بنی‌کنده در تاریخ اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث بنی‌کنده است. بنی‌کنده از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: بنی‌کنده در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

بنی‌کنده از قبایل بزرگ یمن و در جاهلیت و قرون نخست ظهور اسلام جایگاه ممتازی داشته است. کندیان قدرت نظامی و سیاسی بالایی داشته و مورد توجه امرای عرب و غیر عرب قرار می‌‌گرفتند. این قبیله با کوچ به شبه جزیره عربستان حکومت تشکیل دادند. قبل از اسلام بت پرست بودند و به آیین یهود و سپس به آیین مسیح روی آوردند و پس از ظهور اسلام خدمت پیامبر (ص) شرفیاب شده و مسلمان شدند ولی پس از رحلت حضرت جمع بسیاری از آنان مرتد شدند. آنان در جریان فتوحات از جمله فتح عراق و آذربایجان و در جنگ‌های مهم مانند قادسیه حضور فعال و پررنگی داشتند. در جریان واقعه عاشورا عده‌ای از کندیان در لشکر عمر سعد و برخی در لشکر امام حسین (ع) حضور داشتند. اشعث بن قیس، حجر بن عدی و... از شخصیت‌های برجسته کندیان بودند.

مقدمه

کندیان در شمار قبایل قحطانی یمن و از جایگاه ممتازی در جاهلیت و نیز قرون نخست صدر اسلام برخوردار بودند. برخورداری از قدرت سیاسی و نظامی بالا آنان را در نگاه و مرآی پادشاهان عرب و غیر عرب بزرگ کرد تا حدی که نام آنان در برخی کتیبه‌ها ذکر شده است.

کندیان در ایام حکومت تبع‌ها –از ملوک حمیریان- عهده‌دار برخی مناصب حکومت شدند تا اینکه با مهاجرت برخی از آنان در نیمه قرن پنجم میلادی به نجد و مناطقی از شمال شبه‌جزیره عربستان، خود، مؤسس دولت جوانی گردیدند که در تاریخ به "دولت کنده" شناخته شده است. اما عمر این دولت مستعجل بود؛ پس از کشته شدن حارث بن عمرو، اختلافات و کشمکش‌ها بین جانشینان بالا گرفت و بر اثر این اختلافات و تبعات آن و نیز کشتاری که منذر بن نعمان ماءالسماء از آنان به راه انداخت، آفتاب این دولت غروب کرد. پس از این واقعه، بسیاری از آنان به سرزمین آباء و اجدادی خود حضرموت بازگشتند تا این که دین مبین اسلام ظهور کرد. کندیان اسلام آوردند اما دیری نپایید که نبی اکرم (ص) رحلت کردند و آنان - به دلایل مختلف - راه مخالفت و ارتداد در پیش گرفتند تا این که بر اثر حملات مسلمین بار دیگر مطیع و منقاد دولت اسلامی شدند. پس از این امر و با آغاز فتوحات اسلامی کندیان نیز به جرگه سپاه اسلام در آمدند و یاری گر آنان در امر فتح دیگر مناطق شدند. با فتح عراق و تأسیس شهرهای کوفه و بصره، بسیاری از آنان به این شهرها و سپس شامات و مصر و اندلس رفتند و نقش آفرین بسیاری از وقایع و حوادث بلاد اسلامی در قرون ابتدایی اسلامی - بخصوص قرن اول و دوم - شدند.

نسب کنده

کنده را از قبایل بزرگ یمن و در شمار قحطانیان گفته‌اند. نسب‌شناسان این قبیله را به ثور بن عُفَیر - معروف به کنده - منتسب دانسته، نسب صحیح او را ثُور بن عُفیر بن عدی بن حارث بن مرة بن اُّدر بن زید بن یشجب بن عریب بن زید بن قحطان بن سبأ عنوان کرده‌اند.

در وجه تسمیه کنده به این نام، برخی گفته‌اند: "انّما سمّي كندة لكنوده أي انفصاله من كهلان و نزوحه الى حضرموت". برخی نیز براین اعتقادند که وی بواسطه "كند اباه" یعنی کفران نعمت پدر و پیوستن به دایی‌های خود یا بواسطه "كند اخوه" یعنی فریفتن و سپس قتل برادرش به این نام ملقب گردیده است.

نسل کنده از طریق دو پسرش معاویه و أشرس ادامه یافت. از نسل بنو معاویه، قبایل وهب، بداء و رائش پدید آمدند و قبایل بزرگ سکاسک و سکون با بطونی مانند خِداش، صَعب، ضِمام، الأحُدَر، هَجعَم و دیگر قبایل از نسل اشرس. ضمن این که از قبایل بزرگ بنی‌عدی و بنی‌سعد نیز که به جهت انتساب به نام مادرشان - تجیب بنت ثوبان بن سلیم بن ذهل (رُهاء) مذحجی- به "تجیب" معروف شده‌اند، هم، به عنوان شاخه‌های بزرگ قبیله کنده یاد شده است. هر یک از این قبایل، خود، دارای بطون گسترده و فراوانی هستند که در برخی منابع مفصل بدان‌ها پرداخته شده است.

سرزمین کنده

از خاستگاه و محل اولیه سکونت این قبیله تا پیش از مهاجرت به حَضرموت و نیز تاریخ دقیق این کوچ که به دلایل نامعلوم و در پی بروز حوادث اتفاق افتاده است، اطلاع دقیقی در دست نیست. آنان پس از مهاجرت به یمن در سلسله جبال اطراف حضرموت مأوا گزیدند. سکونت‌گاه آنان از «غمر» تا «ذات العرق» امتداد داشت و جبال یمن، حضرموت و غمر ذی کنده عمده مناطقی بودند که کندیان در آن سکنی گزیده بودند. غمر ذی کنده - که در بیست مایلی مکه قرار داشت - پیوسته به نام کندیان مشهور و معروف بود و چهار قبیله «صدف»، «تجیب»، «عباد» و «بنی معاویه» کنده در آن سکونت داشتند. حضرموت هم که در پیش و پس از اسلام، بطون عمده‌ای از کندیان را - عمدتاً در قسمت شرقی یمن - در خود جا داده بود، از مناطق اصلی کندیان به شمار می‌رفت.

سرزمین کنده در حضرموت، محصور بین دو درۀ "عین" و "دَوعن" -که در بالای آن قلاع و در پایین آن، مزارع و نخلستان قرار داشت - بود. در میان این دو دره، قلعه نُجَیر و شهر تَرِیم که مقر پادشاهان بنی عمرو بن معاویه بود رخ نموده بود. منطقه حضرموت در کُل، شامل مناطق مختلفی از جمله: «خَوار»، «حَرَیم»، «اَبَیورد»، «المَی»، «یشرح»، «کَفیل»، «تسریر»، «حَبُوطه»، «مَدُوده»، «تَرَیم» و «الحیق» است که بطون مختلف کنده در این مناطق به شکل پراکنده زندگی می‌کردند. ضمن این که از بلاد رِیدَة اَرَضین - که با روستاهای زیادش مسکن بنی‌عباد کنده بود- سَدَبه محل سکونت طایفه‌ای از بنی‌تجیب کنده، حَوره از منازل بنی‌حارثه کنده، قارة الاشبا، العجلانیه، شَبام، قلاع حَذیِه و نُجیر، شَزَن و ذو صبح-سکونتگاه بنی واحد از طوایف بنی معاویه کنده- الیَحَق منزل بنی‌بنایه از تیره‌های صدف کنده، عندل، خودون و هدون از مساکن صدف کنده و دمّون به عنوان یکی دیگر از شهرهای تیره صدف و به نقلی از منازل بنوالحارث بن عمرو بن حجر آکل‌المُرار در حضرموت می‌توان به عنوان دیگر منزلگاه‌های قبیله کنده نام برد. همچنین منطقه «کسرقُشاقِش» -در وسط حضرموت که شامل روستاهای زیاد از جمله روستاهای بزرگ هَینَن- می‌شد هم به عنوان یکی دیگر از سکونتگاه‌های شاخه تُجیب یاد شده است. علاوه بر مناطق یاد شده، در مناطقی مانند کر و شبوه، وجود چند قبیله از کندیان گزارش شده است. ضمن این که در دوران پیش از اسلام، برخی از قبایل کنده به منطقه نجد رفتنند که خانواده امرؤالقیس شاعر از جمله این گروه هستند. چنان که بعضی دیگر به مناطق مضر مثل «بَیا»، «عین الشمس» و «اثریب» رفتند و به نام «حضارمه» معروف گشتند.

پس از اسلام نیز، کوفه از بزرگترین مراکز حضور قبایل کنده به شمار می‌‌رفت. این شهر در قرن اول هجری شاهد حضور قبایلی مانند بنی‌مرة بن حجر -از بطون بنی معاویه الأکرمین و بنی‌شجره از نسل بنی‌معاویه- بود که علاوه بر مسجد عمومی کندیان، خود دارای مسجد مستقلی در این شهر بودند. بنی شیطان نیز از دیگر قبایل مهم کنده در کوفه محسوب می‌شد. حضور پُر رنگ کندیان در کوفه هنگامی ملموس‌تر می‌‌شود که بنابر نقل گزارشات تاریخی، زمانی که زیاد بن ابیه -فرماندار کوفه- در سال ۵۰ هجری، نظام ارباع را جایگزین نظام اسباع کرد، قبایل ربیعه و کنده به تنهایی یک چهارم جمعیت کوفه را به خود اختصاص داده بودند. «سکاسک» از تیره‌های مهم بنی‌الأشرس در شام اموال بسیاری داشتند؛ ضمن این که برخی نیز از حضور تیره‌هایی از قبیله تجیب –از دیگر بطون مشهور کنده- مانند بنی‌صمادخ، بنی‌ذی البؤن و بنی‌الأفطس در شام و مصر و اندلس خبر داده‌اند. همچنین، درباره سکونت کندیان در حیره و اندلس، به ویژه درباره تجیبی‌ها که در اندلس دارای حکومت‌های ملوک الطوائفی بودند، گزارش‌هایی وجود دارد.

نگاهی به تاریخ کنده تا پیش از ظهور اسلام

تاریخ سیاسی – اجتماعی کنده

در بسیاری از کتیبه‌های یافت شده در عربستان جنوبیِ پس از میلاد، از این قبیله، مکرر به نام «کدت» یاد شده است. ذکر واژه اعراب پیش از نام این قبیله نشان از آن ‌دارد که این قبیله بیابان‌گرد بوده و سکونت‌گاهی ثابت نداشته است. از این رو، شاهان یمن برای سرکوبی دشمنان خود از جمله قبایل یمنی یا معدی، از این قبیله سود می‌جستند.

محققان این واژه را معمولاً به مفهوم «اعرابی - اعراب بادیه‌نشین - بدوی» گرفته‌اند. در کتیبه ۵۰۸ ریگمانس و ۲۲۸ فیلبی نیز نام کنده به صورت عرب‌های کنده آمده که با یوسف‌اسار جنگیده‌اند. پیکار کنده با شاهان یمن حکایت از قدرت سیاسی - نظامی این قبیله دارد. البته در روزگارانِ مختلف، این قدرت در درجات شدت و ضعف قرار داشت، به گونه‌ای که ابرهه یزید بن کِبشَه کندی را به عنوان عامل خود برکنده منصوب کرد که به سال ۵۴۲ میلادی علیه ابرهه قیام کرد، ولی ابرهه قیام او را فرونشانید و مجدداً به سال ۵۴۷ میلادی اَبجَبَر کندی را بر آنان گمارد.

کندیان تأثیر فراوانی در سیاست‌های عرب‌های جنوبی داشتند و ملوک عرب و عجم به آنها توجه می‌کردند. به کندیان به جهت علاقه به پادشاهی و ملک‌داری، «کندة‌الملوک» می‌گفتند. آنان در ایام حکومت تبع‌ها –از ملوک حمیریان- عهده‌دار برخی مناصب حکومت شدند تا این که خود در قرن پنجم میلادی با مهاجرت به نجد و یمامه در شمال و مرکز شبه جزیره عربستان، دولت عربی جوانی را شکل دادند، که میان دو دولت دست نشاندۀ ایران و روم یعنی لخمیان و غسانیان قرار داشت. سابقه این حکومت در بین حکومت‌های جنوب شبه جزیره- یعنی معینیان، سبأ، حمیر و کنده- به پس از میلاد بازمی‌گشت. البته کتیبه‌هایی یافت شده است که حکومت کندیان را در قرون پیش از میلاد مسیح نیز ثابت می‌‌کند. آنان در ایام حکومت تبع‌ها –از ملوک حمیریان- عهده‌دار برخی مناصب حکومت شدند تا این که در اواسط قرن پنجم میلادی، بخش کوچکی از قبیله کنده در حالی که روابط خود را با آن دسته از قبایل خویش که در جنوب باقی ماندند، همچنان حفظ کرده و از حمایت ملوک حِمیَر نیز برخوردار بودند از جنوب یمن به شمال شبه جزیره عربستان عزیمت کردند و دولت عربی جوانی را شکل دادند که در تاریخ به دولت کنده مشهور است. این حکومت که متشکل از قبایلی بود که از اتحاد گروه‌های عشیره‌ای پدید آمده بود، میان دو دولت دست نشاندۀ ایران و روم یعنی لخمیان و غسانیان قرار داشت. سابقه این دولت در بین حکومت‌های جنوب شبه جزیره -یعنی معینیان، سبأ، حمیر و کنده- به پس از میلاد بازمی‌گشت. البته کتیبه‌هایی یافت شده است که حکومت کندیان را در قرون پیش از میلاد مسیح نیز ثابت می‌‌کند.

در بیان علت این مهاجرت برخی بر این اعتقادند که درگیر شدن دو قبیله کنده و حضرموت و تهدید هر دو قبیله به نابودی موجب شد تا قبیله ضعیف‌تر -یعنی کنده- به نجد کوچ کند و با حاکم نمودن فردی به نام مرتع بن معاویة بن ثور (کنده) به ادامه حیات در این سرزمین بپردازد. بر اساس این روایت، «حُجر بن عمرو» ششمین پادشاه کنده است. بعضی نیز دوستی و خویشاوندی بین حسان بن تبع -پادشاه حمیری یمن- با حجر بن عدی آکل المُرار یا درخواست برخی از افراد قبیله بکر بن وائل از تُبع مبنی بر گماشتن پادشاه بر ایشان را موجب مهاجرت کندیان به نجد و سکونت شان در بطن عاقل و حاکمیت شان بر قبایل معد ساکن در نجد دانستند. از مهمترین اقدامات حجر، تصرف سرزمین‌های بکر بن وائل از تسلط حاکمیت آل لخم بود که او را در نظر بکر بن وائل محترم و محبوب نمود. ضمن این که ابن‌خلدون نیز از حکومت دادن حجر بن عدی آکل المرار – برادر مادری تبع بن کرب- بر تمام تیره‌های مَعد بن عدنان توسط حسان بن تبع پس از بازگشت از جنگ‌های خود در شمال و منطقه حجاز خبر داده است.

دولت کنده

در اواسط قرن پنجم، بخش کوچکی از قبیله کنده از جنوب یمن به شمال شبه جزیره عربستان عزیمت کردند و در حالی که روابط خود را با آن دسته از قبایل خویش که در جنوب باقی ماندند، همچنان حفظ کرده بودند و از حمایت ملوک حِمیَر نیز برخوردار بودند حکومتی را تأسیس کردند که در تاریخ به دولت کنده مشهور است. این حکومت در واقع متشکل از قبایلی بود که از اتحاد گروه‌های عشیره‌ای پدید آمده بود. حجر بن عمرو بن معاویه ملقب به آکل المرار -از مشهورترین امیران کندی- بنیانگذار این دولت، پایه‌گذار حکومت قبیله‌ای شد که پیشروی و حملاتشان، عامل ارتباط گروه‌های فراوانی از اعراب ساکن نیمه بَدَوی و بَدَوی، در محدوده‌ای وسیع گردید. این امر، نخستین تلاش در عربستان است که در جهت پیوستن گروهی از قبایل به محدوده نفوذ یک قدرت مرکزی انجام گردید. حجر توانست با تحمیل سیادتش بر قبایل شمالی نجد، نفوذ خود را تا یمامه و مرز قلمرو منذر بگستراند و دو قبیله بکر و تغلب را به اطاعت درآورد. پس از حُجر، پسرش عمرو، که به جهت تلاش صرف در نگهداری قلمرو پدر و در سر نپروراندن اندیشه گسترش قلمرو خود، "مقصور" خوانده می‌شد، به فرمانروایی کنده رسید. در دوران پادشاهی او، بکر و تغلب پیمان شکستند و جنگ چهل ساله‌ای بین دو قبیله شعله‌ور شد که به "حر البسوس" معروف گردید. چندی بعد با کشته شدن وی به دست امیر غسانی، حارث بن عمرو، بزرگترین و مشهورترین ملوک کنده به حکومت رسید. در دوران حکومت حارث قبایل نجد بار دیگر مطیع کندیان شدند و با پناه بردن بکر و تغلب به او، وی پسران خود را به حکومت اطراف گمارد. حارث پس از برقراری نظم و انضباط در مناطق تحت امر خود، لشکری پدید آورد و جهت خونخواهی پدر، به جنگ و غارت‌های گاه و بی‌گاه در حدود شام پرداخت. از آنجا که انسطاسیوس –امپراطور روم شرقی- درگیر مشکلات داخلی بود، جهت کاستن از مشکلات و تقلیل دشمنان خود به خصوص بواسطه آغاز جنگ با ایران، با او پیمان صلح بست و دو طرف متعهد شدند که یاری‌گر هم در جنگ با ایران و مناذره باشند. پس از آن، درگیری‌های خونینی میان لخمیان و کندیان در سال ۵۲۸ میلادی به وقوع پیوست و «حارث» نواده حجر آکل‌المرار موفق شد حیره را به تصرف درآورد و بر سرزمین لخمیان فرمان براند.

بر اساس نقلی دیگر، با ظهور مزدک و پیوستن قباد -شاه ساسانی- به او، قباد، منذر ماءالسماء –امیر حیره- را به این آیین فرا خواند اما او نپذیرفت. قباد، حارث را به این امر فرا خواند. حارث پذیرفت و با این پذیرش، شاه ایران، منذر را از حکومت حیره خلع و حارث را جایگزین او کرد. منذر، به ناچار از حارث اطاعت کرد و حتی جهت تقرب به او دخترش هند –عمه امرؤالقیس شاعر- را به ازدواج او در آورد. در هر روی، حارث در سالهای بین ۵۲۴-۵۲۸ بر حیره مسلط شد و پسرانش را به ریاست بنی‌اسد و غطفان و قیس عیلان و دیگر قبایل گماشت. او بر قبایل معد و سرزمین حیره فرمان می‌راند تا اینکه انوشیروان به پادشاهی رسید و منذر بن نعمان ماء السماء را بر حکومت حیره تعیین کرد. چون منذر به حیره نزدیک شد، حارث به سرزمین کلب گریخت و بعد از آنکه اموال و خدمش توسط لشکریان منذر به تاراج رفت و بسیاری از سران کنده، پس از اسارت، به‌دست منذر کشته شدند، وی نیز سرانجام به دست قبیله بنی‌کلب کشته شد.

پس از مرگ حارث، بین فرزندانش سلمه و شرحبیل اختلاف افتاد. آنان به پیکار با یکدیگر برخاستند و در کُلاب - بین کوفه و بصره- با یکدیگر روبه‌رو شدند تا این که سرانجام شرحبیل به دست بنوثعلب کشته شد. اندکی بعد، سلمه نیز که از بیم جان، به قبیله بکر بن وائل پناه برده بود، در درگیری میان قبیله بکر و منذر کشته شد. پس ازاین واقعه، دو برادر دیگر یعنی حجر و معدیکرب بن حارث نیز نفوذ خود را از دست دادند چندان که قبیله بنی‌اسد بر کشتن حجر متفق شدند و او را به قتل رساندند. امرؤالقیس فرزند حجر –از شعرای معلقات سبعه- به تنهایی به طلب خون پدر از بنی اسد نزد قیصر رفت اما توسط قیصر مسموم و کشته شد.

بدین‌سان پس از جنگ داخلی فرزندان حارث و کشتاری که منذر از بازماندگان آنان به راه انداخت، فرمانروایی از آنان منقرض شد و باقیمانده کِندیان به مساکن نخستین خود در حَضرموت بازگشتند. البته از حاکمیت اکیدر بن عبدالملک سکونی بر دومة الجندل که در جریان جنگ تبوک به اسارت خالد بن ولید درآمد، چنین برمی‌آید که همه کندیان به حضرموت بازنگشته بودند بلکه برخی از سکونی‌ها در شمال، باقی ماندند و در دومة‌الجندل حکومتی مبتنی بر رفتارهای قبیله‌ای برپا داشتند. در پی این واقعه، حکومت از نسل بنی آکل المُرار خارج شد و به دست بنی‌معاویة الاکرمین بن حارث افتاد. معدیکرب بن جبله، جدّ اشعث، که از ملوک قدرتمند عرب به شمار رفته و توسط «اعشی» شاعر مشهور، در قصاید چهارگانه‌اش ستوده شده است، از جمله پادشاهان این تیره است که عهده‌دار ریاست این قبیله گردید. پس از کشته شدن او، فرزندش قیس الاشجّ حاکم بر کندیان شد و چون بواسطه خیانتش به بنی مراد، در جنگ با آنان کشته شد، پسرش معدیکرب معروف به اشعث به ریاست کندیان دست یافت.

نگاهی اجمالی به ماهیت سیاسی و حاکمیتی دولت کنده گویای این مطلب است که «دولت کنده در واقع دولت بدویان و اتحادی با قبایل معد، تحت زعامت شیوخ قبایل کنده از جنوب عربستان بود». کندیان موفق شدند حکومتی متحد و مشترک با قبایل معدی و نجدی در سرزمین‌های شمال شرقی جزیرة‌العرب پدید آوردند، ولی ملوک آنان، آن‌گونه که باور کاسکل می‌باشد دارای گارد محافظ نبودند. آنان در رأس نیروهای قبیله‌ای قرار داشتند و بیش از همه بر قبایل و عشیره‌ها و خاندان‌های خود اعتماد داشتند که گاه نیز بین آنان اختلاف‌های شدیدی بروز می‌کرد. داستان‌های ایام‌العرب و جنگ‌های قبیله‌ای از یک سو با خودشان و از سویی دیگر، با قبایل دیگر همچون حضرموت و مراد، مؤید آن است که سازمان جنگی آنان صورت قبیله‌ای داشت و مثل یک نظام پادشاهی دارای گارد محافظ و تشکیلات نظامی پیچیده و مقتدر و منظم نبودند.

از متن ابوعبیده مَعمَر بن مثنی درباره پیکار کلاب نیز برمی‌آید که نیروهای همراه شرحبیل بن حارث از بنی‌بکر و قبایل متحد وی بودند و نیروهای سلمة بن حارث از تغلب، «النمر» و قبایل دیگر هم‌پیمان وی بودند. بدین صورت؛ درمی‌یابیم اولاً، رفتار و خوی بیابان‌گردی آنان موجب اختلاف و کشمکش و عدم همبستگی آنها بود و ثانیاً، سازمان جنگی آنان شکل قبیله‌ای داشت که در ایام حارث بر شرق عربستان تسلط یافتند.

قدرت حارث از چند عامل نشأت می‌گرفت: همراهی قبایل یمنی با وی، هم‌پیمانی با قبایل معدی و نجدی، برخورداری از حمایت امپراتوری روم شرقی، ضعف قدرت سیاسی حکومت ساسانی در ایام کواذ (قباد) و همراهی و یاری بکر بن وائل با حارث به واسطه کینه‌ای که از آل‌لخم داشتند. بدین صورت، «کندیان سازمان نظامی دموکراتیکی را تشکیل می‌دادند که پیشروی و حملاتشان سبب ارتباط گروه‌های قابل ملاحظه‌ای از اعراب ساکن، نیمه‌ بدوی و بدوی در محدوده‌ای وسیع شده بود».

در روایات و اشعار عرب از امرا و ملوک کنده بسیار یاد شده است و «تعدادشان را به هفتاد نفر می‌رسانده‌اند» که اولین آنها مُرتَع و سپس پسرش ثور و آخرین آنان اشعث بن قیس بود. این بدین واسطه است که اینان جنگاورانی نیرومند و پرخاشگر بودند و خونریزی را دوست داشتند و از این روی، قدرت سهمگینی پیدا کردند و به همین جهت، نام ایشان داخل در اسم پادشاهان درآمد.

حکومت کندیان در نجد و حیره امتزاجی از عناصر کوچنده و ساکن حضری و بری بود. به همین جهت، تمام خصلت‌ها و مظاهر بادیه‌نشینی را از خود دور نساخته بودند. خوی بدوی و قبیله‌ای در یک جا جمع شده بود و اختلافات و درگیری‌های قبیله‌ای داخلی آنان بازتابی از این رفتار بود که در جنوب نیز از همبستگی و اتحاد و حکومت واحد برخوردار نبودند، آن‌گونه که سه هیأت نمایندگی از کنده، تُجیب و صَدف به مدینه منوره آمدند. هیأت نمایندگی کنده به رهبری اشعث بن قیس بن معدی‌کرب را چهار نفر از بزرگان کنده به نام‌های مِخوَس، مَشرَح، جَمد، أبضَعَة همراهی می‌کردند. اینان صاحب دره‌هایی بودند و به همین جهت، به پادشاهان چهارگانه شهرت یافتند. در جریان ارتداد آنان کشته شدند

از آنچه گذشت این حقیقت بر ما روشن می‌گردد که این پادشاهان از پادشاهی جز نامی نداشتند و آن‌گونه که ابن‌شَبه، یعقوبی، یاقوت و بلاذری بر ما معلوم داشته‌اند این شاهان چهارگانه فقط مالک دره‌های خود بودند و پس از قتل حارث بن عمرو کندیان «اصلاً دارای سلطنت نبودند و اینان دارای ثروت و مکنت بودند و به نام ریحانه یمن خوانده می‌شدند» و ابن‌خلدون نیز از قول جرجانی می‌نویسد: «پس از اینان در میان کنده پادشاهی دیده نشده، جز آنکه در میانشان صاحبان ریاست و سروری بودند تا آ‌ن‌جا که عرب قبیله کنده را قبیله پادشاهان می‌نامید» .

بدین‌سان، نظریه کاسکل را در این باره که گفته: «دولت کندیان هرگز دولتی بدوی (بادیه‌نشین) نبوده است» و حاکمیت آنان را «دولت کنده» و «دولت شهر» خوانده نمی‌توان پذیرفت و عنوان ملک را اینان از اجدادشان به ارث می‌بردند و به آن افتخار می‌جستند و آن‌گونه که از رفتار امریُ لقیس شاعر و اشعث بن قیس برمی‌آید جاه‌طلبی آنان را وامی‌داشت تا با این عنوان بر رقبای خود برتری جویند. در واقع اینان مالک دره‌ها بودند و به طور مستقل بر قلعه‌ها و سرزمین‌های خود حکومت می‌کردند و در قبیله خود ملک خوانده می‌شدند، به طوری که ابن‌سعد می‌گوید: به این علت به آنان پادشاه می‌گفتند که دره‌هایی داشتند و مالک آنچه در آنها قرار داشت، بودند. از متن ابن‌هشام و واقدی برمی‌آید برادران اُکَیدر بن عبدالملک السکُونی از کنده که پادشاه دومة الجندل بود در امر حکومت با وی شریک بودند و اکیدر تنها عنوان پادشاهی داشته است.

تعاملات سیاسی – اجتماعی کنده با دیگر قبایل

در کل می‌‌توان رفتار قبیله کنده با دیگر قبایل را رفتاری خصمانه و خشن توأم با تبختر و خیانت ارزیابی کرد. چندان که گفته شده، جنگ‌های بین آنان و قبایل حضرموت آنها را نابود ساخت. با این حال، وضع پیوسته بر مدار جنگ و خونریزی نمی‌گشت بلکه شاهد تعاملات سازنده و صلح‌آمیز کندیان با خود و دیگر قبایل -در عرصه‌های مختلف- نیز هستیم. به طوری که نقل شده شاخه صدف با قبایل حضرموت رابطه داشت و به آنها نامیده می‌شد. شاخه‌های دیگر کنده هر کدام به طور مستقل با همسایگانشان روابطی داشتند. شاخه تجیب با مَذحِج، روابط خویشاوندی داشت؛ زیرا مادرشان که به او انتساب داشتند تجیب دختر ثوبان از قبیله مَذحِج بود. به طور کلی کنده با مَذحِج پیوندهای نیکو برقرار کرده بود، ولی گاهی روابط آنان تیره می‌شد مثلاً قیس بن معدی‌کرب کندی پدر اشعث با آنکه هم‌پیمان مراد بود، عهد خویش را نقض کرد و با آنها جنگید و کشته شد. اشعث در صدد خونخواهی پدر برآمد، ولی اسیر شد و مجبور گشت سه‌هزار شتر فدیه دهد تا آزادی خود را به دست آورد. اشعث بار دیگر به بنی حارث بن کعب از مَذحِج نیرنگ زد و پیمان صلح و حسن همجواری خود را با آنان شکست، در نتیجه بار دیگر اسیر شد و قرار گردید، برای آزادی خود دویست شتر ماده جوان فدیه دهد، ولی او صد شتر داد و صد شتر دیگر را پرداخت نکرد تا این که اسلام آمد و امور جاهلی را از بین برد.

چنین به نظر می‌رسد خیانت در تاریخ خاندان معدی‌کرب بن جبله، قبل و بعد از اسلام، امری رایج بوده است: فروة بن مسیک مرادی هم‌پیمان با کنده بود، ولی آنان به وی خیانت کرده؛ او را یاری ندادند. اشعث در جریان ارتداد قبایل جنوب، پس از شکست از زیاد بن لبید بیاضی پیمان صلحی با وی بست و به قوم خود خیانت کرد.

بعد از اسلام شاهد ارتداد اشعث و خیانت‌های وی به حضرت علی (ع) هستیم و بعداً نیز فرزند و نواده‌اش خیانت‌هایی داشته‌اند؛ به همین جهت، این خاندان در تاریخ «مشهور به خیانت می‌باشند». جالب آنکه بین شاخه‌های کنده نیز روابط نزدیکی برقرار نبود، ولی گاهی در مقابل قبایل دیگر با هم متحد می‌شدند، چندان که نقل شده الجَون بن کلثوم السکُونی با اکراه برای آزادی برادرش قَیسَبَة (بزرگ سَکُون) که در اسارت بنی عامر بن عُقیل بود، با قیس بن معدی‌کرب کندی متحد شد.

کندیان در عصر جاهلی به صور مختلف با قریش و بنی هاشم در ارتباط بودند. آنان از موقعیت اجتماعی ممتازی برخوردار بودند. شاید در راستای همین موقعیت اجتماعی کندیان بود که مهر زنانشان را کمتر از صد شتر قرار نمی‌دادند و گاه این مهر تا هزار شتر هم می‌‌رسید. شاید تصور همین موقعیت ممتاز برای خود موجب گردیده بود که زمانی که اشعث بن قیس همراه شصت نفر از سواران قبیله کِندَه از جمله چهار نفر از بزرگان بنی عمرو بن معاویه (به نام‌های مِخوَس، مشرح، جَمد و أَبضَعه) به مدینه آمدند، خود را با تبختر و غرور خاصی خود را بیارایند و در حالی که جبه‌های حریرِ سیاهِ حاشیه‌دار پوشیده و دیباهای زربفت که جقه‌های زرین داشت، بر تن کرده بودند، وارد مسجدالنبی شوند. .

دین مردم کنده

پیش از اسلام

در این که در میان قبایل یمنی از جمله قبیله کنده چه دینی وجود داشته، گزارش دقیقی وجود ندارد. اما آنچه که مسلم است این است که در زمان دولت حمیریان، مردم یمن بت پرست بودند. "ذَرَیح" در حصن نُجیر و "الْجَلسند" معبود بنی شکامة بن شبیب بن سکون، بت‌های معروف کندیان در منطقه حضرموت بود. با این وجود، شرک کندیان از نوع در عبودیت بود؛ چراکه آنان به خدا اعتقاد داشتند و تنها بتان را شفیع قرار می‌‌دادند. شاهد این مطلب هم، تلبیه قوم کنده است که یعقوبی آن را چنین نقل کرده است: لبيك لا شريك لك تملكه او تهلكه انت حكيم فاتركه". با توجه به گزارش کلبی مبنی بر این که در بازگشت تبع از سفر عراق، وی دو حبر را از مدینه با خود همراه کرد و آنان، او را به ویرانی بتان فرمان دادند و وی با پذیرش این فرمان دستور به انهدام بتان داد و سپس خود و اهل یمن یکسره یهودی شدند، چنین به نظر می‌رسد که آیین یهود و نصارا پس از سقوط حمیریان در بین کندیان رواج یافته است و البته گرایش آنان به یهودیت بیش از سایر ادیان بوده است. پس از مسیحی شدن پادشاهان روم و تلاش آنان در گسترش مسیحیت، آیین مسیحیت نیز در بین کندیان نفوذ و گسترش یافت تا آنجا که در اوایل ظهور اسلام، تعداد قابل ملاحظه ای از کندیان از جمله برخی شخصیت‌های برجسته کندی مسیحی شده بودند. بنا بر نقل گزارشات تاریخی، زمانی که پیامبر خدا (ص) در سال نهم قمری، خالد بن ولید را سراغ اکیدر بن عبدالملک در دومة الجندل فرستاد، اکیدر، پادشاه کندیان در این منطقه، فردی مسیحی بوده است..

اسلام کنده

دین اسلام در روزگار قیس بن معدیکرب در مکه ظهور کرد. مقارن با ظهور اسلام، بیشتر مخلاف‌های حضرموت در کنترل سیاسی کندیان بود به گونه ای که آنان، دیگر گروه‌های قبیله‌ای در کشور را به مبارزه می‌طلبیدند. پیامبر اکرم (ص) پس از مبعوث شدن به مقام رسالت در مراسم حج سال دهم بعثت، اسلام را به حجاج کندی عرضه داشتند لکن آنان با وجود شناختی که از حضرت داشتند از پذیرش این دعوت سر باز زدند. تا اینکه پس از هجرت مسلمین به مدینه و گسترش شعاع اسلام در جزیرة العرب، قبایل عرب از مناطق مختلف شبه جزیره گروه گروه به خدمت رسول خدا (ص) می‌رسیدند و مسلمان می‌شدند. در این زمان، شصت نفر از کندیان از شاخه معاویة الاکرمین از جمله چهار نفر از بزرگان بنی عمرو بن معاویه به نام‌های مِخوَس، مشرح، جَمد و أَبضَعه در سال دهم هجری در حالی که خود را با تبختر و غرور خاصی آراسته بودند، خدمت حضرت رسیدند و مسلمان شدند. بر اساس گزارشات تاریخی، نمایندگان قبیله صدف نیز که تعدادشان را بیش از ده نفر برشمرده‌اند به مدینه رفتند و ضمن دیدار با رسول خدا (ص) از ایشان سؤالاتی پرسیدند و حضرت بدانها پاسخ فرمود.. گزارشی از سفر سیزده تن از نمایندگان تجیب در سال نهم هجری به مدینه در حالی که زکات اموال خود را نیز همراه داشتند، در دست است. نقل است که آنان سپس به سرزمین خود بازگشتند و در مراسم حج سال دهم هجری در مِنی به حضور نبی اکرم (ص) رسیدند. در پی این وفود، برخی از کندیان به تدریج به مدینه رفتند و بعدها گروهی از آنان در کوفه و مکه ساکن شدند. گفته شده که رسول خدا (ص)، ضمن روایتی برخی قبایل یمن از جمله سکون، کنده، سکاسک، خولان العالیه و أُملوک رَدمان را ستوده‌اند.

کندیان و جریان رده

همچنین ببینید: جریان رده

به طور طبیعی، قبایلی که در وفود مسلمان می‌‌شدند، آشنایی چندانی با مبانی دینی نداشتند و بیشتر حکومت سیاسی اسلام را می‌‌پذیرفتند. بر همین اساس، برخی از این قبایل، پس از رحلت پیامبراکرم (ص) از پذیرش حکومت دینی سر باز زدند و آن را نپذیرفتند که کندیان نیز از این قاعده مستثنا نشدند. پس از انتشار خبر بیماری رسول خدا (ص) عده‌ای تحت عنوان ادعای نبوّت مرتد شدند اما کندیان در برخورد با مقوله ارتداد چند دسته شدند. عده‌ای مانند تیره‌های سکون کنده و افرادی مانند ابوقرعان کِندی ثبات نشان دادند و بر اسلام پایدار ماندند. برخی متهم به ارتداد شدند و عده‌ای مرتد گردیدند. در مجموع، ارتداد کندیان با ارتداد قبایل دیگر متفاوت بود و اسباب متعددی داشت که یکی از آنها، بی‌توجهی عامل زکات خلیفه اول به قرار کندیان با رسول خدا (ص) در حمل زکات آنان به مدینه بود. براساس گزارش‌های تاریخی، زمانی که مردم کنده و حضرموت مسلمان شدند، پیامبر (ص) دستور داد، قسمتی از زکات حضرموت را به مردم کنده اختصاص داده، زکات کنده را برای حضرموت صرف کنند. مردی از بنی ولیعه کنده از پیامبر (ص) درخواست کرد که چون ما شتر نداریم، اگر صلاح می‌‌دانید، زکات ما را حمل کنید و پیامبر (ص) این درخواست را قبول کرد. بعد از رحلت پیامبر (ص)، زیاد بن لبید -عامل حضرموت- برای جمع‌آوری زکات بین مردم بنی ولیعه رفت. آنها از او خواستند چنان که پیامبر (ص) وعده داده است، باید زکات ما را حمل کنید. زیاد در جواب از آنها خواست که چون شتر دارند، خودشان، زکات را حمل کنند. با بروز درشتی زیاد، مردم حضرموت هم درشتی کردند و زکات ندادند. در این هنگام زکات ندادن بخشی از کندیان، حمل بر ارتداد آنان گردید.

دلیل دیگری که در ارتداد کنده دخیل بود، حساسیت کندیان، به ویژه ملوک کنده به جانشینی و روی کار آمدن قبایل ضعیفِ تیره‌های قریش بود. ملوک کنده دارای القاب پادشاهی بودند که پس از ظهور اسلام و مسلمان شدن، آن القاب و موقعیت‌های برتر آنان از بین رفت. از طرفی، بنوتیم که خوارترین قریش بود، جانشینی رسول خدا را تصاحب کرد و حاکم شد. اشعث بن قیس و ملوک چهارگانه کنده، خود را بالاتر از ابوبکر می‌‌دانستند و معتقد بودند که قبل از این که قرشی در روی زمین باشد، ما دارای ملوک و پادشاه بودیم. آنان با این نگاه، تعدادی از قبایل را بر حکومت مدینه شورانیدند. البته در این بین، عده‌ای مانند حارث بن سراقه کِنْدی در حَضرموت یمن، اهل بیت را شایسته خلافت می‌‌دانستند و از این رو به مخالفت با ابوبکر پرداختند.

علاوه بر دلایل بالا، علل دیگری مانند زور‌گویی عاملان زکات به هنگام گرفتن زکات، تصور ناتوانی طبقه حاکم و قبیله بنی تیم از همراه کردن عرب از دلایل ارتداد کندیان و همراهی تیره‌هایی از آنان با کذّاب عنسی بود. کندیان، آخرین قوم از اهل رده بودند که به دست مسلمانان اسیر گردیدند و روانه مدینه شدند..

در برخی منابع به نام برخی افراد مشهور کنده که پس از رحلت نبی اکرم (ص)، مرتد شدند پرداخته شده است که از آن جمله می‌‌توان به اسامی: اشعث بن قیس کندی، اَشْعَث بن میناس سَکُونی از تیره سکون قبیله کنده، جفشیش کندی، جَمد کندی از ملوک چهارگانه یمن، اَماناة بن قیس بن شیبان اشاره کرد.

مهاجرت کندیان به کوفه

مقارن ظهور اسلام، تحولات سیاسی، دینی و فرهنگی وسیعی در جزیرة العرب رخ داد که موجب شد برخی از افراد برای فرار از جاهلیت به مناطق دیگر مهاجرت کنند. کسانی که به این دلیل به مناطق تحت نفوذ حکومت اسلامی می‌‌آمدند، مهاجر نامیده می‌‌شدند. گزارشی تاریخی از قبل تخطیط کوفه وجود ندارد که نشان دهد افرادی از منطقه حجاز به کوفه مهاجرت کرده باشند اما پس از فتح حیره، تعداد زیادی از قبایل عرب به این شهر اسلامی که تازه بنا شده بود، مهاجرت کردند. به طوری که به گفته بلاذری، دوازده هزار یمنی، بخشی از نخستین مهاجران به حیره (کوفه) بودند. پس از مهاجرت قبایل عرب به کوفه، این شهر تخطیط شد و هر قبیله، محله‌ای را به خود اختصاص داد. برخی از قبایل، مانند کندیان به جهت داشتن شخصیت‌های برجسته و جمعیت زیاد، نقش مهمی را در حوادث صدر اسلام و عصر‌های بعدی برعهده گرفتند.

کوفه و بصره بعد ار تخطیط به لحاظ موقعیت جغرافیایی، نیازمند میزبانی قبایل بیشتری، بودند تا به تجهیز لشکر اسلام کمک کنند. بنابراین کمتر قبیله عربی را می‌‌توان نام برد که تعدادی از افراد آن به این دو شهر، مهاجرت نکرده باشند. به گفته ابن حزم، کنده نُه بطن داشته است که شش بطن آن به کوفه مهاجرت کردند. آنچه در این مهاجرت گسترده، جالب توجه است استعداد‌هایی است که بعضی از قبایل، مانند کنده به محض ورود به کوفه از خود نشان دادند و در حیات سیاسی - اجتماعی این دو شهر، نقش‌های مهمی ایفا کردند.

کندیان به محض ورود به کوفه به کمک رئیس مقتدر خود، اشعث بن قیس به موقعیتی برتر دست یافتند. آنها پس از تخطیط کوفه، اولین بنایی که ساختند مسجد بود. مسجد کندیان دارای موقعیت ممتازی بود و در کنار خانه سعد بن ابی وقاص قرار داشت. بعدها خانه سعد به عنوان دارالاماره کوفه شناخته شد. طراحی ساختمان مسجد کندیان به گونه‌ای بود که در هر طرف آن، معبرهایی وجود داشت و تجمع مردم سبب ازدحام نمی‌شد. در طرف قبله، چهار معبر قرار داشت که بین بنی اسد، نخع، کنده و ازد ایجاد فاصله می‌‌کرد. بنابراین، کنده در کنار این سه قبیله و در ضلع جنوبی از شرق به غرب قرار گرفت.

کندیان علاوه بر مسجد معروف کنده، مساجد مهم دیگری داشتند. یکی از این مسجدها مسجد سکون متعلق به بنی سکون کنده بود. این مسجد در جریان قیام مختار در سال ۶۶ه‍.ق محل استفاده نیروهای مختار بود. همچنین، مسجد بنی بهدله از قبیله کنده در جنوب مسجد جامع قرار داشت. علاوه بر اینها مسجد مستقلی به نام اشعث بن قیس در جنوب مسجد جامع بود. مسجد اشعث از مساجد ملعونه به شمار آمده است و در روایتی منسوب به امیرمؤمنان از نماز خواندن در آن نهی شده است.

مسجد جامع کوفه، درهای متعددی داشت که به جهت حضور کندیان در ورود و خروج از یکی از دربها، آن درب، باب الکنده نامیده می‌‌شد. قاتلان امیرمؤمنان حضرت علی بن ابی طالب (ع) از باب الکنده مسجد جامع گریختند. علاوه بر مساجد در کوفه، هر قبیله‌ای جبانه‌ای داشت که به نام قبیله یا رئیس قبیله مشهور بود. اشعث، جبانه قبیله را به محض ورود به کوفه رسم کرد و زمین‌های اطراف آن را بین کندیان تقسیم نمود. این جبانه به جبانه کنده شهرت یافت. محله کندیان درکوفه معروف و مشهور بود. بر اساس برخی گزارش‌های تاریخی، هنگامی که ابو هریره در کوفه بود، به جهت موقعیت ویژه محله کندیان، پس از نماز عشا در قبیله کنده می‌‌نشست و مردم نزدش می‌‌آمدند..

کندیان و نقش آنان در وقایع و حوادث بزرگ عراق و دیگر بلاد اسلامی

نقش کندیان در جریان فتوحات

کندیان در فتوحات، حضور مؤثری داشتند و در نخستین فتوحات، نقش‌های مهمی را برعهده گرفتند. جُبَیر بن قَشْعَم بن یزید بن اَرقَم کِندی که از مخضرمان است به همراه کندیان در فتح عراق شرکت داشت و از طرف عمر، عهده‌دار قضا در قادسیه شد. ابن کلبی، هم، نخستین کسی بود که در خلافت عمر در عراق به کار قضا پرداخت. سال چهاردهم هجری با آغاز درگیری‌های جدی مسلمانان با ایرانیان، حدود دو هزار و سیصد نفر از کندیان در جنگ قادسیه شرکت کردند. کندیان در جنگ‌های یرموک (۱۳هجری) در شام، قادسیه (۱۴ هجری) و مدائن (۱۵ هجری)، جلولا (۱۶ هجری) در عراق و نهاوند (۲۱ هجری) در ایران حضور داشتند و در جنگ یرموک، اشعث بن قیس یک چشم خود را از دست داد. او در نهاوند، فرمانده جناح راست سپاه بود و در فتح اصفهان (۲۳ هجری) همراه کندیان شرکت داشت. همچنین، دردوره عثمان، آذربایجان به وسیله کندیان به فرماندهی اشعث، دوباره فتح شد و اشعث با اهالی آنجا مصالحه کرد. در دوره خلافت سه خلیفه نخست، اشعث بن قیس به جهت نفوذ در بین کندیان وهمراهی با خلفا، مدیریتهای مختلفی را بر عهده گرفت. عثمان در سال ۳۴ه‍.ق اشعث را حاکم آذربایجان کرد و هر سال صد هزار درهم به او می‌‌داد. هنگامی که امیرمؤمنان حضرت علی به خلافت رسید، او را از حکومت آذربایجان عزل کرد و از او خواست به کوفه برگردد و اموالی را که از بیت المال برداشته بود به بیت المال باز گرداند.

اِمرؤالقَیس بن عابِس کِنْدی شاعر از تیره بنومعاویة بن کنده نیز از افراد تأثیر گذار کنده بود که از او با عبارت "کان الرجل الصالح" یاد می‌‌شود. امرؤالقیس در فتوحات شرکت داشت و از فرماندهان جنگ یرموک بود. او پس از جنگ یرموک، ساکن کوفه شد. وی در جریان ارتداد، بر دین اسلام ثابت قدم ماند و قومش را به ثبات در اسلام فراخواند. او وفاداری خود و خاندانش را به اسلام در اشعاری به آگاهی مسلمانان رساند. او با اشعث بن قیس که مرتد شده بود، برخورد کرد. همچنین در فتح نُجیر در یمن شرکت کرد و عمویش را به جرم ارتداد به قتل رساند شَریک بن ابی اَغفل بن سلمه تُجیبی، یکی دیگر از افراد تأثیر‌گذار کندی است که همراه گروهی خدمت رسول خد (ص) ا آمد. سپس در مدینه ساکن شد و در سال نوزده هجری در فتح مصر شرکت کرد.

در سال ۳۵ هجری و همزمان به آغازین سال خلافت امیرالمؤمنین علی (ع)، بعضی از قبایل کنده مثل تجیب و سکون به شام رفتنند ولی عده زیادی از آنان به امیرالمؤمنین پیوستند و در جنگ جمل و صفین شرکت کردند. آنها هسته اولیه شیعه خالص را تشکیل دادند. لازم به توضیح است که یمن دارای سه منطقه مهم جَنَد، صنعا و حضرموت بود که بیشتر اهالی حضرموت را کندیان تشکیل می‌‌دادند. آنان پس از قتل عثمان، گرایشی شیعی داشتند و جَنَد و صنعا دارای مذهب عثمانی بودند. در کوفه به ویژه در عصر خلافت امیر مؤمنان، قبایل کنده، قضاعه و حضرموت با هم جمع شدند و نیروی مقتدر یمنی را تشکیل دادند. سیادت یمنی‌ها با دو قبیله کنده و بجیله بود که کنده به رهبری اشعث دارای موقعیت برتر و مسلطی بودند. آنها در حوادث کوفه و جهان اسلام حضور مقتدر و مؤثری داشتند. ارتباط سببی کندیان با خلیفه نخست و سوم، همچنین با امام حسن مجتبی می‌‌توانست در اقتدار آنها مؤثر باشد.

نقش کندیان در حادثه کربلا

یکی از حوادث مهم وتأثیرگذار عراق، حادثه با عظمت کربلا بود که هر کدام از قبایل با حضور در یکی از طرف‌های درگیر، مواضع مذهبی و سیاسی خود را مشخص کردند. قبیله کنده با توجه به جمعیت فراوانی که داشت، در حوادث مهم مورد توجه والیان عراق بود. از این رو در حادثه کربلا، کندیان در هردو جبهه، حضور فعال داشتند. به عنوان نمونه، عبیدالله بن عمرو کندی از افراد برجسته و تأثیر گذار شهر کوفه است که در جنگ‌های امیرالمؤمنین حضرت علی (ع) حاضر بود. او فرمانده نیروهای کنده و ربیعه در قیام مسلم بود. وی در روز قیام مسلم، پرچمدار او بود. مسلم در آخرین لحظات قیام، پس از خواندن نماز مغرب، قیام خود را از محله کندیان آغاز کرد تا مورد حمایت آنان واقع شود.

همچنین، فرمانده مقابله با مسلم هم، فردی از کندیان به نام محمد بن اشعث کندی بود. محمد بن اشعث بن قیس کندی مورد اعتماد بنی امیه بود. او پیش از آمدن مسلم به کوفه، خبر آمدن مسلم را به یزید گزارش کرد و علاوه بر آن، فرمانده نیروهای دستگیر کننده مسلم بن عقیل بود. او در کشتن امام حسین (ع) شرکت داشت. با این که کندیان زیادی تحت امر عبیدالله بن زیاد بودند اما از ترس عدم همراهی آنها با ابن اشعث و تمایل کندیان به مسلم بن عقیل، نزدیک هفتاد نفر از قیسیان، همراه محمد بن اشعث برای دستگیری مسلم بن عقیل فرستاده شدند. محمد بن اشعث بن قیس کندی در کربلا حضور داشت و از افراد سرشناس سپاه ابن زیاد بود. او با طرح پرسشی از امام سعی کرد، منکر فضائلی شود که امام حسین (ع) به سبب نزدیکی با رسول خدا دارا بود.

قیس بن اشعث بن قیس، یکی دیگر از کندیان و اشراف کوفه بود که در کربلا حضور داشت. امام حسین (ع) او را با اهل خیانت، مکر و حیله معرفی کرد. هنگامی که امام شهید شد، پیراهن آن حضرت را به عنوان غنیمت برداشت و از این رو به قیس قَطِیفه شهرت یافت. خیانت از مهمترین ویژگی‌های خانواده اشعث بود. چنانکه اشعث در بین کندیان به خیانت شهره بود. بنابراین به سبب خیانت هایش به او لقب عرف النار دادند. .

همچنین، کسی که نامه عبیدالله بن زیاد را درباره در تنگنا قرار دادن امام حسین (ع) و اصحابش در سرزمینی خشک و دور از آب به دست حر بن یزید ریاحی رساند، فردی از کندیان به نام مالک بن نسیر کندی بود. در مقابل شخصی که مالک بن نسیر کندی را به جهت خدمت به عبیدالله سرزنش کرد، شخص دیگری از کندیان به نام ابوالشعثاء یزید بن زیاد مهاصر کندی بود. مالک بن نسیر کندی از کندیانی است که در کربلا به امام حمله کرد و پیش از هر اقدامی به امام دشنام داد. او در آخرین لحظاتی که امام زخمی و بی‌تاب شده بود، بر سر آن حضرت شمشیر زد، به طوری که کلاه آن حضرت را شکافت و شمشیر بر سر امام فرود آمد و کلاه خود حضرت را پر از خون کرد. بدین جهت مورد نفرین امام حسین (ع) قرار گرفت. پنج نفراز شهدای کربلا (بشر بن عمرو بن احدوث حضرمی کندی، جُندب ‌بن حجیر کندی خولانی، حارث بن امرءالقیس کندی، زاهر بن عمرو کندی و یزید بن زیاد بن مهاصر (ابوشعثاء کندی بهدلی)) از کندیان بودند، اما در مقابل، تعدادی از کندیان در سپاه عبیدالله بودند. پس از شهادت امام و یارانش، هفده سر از شهدای اصحاب سیدالشهدا را کندیان به رهبری قیس بن اشعث، نزد عبیدالله بن زیاد بردند. با این وجود، پس از شهادت امام تعداد زیادی از کندیان از حضور در سپاه عبیدالله پشیمان شدند و در قیام مختار شرکت کردند. آنها در سال ۶۶ه‍.ق به فرماندهی اسود بن جراد کندی با عبیدالله بن زیاد، والی مروان جنگیدند و در حوادث سال ۷۶ه‍.ق به فرماندهی عبدالرحمان بن محمد اشعث مشارکت کردند و بر ضد حجاج شوریدند. همین طور تا آخر دوره بنی امیه در حوادث مهم سهیم بودند.

شخصیت‌های برجسته کنده و نقش آنان در حوادث

قبیله کنده به سبب وجود شخصیت‌های برجسته خود در سلسله مراتب اجتماعی دوران جا هلی دارای شرافت اجتماعی بالایی بود تا جایی که مرتبه شرافت پادشاهان کنده را پس از هاشم بن عبدمناف در میان قریش، زراه تمیم، حذیفه فزاری و ذوالجدین شیبان قرار می‌دادند. پس از ظهور اسلام، کنده دارای شخصیت‌های متضادی بود که در سرنوشت مسلمان‌ها بسیار تأثیر گذاردند. بعضی از این شخصیت هاعبارت‌اند از:

اَشْعَث بن قیس کِنْدی

او آخرین پادشاه از اقیال کنده در جاهلیت بود. پس از اسلام مانند پادشاهان می‌‌زیست و هنگامی که خدمت رسول خدا (ص) مشرف شد، لباس‌های حریر زربفت بر تن داشت. اشعث در سال دهم هجری قمری به همراه وفد کِندیان نزد رسول خدا (ص) آمد و مسلمان شد، اما بعد از رحلت پیامبر در یمن مرتد گردید. او پس از مدتی درگیری با نیروهای مسلمان، اسیر شد. ابوبکر، اشعث را بخشید و خواهرش، ام فروه را به ازدواج وی درآورد. بعدها ابوبکر اظهار پشیمانی می‌‌کرد و می‌گفت: کاش! همان موقع که اشعثث اسیر شده بود، او را می‌‌کشتم. اشعث در جنگ قادسیه شرکت کرد. او در زمان عمر، یکی از فاتحان شهرهای ایران بود. عثمان ولایت آذربایجان را به او داد و دختر اشعث را به ازدواج پسرش درآورد. امیرالمؤمنین حضرت علی (ع) در دوران خلافت خود، او را عزل کرد. اشعث به جهت این عزل، نسبت به آن حضرت کینه در دل داشت. او در صفین به همراه یاران یمنی خود برحکمیت ابوموسی تأکید کرد و به غیر حکمیت ابوموسی راضی نشد و کینه خود را آشکار کرد. اشعث به همدستی با قاتل امیرالمؤمنین حضرت علی (ع) متهم است. آن حضرت بارها اشعث را در قنوت نماز خود، لعن کرده است.

ابوشَمِر بن قیس کندی

از بزرگان و شاعران تأثیر گذار عصر جاهلیت و اسلام بود.

ابوقُرّة بن معاویه کندی

فردی شریف بود و بر رسول خدا (ص) وفد فرستاد. او راوی حدیث سلمان فارسی است. وی از افراد تأثیر گذار بر حوادث کوفه است که فرزندش به نام عمرو به گزارش ابن سعد، پس از شریح، قاضی کوفه شد. برخی، او را عهده دار قضاوت کوفه از سوی حجاج می‌دانند.

عبدالله بن سام کندی

از دیگر شخصیت‌های بزرگ کنده بود که پیش از اسلام از یمن به مدینه آمد و با زنی از یهود بنی قریظه ازدواج کرد و از علمای یهود شد. او پس از ظهور اسلام، خدمت رسول خدا رسید و مسلمان شد. عبدالله در عصر خلیفه دوم از شخصیت‌های تأثیر گذار بر خلیفه بود. عمر به هنگام فراخوانی لشکر، او را هم فرا می‌‌خواند این امر نشان دهنده تأثیر او در حوادث عصر خلیفه دوم است.

اِمرؤالقَیس بن عابَس کِنْدی

از شعرای تأثیر گذار کنده بود. از او با عبارت كان الرجل الصالح" یاد شده است. او در جریان ارتداد، بر دین اسلام ثابت قدم بود و قوم خود را به ثبات در اسلام فرا می‌خواند. او در فتوحات از فرماندهان جنگ یرموک بود.

حجر بن عدی کندی

او یار مخلص امیرالؤمنین (ع) بود. در سال ۴۹ ه. ق، وقتی مغیره والی کوفه شد، ناسزایی گویی‌های او از امیرالمؤمنین (ع) را تاب نیاورد پس از مرگ مغیره و به امارت رسیدن زیاد بن ابیه در کوفه، حجر آشکارا با یاران خود، معاویه را در مسجد لعن می‌‌کرد. زیاد بن ابیه درباره حجر به معاویه، نامه نوشت. سپس، سران قبایل را جمع کرد و با تهدید و تطمیع، آنها را وادار کرد علیه حجر شهادت بدهند. از جمله این شهود، ابوبرده پسر ابوموسی اشعری بود که به کفر حجر شهادت داد و دیگران امضا کردند. زیاد، حجر را نزد معاویه فرستاد و معاویه حجر را به همراه یارانش از جمله ارقم بن عبدالله کندی در مرج عذراء به شهادت رساند. .

شُرَیح بن حارث کِنْدی

قاضی کوفه بود و عثمانی مذهب. وی برای یاری و کمک رسانی به عثمان بسیار تلاش کرد. امیرالمؤمنین حضرت علی (ع) می‌خواست او را از منصب قضا عزل کند، ولی به خاطر جایگاه او در نزد یمنی‌ها و مردم کوفه این کار را نکرد. وی در شمار اندک رجال رائشی کوفه گفته‌اند.

از شخصیت‌های تأثیر‌گذار دیگر کنده می‌‌توان به اسامی شَبیب بن غالب بن اَسید کِندی، شجرة الکندی، ابومَریم کِنْدی بودند که اخباری از رسول خدا (ص) نقل می‌نمودند و خلفا به آنها توجه می‌کردند و نیز به نام‌های حارث بن عَفیف کِنْدی از تیره بنوجبلة بن عدی از قبیله کِنْده،. معاویة بن حُدَیج –قاتل محمد بن ابوبکر-، حصین بن نمیر و حارث بن معاویه سَکونی از رجال قبیله سَکون کنده اشاره کرد.

منابع

1. منتظرالقائم، اصغر، نقش قبایل یمنی در حمایت از اهل بیت
2. محمدی، رمضان، قبیله کنده و نقش آن در مهم‌ترین رویدادهای عصر جاهلی و صدر اسلام، فصلنامه علمی پژوهشی تاریخ اسلام، سال شانزدهم، شماره سوم، پاییز ۱۳۹۴
3. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، مکاتبه اختصاصی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت