وظایف عام مسلمانان نسبت به امام مهدی چیست؟ (پرسش)

وظایف عام مسلمانان نسبت به امام مهدی چیست؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ مهدویت
مدخل بالاتر	مهدویت / غیبت امام مهدی / وظایف و تکالیف مسلمانان در عصر غیبت
مدخل اصلی	وظایف عام منتظران

وظایف عام مسلمانان نسبت به امام مهدی چیست؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث مهدویت است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی مهدویت مراجعه شود.

پاسخ جامع اجمالی

* _{پاسخ جامع به این پرسش، برگرفته از تمامی پاسخ‌ها ودیدگاه‌های متفرقه اندیشمندان و نویسندگانی است که تصویر و متن سخنان آنان در ذیل دیده می‌شود:}

امینی	جوادی آملی	فاضل لنکرانی	سلیمیان	دیرباز	تونه‌ای	هرنجی	هدایتی

چیستی وظایف عام

• منظور از وظایف عام بیان وظیفۀ هر مسلمانی نسبت به امام خود است؛ با قطع نظر از اینکه امام او حضرت مهدی(ع) است یا غیر او و با قطع نظر از اینکه امام او در حال غیبت است یا حضور؛ زیرا این وظیفه مربوط به هر امام واجب‌الطاعه است و بدون شک، شامل امام مهدی (ع) نیز می‌‌شود. منتظران واقعی می‌‌دانند در زمان غیبت، برای حرکت به سمت ظهور، موانع و آسیب‌های فراوانی وجود دارد و گذشتن از این موانع و آسیب‌ها برای منتظر، محقق نمی‌شود مگر اینکه منتظر، برنامه ای برای عبور از این موانع داشته باشد. به عبارتی دیگر وظایف عام، علاوه براینکه سبب رفع موانع برای حصول ظهور امام می‌‌شود، انجام آنها در زمان غیبت هم موجب رضایت امام عصر(ع) و هم سبب نزدیکی فرج ایشان می‌‌شود و در زمان حضور موجب رضایت مندی خداوند و امام خواهد شد.

وظایف عام مسلمانان

• انسان مسلمان نسبت به امام خود وظایف زیرا را باید انجام دهد:

وظایف الزامی

1. امام‌شناسی (شناخت و معرفت امام مهدی(ع)): یکی از مهم‌ترین تکالیف مسلمانان پس از معرفت به خدا و رسول او با توجه به احادیث، معرفت و شناخت امام معصوم(ع) است، چنانکه امام صادق(ع) خطاب به فضیل فرمود: «امام خود را بشناس که اگر امام خود را شناختی، دیر و زود شدن این امر(ظهور)، آسیبی به تو نخواهد رساند». البته این شناخت نسبت به امام غائب در جایگاه ویژه قرار می‌‌گیرد چراکه در زمان غیبت امام، شبهه‌ها و فتنه‌های فراوانی وجود دارد و برای رهایی از این فتنه‌ها شخص منتظر نیاز به شناخت امام دارد. بر این اساس شناخت امام به خصوص شناخت امام عصر جزء وظایف اصلی مسلمانان است.
2. تولی امام (ولایت‌پذیری از امام مهدی(ع): تولی (پذیرش ولایت) نسبت به معصومان (ع) یکی از مواردی است که اهل بیت (ع) در روایات متعددی مسلمانان را در دوران غیبت به آن سفارش کرده‌اند. به عنوان نمونه امام صادق(ع) فرمودند: «خداوند دستور به پذیرش ولایت ائمه (ع) داده که در آیه ﴿وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا﴾ به آنها تصریح می‌نماید: و آنان را پیشوایانی قرار دادیم که به فرمان ما، مردم را هدایت می‌کردند. اینهایند که ولایت و اطاعت آنها لازم است». تولی می‌‌تواند شامل موارد زیر باشد:
   1. انحصار ایمان به امامت و ولایت امام: بعد از شناخت و معرفت نسبت به امام، تکلیف یک مسلمان، ایمان آوردن و پذیرش امام است که هر چه شناخت از امام عمیق‌تر و صحیح‌تر باشد، درجات ایمان و اعتقاد افزایش می‌‌یابد. امام زین العابدین (ع) می‌‌فرماید: «کسی که در زمان غیبت قائم ما بر ولایت ما ثابت قدم باشد، خداوند اجر هزار شهید مانند شهیدان بدر و احد را به او عطا خواهد کرد».
   2. محبت و مودت: یکی از وظایف مهم مسلمانان در هر عصر و زمانی، محبت و دوستی با اهل بیت است و این قانون در زمان غیبت امام معصوم هم بدون خدشه ای باید اجرا شود؛ اما چون در زمان غیبت، مسلمانان به امام معصوم دسترسی ندارند. اظهار اشتیاق نسبت به دیدن امام؛ تشکیل مجالس به یاد او همراه با ذکر فضایل و مناقب حضرت؛ اندوه و گریستن در فراق او نمونه‌هایی از محبت نسبت به امام(ع) است.
   3. تعالی فرهنگ، مدیریت، شهامت و شجاعت: تعالی سطح فرهنگ، تعقل و فهم عمومی، زمینه ای بسیار موثر برای درک امام و همچنین موجب تسریع ظهور حضرت می‌‌شود و می‌‌توان گفت این تعالی یکی از مهمترین وظایف مسلمانان در عصر غیبت است.
   4. اطاعت و نصرت او: امام زمان (ع) احیا کنندۀ آموزه‌های نورانی قرآن و معارف پیامبر اکرم و ائمه هدی (ع) است و رهاورد ایشان همان اسلام ناب و معارف والای پیامبر اسلام (ص) است و اگر چه ایشان غایب هستند ولی اراده و فرمانشان در میان همۀ خلایق جاری است؛ بنابراین، دستورات حضرت را باید شناخت و فرمان‌هایش را اطاعت کرد. امام صادق (ع) می‌‌فرماید: «خوشا به حال دوستان قائم ما که در غیبتش ظهور او را انتظار می‌کشند و در ظهورش از او اطاعت می‌کنند». اطاعت امام مستلزم چند وظیفه الزامی کلی است:
      1. پرهیزگاری و رعایت تقوای الهی: تهذیب نفس یکی از وظایف مسلمانان از چنان اهمیتی برخوردار است که اعمال ناشایست و گناهان از اسباب طولانی شدن غیبت و دوری شیعیان از لقای امام شمرده شده است. ترک تعلقات مذموم دنیوی و همچنین مبارزه با شیاطین جن انس به منظور ایجاد اخلاق حسنه و اسلامی زمینۀ مناسبی برای طهارت روح و پاکی انسان منتظر است؛ این امر سبب می‌‌شود فرد مسلمان بتواند وظیفه‌اش که همان رضایت امام عصر(ع) در زمان غیبت است را محقق کند.
      2. اقتدا به سنت و سیره امام: از ویژگی‌های اخلاقی مؤثر در بُعد اجتماعیِ سبک زندگی زمینه ساز ظهور موعود، می‌‌توان به دعوت دیگران به همانندسازی (الگوپذیری) با اخلاق حسنه و مکارم اخلاق امام(ع) و عمل به آنچه امام(ع) آن را دوست دارد و دوری نسبت به آنچه از عمل به آن ناراحت می‌‌شود، اشاره نمود. یکی از موارد الگوگیری از امام می‌‌تواند مبارزه با انحراف‌ها و بدعت‌ها باشد.
      3. تبری از طاغوت: یکی دیگر از وظایف مهم مسلمانان در قبال امام که بدون آن ولایت کامل نمی‌شود، مسألۀ تبری و بیزاری جستن از دشمنان امام است. همان‌گونه که پذیرش ولایت اهل بیت (ع) وظیفه است، برائت از دشمنان اهل بیت نیز یک وظیفه به شمار می‌آید. امر به معروف و نهی از منکر هم در همین قالب ای می‌‌گیرد.
      4. مرابطه: یعنی در زمان غیبت، مسلمین وظیفه دارند برای جلوگیری از هجوم دشمنان، در مرزهای کشور اسلامی و یا هر موضعی که احتمال بروز حمله‌ای علیه مسلمانان می‌رود، به حالت آماده‌باش باشند.

وظایف غیرالزامی

1. زیارت امام و به یاد او بودن: یکی از وظایف و مسؤولیت‌های مهم مسلمانان درباره حضرت مهدی (ع)، بزرگداشت نام و یاد آن حضرت در همه زمان‌ها و مکان‌ها و فراموش نکردن ذکر اوست چراکه هر کس چیزی را دوست بدارد، همواره نام آن را بر زبان دارد. امام کاظم (ع) دربارۀ غیبت امام زمان (ع) فرمود: «خودش از دیدگان مردم پنهان می‌شود ولی یاد او از دل‌های مؤمنان مخفی نمی‌شود»
2. دعا برای امام: دعا و مناجات یکی از وظایف تفکیک‌ناپذیر زندگی و فرهنگ انسانِ مسلمان و از نشانه‌های روشن انتظار واقعی است. حضرت مهدی (ع) فرموده‌اند: «برای تعجیل فرج بسیار دعا کنید که فرج شما همان است». هرچند امام به دعای ما نیازی ندارد، اما دعا برای حضرت نوعی ارتباط معنوی و قلبی با ایشان است. دعاهای زیادی در باب ظهور امام و ثواب انتظار رسیده است. از جمله: دعای عهد، دعای عظم البلاء؛ دعای اللهم کل لولیک و....
3. اقتدا به سنت و سیره امام در امور استحبابی: از ویژگی‌های اخلاقی مؤثر در بُعد اجتماعیِ سبک زندگی زمینه ساز ظهور موعود، می‌‌توان به دعوت دیگران به همانندسازی (الگوپذیری) با اخلاق حسنه و مکارم اخلاق امام(ع) و عمل به آنچه امام(ع) آن را دوست دارد و دوری نسبت به آنچه از عمل به آن ناراحت می‌‌شود، اشاره نمود. یکی از موارد اقتدا می‌‌تواند دستگیری از ضعفا و فقیران باشد. این عمل در همۀ زمان‌ها، کاری ارزشمند است اما به سبب غیبت امام، در دوران غیبت ارزش بیشتری دارد.
4. اعمال عبادی به نیابت از امام: مسلمانان می‌‌توانند برخی از اعمال را به نیت امام زمان(ع) انجام دهند مانند: دادن صدقه برای سلامتی او؛ انجام حج به نیابت از امام و غیره.

پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه

 با کلیک بر «ادامه مطلب» پاسخ باز و با کلیک بر «نهفتن» بسته می‌شود:  

۱. آیت‌‌الله امینی؛

ابراهیم امینی آیت الله ابراهیم امینی، در کتاب «دادگستر جهان» در این‌باره گفته است: «دانشمندان وظائفی را تعیین کرده و در کتاب‌ها نوشته‌اند. مانند: دعا کردن به آنحضرت، صدقه دادن برای او، حج کردن و حج دادن به نیابت او، استعانت و استغاثه به آنجناب و نظائر اینها. البته همه اینها در جای خویش نیکوست و احتیاجی به بحث ندارد. مهمترین وظیفه‌ای که در روایات وارد شده و احتیاج به توضیح دارد انتظار فرج است. لکن تا حدودی مورد غفلت واقع شده و بحث کافی در آن به عمل نیامده است. راجع به فضیلت انتظار فرج روایات بسیاری از ائمه اطهار صادر شده و در کتاب‌های حدیث موجود است. از باب نمونه: حضرت صادق (ع) فرمود: کسیکه با ولایت ما اهل بیت بمیرد در حالی که منتظر فرج باشد مانند کسی است که در خیمه قائم باشد. حضرت رضا (ع) به واسطه پدرانش از رسول خدا (ص) روایت کرده که فرمود: بهترین اعمال امت من انتظار فرج است‌. علی بن ابی‌طالب (ع) فرمود: کسی که در انتظار دولت ما باشد مانند کسی است که در راه خدا به خون خویش بغلتد. حضرت رضا (ع) فرمود: صبر و انتظار فرج چقدر خوبست؟! آیا نشنیدند که خدا در قرآن می‌فرماید: شما در انتظار باشید منهم در انتظار خواهم بود؟ پس بردبار باشید زیرا فرج، بعد از نومیدی خواهد رسید. کسانیکه پیش از شما بودند از شما بردبارتر بودند.(...) مهمترین وظیفه مسلمانان در زمان غیبت امام زمان این است که اولا در اصلاح نفوس خودشان کوشش و جدیت کنند، به اخلاق نیک اسلامی آراسته شوند، به وظائف فردی خودشان عمل نمایند و احکام و دستورات قرآن را به کار بندند. ثانیا احکام و برنامه‌های اجتماعی اسلام را استخراج کنند و در بین خودشان به‌طور کامل اجرا سازند. به واسطه اجرای برنامه‌های اقتصادی اسلام مشکلات اقتصادی خودشان را حل کنند و با فقر و بیکاری و تمرکز ثروت‌های غیرمشروع مبارزه نمایند و با به‌کار بستن قوانین نورانی اسلام جلو ظلم و بیدادگری را حتی المقدور بگیرند. به‌طور خلاصه احکام و برنامه‌های سیاسی و اجتماعی و اقتصادی و حقوقی و عبادی اسلام را به‌طور کامل در بین خودشان اجرا نمایند و نتائج درخشان آن را عملا در پیش جهانیان مجسم سازند. در تحصیل دانش و صنایع جدیت نمایند و غفلت و سستی و عقب‌افتادگی سابق خودشان را جبران کنند. نه تنها خودشان را به کاروان تمدن بشری برسانند بلکه از هرجهت بر جهانیان تقدم جویند. عملا به جهانیان بفهمانند که احکام و قوانین نورانی اسلام می‌تواند مشکلاتشان را حل کند و سعادت دو جهانی آنان را تضمین نماید. با به‌کار بستن قوانین و برنامه‌های نورانی اسلام یک دولت نیرومند و مقتدر اسلامی به وجود آورند و به‌عنوان یک ملت متمدن و نیرومند و مستقل اسلامی در صفحه گیتی ظاهر شوند. نیروی شرق و غرب را مهار کنند و مقام رهبری جهانیان را اشغال نمایند. در تقویت نیروی دفاعی و تحکیم قوای نظامی و تهیه سلاح‌های جنگی تا سرحد قدرت بکوشند. ثالثا طرح‌ها و برنامه‌های سیاسی و اقتصادی و اجتماعی اسلام را استخراج کنند و به سمع جهانیان برسانند. ارزش و مزایای برنامه‌های خدایی را برای بشریت به اثبات رسانند. افکار جهانیان را برای پذیرفتن قوانین خدایی آماده سازند، اسباب و مقدمات حکومت واحد جهانی اسلام و مبارزه با ظلم و بیدادگری را آماده نمایند. کسانی را که در این راه سعی و کوشش می‌نمایند و برای پیشبرد هدف مقدس امام زمان و تهیه اسباب و مقدمات نهضت و قیام آن‌جناب جدیت می‌کنند، می‌توان منتظر فرج خواند و درباره‌شان گفت خودشان را برای ظهور و قیام مهدی دادگستر آماده می‌سازند. چنین افراد فداکار و کوشایی را می‌توان گفت مانند کسانی هستند که در میدان جنگ در خون خویش می‌غلتند.(...)ابو بصیر می‌گوید: روزی امام صادق (ع) به اصحابش فرمود: آیا شما را خبر ندهم به چیزی‌که خدا اعمال بندگانش را جز به آن قبول نمی‌کند؟ ابو بصیر عرض کرد: بفرمایید. فرمود: شهادت به یگانگی خدا و پیمبری محمد و اعتراف به دستورات خدا و دوستی با ما و بیزاری از دشمنانمان و تسلیم در مقابل ائمه و پرهیزکاری و جدیت و آرامش و در انتظار قائم بودن. سپس فرمود: برای ما دولتی است که هروقت خدا بخواهد تأسیس خواهد شد. هرکس میل دارد که از اصحاب و یاران قائم ما باشد باید در انتظار فرج باشد. پرهیزکاری را شیوه خویش کند به اخلاق نیک آراسته گردد و در همان حال در انتظار قائم ما بسر برد. اگر چنین بود و پیش از قیام قائم مرگش فرارسید به اجر و ثواب کسانی که قائم را درک می‌کنند نائل خواهد گشت. ای شیعیان جدیت و کوشش نمایید و منتظر ظهور آنجناب باشید، ای گروهی که مورد توجه و رحمت خدا واقع شده‌اید پیروزی گوارایتان باد».

۲. آیت‌‌الله جوادی آملی؛

عبدالله جوادی آملی آیت‌‌الله عبدالله جوادی آملی، در کتاب «امام مهدی موجود موعود» در این‌باره گفته است: «امام شناسی: (...)شناخت امامت و امام، اولین وظیفه مؤمن اهل انتظار است، که بر اساس معرفت توحید و شناخت نبوت استوار می‌گردد، چون دانستیم پیامبر خلیفه خداوند است و بر اساس امر و وحی او سخن می‌گوید و کار می‌کند، آن‌گاه می‌بایست امام را در پرتو معرفت پیامبر بشناسیم، وگرنه می‌پنداریم مسئله امامت را می‌توان تحت لوای سقیفه به سامان رسانید. تخلق به کرائم اخلاقی: (...) آن که دین و اخلاقش را به شیطان بفروشد، شیطان تمام هویت انسانی او را می‌ستاند و چون چنین کرد، همه را در مسیر تباب و تباهی خویش هزینه خواهد کرد و آن‌گاه چنین انسانی مصداق بارز ﴿خَسِرَ الدُّنْيَا وَالآخِرَةَ﴾ خواهد بود. ترک تعلق به مظاهر دنیای مذموم، زمینه طهارت روح و پاکی ضمیر انسان منتظر را فراهم می‌آورد؛ آن‌گاه به لطف خدای سبحان صاحب شامه‌ای می‌شود که عطر دل‌انگیز حضور مولای خویش را استشمام می‌کند و مستانه می‌سراید: "سحر از بسترم بوی گل آیو". تعالی فرهنگ، مدیریت، شهامت و شجاعت: (...)تعالی سطح فرهنگ، تعقل و فهم عمومی، نخستین زمینه لازم جهت ادراک پیام انسان کامل و ظهور ولی مطلق خداست و این مهم از گرانمایه‌ترین وظایف منتظران آن حضرت است. اقتدا به سنت و سیره پیامبر و امامان (ع):امام عصر (ع) احیا کننده آموزه‌های نورانی قرآن و معارف پیامبر اکرم و ائمه هدی (ع) است».

۳. آیت‌الله فاضل لنکرانی؛

محمد جواد فاضل لنکرانی آیت‌الله محمد جواد فاضل لنکرانی، در کتاب «گفتارهای مهدوی» در این‌باره گفته است: «یکی از وظائف منتظران واقعی این است که در زمان غیبت کبری باید بدانند که در محضر امام معصوم (ع) هستند و تمام اعمالشان به امام (ع) عرضه می‌شود؛ از این رو، باید بررسی نمایند که امام (ع) از آنان چه می‌خواهد و چه توقعاتی دارد؟ آیا امام (ع) از منتظران می‌خواهد که او را صرفاً ببینند، یا این‌که چیزی بیشتر از دیدن را از آنان می‌خواهد؟ آیا امام (ع) از منتظران می‌خواهد که تنها در کنار او باشند، یا این‌که چیزی بیشتر از این را از آنان می‌طلبد؟ آیا امام (ع) از منتظران می‌خواهد که فقط به او اعتقاد داشته باشند، یا این‌که چیزی بیشتر از اعتقاد را از آنان می‌خواهد؟ در جواب باید گفت، پر واضح است که امام (ع) از منتظران راستین اصلاح معرفت در حوزه بینش، تصحیح امیال عاطفی در حوزه گرایش و انجام عمل صالح را در حوزه کنش می‌خواهد؛ به عنوان مثال در حوزه بینش "تسلیم بودن" را، در حوزه گرایش "علاقه داشتن" و "سرشار بودن قلب از محبت او" را و در حوزه کنش "حضور موثر در اجتماع و فعالیت‌های جمعی" را می‌طلبد و می‌خواهد. بنابراین طبق این بیان، منتظر واقعی، نه تنها منزوی نیست و دست روی دست نمی‌گذارد و منکر وظایف و تکالیفش نمی‌شود، بلکه همواره در سه حوزه مورد اشاره به پالایش افکار، گفتار، رفتار و کردار خویش می‌پردازد. آری معتقدانی که می‌گویند منتظران در زمان غیبت، وظیفه‌ای ندارند و باید صبر کنند که حضرت مهدی (ع) خود بیاید تا امور را اصلاح کند، منتظر واقعی نیستند. اخبار رسول خدا (ص) از مقاتله و مقابله بین حق و باطل تا ظهور حضرت مهدی (ع) تا قیامت؛ در این زمینه روایتی از رسول خدا (ص) درباره یکی از وظائف کنشی منتظران واقعی، در منابع روایی شیعه و اهل سنت ذکر شده است که جابر بن عبدالله انصاری از پیامبر اکرم (ص) نقل می‌کند که فرموده‌اند: «"لا تَزَالُ طَائِفَةٌ مِنْ أُمتِی تُقَاتِلُ عَنِ الْحَق حَتی ... ینْزِلُ عَلَی الْمَهْدِی [(ع)] ..."» در نزاع بین حق و باطل، گروهی از امت رسول خدا (ص) دائماً برای حق و دفاع از حق مقاتله و جنگ می‌کنند. تا اینکه حضرت ظهور کند. همان‌طور که گفته شد در منابع روایی شیعه، جناب عماد الدین طبری آملی(م ۵۵۳ﻫ. ق) در کتاب "بشارة المصطفی (ص) لشیعة المرتضی"، نیز این روایت را تقریباً با همین تعبیر از جناب جابر بن عبدالله انصاری نقل کرده است؛ زیرا یکی از نقاط مشترک بین معارف شیعی و اهل سنت در بسیاری از کلیات، همین قضیه مهدویت است، که پیامبر اکرم (ص) به جابر بن عبدالله انصاری فرمود: «"لَا تَزَالُ‌ طَائِفَةٌ مِنْ‌ أُمتِی‌ یقَاتِلُونَ‌ عَلَی‌ الْحَقِ‌ ظَاهِرِینَ‌ إِلَی‌ یوْمِ‌ الْقِیامَةِ"» حال سؤال این است که ریشه‌ این مبارزه به چه چیزی برمی‌گردد؟ پاسخ این است که قطعاً ریشه این مبارزه، به انتظار حقیقی بر می‌گردد. زیرا مطابق این روایت، منتظر واقعی کسی است که همواره در مقابل ظلم و باطل در حال کارزار و جنگ است و نمی‌تواند آرام بنشیند و ببیند که کفر و الحاد، هر روز برای این‌که بشر را نابود کند و دین را از او بگیرد، برنامه‌ریزی می‌کند. به عبارت دیگر، منتظر واقعی آن کسی نیست که می‌گوید: "چون حجت خدا (ع) غایب است، از این رو، من در برابر ظلم نمی‌توانم یا نباید کاری بکنم!" هر چند متأسفانه مشاهده می‌شود که امروزه برخی از افراد به چنین مغالطاتی تمسک می‌جویند و می‌گویند: چون معصوم (ع) حضور ندارد، لذا ما نباید هیچ کاری کنیم! و این قدر مسئله را خراب می‌کنند که حتی در بحث امر به معروف و نهی از منکر و یا در مساله حدود اسلامی نیز معتقد می‌شوند که اجرا کردن حدود اسلامی در زمان غیبت، بر خلاف فرهنگ انتظار بوده و درست نیست! یعنی قائل می‌شوند که برای اجرای حدود اسلامی باید تا زمان ظهور حضرت مهدی (ع) صبر نمود! به کلامی روشن‌تر، این عده به صورت غیر مستقیم می‌گویند "باید هزاران سال، احکام اسلام را دفن نمود تا حضرت مهدی (ع) ظهور نمایند"!؟ حال سؤال این است که آیا واقعاً نظر این عده، خواسته خداوند متعالست؟ آیا از نظر دین اسلام و مرام مسلمانی صحیح است که ادعا شود تا زمانی که حضرت مهدی (ع) ظهور نفرموده است، هیچ مسلمانی در قبال احکام اجتماعی، سیاسی، قضایی اسلام، وظیفه‌ای ندارد؛ و البته اگر برخی به این پرسش، پاسخ مثبت دهند که متاسفانه در اوج مبارزات مردم مسلمان ایران و بعد در بدو پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی دادند، بدیهی است که دیگر از اسلام و مسلمانی هیچ چیزی باقی نمی‌ماند؟ در حالی‌که به تصریح این روایت و نیز سایر احادیث، جنگ بین حق و باطل تا زمان ظهور حضرت مهدی (ع) بر قرار است، یعنی تا باطل هست باید با آن مقابله کرد و از حقانیت حق دفاع نمود. همان‌طور که ذکر شد در اوایل پیروزی انقلاب مقدس اسلامی ایران که به رهبری حضرت امام خمینی و روحانیت آگاه و بیدار و تبعیت مردم شریف ایران به وقوع پیوست، گروه‌هایی بودند که این افکار انحرافی را داشتند و متأسفانه در حال حاضر نیز فعال هستند؛ گروه‌هایی که با برداشت غلط از برخی روایات، اسلام را به نحوی معنا می‌کنند تا آن را از حقیقت و ماهیت اصلی‌اش تُهی کنند. اینان با کمال تعجب و بر خلاف روایتی که ذکر شد، معتقدند که "هر حکومتی قبل از حکومت حضرت بر پا شود، باطل است"! بنابراین جوانان عزیز و دانشجویان محترم باید همواره بیدار باشند تا این افکار پوسیده و منحرف، دوباره در جامعه اسلامی شیوع پیدا نکند. پس اگر کسی می‌خواهد که در هر زمان، جزو منتظران واقعی باشد، باید به آن‌چه رسول خدا (ص) در روایت نقل شده فرمودند، عمل کند؛ یعنی همواره باید با باطل مبارزه کند و از حق دفاع نماید و بر تشکیل و کمک به حکومت اسلامی اهتمام ورزد».

۴. حجت الاسلام و المسلمین سلیمیان؛

خدامراد سلیمیان حجت الاسلام و المسلمین خدامراد سلیمیان، در کتاب «درسنامه مهدویت» و مقاله «انتظار و منتظران» در این‌باره گفته است: «این وظایف، در سخنان معصومان(ع) در شمار تکالیف عصر غیبت یاد شده است؛ اما ویژه این دوران نیست و لازم است در همه زمان‌ها انجام شود. شاید ذکر آن‌ها در شمار وظایف دوران غیبت برای تأكید بوده است. برخی از این وظایف، بدین قرار است: شناخت امام هر زمان: از وظایفی که در هر زمان - به ویژه در عصر غیبت- برای پیروان آموزه‌های اسلامی مورد تأکید و سفارش واقع شده، تحصیل شناخت و معرفت امام آن زمان است. امام صادق(ع) خطاب به فضیل فرمود: "«" اِعْرِفْ إِمَامَكَ فَإِنَّكَ إِذَا عَرَفْتَ إِمَامَكَ لَمْ يَضُرَّكَ تَقَدَّمَ هَذَا اَلْأَمْرُ أَوْ تَأَخَّرَ "». پایداری در محبت اهل بیت(ع): یکی از وظایف مهم ما در هر عصر و زمان، محبت و دوستی با اهل بیت پیامبر(ص) در جایگاه دوستان خداوند است. در دورانغیبت واپسین پیشوای معصوم، به سبب پنهان زیستی امام، ممکن است عواملی انسان را از این وظیفه مهم دور سازد؛ از این رو در روایات، سفارش شده است که بر محبت به آن انوار مقدس پایدار باشیم. پرهیزگاری و رعایت تقوای الهی: پروای الهی، در همه زمانها بایسته و واجب است؛ اما در دوران غیبت به دلیل شرایط ویژه، برجستگی بیشتری دارد؛ چرا که در این دوران، عوامل فراوانی دست به هم داده تا انسانها را به بیراهه کشانده، گمراه سازند. پیروی از دستورهای پیشوایان معصوم(ع): از آنجا که همه امامان (ع) نور یگانه‌ای هستند، دستورها و فرموده‌های ایشان نیز یک هدف را دنبال می‌کند؛ بنابراین، پیروی از هر کدام، پیروی از همه آنهاست. در زمانی که یکی از آنها در دسترس نیست، دستورهای دیگران چراغ راه هدایت است. دستگیری از ضعفا و فقیران: کمک به فرودستان و محرومان در همه زمانها کاری بس ارزشمند است و در دین اسلام به آن سفارش شده است؛ اما به سبب غیبت امام، در دوران غیبت ارزش بیشتری دارد».

۵. حجت الاسلام و المسلمین دیرباز؛

عسکر دیرباز حجت الاسلام و المسلمین عسکر دیرباز ، در مقاله «روش‌های اثرگذاری انتظار در جامعه منتظر» در این‌باره گفته است: «ابراز عشق و علاقه‌ نسبت‌ به حضرت حجت(ع)؛ انتظار فرج او و دعا برای ظهورش؛ اظهار اشتیاق نسبت به دیدارشان؛ تشکیل مجالس به یاد او همراه با ذکر فضایل و مناقب حضرت؛ اندوه و گریستن در فراق او؛ انجام امور خیر به نیابت‌ از‌ او مانند خواندن نماز، طواف، زیارت پیامبر و امامان(ع)؛ دادن صدقه برای تداوم سلامتی او و رفع کسالت احتمالی از او؛ خوشحال کردن دوست‌داران او؛ تجدید بیعت متوالی و متناوب با او».

۶. آقای تونه‌ای (پژوهشگر معارف مهدویت)؛

مجتبی تونه‌ای آقای مجتبی تونه‌ای، در کتاب «موعودنامه» در این‌باره گفته است: «مرابطه این است که شخص مؤمن برای جلوگیری از هجوم و نفوذ مشرکان و کافران، در مرزهای کشور اسلامی و یا هرموضعی که از آن احتمال بروز حمله‌ای علیه مسلمانان می‌رود، به حال آماده‌باش و در کمین به سر برد به تعبیری، مرزداری است. این عمل در زمان غیبت امام معصوم (ع) مستحب بوده و فضیلت‌های بسیاری برای آن شمرده شده است. راوی می‌گوید: امام باقر (ع) به من فرمودند: منتهای زمان مرابطه نزد شما چند روز است‌؟ عرضه داشتم: چهل روز. حضرت فرمودند: ولی مرابطه ما مرابطه‌ای است که همیشه هست. علامه مجلسی در شرح این فرمایش امام می‌فرماید: بر شیعیان واجب است که خود را بر اطاعت امام برحق و انتظار فرج او، ملتزم سازند و برای یاری نمودنش مهیّا باشند. شیخ محمد حسن نجفی در کتاب "جواهر الکلام" در شرح این روایت می‌نویسد: مرابطه در این روایت به‌معنای انتظار فرج در تمام ساعات شبانه‌روز است؛ هم‌چنان‌که در بعضی از روایات نیز به این معنا اشاره شده است، نه مرابطه مصطلح در فقه. مرابطه سه قسم دارد: نگهداشتن سلاح و اسب و مانند این‌ها، در انتظار ظهور امام زمان (ع) و به امید یاری دادن ایشان در زمان ظهور است. این عمل از مستحبات دینی است. همان مرابطه مصطلح در کتاب جهاد است که تعریف آن در آغاز بحث آمده است. کمترین زمان این مرابطه سه روز و بیشترین آن چهل روز است. این مرابطه نیز چه در زمان ظهور و چه غیبت، مستحب است. این است که مؤمن با امام زمان خود مرابطه داشته باشد، یعنی خود را به رشته ولایت او ببندد و مرتبط‍‌ سازد. امام صادق (ع) فرمودند: بر معصیت‌ها صبر کنید و در شکیبایی و استقامت در انجام واجبات بر یکدیگر پیشی بگیرید و با امامان خود مرابطه داشته باشید. رمز این‌که شیعه باید هر لحظه آماده یاری امام خود باشد، شاید این است که زمان ظهور برای ما مشخص نیست و هر زمان که اراده خداوند تعلق بگیرد، ممکن است ظهور واقع شود». «مراقبه به این معنا است که مؤمن در تمام اعمال و در هرسخن خود، مراقب باشد و بداند که حضرت مهدی (ع) همه‌جا با اوست و هیچ‌گاه او را فراموش نمی‌نماید. زیرا حضرت فرموده است: "همانا بر احوال و اخبار شما آگاهیم و هیچ‌چیز از اوضاع شما بر ما پوشیده نیست" و نیز فرموده: "ما از رسیدگی و سرپرستی شما کوتاهی نمی‌کنیم و یاد شما را فراموش نکرده‌ایم". مراقبه، یکی از وظایف انسان منتظر در دوران غیبت است. براساس روایات، اعمال شیعه بر امام زمان (ع) عرضه می‌شود، به‌ویژه در روزهای دوشنبه، پنج‌شنبه. در این صورت بر شیعه لازم است، مراقب باشد و عملی را مرتکب نشود که حین عرضه اعمال، باعث شرمندگی او نزد امام(ع) شده و آن وجود نازنین را برنجاند.

۷. آقای هرنجی (کارشناس ارشد فقه)؛

منصور هرنجی آقای منصور هرنجی، در کتاب «انتظار و وظایف منتظران» در این‌باره گفته است: «انسان منتظر با بصیرت دینی که دارد و آگاهی‌ای که نسبت به زمان خود دارد، به خوبی می‌داند که حرکت به سوی ظهور حرکتی سخت با موانع فراوان می‌باشد وظایف عام شیعیان بعد از بیان تکالیف و وظائف منتظران در مباحث گذشته در اینجا مناسب است. وظایف عام شیعیان بعد از بیان تکالیف و وظایف منتظران که در مباحث گذشته ذکر گردید شامل موارد ذیل است که فهرست‌وار عرضه می‌گردد البته ممکن است بعضی از نکاتی که ارائه می‌گردد در مباحث گذشته نیز ذکر شده باشد. آشنایی با امام زمان(ع) و شناخت شخص او، و معرفت به شخصیت عظیم آسمانی‌اش. ادب‌ورزی در برابر نام مبارک او. علاقه‌مندی به حضرت مهدی(ع) و اشاعه عشق و محبت به او در جامعه. محزون بودن و گریستن و گریاندن به جهت فراق و غیبت او حضرت و بی‌تفاوت نبودن در برابر آن. اقامه مجالس به جهت بزرگداشت امام عصر(ع). شناخت اجمالی علایم و شرایط ظهور. صدقه دادن به نیابت از امام زمان(ع) و صدقه دادن برای سلامتی او. انجام حج، زیارات، طواف به نیابت از آن حضرت و حتی نایب گرفتن برای امام غایب در حج. تجدید بیعت مکرر با امام عصر(ع) مخصوصاً بعد از نماز صبح و در هر روز جمعه. هدیه دادن به آن حضرت، حداقل یک‌بار در سال مثل خرج کردن مال در مصارف مورد رضایت آن حضرت، اقامه مجلس او، کمک به فقرا به نیابت او. رسیدگی به حال شیعیان آن حضرت و شادمان نمودن مؤمنین. فرستادن صلوات و درود بر پیامبر و آل او. توسل به امام عصر(ع) و استغاثه به آن حضرت. صبر و تحمل نمودن اذیت‌ها و آزارهای دشمنان و مخالفین و مقابله با آنها در ابعاد اعتقادی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و نظامی در حد توان. اتحاد و هماهنگی با مؤمنین به جهت آمادگی برای نصرت امام عصر(ع) و تدارک ابزار لازم و آموزش فنون مورد نیاز جهت دفاع و یاری رساندن به آن حضرت. ترک گناه و معصیت و نیز هر عمل و رفتاری که موجبات ناراحتی آن حضرت را فراهم می‌کند و توبه کردن از کارهای ناشایست. تعظیم و تکریم مشاهد و مکان‌های متعلق و منسوب به آن حضرت (مثل ترمیم، تنظیف، انجام نماز و عبادت، تکرر رفت و آمد، حضور با وضو و لباس تمیز و معطر، پرهیز از مزاح و خنده و لغویات و امور دینی در آنجا، و انجام عبادت مخصوصه در آنجا). عدم تعیین زمان خاصی برای ظهور آن حضرت، تکذیب هر ادعای در این خصوص. تکذیب نواب خاصه در زمان غیبت کبری. دعای مکرر برای دستیابی به توفیق ملاقات و دیدار و زیارت آن حضرت. پیروی صادقانه از آن حضرت در اخلاق و کردار و سیره عملی. به جای آوردن نمازهای مخصوص امام عصر(ع) در زمان غیبت. اداء حقوق مؤمنین و پای‌بندی به اخلاق صحیح در برخورد با دیگران، مهربانی و عطوفت و مراودت و دوستی با شیعیان و پیروان اهل بیت(ع). آمادگی کامل نظامی و تهیه سلاح جنگی و تربیت نیروی دفاعی به جهت یاری آن حضرت در هنگام ظهور. گریستن بر امام حسین(ع) و دعا برای فراهم آمدن وسایل انتقام‌گیری از دشمنان و قاتلان آن حضرت با ظهور منتقم حقیقی جهان یعنی امام عصر(ع)».

۸. آقای هدایتی فخرداود

امام خمینی آقای ابوالفضل هدایتی فخرداود در کتاب «مهدویت در منظر امام خمینی»؛ در این‌باره گفته‌ است: «و اکنون ما منتظران مقدم مبارکش مکلف هستیم تا با تمام توان کوشش کنیم تا قانون عدل الهی را در این کشور ولی عصر (ع) حاکم کنیم و از تفرقه و نفاق و دغل‌بازی بپرهیزیم و رضای خداوند متعال را در نظر بگیریم و همگان در مقابل قانون خاضع باشیم و با صلح و صفا و برادری و برابری به پیشبرد انقلاب اسلامی کوشا باشیم و حق متعال را در همه احوال حاضر و ناظر بدانیم و تخلف از دستورات اسلام ننماییم و به وسوسه فتنه‌انگیزان اعتنا نکنیم. بنیانگذار جمهوری اسلامی، در مقام نیابت حضرت ولی عصر (ع)، تکلیف‌هایی را یادآور شده است: مشارکت منتظران در حاکمیت قانون عدل الهی در ایران اسلامی؛ پرهیز از تفرقه و نفاق و دغل‌بازی؛ جلب رضای حق؛ خضوع همگانی در پیشگاه قانون؛ پدید آوردن فضایی آکنده از صلح و صفا و برادری و برابری، به منظور پیشبرد آرمان‌های انقلاب اسلامی در جهان؛ ناظر و حاضر دیدن خداوند در همه حال و همه جا؛ عدم تخلف از احکام اسلام؛ عدم اعتنا به وسوسه فتنه‌انگیزان داخلی و خارجی».

پرسش‌های مصداقی

1. مسلمانان نسبت به شناخت امام مهدی چه وظیفه‌ای دارند؟ (پرسش)
2. مسلمانان درباره تولی به امام مهدی چه وظیفه‌ای دارند؟ (پرسش)
3. وظیفه مسلمانان درباره ایمان به امامت و ولایت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
4. وظیفه مسلمانان درباره محبت و مودت به امام مهدی چیست؟ (پرسش)
5. وظیفه مسلمانان درباره اطاعت و نصرت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
6. برای یاری امام مهدی چه باید کرد؟ (پرسش)
7. مسلمانان نسبت به تبری از دشمنان امام مهدی چه وظیفه‌ای دارند؟ (پرسش)
8. مسلمانان نسبت به زیارت و یاد امام مهدی چه وظیفه‌ای دارند؟ (پرسش)
9. مسلمانان درباره دعا برای امام مهدی چه وظیفه‌ای دارند؟ (پرسش)
10. مسلمانان نسبت به اقتدا به سنت و سیره امام مهدی در امور استحبابی چه وظیفه‌ای دارند؟ (پرسش)
11. مسلمانان نسبت به انجام اعمال عبادی به نیابت از امام مهدی چه وظیفه‌ای دارند؟ (پرسش)

1. وظیفه مسلمانان نسبت به امام مهدی چیست؟ (پرسش)
   1. تکالیف و وظایف شیعیان برای زمینه‌سازی ظهور در غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
   2. تکالیف و وظایف شخصی شیعیان در زمان غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
   3. تکالیف و وظایف فردی شیعیان در زمان غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
   4. تکالیف و وظایف اجتماعی شیعیان در زمان غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
   5. تکالیف و وظایف شیعیان در حوزه امنیت اجتماعی در زمان غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
   6. تکالیف و وظایف علما در زمان غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
   7. تکالیف و وظایف دانشجویان در زمان غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
   8. تکالیف و وظایف مستمعان در زمان غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
   9. تکالیف و وظایف کنهسالان در زمان غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
   10. تکالیف و وظایف جوانان در زمان غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
   11. تکالیف و وظایف زنان در زمان غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
   12. تکالیف و وظایف ثروتمندان در زمان غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
   13. تکالیف و وظایف اقشار آسیب‌پذیر در زمان غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
   14. تکالیف و وظایف حاکمان و فرماندهان در زمان غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
   15. تکالیف و وظایف نیروی انتظامی در زمان غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
   16. تکالیف و وظایف توده مردم در زمان غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
2. وظایف عام مسلمانان نسبت به امام مهدی چیست؟ (پرسش)
   1. مسلمانان نسبت به شناخت امام مهدی چه وظیفه‌ای دارند؟ (پرسش)
   2. مسلمانان درباره تولی به امام مهدی چه وظیفه‌ای دارند؟ (پرسش)
      1. وظیفه مسلمانان درباره ایمان به امامت و ولایت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
      2. وظیفه مسلمانان درباره محبت و مودت به امام مهدی چیست؟ (پرسش)
      3. وظیفه مسلمانان درباره اطاعت و نصرت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
         1. برای یاری امام مهدی چه باید کرد؟ (پرسش)
   3. مسلمانان نسبت به تبری از دشمنان امام مهدی چه وظیفه‌ای دارند؟ (پرسش)
   4. مسلمانان نسبت به زیارت و یاد امام مهدی چه وظیفه‌ای دارند؟ (پرسش)
   5. مسلمانان درباره دعا برای امام مهدی چه وظیفه‌ای دارند؟ (پرسش)
   6. مسلمانان نسبت به اقتدا به سنت و سیره امام مهدی در امور استحبابی چه وظیفه‌ای دارند؟ (پرسش)
   7. مسلمانان نسبت به انجام اعمال عبادی به نیابت از امام مهدی چه وظیفه‌ای دارند؟ (پرسش)
3. وظایف خاص مسلمانان نسبت به امام مهدی چیست؟ (پرسش)
   1. آیا انتظار فرج از وظایف خاص مسلمانان نسبت به امام مهدی است؟ (پرسش)
   2. آیا صبر بر سختی‌های دوران غیبت از وظایف خاص مسلمانان نسبت به امام مهدی است؟ (پرسش)
   3. آیا آمادگی و زمینه‌سازی برای ظهور از وظایف خاص مسلمانان نسبت به امام مهدی است؟ (پرسش)
      1. انواع آمادگی برای ظهور کدامند؟ (پرسش)
         1. آمادگی و زمینه‌سازی برای ظهور امام مهدی در عرصه فکری و اعتقادی یا علمی و معرفتی چیست؟ و چگونه محقق می‌شود؟ (پرسش)
         2. آمادگی و زمینه‌سازی برای ظهور امام مهدی در عرصه روحی و روانی چیست؟ و چگونه محقق می‌شود؟ (پرسش)
         3. آمادگی و زمینه‌سازی برای ظهور امام مهدی در عرصه اخلاقی و رفتاری چیست؟ و چگونه محقق می‌شود؟ (پرسش)
         4. آمادگی و زمینه‌سازی برای ظهور امام مهدی در عرصه سیاسی چیست؟ و چگونه محقق می‌شود؟ (پرسش)
         5. آمادگی و زمینه‌سازی برای ظهور امام مهدی در عرصه اقتصادی چیست؟ و چگونه محقق می‌شود؟ (پرسش)
         6. آمادگی و زمینه‌سازی برای ظهور امام مهدی در عرصه نظامی و انتظامی چیست؟ و چگونه محقق می‌شود؟ (پرسش)
   4. آیا پیروی از نواب عام از وظایف خاص مسلمانان نسبت به امام مهدی است؟ (پرسش)
   5. آیا دعا برای تعجیل فرج از وظایف خاص مسلمانان نسبت به امام مهدی است؟ (پرسش)
   6. آیا غمگین بودن در دوران غیبت و اشتیاق به ظهور از وظایف خاص مسلمانان نسبت به امام مهدی است؟ (پرسش)
4. آثار نزدیک شمردن ظهور چیست؟ (پرسش)
5. آفات دور دانستن ظهور چیست؟ (پرسش)
6. آرزوها چگونه در شخصیت منتظران امام مهدی تأثیر می‌گذارد؟ (پرسش)
7. برای ایجاد ارتباط قلبی با امام مهدی به جز تکالیف شرعی و دینی چه اعمالی لازم است تا بفهمیم ایشان از ما راضی هستند؟ (پرسش)
8. وظیفه جامعه اسلامی در برابر اخباری که از سوی امام مهدی می‌رسد چیست؟ (پرسش)
9. امام مهدی از نوجوانان جامعه امروز چه انتظاری دارند؟ (پرسش)
10. دانش‌آموزان چگونه باید منتظر امام مهدی باشند؟ (پرسش)
11. چگونه می‌توان برپایه خواست حقیقی امام مهدی عمل کرد؟ (پرسش)
12. وظیفه مردم در عصر غیبت کبری برای برپایی عدالت چیست؟ (پرسش)
13. آیا تکریم اماکن منسوب به امام مهدی از تکالیف عصر غیبت است؟ (پرسش)
14. چرا رسیدگی به نیازهای مؤمنان مصداقی از برآوردن حوائج امام مهدی است؟ (پرسش)
15. مرابطه با امام مهدی به چه معناست؟ (پرسش)
16. آیا حفظ پیوند با مقام ولایت از وظایف خاص منتظران امام مهدی است؟ (پرسش)

• وظیفه مسلمانان نسبت به امام مهدی
  • وظایف شخصی شیعیان در عصر غیبت
  • وظایف شیعیان در عرصه امنیت اجتماعی
  • وظایف علما در عصر غیبت
  • وظایف دانشجویان در عصر غیبت
  • وظایف مستمعان در عصر غیبت
  • وظایف کهنسالان در عصر غیبت
  • وظایف جوانان در عصر غیبت
  • وظایف زنان در عصر غیبت
  • وظایف حاکمان و فرماندهان در عصر غیبت
  • وظایف نیروی انتظامی
  • وظایف توده مردم در عصر غیبت
  • وظایف اقشار آسیب‌پذیر در عصر غیبت
• وظایف عام منتظران
  • شناخت امام مهدی
  • تولی به امام مهدی
    • محبت و مودت به امام مهدی
    • اطاعت امام مهدی-نصرت امام مهدی
    • یاری کردن امام مهدی
  • تبری از دشمنان امام مهدی
  • زیارت امام مهدی - یاد امام مهدی
  • دعا برای امام مهدی
• وظایف خاص منتظران
  • انتظار فرج
  • صبر بر سختی‌های دوران غیبت امام مهدی
  • آمادگی و زمینه‌سازی برای ظهور
    • انواع آمادگی برای ظهور
      • آمادگی فکری و اعتقادی
      • آمادگی روحی و روانی
      • آمادگی اخلاقی و رفتاری
      • آمادگی سیاسی
      • آمادگی اقتصادی
      • آمادگی نظامی و انتظامی
  • پیروی از نواب عام در دوران غیبت
  • دعا برای تعجیل فرج
  • غمگین بودن در دوران غیبت و اشتیاق به ظهور
• آثار نزدیک شمردن ظهور
• آفات دور دانستن ظهور
• تأثیر آرزوها در شخصیت منتظر
• ارتباط قلبی با امام مهدی
• انتظار امام مهدی از نوجوانان
• تکریم اماکن منسوب به امام مهدی
• مرابطه با امام مهدی

منبع‌شناسی جامع مهدویت

• کتاب‌شناسی مهدویت؛
• مقاله‌شناسی مهدویت؛
• پایان‌نامه‌شناسی مهدویت.

پانویس