؤید و شاهد این مدعاست که مراد پیامبر(ص) از خلفای دوازده‌گانه، امامان دوازده‌گانه از اهل بیت اویند.

بنابراین هرچند اسامی ائمه(ع) در روایات اهل تسنن ذکر نشده است، اما روایاتی از رسول خدا(ص) نقل شده است که جز بر ایشان قابل تطبیق و تفسیر نیست. بر این اساس از طریق قرآن و تفسیر و سنت رسول خدا(ص) می‌توان ولایت و امامت ائمه اثناعشر(ع) را اثبات کرد.

ظاهراً دکتر قفاری و هم‌مسلکانش این روایات را ندیده‌اند یا به عمد نادیده گرفته‌اند یا شاید سنت پیامبر(ص) را حجت نمی‌دانند! از ایشان باید پرسید: چرا در آیات مربوط به فروعات، مانند نماز و روزه، به سنت و روایات پیامبر(ص) استناد می‌کنند، ولی در آیات مرتبط با اصول اساسی دین، مانند مسئله ولایت و امامت، سنت پیامبر(ص) را نادیده می‌گیرند؟! با وجود این حجم از روایات انکار ولایت و امامت جای بسی شگفتی و عجب است! افزون بر مطالب فوق، درباره عدم وجود مدعیات شیعه در قرآن می‌توان گفت: قرآن کتابی است که به بیان کلیات می‌پردازد، نه جزئیات؛ هرچند اصل امامت به صراحت در قرآن ذکر شده است؛ اما جزئیات و مصادیق آن، از جمله شرطیت ولایت در پذیرش اعمال، به خاطر مصالحی به صراحت نیامده است. کلیات امامت در آیاتی از قبیل این آیات مطرح شده است: ﴿إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾؛ ﴿وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا﴾؛ ولی تبیین مصادیق آن به پیامبر(ص) واگذار شده است.

بسیاری از مسائل هستند که در جهان اسلام اختلافات دامنه‌داری را ایجاد کرده‌اند؛ درحالی‌که قرآن به آنان اشاره‌ای نکرده است؛ برای مثال در معرفی خدا، که از معرفی ائمه و ولایت آنها بالاتر و والاتر است، به‌گونه‌ای عمل نکرده است که بین مسلمانان اختلاف به وجود نیاید؛ مثلاً آیا اصلاً خداوند صفت دارد یا ندارد؟ اگر فرضاً دارد، متحد با ذات است یا نه؟ آیا ممکن است خدا جسم و مکان داشته باشد؟ کلام خدا و اراده خدا حادث است یا نه؟ و... اینها مباحثی است که موجب اختلافات زیادی بین مسلمانان شده است؛ حال آیا می‌شود اشکال کرد که چرا قرآن اینها را به‌گونه‌ای واضح بیان نکرده است تا مردم در آن اختلاف نکنند؟! درحالی‌که با تدبر در قرآن و رجوع به سنت رسول خدا(ص) همه این مسائل، از جمله امامت امیرالمؤمنین(ع)، قابل اثبات و حل است.

شبهه سوم: اهمیت ولایت و نماز در اسلام

از جمله اظهارات دکتر قفاری این است که شیعیان گمان کرده‌اند ولایت مهم‌تر و اساسی‌تر از نماز و سایر ارکان اسلام است؛ درحالی‌که نماز در قرآن به صورت صریح و واضح بیش از هشتاد بار ذکر شده؛ ولی حتی یک‌بار هم به ولایت اشاره نشده است. در این صورت آیا اراده خداوند بر گمراهی بندگان خود تعلق گرفته و برای آنها طریق وصول به ولایت را بیان نکرده است؟ ﴿وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُضِلَّ قَوْمًا بَعْدَ إِذْ هَدَاهُمْ حَتَّى يُبَيِّنَ لَهُمْ مَا يَتَّقُونَ﴾.

نقد و بررسی

اولاً همان‌طور که در پاسخ شبهه پیشین ذکر شد، هرچند ولایت و امامت ائمه(ع) به‌صورت صریح و با اسامی آنان در قرآن ذکر نشده، ولی اصل امامت و ولایت و برخی ویژگی‌های ائمه(ع) در قرآن بیان شده که با پیوست تفاسیر و بیانات رسول خدا(ص)، امامت ائمه اثناعشر(ع) به صورت صریح و روشن اثبات می‌شود.

از جمله آیات دیگری که بر ولایت ائمه(ع)، به‌ویژه امیرمؤمنان علی(ع)، دلالت دارد، آیه ولایت است: ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾. این آیه مبارکه به صورت واضح بر ولایت امیرمؤمنان علی(ع) دلالت دارد؛ هرچند نامی از ایشان برده نشده است؛ زیرا «إِنَّما» در آیه برای حصر است و گویا خداوند فرموده: هیچ ولی‌ای نیست مگر خدا و رسول و مؤمنانی که اقامه نماز می‌کنند و در حال رکوع، زکات می‌پردازند. «ولی» در آیه نیز به معنای سرپرست و اولی در تصرف است. این ولایت برای امام علی(ع) به این دلیل ثابت است که مصداق ﴿الَّذِينَ آمَنُوا﴾، به اتفاق شیعه و نظر اغلب مفسران اهل تسنن امیرمؤمنان علی(ع) است. به اجماع شیعه و اهل سنت، تصدق در حالت رکوع از غیر امام علی(ع) صادر نشده است. ولایت سایر ائمه(ع) نیز از طریق روایات مذکور در ذیل آیه شریفه اثبات می‌شود. بنابراین اراده خداوند هرگز بر گمراهی بندگان خود تعلق نگرفته و طریق وصول به ولایت را هم از طریق آیات قرآن و هم سنت رسولش(ص) بیان کرده است.

ثانیاً از آنجا که ولایت و امامت مربوط به عقیده و اصول دین، و نماز از فروع دین است، هرگاه فروع دین با اصول دین و آنچه مربوط به عقیده است، مقایسه شوند، اصول دین بر فروعات مقدم شده و ترجیح داده می‌شوند؛ لذا اگر میان نماز یا سایر فروعات با توحید یا نبوت مقایسه شود، روشن است که توحید و نبوت مقدم است؛ چون این دو مربوط به عقیده و از اصول دین هستند. همچنین است اگر بین نماز یا سایر فروعات و ولایت و امامت مقایسه شود؛ یعنی ولایت مقدم بر نماز و دیگر فروعات خواهد بود؛ زیرا مربوط به عقیده و از اصول دین است.

ثالثاً در پاسخ به این‌گونه اظهارات می‌توان پاسخ نقضی نیز ارائه کرد؛ چراکه بسیاری از اعتقادات اهل سنت و وهابیان نیز - که بدان‌ها سخت پای‌بندند و مهم‌تر از فروعات، از جمله نماز، است - در هیچ آیه‌ای از قرآن نه به‌صورت صریح و نه حتی اشاره و ضمنی نیامده است! از جمله عصمت پیامبر اسلام(ص)، خلافت خلفای ثلاثه یا مسئله عدالت صحابه که از اصول اساسی اهل سنت و از نماز مهم‌تر است.

شبهه چهارم: تناقض در روایات

برخی وهابیون با استناد به روایتی از امام علی(ع)، به نقل از پیامبر(ص)، مبنی بر اصل بودن شهادت به توحید و فرعیت ولایت، این روایت را نقیض و مخالف روایات دال بر پذیرش ولایت، به عنوان شرط قبولی اعمال، معرفی کرده‌اند؛ زیرا در این روایت، توحید اصل و اساس دین به شمار رفته و محبت و ولایت اهل بیت(ع) فرع و مشروط به توحید دانسته شده است.

نقد و بررسی

همان‌طور که از مطالب پیشین روشن شد، شیعه هرگز قائل نیست که ولایت اصل و اساس دین و مهم‌تر و اساسی‌تر از توحید و شهادتین است؛ بلکه به اعتقاد شیعه، توحید اصل و اساس دین بوده و نبوت و ولایت از توابع آن و در طول و ادامه آن است. اساساً بدون توحید و نبوت، ولایت معنایی ندارد. استناد این مطلب که شیعه ولایت را اصل و اساس دین می‌شمارد، تهمت و افترایی بیش نیست.

روایتی که وهابیون برای نشان دادن تناقض با روایات دال بر پذیرش ولایت، به عنوان شرط قبولی، بدان تمسک کرده‌اند، چنین است: «حَدَّثَنَا أَيُّوبُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سِمْطٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبِي يَقُولُ سَمِعْتُ عَلِيَّ بْنَ أَبِي طَالِبٍ(ع) يَقُولُ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ(ص) يَقُولُ لَمَّا نَزَلَتِ الْآيَةُ ﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى﴾ قَالَ جَبْرَئِيلُ(ع) يَا مُحَمَّدُ إِنَّ لِكُلِّ دِينٍ أَصْلًا وَ دِعَامَةً وَ فَرْعاً وَ بُنْيَاناً وَ إِنَّ أَصْلَ الدِّينِ وَ دِعَامَتَهُ قَوْلُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ إِنَّ فَرْعَهُ وَ بُنْيَانَهُ مَحَبَّتُكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ فِيمَا وَافَقَ الْحَقَّ وَ دَعَا إِلَيْهِ».

هنگامی آیه مودت نازل شد، رسول خدا(ص) فرمود که جبرئیل گفت: «ای محمد(ص) برای هر دینی اصل و رکن و اساسی است و نیز فرع و بنیان (بنایی) است. به‌راستی اصل و اساس دین کلمه ﴿لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ﴾ است و فرع و بنیان آن، محبت شما اهل بیت(ع) در آنچه موافق حق و دعوت به سوی آن است.

بر اساس این روایت، اصل و اساس دین توحید، و فرع و بنای آن محبت اهل بیت(ع) است. این همان عقیده صحیح شیعه است و غیر از این افترا و تهمت به شیعه یا غلو در حق اهل بیت(ع) است که از آن نهی شده است.

این‌گونه شبهات ناشی از عدم درک و تبیین صحیح روایات دال بر شرطیت ولایت برای قبولی اعمال است. روایات مذکور هرگز ولایت را اصل و اساس دین معرفی نمی‌کنند؛ بلکه همان‌طور که در نوشتار حاضر بارها تأکید شد، ولایت را در طول و ادامه توحید و نبوت معرفی و معنا می‌کنند؛ نه مقدم بر آنها.

وهابیون پنداشته‌اند که شیعیان معتقدند ولایت و محبت اهل بیت(ع) اصل و اساس دین و مقدم بر توحید است. ازاین‌رو روایت فوق را متناقض با عقیده آنان دانسته‌اند؛ درحالی‌که این تناقض ناشی از عدم درک صحیح آنان از روایات مزبور است.

چطور شیعیان و پیروان اهل بیت(ع) می‌توانند ولایت را اصل و اساس دین و مقدم بر توحید به شمار آورند، درحالی‌که خود ائمه(ع) در روایات فراوانی خط بطلان بر این عقیده کشیده‌اند؛ از جمله: «عَنْ عَمْرِو بْنِ خَالِدٍ: عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ(ع) قَالَ: «يَا مَعْشَرَ الشِّيعَةِ- شِيعَةِ آلِ مُحَمَّدٍ- كُونُوا النُّمْرُقَةَ الْوُسْطى‌، يَرْجِعُ إِلَيْكُمُ الْغَالِي، وَ يَلْحَقُ بِكُمُ التَّالِي... ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَيْنَا، فَقَالَ: «وَ اللَّهِ، مَا مَعَنَا مِنَ اللَّهِ بَرَاءَةٌ، وَ لَا بَيْنَنَا وَ بَيْنَ اللَّهِ قَرَابَةٌ، وَ لَا لَنَا عَلَى اللَّهِ حُجَّةٌ، وَ لَا نَتَقَرَّبُّ إِلَى اللَّهِ إِلَّا بِالطَّاعَةِ، فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مُطِيعاً لِلَّهِ، تَنْفَعُهُ وَلَايَتُنَا؛ وَ مَنْ كَانَ مِنْكُمْ عَاصِياً لِلَّهِ، لَمْ تَنْفَعْهُ وَلَايَتُنَا، وَيْحَكُمْ لَاتَغْتَرُّوا، وَيْحَكُمْ لَاتَغْتَرُّوا». امام باقر(ع) فرمود: «ای جماعت شیعیان آل محمد(ص) شما تکیه‌گاه به میانه باشید تا آن‌که غلو کرده به شما رجوع کند و آن‌که عقب مانده به شما ملحق شود».... پس از آن، رو به ما کرد و فرمود: «به خدا قسم که با ما برائت و آزادی از خداوند (یعنی از سخط و عذاب او) نیست، بین ما و خداوند خویشاوندی نیست، ما بر خداوند حجتی نداریم و تقرب به خدا حاصل نکنیم مگر به اطاعت و فرمانبرداری. هر کس از شما مطیع خداوند باشد، ولایت و دوستی ما برای او سودمند است و هر کس از شما فرمانبردار خدا نباشد، ولایت ما برای او نفعی نرساند. وای بر شما، مغرور نشوید؛ وای بر شما، مغرور نشوید».

طبق این گونه احادیث، ولایت در رتبه بعد از توحید و اطاعت خداوند قرار دارد و بدون توحید و اطاعت از خدا سودی ندارد. بنابراین ولایت و امامت ائمه اثنا عشر(ع) در طول و ادامه توحید و نبوت است و هرگز مقدم بر آنها نیست.

شیعیان معتقدند که قبولی اعمال افزون بر اینکه مشروط به باور به توحید و نبوت است، مشروط به اعتقاد به ولایت نیز هست و تا ولایت ائمه(ع) پذیرفته نشود، شرایط قبولی اعمال کامل نبوده و لذا اعمال مقبول نخواهد شد.

شبهه پنجم: امم سابقه و ولایت اهل بیت(ع)

برخی از وهابیون این شبهه را مطرح کرده‌اند که بنا بر اعتقاد شیعه به ولایت اهل بیت(ع) و شرطیت آن برای قبولی اعمال، گناه امم سابقه که اطلاعی از ولایت و امامت اهل بیت(ع) نداشتند، چیست؟

نقد و بررسی

به نظر می‌رسد این سؤال و شبهه به صورت ابتدایی و بسیار ناشیانه مطرح شده است؛ چراکه با اندک تأملی پاسخ آن روشن می‌شود. پاسخ این پرسش این است که امم سابقه هیچ تکلیفی نسبت به ولایت و امامت اهل بیت(ع) ندارند؛ چراکه اصل امامت و ولایت اهل بیت(ع)، فرع نبوت پیامبر اسلام(ص) و در ادامه آن است. در واقع هر پاسخی که درباره تکلیف امم سابقه به نبوت و رسالت پیامبر اسلام(ص) و اصل دین اسلام ارائه شود، همان پاسخ درباره ولایت و امامت نیز قابل ارائه خواهد بود.

در حقیقت این اشکال و سؤال، از فهم غلط و تفسیرهای نادرست نسبت به ولایت و امامت اهل بیت(ع) نشئت گرفته است. اشکال‌کننده پنداشته است که ولایت اصل دین است و توحید و نبوت فرع آن است. در این صورت امم سابقه که اطلاعی از آن نداشتند، به اصل دین دسترسی نداشته و از آن محروم بوده‌اند. ازاین‌رو اعمالشان نیز پذیرفته نیست؛ درحالی‌که شیعه هرگز چنین تفسیری از ولایت و توحید نداشته و ندارد و این تهمت و افترایی است که وهابیون نسبت به شیعه مطرح کرده‌اند.

اساساً امم سابقه، به حکم عقل مبنی بر قُبح تکلیف و عقاب بدون بیان، هیچ تکلیفی نسبت به ولایت اهل بیت(ع) ندارند؛ چراکه ولایت اهل بیت برای آنها مطرح و بیان نشده و به دست آنها نرسیده بود تا آنها مکلف به آن باشند. ازاین‌رو تکلیف به ولایت نسبت به امم سابقه، تکلیف بلابیان خواهد بود که به حکم عقل قبیح است. بر اساس عدم تکلیف امم سابقه به ولایت، عقاب و مجازات آنها بر عدم اعتقاد به ولایت نیز عقاب بلابیان خواهد بود که آن هم به حکم صریح عقل قبیح و ظلم است.

نتیجه‌گیری

با توجه به مطالبی که بیان شد، روشن شد که مراد از شرطیت ولایت برای قبولی اعمال، به هیچ وجه به معنای تقدم و ترجیح ولایت بر توحید یا نبوت نیست؛ بلکه به این معناست که پذیرش اعمال، به غیر از اعتقاد به توحید و نبوت رسول اکرم(ص) شرط دیگری نیز دارد که اعتقاد و باور به ولایت و امامت ائمه اثنا عشری(ع) است و این مطلب به صراحت از منابع روایی قابل استنباط و درک است. اما معاندان و مخالفان شیعه، به‌ویژه وهابیت، این روایات را یا به‌صورت صحیح و دقیق درک و فهم نکردند یا به‌جهت عنادشان تفسیر و تبیین غیرصحیحی از آن ارائه کردند. به همین جهت، شبهاتی را مطرح و به زعم خود، مکتب شیعه را زیر سؤال برده و آن را متهم به بدعت و افترا و کذب کردند. البته با بررسی این شبهات روشن شد که همه آنها از تبیین غلط و عدم درک صحیح این‌گونه روایات ناشی شده است و هیچ یک بر اعتقاد شیعه، مبنی بر شرطیت اعتقاد به ولایت برای قبولی اعمال وارد نیست.

منابع

1. امام خمینی، ولایت فقیه
2. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج۳
3. مصباح یزدی، محمد تقی، در پرتو ولایت
4. مصباح یزدی، محمد تقی، حکیمانه‌ترین حکومت
5. مصباح یزدی، محمد تقی، راه و راهنماشناسی
6. جوادی آملی، عبدالله، ولایت در قرآن
7. جوادی آملی، عبدالله، توحید در قرآن
8. جوادی آملی، عبدالله، ولایت فقیه
9. فرهنگ شیعه
10. محمدی، مسلم، فرهنگ اصطلاحات علم کلام
11. اکبری و یوسفی، ولایت از دیدگاه علامه طباطبایی
12. جمعی از نویسندگان، امامت‌پژوهی
13. فروتن، اباصلت، مرادی، علی اصغر، واژه‌نامه فقه سیاسی
14. نصرتی، علی اصغر، نظام سیاسی اسلام
15. مهدوی، اصغرآقا و کاظمی، سید محمد صادق، کلیات فقه سیاسی
16. ضرابی‌ها، محمد ابراهیم، مقام ولایت و نسبت آن با نبوت و رسالت در عرفان، فصلنامه علمی پژوهشی پژوهش‌های اعتقادی ـ کلامی، زمستان ۱۳۹۷
17. نجفی، سید محمد، ولایت زن در کتاب و سنت، فصلنامه تخصصی طهورا، سال سوم بهار ۱۳۸۹ شماره ۵
18. فاریاب، محمد حسین، نقش امام در تشریع، دریافت و تفسیر دین، مطالعات اسلامی، فلسفه و کلام، سال ۴۷، شماره ۹۴، بهار و تابستان ۱۳۹۴
19. امیدی‌فرد، عبدالله، حق تشریع، فصلنامه علمی پژوهشی دانشگاه قم، سال هشتم، شماره دوم
20. باذلی، رضا، مقاله «پذیرش ولایت ائمه شرط قبولی اعمال»، موسوعه رد شبهات ج۱۶