پیشرفت اسلامی در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث پیشرفت اسلامی است. پیشرفت اسلامی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: پیشرفت اسلامی در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

پیشرفت یکی از اهداف نظام اجتماعی اسلام است. الگوی غربی پیشرفت بر اساس مادیات و رسیدن به منافع مادی است که منظور از آن پیشرفت اقتصادی است. در نظام اسلام بر پایه عقل است که پیشرفت در همه زمینه‌ها صورت می‌گیرد. اگر صیرورت انسان و جامعه با مدیریت عقل آدمی باشد انسان و جامعه رو به پیشرفت خواهد بود و اما اگر با مدیریت قوای حیوانی وجود آدمی باشد، جامعه را به پسرفت خواهد برد.

مقدمه

پیشرفت اسلامی، یکی از اهداف نظام اجتماعی اسلام به شمار می‌آید. الگوی اسلامی پیشرفت با الگوی غربی آن تفاوت مبنایی و ساختاری و هدفی دارد. ملت ایران به تعبیر امام خمینی با داشتن مکتبی مترقی چون اسلام، دلیلی ندارد که برای پیشرفت و تعالی خود از الگوهای غربی و یا کشورهای کمونیست تقلید کند. در این فصل، چیستی توسعه غربی و الگوی پیشرفت اسلامی و مؤلفه‌ها و راهبردهای رسیدن به آن از دیدگاه امام خمینی بیان شده است.

نظریه امام خمینی در تبیین ماهیت پیشرفت از آن سو از اهمیت بی‌رقیبی برخوردار است که او در طراحی و عمل به الگویی متفاوت از زیستنِ همه‌جانبه و در حال تعالی بر اساس مبانی اسلام در رقابت با الگوی زیست غربی، بی‌نظیر است. بی‌گمان امام در رقابت نظری و عملی با غرب، سنگ تمام گذاشت. به نظر می‌رسد انقلاب اسلامی، شورشی همه جانبه علیه حاکمیت الگوهای غربی بر همه ابعاد زندگی ایرانیان بود. شورشی که توانست این حاکمیت را از ریشه برکند و الگوی اسلامی زندگی را جایگزین آن کند. مهم‌ترین استدلالِ پذیرش حاکمیت الگوهای غربی از سوی برخی را باید در برابری الگوی زندگی غربی و پیشرفت از منظر اینان دانست. نظریه«غرب به مثابه توسعه» بود و هست که برخی را واداشته تا بر آن باشند که باید همه ملازمات فرهنگی توسعه یعنی زندگی غربی را در کشورهای توسعه نیافته – یعنی هنوز غربی نشده – تحقق بخشید. بنابراین و لزوماً باید حضرت امام خمینی به عنوان رهبر بی‌نظیرِ نظری و عملی انقلاب کبیر اسلامی – که در هویت خویش به اندازه اسلامیت به رقابت با اندیشه و عمل غربی شناخته می‌شود – در مورد ماهیت پیشرفت نگاه متفاوتی داشته باشد. نگاهی که به اندازه خصومت امام با حاکمیت الگوهای زیست غربی، با الگوی غربی توسعه متفاوت است. مسأله اساسی که این فصل مسئولیت پاسخ‌گویی آن را پذیرفته آن است که امام، ماهیت پیشرفت را به ویژه متناظر با ماهیت غربی توسعه چگونه معنا می‌کند؟

به این سؤال در گذشته گاه به صورت استخراج برخی مطلوب‌های زندگی از اندیشه‌های امام و گاه با تطبیق برخی از مطلوب‌ها و مطالبه‌های رایج در عرصه‌های گوناگون زندگی به ویژه اقتصادی، با مأثورات امام پرداخته شده است. این فصل بر آن است تا از انتساب یک نظریه روشن به امام در مورد ماهیت پیشرفت به گونه‌ای دفاع کند که همه فرمایشات مرتبط ایشان با موضوع، بر مدار آن قابل تفسیر شود.

مجموعه نظریات غربی توسعه با همه تنوعی که دارند – مثلاً هفت‌گانه‌ای که خانم هانت برشمرده - درصدد تئوریزه نمودن شرایط و خصوصیات دوران نوین زندگی مغرب‌زمین و نیز مسیر نیل بدان بر طبق تجربه و سیر تاریخی آن در غرب است. بر اساس این مفروض، بر مبنای روش شناختی لاکاتوش این نظریات با همه اختلافات ظاهری دارای یک هسته سخت مشترک‌اند که کنار گذاشتن آن به معنای کنار گذاشتن این نظریات خواهد بود. به علاوه دارای مجموعه‌ای از نظریات محافظ سلبی و ایجابی است که ابطال آنها به معنای ابطال نظریه نیست و بالطبع مسیر رشد نظریه‌پردازی بر مدار هسته سخت آن با ابطال نظریات قبلی و تأیید نظریات جدید محافظ طی خواهد شد. به همین دلیل هر نظریه رقیب در چارچوب نظریه غربی توسعه را باید در قلمرو یک نظریه محافظ جدید قلمداد نمود. این فصل بر آن است که نظریه اسلامی پیشرفت از منظر امام دارای هسته سخت متغایر و متفاوتی با هسته سخت نظریات توسعه در چارچوب الگوی غربی توسعه می‌باشد. بنابراین اساساً موضوع انتخاب این نظریه یا آن نظریه در چارچوب الگوی غربی توسعه، یک رویکرد اسلامی نیست. به علاوه بر مدار هسته سخت نظریه اسلامی پیشرفت ممکن است نظریات متفاوتی به وجود آیند. از این منظر، نظریه امام را باید یکی از این نظریات قلمداد نمود. اما و در هر صورت نظریه اسلامی پیشرفت - چونان الگوی غربی توسعه - با هسته سخت آن شناخته می‌شود.

هسته سخت الگوی غربی و اسلامی توسعه

همان‌گونه که گفته شد الگوی توسعه غربی و اسلامی از هسته سخت متفاوتی برخوردارند که به اختصار بیان می‌گردند.

هسته سخت الگوی غربی توسعه

یک روایت ایرانی که بر آن است تا غرب را به عنوان یک «کلِ مطلوب» - یعنی غرب به مثابه توسعه - توضیح دهد، غرب را محصول «تحقق تمام قد انسان» می‌داند و می‌نویسد: فرهنگ غرب در خطوط اصلی آن دموکراسی، لیبرالیسم، فردگرایی، حقوق بشر، پان سکسونالیسم، گریز از پایبندی‌های آیینی و خانوادگی، تعادل سوژه - شهروند و...، فرهنگ غرب نیست، فرهنگی است که هر جامعه‌ای بسته یا باز، دیر یا زود به آن خواهد رسید.؛ چراکه باز شدن طومار آدمی مرکب از طبع خواهنده و عقل ابزارساز، علی الاصول به همین چشم‌اندازها می‌رسد. غرب از قضا (تعبیری که منافی علل نیست) زودتر به این وضعیت رسیده است، هر فرهنگ و هر قوم دیگری نیز می‌توانست (اگر بعضی علل معده چون آموزش زودتر بر ایشان مهیا می‌شد) پیش‌آهنگ این راه باشد. به تعبیر دیگر ریشه‌های هر فرهنگی از جمله فرهنگ غرب بسیار بیش از اینکه در عمق تاریخ و جغرافیای آن فرهنگ قرار داشته باشد در طبیعت انسان قرار دارد.

ایشان در معرفی انسانی که طومار طبعش به خوبی در غرب گشوده شده است، می‌نویسد: انسان همچون تمامی حیوانات دیگر، موجودی است خواهشگر، اساسی‌ترین وجه مشترکی که میان حیوانات می‌توان سراغ کرد این است که تمامی آنها با جدیت تمام و گاه با مایه گذاشتن جان، در پی تأمین امیال خود به حرکت در می‌آیند. اعم از اینکه با تأمین آن به لذتی دست یابند یا از رنجی برهند. انسان از این حیث در عداد حیوانات و بلکه در رأس آنها قرار می‌گیرد؛ زیرا انسان نه تنها عموم امیال حیوانات را، بعضاً به شدت و قوت بیشتری دارد، بلکه امیال او تنوع بیشتری نیز به خود می‌گیرد. تفاوت اساسی و مهمی که انسان را از حیوان جدا می‌کند این است که انسان برای تحقق امیال خود به ابزاری به نام عقل مجهز است که به او امکان می‌دهد برای نیل به مقاصد طبیعی خود ابزارسازی کند، اعم از آن‌که این ابزار از جنس حیله‌های فکری و یا وسائل مادی باشد.

به نظر می‌رسد نوع نگاه غرب به انسان در نظریه«غرب به مثابه پیشرفت» هسته مرکزی نظریه غربی توسعه را نشان می‌دهد. چنان‌که در یک نگاه روش‌شناختی به دانش اقتصاد متعارف نوع نگاه به انسان اقتصادی و عقلانی، هسته مرکزی دانش اقتصاد قلمداد شده است. براساس این تفسیر از انسان و جامعه‌ای که انسان تحقق کامل خود را در آن می‌یابد، نتایج زیر به‌دست می‌آید:

1. انسان دارای خصوصیات ثابت، جهانی، فراتاریخی و در نتیجه قابل تعمیم است. به همین دلیل آنگاه که کاملاً محقق می‌شود الگوی زندگی کنونی غرب را به عنوان یک الگوی زیست‌جهانی و همیشگی خود به وجود می‌آورد.
2. هدف این انسان، حداکثرسازی تحقق تمایلات مادی و لذائذ حیوانی است. بنابراین، انسان از آن جهت که انسان است مقصدی مخصوص به خود ندارد.
3. عقل انسانی - به عنوان تنها تفاوت انسان با حیوان - آنگاه که در خدمت تحقق تمایلات حیوانی او (یعنی همه تمایلات او) قرار می‌گیرد، انسانی‌ترین زندگی که زندگی امروز مغرب‌زمین است را به وجود می‌آورد.
4. پیداست آنگاه که تحقق تمایلات حیوانی (همه تمایلات انسانی) یعنی تمایلات مادی به‌وسیله عقل ابزارساز آدمی به صورت عریان تحقق می‌یابد و خود را در نظام زندگی اقتصادی نشان می‌دهد، نظام زندگی اقتصادی، نقش مدار، رهبر و هسته مرکزی الگوی زیست غربی (و در این چارچوب نظری الگوی زیست انسانی) را تشکیل می‌دهد.
5. در این چارچوب نظری الگوی زیست غربی نه تنها مطلوب است زیرا فرصت تحقق کامل انسان را فراهم آورده است؛ بلکه بالاجبار همه افراد و جوامع انسانی به سمت تحقق آن خواهند رفت و گویی آنگاه که همه جوامع به خصوصیات دوران نوین غرب نائل آمدند، پیشرفت جوامع و تاریخ پایان خواهد یافت.
6. از آن جهت که جامعه پیشرفته، جامعه غربی است، حرکت از هر وضعیتی غیر از آن به سوی آن، مسیر در حال توسعه بودن است. البته برخی پیروی از مسیر تجربه شده غرب را نیز از این منظر ضروری می‌دانند.
7. از آن جهت که تمایلات انسان محصور و منحصر در تمایلات حیوانی و مادی قلمداد شده که در غرب به خوبی محقق شده است و نیز نظم زندگی اقتصادی مناسب‌ترین عرصه برای تحقق ناب و عریان این انسان است؛ بنابراین، فرایند توسعه به مثابه فرایند غربی شدن به معنای توسعه اقتصادی خواهد بود. به همین دلیل است که ادبیات رایج توسعه اساساً یا اقتصادی است یا تحت تسلط ادبیات اقتصادی ارائه می‌شود. سیطره ادبیات اقتصادی به عنوان کاشف از واقعیت توسعه و فرایند توسعه غربی به گونه‌ای است که اساساً آنگاه که توسعه بدون هیچ قیدی به کار رود به توسعه اقتصادی انصراف خواهد داشت. در این چارچوب نظری اخلاق، معرفت، سیاست، فرهنگ و همه ابعاد و نظامات دیگر زندگی آنگاه در خدمت پیشرفت زندگی خواهند بود که در خدمت پیشرفت اقتصادی باشند. از همین جهت است که اساساً علمی نافع قلمداد می‌گردد که دارای منافع اقتصادی باشد، فرهنگ باید متناسب با اقتضائات توسعه تغییر یابد و سیاست‌ورزی نیز آنگاه کارآمد خواهد بود که در خدمت پیشرفت اقتصادی باشد. جالب توجه آن است که آنگاه که شاخص‌های توسعه برشمرده می‌شود عموم این شاخص‌ها اقتصادی هستند. به همین دلیل است که عرصه‌های جدید پژوهشی در اقتصاد، مربوط به تحلیل‌های اقتصادی از فرهنگ، سیاست، حقوق و... می‌باشد؛ زیرا انسان عقلانی (حداکثرکننده تمایلات مادی و حیوانی)، در همه عرصه‌های دیگر زندگی نیز به خودشکوفایی رسیده است.
8. یکی دیگر از ملازمات اساسی چنین رویکردی به «انسان»، «غرب» و دانش توسعه، ثمره روش‌شناختی آن است. از آن سو که انسان و ویژگی‌هایش متعین، ثابت، فراتاریخی و فرافرهنگی و اجتماعی قلمداد شده است و از سوی دیگر توسعه و فرایند توسعه نیز یک واقعیت خارجی روشن (غرب و غربی شدن) دارد، حاکمیت رویکرد روش‌شناختی تجربی و پوزیتیویستی، همانند همه دانش‌ها، بر دانش توسعه با ماهیت میان‌رشته‌ای - البته بر مدار اقتصاد توسعه - نیز شمول و گسترش می‌یابد.

هسته سخت نظریه اسلامی پیشرفت از منظر امام

به نظر می‌رسد، ماهیت پیشرفت با هر تعریفی بر «تغییر و حرکت» و جهت حرکت و تغییر (هدف) استوار است. برهمین اساس توسعه به مفهوم و مصداق رایج و غربی آن به معنای حرکت و تغییر از هر وضعیتی به سمت تحقق وضعیت کنونی کشورهای توسعه یافته می‌باشد. این فصل برآن است که نظریه امام در مورد پیشرفت بر مدار هسته سخت آن یعنی نوع نگاه امام به «انسان» و تمام هستی مرتبط و مؤثر بر انسان این رسالت را انجام می‌دهد. به نظر می‌رسد فلسفه اسلامی به ویژه فلسفه صدرائی - که امام نیز در آن چارچوب قرار می‌گیرد - از ظرفیت بالایی برای تبیین «تغییر» در عالم و آدم برخوردار است.

ویژگی اساسی انسان در نگاه امام «صیرورت و شدن مستمر انسان به سوی کمال مطلق» با استفاده از همه ظرفیت‌های هستی موثر بر اوست. این مبنای انسان‌شناختی امام به عنوان یک فیلسوف صدرایی بر مبانی و اصول عام هستی‌شناختی که انسان نیز بخشی از آن است، استوار است. نخستین اصل هستی‌شناختی آن است که اصالت به معنای منشاء آثار، با اصل وجود است نه با ماهیت به معنای تمایزات و حدود موجودات. بر این اساس همه تفاوت‌های مشهود در بین انسان‌ها و جوامع انسانی به یک امر وجودی در آنها باز می‌گردد. اصل دوم - که مبنای روشن‌تری برای بحث ماست - اصل تشکیک وجود است. بر این اساس تفاوت‌های بین موجودات از جمله انسان‌ها و جوامع انسانی به تفاوت در شدت و میزان برخورداری از سطح و شدت وجود، مرتبط است. حرکت جوهری اصل سوم هستی‌شناختی است که پیوند مبانی هستی‌شناختی را با پیشرفت روشن‌تر نشان می‌دهد. بر اساس این اصل، حرکت و تغییر به عنوان مشهودترین خصوصیت حیات دنیوی و حیات انسانی در این دنیا فقط در قلمرو عوارض، ظواهر و نمودها نیست، بلکه ذات، جوهر و تمام هستی همه موجودات متغیر از جمله انسان در حال حرکت و تغییر وجودی پیوسته از قوه به فعل می‌باشد. این اصل اساسی – که در ماهیت خود تمام ملازمات منطقی دو اصل پیشین را داراست – پایه اصلی شکل‌گیری ایده صیرورت مستمر وجود انسان‌ها، به عنوان هسته اصلی نظریه پیشرفت اسلامی است و از سوی دیگر بر سرتاسر هستی نظام علی و معلولی حاکم است. هیچ امر و سطح وجودی که قبلاً وجود نداشته بدون علت شکل نگرفته است، تا اینکه سلسله علل به خداوند منتهی گردد. نسبت وجود به خداوند، وجوب بالذات است؛ علتی نیاز ندارد که محمول را به او نسبت دهد؛ اما موجودات تمامی عوالم، یا بدون واسطه و یا با واسطه عین فقر و ربط به ذات باری تعالی هستند. پیداست که علت غائی آفرینش به عنوان هدف خلق مدام عالم و آدم جز کمال و کامل مطلق نمی‌تواند باشد و به عنوان سطوح بالاتر وجودی انسان نیز از این اصل و مبنای عام هستی‌شناختی مستثنی نشده است.

خلق مدام و صیرورت مستمر وجودی عالم و آدم بهترین جلوه‌گاه مشاهده توحید ربوبی به عنوان تفاوت اصلی نگاه اسلام به نقش خدای کریم در تداوم جهان در مقایسه با رویکرد دئیستی به عنوان مبنایی برای انکار ربوبیت الهی در عالم است. دئیسم بر خلاف مارکسیسم نیازی ندارد تا خالقیت نخستین خداوند را انکار کند، اما ربوبیت مستمر الهی را به خاطر ضرورت عدم محدودیت برای آزادی مطلق انسان انکار می‌کند. اما صیرورت مستمر عالم، گواه روشنی است که اگر خلق نخستین به خالق نیازمند است، صیرورت وجودی پی در پی عالم و آدم نیز به خالق وابسته است. توحید ربوبی بهترین استدلال هستی‌شناختی برای معرفت‌شناسی اسلامی است؛ زیرا حرکت وجودی انسان در بستری که مدام تحت تأثیر عوامل مادی و فرامادی به وجود می‌آید، محال است که توسط عقل آدمی قابل فهم و مدیریت باشد. البته روشن است که عقل تجربه‌گرای غربی که تا حوادث به وقوع نپیوندد نمی‌تواند درباره آن اظهار نظر کند و به علاوه اساساً برای عوامل فرامادی موجودیتی قائل نیست، از این جهت از وضعیت اسف‌بارتری برخوردار است. همین ضرورت‌هاست که نقش‌آفرینی ربوبیت الهی را علاوه بر تکوین عالم برای مدیریت تشریعی حیات متغیر فردی و اجتماعی انسان – که همیشه در چالش بین پیشرفت و انحطاط قرار دارد – حکیمانه می‌سازد. در یک کلام اگر وجود خالق برای خلق نخستین عقلاً ضرورت دارد، وجود رب برای خلق صیرورت وجودی مستمر عالم و آدم نیز عقلاً ضرورت دارد؛ زیرا بر خلاف مبانی دئیستی هنوز خلق عالم و آدم پایان نیافته است.

بر اساس مبانی مذکور، انسان‌ها در طول زندگی و در طول تاریخ و در یک افق زمانی – علی‌رغم شباهت ظاهری - دارای انواع بی‌شمارند. از دیدگاه امام، انسان در آغاز تولد حیوان بالفعل و انسان بالقوه است و در یک شدنِ مستمر از نقطه آغاز یعنی حیوانیت به سوی مراتبِ بالاتر هستی خود به مقصد کمال بی‌نهایت، صیرورت می‌نماید. ساخت و ساز وجود آدمی به کمک دو عاملِ مقصد و عمل، صورت می‌پذیرد.

در چارچوب نظری اندیشه‌های امام، مقصد، تحققِ حداکثری گرایش‌ها و تمایلات فطری آدمی در زندگی فردی و اجتماعی است. بر اساس نظریه فطرت - به عنوان مبنای شناخت انسان از دیدگاه امام -انسان از آن جهت که انسان است دارای گرایش‌های ذاتی متفاوت از حیوان است. از منظر حضرت امام خمینی مقصود از فطریات آن اموری است که جمیع سلسله بشری در آن متفق باشند، و هیچ عادتی و مذهبی و محیطی و اخلاقی در آن تأثیری نکند. وحشیت و تمدن، بدویت و حضریت، علم و جهل و ایمان و کفر و سایر طبقه‌بندی‌های سلسله بشری، امور فطریه را تغییر نمی‌دهد و آنچه اختلاف آنها است، در اصل امور فطری نیست، بلکه در اشتباهات در مصداق و یا در مراتب برخورداری از امور فطری است. از دیدگاه حضرت امام، حقیقت‌طلبی، قدرت‌طلبی و سایر تمایلات فطری - همگی - از مصادیق «عشق به کمال مطلق» است. البته از منظر امام تنفر فطری از نقص و یا «فطرت تنفر از نقص» نیز از لوازم فطرت عشق به کمال مطلق است.

در یک نگاه اجمالی، مصادیق اصلی گرایش‌های فطری انسان که به تعبیر امام از عشق به کمال مطلق منشعب می‌شوند عبارت‌اند از:

1. حقیقت‌طلبی
2. میل به جاودانگی
3. منفعت‌طلبی
4. لذت‌طلبی
5. عشق‌ورزی
6. زیبایی‌دوستی
7. میل به پرستش
8. قدرت‌طلبی
9. آزادی‌خواهی
10. حب به فضائل اخلاقی. البته بدیهی است که این تعداد به معنای استقراء تام نیست.

امام در نامه تاریخی خود به گورباچف در مورد مقصد صیرورت انسان بر آن است که انسان در فطرت خود هر کمالی را به طور مطلق می‌خواهد و برای اثبات این ادعای خود «وجدان و دریافت‌های درونی و شناخت حضوری گورباچف از خودش» را به عنوان یک طالب حداکثری «قدرت» به شهادت می‌طلبد و خطاب به وی می‌گوید: شما خوب می‌دانید که انسان می‌خواهد قدرت مطلق جهان باشد. آنگاه امام نسبت انسان و علم را نیز مشابه نسبت انسان و قدرت می‌داند. از آن سو که مطلوب‌های انسان، قطعاً وجود خارجی دارند، امام در نامه مذکور تصریح می‌کند که قدرت مطلق و علم مطلق، همان خداوند است. بنابر این، انسان - چه بداند و چه نداند - طالب خداست، در این چارچوب نظری است که امام ظرفیت وجودی انسان را در همه ابعاد، بی‌نهایت می‌داند.

بر این اساس، انسان می‌خواهد تا همۀ گرایش‌های ذاتی‌اش به کامل‌ترین وجه ممکن محقق شود. این موضوع به سمت بی‌پایان، خود را در افزون‌تر کمی و عالی‌تر کیفی نشان می‌دهد. انسان در هر مرتبه از بهره‌مندی قرار داشته باشد باز هم بالاتر از آن را طلب می‌کند. اگر به انسان همۀ برخورداری‌های ممکن در قلمرو گرایش‌ها و دانش‌های فطری این دنیا اعطا شود او بالاتر و بیشتر از آن را طلب می‌کند. انسان به دنبال آن است که همۀ برخورداری‌های خویش را بی‌نهایت کند. نظریۀ فطرت نشان می‌دهد که انسانِ عقلانی غربی، یک انسان ناقص است. بر این اساس، انسان به خوبی خواهد یافت که مقصد او در کامل‌ترین نقطه ممکن این سیر کمالی خدای متعال بوده است. با تجلی صفات الهی در وجود انسان، حرکت به سمت بی‌نهایت، آدمی را به ساحل آرامش خواهد رساند. از دیدگاه امام همه مطلوب‌های دیگر آدمی نظیر سلطنت‌ها و محبوب‌های دنیوی، همگی محدود و ناقص‌اند و ما آدمیان که کمال و کامل قدرت و محبت و... را طلب می‌کنیم با دستیابی به هر حدی از آنها، عشق درونی ما فرو نخواهد نشست؛ زیرا این عشق متعلق به سلطنت محدود دنیوی نیست، بلکه عشق به سلطنت مطلق در نهاد انسان است که از محدودیت متنفر و گریزان است که نه تنها از سنخ سلطنت‌های دنیوی نیست، بلکه از سنخ اخروی محدود نیز نیست، و فقط از سنخ سلطنت الهی مطلقه است؛ زیرا انسان طالب سلطنت، علم و قدرت الهی است.

در این چارچوب نظری، انسان در عالم ماده با سپری کردن مرحله جمادی، نباتی و حیوانی به مرتبه انسانی صعود می‌کند. بنابراین، انسان باید خویشتن را کامل کند، شوق به کمال در فطرت او نهاده شده، به گونه‌ای که عشق به کمال، غایت همه حرکات و شدن‌های اوست، از آن رو که نسبت به هر نقطه وجودی انسان، کامل‌تر از آن نیز وجود دارد. در نتیجه انسان می‌تواند به سوی بی‌نهایت به پیش برود. به نظر می‌رسد، انسانِ در حال تغییر مستمر و پایان‌ناپذیر به سمت بی‌نهایت مطلق، هسته سخت نظریه اسلامی پیشرفت است. انسانی که آجر به آجر هویت خویش را با کمک داشته‌های ذاتی خود می‌سازد. داشته‌هایی که با انباشت فرآورده‌های خویش سعه وجودی می‌یابد و در نتیجه در انسان‌سازی قوی‌تر از پیش عمل می‌کند.

اما انسان این سیر و صیرورت را چگونه تحقق می‌بخشد؟ از نظر امام، انسان با قوای گوناگونی که دارد برای تحقق مقصدی که برمی‌گزیند مراتب وجودی خود را با «عمل» خود می‌سازد. در همین چارچوب نظری، انسان دارای چهار قوه غضب، شهوت، وهم و عقل است. با تسلط قوه غضب انسان به موجودی درنده و با تسلط قوه شهوت به بهیمه و با تسلط قوه وهم به شیطان تبدیل می‌شود. اما اگر قوه عقل را بر سایر قوای وجودی خود مسلط کند به فرشتگی، تعالی و تکامل می‌رسد. بنابراین انسان در اثر حرکت جوهری و اشتداد وجودی به مراتب وجودی متناسب با عمل خود نائل می‌شود. اگر عقل بر وجود انسان مسلط شود، هشت نوع کلی انسانی در ذیل آن به‌وجود می‌آید؛ زیرا یا عقل محض بر انسان مسلط می‌شود یا اینکه عقل با تسلط بر یکی از قوای دیگر مدیریت خود را اعمال می‌کند که در این صورت سه نوع کلی دیگر به‌وجود می‌آید. یا اینکه عقل با وجود فعالیت دو قوه دیگر مدیریت بر آنها را بر عهده می‌گیرد که در این حالت سه نوع کلی دیگر به وجود می‌آید و یا اینکه هر سه قوه دیگر تحت مدیریت و سلطه عقل فعال‌اند که این خود یک نوع کلی دیگر را به‌وجود می‌آورد. در هر صورت «انسان ملکی» دارای هشت نوع کلی وجودی است. البته از آن سو که هر کدام از این انواع دارای طیف‌های گسترده‌ای است این انواع می‌تواند به تعداد «بی‌شمار» باشند. از سوی دیگر اگر هر یک از قوای دیگر بر انسان مسلط شوند و فصل ممیز او را بیافرینند هفت نوع کلی غیر انسانی به‌وجود می‌آید؛ زیرا یا یکی از قوای دیگر غیر از عقل با سلطه و مدیریت خویش بر انسان هویت وجودی او را می‌سازد که خود سه نوع کلی را به‌وجود می‌آورد که در این صورت وجود انسانی به شیطان یا پلنگ یا گاو تبدیل می‌شود؛ یا اینکه دو تا از قوا در کنار یکدیگر بر انسان مسلط می‌شود که در این صورت انسان به شیطان پلنگ یا شیطان گاو یا گاو پلنگ تبدیل وجود می‌یابد. در نهایت اینکه ممکن است انسان به صورت وجودی شیطان، پلنگ، گاو تبدیل شود که از سوی استاد امام، این هفت نوع به هفت نوع از اهالی جهنم تطبیق داده شده است. آنچه که حائز اهمیت است آن است که انسان در هر کدام از این اصناف جهنمی دارای عقل است اما عقل تحت سلطه سایر قواست. به همین دلیل حیوانیت انسان از سایر حیوانات شدیدتر می‌شود: كَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ. طبیعی است که هر کدام از این انواع وجودی خود دارای یک طیف گسترده است. بنابراین انواع واقعی وجودی این مجموعه به سمت بی‌شمار میل خواهد کرد. در هر صورت انسان‌ها حداقل در پانزده نوع متمایز کلی نهایی می‌شوند. بنابر این انسان‌هایی که اینک در جامعه در کنار یکدیگر زندگی می‌کنند تنها دارای شباهت ظاهری هستند.

در این چارچوب نظری، پیشرفت یا پسرفت - به معنای انتقال از یک ظرفیت اجتماعی به ظرفیت دیگر اجتماعی - زمانی اتفاق می‌افتد که ظرفیت‌ها و نهادهای اجتماعی ذخیره کننده محصولات ناشی از تحقق تمایلات فطری با ناتوانی و محدودیت روبرو شوند. در این صورت این ظرفیت‌ها و نهادهای اجتماعی باید جای خود را به ظرفیت‌ها و نهادهای اجتماعی دیگر بدهند که از توانایی‌ها و ظرفیت بالاتری برای این ذخیره‌سازی بر خوردار باشند.

حال اگر این تحول با مدیریت قوای انسانی بر قوای حیوانی صورت پذیرد، جامعه با پیشرفت روبرو خواهد شد، اما اگر افراد یک جامعه به جای اینکه با مدیریت قوای انسانی، قوای حیوانی خود را در خدمت تحقق تمایلات ذاتی خود قرار دهند؛ قوای انسانی را زیر سلطه قوای حیوانی قرار دهند و تمایلات خویش را به‌وسیله قوای حیوانی محقق سازند؛ این تحول اجتماعی پسرفت خواهد بود. قوای حیوانی به گونه‌ای هستند که بسیاری از تمایلات فطری آدمی را نمی‌شناسند و به صورت طبیعی در خدمت آن دسته از تمایلاتی که برای آنها قابل فهم است قرار می‌گیرند. مسأله روشن است، در این صورت قوای حیوانی مثل قوه شهوت در خدمت تحقق تمایل ذاتی لذت‌طلبی قرار خواهد گرفت و در نتیجه سایر تمایلات تعطیل خواهند شد و ممکن است افراد دارای فطرت ثانویه گردند. فطرت ثانویه حالتی است که برخی از گرایش‌های متعالی در انسان خواهد مرد. بنابراین با افرادی روبرو خواهیم بود که تمایل چندانی به حقیقت‌طلبی، فضائل اخلاقی و... نخواهند داشت، چرا؟ زیرا ره‌آورد قدرت‌طلبی و لذت‌طلبی ناشی از به کار‌گیری مفرط قوه غضب و قوه شهوت در نهادهای اجتماعی ذخیره می‌شود و جامعه و نهادهای با این خصوصیت در کنار سایر قوای حیوانی در خدمت تحقق این امیال قرار می‌گیرند و بالطبع این حالت به صورت به هم فزاینده ادامه خواهد یافت. در این صورت است که نهادهای اجتماعی موجود به نفع نهادهای اجتماعی که ظرف و ظرفیت خدمات رسانی به این فطرت ثانوی را خواهند داشت جابجا و متحول خواهند شد و این تحول به معنای پسرفت خواهد بود؛ زیرا جامعه حیوانی‌تر می‌شود. هر اندازه که در هر ظرفیت معین اجتماعی نیز تمایلات لذت‌طلبی و منفعت‌طلبی بیشتر محقق شود، جامعه توسعه نیافته‌تر خواهد بود. بر این اساس از آن سو که نهادهای اجتماعی و نیز قوای حیوانی در شرایط کنونی زندگانی مغرب زمین در حال گسترش و توسعه حکمرانی قوای حیوانی برای تحقق امیال لذت‌طلبی و منفعت‌طلبی آدمی هستند، در حقیقت به جای توسعه، پسرفت در حال گسترش است. در این صورت همه قوای انسانی نظیر عقل تحت مدیریت قوای حیوانی نظیر شهوت و غضب در خدمت تحقق این امیال قرار خواهند گرفت. یک نتیجه مهم این مبنای نظری آن است که از نظر منطقی انسان به جای آنکه «نوع» واحد باشد «جنس» است و دارای انوع بی‌شمار. اما و در هر صورت، این چارچوب نظری نتایج ذیل را در پی خواهد داشت:

۱. همان‌گونه که تبیین شد انسانِ مبنای مدل غربی توسعه تنها دارای یک گرایش ذاتی است و آن هم منفعت‌طلبی و لذت‌طلبی برآمده از ذاتیات اوست و بس! که هدف زندگی انسان را تعیین می‌کند. این گرایش نیز مشترک بین انسان و حیوان است نه گرایش ویژه نوع انسان. به علاوه این خصوصیت سبب می‌شود که قوه عقل انسان با مدیریت قوا و تمایلات حیوانی اداره شود. بر اساس همین چارچوب نظری است که امام پیشرفت غربی و غرب را پیشرفتِ حیوانی می‌داند. امام بر آن است که تفاوت انسان و حیوان در نگاه غرب به برخورداری انسان از عقل ابزارساز برای تحقق گرایش‌ها منحصراً مادی و حیوانی انسان است.

۲. همان‌گونه که پیشرفت به معنای غربی آن به معنای تحقق حداکثری گرایش‌ها منحصراً حیوانی انسان است، پیشرفت اسلامی از منظر امام به معنای تحقق حداکثری همه گرایش‌های فطری ویژه انسان به مثابه رشد همه کمالات انسانی خواهد بود. از منظر امام تفاوت نگاه غرب و اسلام به ماهیت پیشرفت به همین تفاوت نگاه به انسان باز می‌گردد. از دیدگاه امام همه مکاتبِ غیر از اسلام، انسان را حیوان تصور کرده است، موجودی که کارش خوردن و خوابیدن است. تنها تفاوت انسان با حیوان این است که انسان‌ها به دلیل برخورداری از توانایی‌های انسانی، بهتر و با کیفیت‌تر از سایر حیوانات می‌خورند و می‌خوابند. جالب آن است که امام این نگاه غرب به پیشرفت و انسان را به مبانی هستی‌شناختی و معرفت‌شناختی مبتنی بر آن، مربوط می‌داند. غربی که همه هستی و همه عینیت را برابر با طبیعت مادی تلقی می‌کند، بنابر این اساساً هستی غیر مادی موهوم است و به همین دلیل موضوع شناخت آدمی قرار نمی‌گیرد. این در حالی است که سطوح ماوراء مادی هستی و انسان از سطوح مادی آن قوی‌تر و مؤثرتر است. اسلام و مکاتب الهی بر آن‌اند که با «تربیت» اندیشه و عمل انسانی، انسان را با اهتمام به بهره‌مندی از سطح طبیعت مادی به سطوح بالاتر هستی ارتقاء دهد.

٣. مسأله اساسی در مورد ماهیت اسلامی پیشرفت و ماهیت غربی توسعه در تفاوت «هسته مرکزی» این دو نظریه قلمداد گردید. هسته مرکزی نظریه غربی توسعه «انسانی است که با کمک عقل ابزارساز منفعت مادی خود را حداکثر می‌کند». پیداست که این انسان در نظام اقتصادی به صورت عریان‌تر و خالص‌تر نقش‌آفرینی می‌کند و به همین دلیل، مدار توسعه در غرب، زندگی اقتصادی است که سایر ابعاد زندگی باید پیرو آن و بر مدار آن سامان گیرد. چنان‌که امام نیز بر این باور است که آنهایی که اقتصاد را زیربنا می‌دانند انسان را از حد انسانیت به یک حد حیوانی، مثل سایر حیوانات، تنزل داده‌اند. اما هسته مرکزی نظریه اسلامی پیشرفت، انسانی است که در فرایند «شدن مستمر» به سوی کمال مطلق در حال یک خلاقیت و تعالی پایان‌ناپذیر و جامع‌الابعاد وجودی است. پیداست که این شدن و خلاقیت مستمر به صورت عریان و واضح و بیش از هر عرصه دیگری خود را در نظام تعلیم و تربیت و یا به تعبیر جامع‌تر در نظام فرهنگی نشان می‌دهد. بر همین اساس است که سایر عرصه‌های زندگی از جمله زندگی اقتصادی باید بر مدار و پیرو آن شکل گیرد. در یک نگاه اجمالی در نظریه غربی توسعه، عرصه تعلیم و تربیت نیز یک میدان فعالیت اقتصادی است که متناظر با آثار اقتصادی آن باید مورد ارزیابی، برنامه‌ریزی، اصلاح و مدیریت قرار گیرد. در نظریه اسلامی پیشرفت همه عرصه‌های زندگی از جمله عرصه زندگی اقتصادی، مدرسه تعلیم و تربیت انسان است که شدن و تغییر مستمر و بی‌پایان انسان در چارچوب فعالیت در آنها رقم می‌خورد. چنان‌که از دیدگاه امام، اسلام دینی است که با تنظیم فعالیت‌های مادی، راه را برای اعتلای معنوی انسان می‌گشاید. پیشرفت واقعی آن است که رشد خود انسان هدف فعالیت‌های مادی گردد، و اسلام دین این نوع از ترقی و پیشرفت است. از دیدگاه امام رشد و تربیت الهی انسان به معنای آن است که همه ابعاد انسان و عرصه‌های حتی مادی زندگی از قبیل کار اقتصادی، معاشرت‌های اجتماعی، ازدواج و تشکیل خانواده، جنگ و صلح، و در یک کلام همه عرصه‌ها و ابعاد به ظاهر مادی و حیوانی زندگی هم الهی شود. به عبارت بهتر به همه عرصه‌های مادی زندگی نیز رنگ خدایی زده شود.

۴. در همین چارچوب نظری است که نظام تعلیم و تربیت و به طور عام نظام فرهنگی - به جای نظام اقتصادی در مدل غربی توسعه - در نظام فکری امام، نقش هسته مرکزی الگوی اسلامی پیشرفت را ایفا می‌کند، چنانکه فرموده است: «نظر ما به اقتصاد نیست مگر به طور آلت، نظر ما به فرهنگ اسلامی است.»... بزرگ‌ترین تحولی که باید صورت پذیرد در قلمرو فرهنگ باید صورت پذیرد؛ زیرا رأس همه اصلاحات، اصلاح فرهنگ است. از نظر امام فرهنگ اساس ملیت و هویت یک ملت است. این همه از آن سو است که امام هدف بعثت انبیاء را تربیت انسان می‌داند. در همین چارچوب نظری است که امام بر آن است که اساساً اسلام مادیات را نیز به عنوان پیرو معنویات می‌خواهد. بر اساس نظر امام - با اینکه به تصریح قرآن کریم هدف بعثت انبیاء تحقق عدالت است اما - عدالت هدف متوسط حکومت و جامعه اسلامی است و هدف نهایی، تعالی معنوی است. نقش بی‌بدیل دانشگاه‌ها، حوزه‌های علمیه، آموزش و پرورش، رسانه‌ها به ویژه صدا و سیما و... را در منظومه فکری امام باید از همین منظر ارزیابی نمود.

۵. ماهیت پیشرفت با هر تفسیری بر دو رکن اساسی حرکت و تغییر و جهت حرکت (هدف) استوار است. بر همین اساس است که غربیان مقصد را برای همه جوامع آنچنان که خود در دوران معاصر طی کرده‌اند، تعریف می‌کنند و بر آن‌اند که همه ملت‌ها باید با همان راه و روش آنان حرکت کنند؛ اما در نظریه اسلامی پیشرفت، اساس حرکت و جهت حرکت شناخته می‌شود ولی پایان آن را هیچ جامعه‌ای تجربه نکرده است؛ زیرا فرد و جامعه نه تنها به حقارتی که در مبانی غربی تصویر می‌کنند نیست، بلکه در فرایند پیشرفت به سمت کمال بی‌نهایت برای تحقق همه ابعاد وجودی انسان است. بنابر این هر گام کمالی در روند پیشرفت، نسبت به ماقبل خود مقصد خواهد بود و پله‌ای نسبت به مابعد خود. پیشرفت اسلامی به معنای گسترش و تعالی همه ابعاد وجودی انسان به سمت بی‌نهایت، یعنی خداست. بر اساس نظر امام، هر اندازه ملت و حکومت طبق موازین اسلامی و برای خدا عمل کنند تدریجاً نقایص خود را بیشتر برطرف می‌کنند و دائماً در تعالی و ترقی بیشتری قرار خواهند گرفت و در مجموع جامعه به ارزش‌های خدایی بیشتر نزدیک می‌شود و این سیر، نهایت ندارد.

۶. همان‌گونه که روشن شد پیشرفت و یا پسرفت به معنای انتقال از یک ظرفیت اجتماعی به ظرفیت اجتماعی دیگر است. براین اساس اگر انتقال و تحول اجتماعی با مدیریت عقل بشر بر سایر قوای انسانی صورت پذیرد مصداق پیشرفت خواهد بود. اما اگر سایر قوای وجودی قوای حیوانی و یا شیطانی با بهره‌گیری از توانایی‌های عقل بشری این تحول اجتماعی را رقم بزنند مصداق پسرفت خواهد بود که «توسعه غربی» در این چارچوب نظری، این‌گونه به نظر می‌رسد. یکی از نتایج مهم این نوع نگاه به انسان، جامعه و پیشرفت، نتایج روش‌شناختی آن است. پیداست که انسان و جامعه در حال تغییر را نمی‌توان با ابزار تجربه شناخت زیرا مفروض اساسی رویکرد تجربی آن است که:

اولاً انسان‌ها در همه جوامع و در طول زندگی و تاریخ دارای خصوصیات ثابت و قابل تعمیم باشند. بنابراین با مطالعه تجربی برخی از انسان‌ها نتایج در مورد سایرین تعمیم داده خواهد شد. در حالی که مبرهن شد که انسان‌ها دارای انواع متمایز بی‌شمارند.

ثانیاً رویکرد تجربی مبتنی بر این اصل اساسی است که آینده و حال انسان‌ها چونان گذشته انسان‌هاست. بنابراین با فهم تجربی توسعه و فرایند و مسیر توسعه در گذشته مغرب زمین می‌توان آن را نه تنها بر آینده خودشان بلکه بر آینده سایر ملل تعمیم داد. تغییر و تحول مستمر جوامع انسانی به معنای آن است که اساساً آینده غیر از گذشته است. اگر قرار بود آینده مثل گذشته باشد پیشرفت معنا نخواهد داشت. البته ممکن است غربیان بر آن باشند که آینده همه ملل باید چون گذشته آنها باشد تا پیشرفته قلمداد شوند و خود را پایان تاریخ بدانند. بر اساس نظریه اسلامی پیشرفت، تحولِ محتوم جوامع غربی و غیرغربی به غربیان و غرب‌زدگان نشان خواهد داد که غرب نیز آینده‌ای متفاوت از حال و گذشته خود را تجربه خواهد کرد. به همین دلیل براساس نظریه اسلامی پیشرفت بیش از آنکه باید بر آن بود تا آینده را شناخت باید بر آن بود تا آینده را ساخت. انسان و جامعه در حال تغییر و تحول مستمر، به قواعدی برای مدیریت تغییر نیازمند است. از منظر روش‌شناختی، نظریه جامع امام در مورد اجتهاد ناظر به اقتضائات زمان و مکان برای نظریه‌پردازی، برنامه‌ریزی و مدیریت تغییرات اجتماعی از ظرفیت بی‌نظیر تئوریک برخوردار است.

در این چارچوب نظری آنگاه که آدمیان در یک ظرف اجتماعی زندگی می‌کنند به مجموعه‌ای از قواعد اعتباری که خود را در ارزش‌های اجتماعی و قوانین حقوقی نشان می‌دهد، نیاز دارند؛ که امکان تحقق حداکثری تمایلات فطری انسان را برای همه افراد جامعه فراهم سازد. طبیعی است که در هر ظرفیت اجتماعی نتایج تحقق حداکثری تمایلات فطری افراد انسانی به تولید علم، ثروت، هنر و... منجر خواهد شد. انباشت این فرامدهای انسانی در ظرف نهادهای اجتماعی نظیر نهادهای تعلیم و تربیت، نهادهای اقتصادی و... باعث می‌شود که به تدریج ظرفیت اعتباری این نهادها با ناتوانی روبرو شوند. گویی به تدریج تاب تحمل ذخائر انسانی تا آن مرحله تاریخی را نخواهند داشت. برای مثال فرض کنیم که بر آن باشیم تا ظرفیت علمی دانشگاه شریف و یا حوزه علمیه کنونی قم در ظرف مکتب‌خانه‌های قدیم و مجموعه قوانین حاکم بر آن اداره شود. در این صورت مکتب‌خانه باید بی‌درنگ متلاشی شود و جای خود را به نهادهای اجتماعی با ظرفیت بالاتر بدهد. در این صورت بخش عمده قواعد ارزشی و حقوقی تنظیم‌کننده روابط حاکم بر این نهادهای با ظرفیت بالاتر باید بازتولید شود. می‌توان گفت نظریه«اجتهاد ناظر به اقتضائات زمان و مکان» روش‌شناسی نظریه‌پردازی برای پیشرفت است. اجتهاد مستمر، پویا و زنده این امکان را می‌دهد که هم محدودیت‌های قوانین حاکم بر نهادهای کنونی فهم گردد و هم فرایند انتقال از ظرفیت نهادی پیشین به ظرفیت‌های نهادی در پیش‌رو به سمت کمال و تعالی در چارچوب قوانین و قواعد ارزشی و حقوقی جدید تسهیل گردد و نهایتاً روابط فرهنگی و حقوقی ظرفیت نوپدید و پیشرفته اجتماعی بازتولید و بازتعریف شود. در این چارچوب نظری قواعدی که تضمین می‌کند تا در طول تاریخ، جوامع به سوی پیشرفت در تحول و صیرورت باشند احکام ثابت اسلامی اند و قواعدی که با توجه به شرایط و اقتضائات هر ظرفیت و دوره خاص اجتماعی شکل می‌گیرند، احکام متغیر اسلامی اند. علی‌الاصول از دانش‌های انسانی چیزی بیش از وضع اعتباریات برای اداره رو به پیشرفت انسان و جامعه انتظار دیگری نمی‌رود. بنابراین اگر اجتهاد بدین معنا رقم بخورد، همه علوم انسانی در چارچوب روش اجتهادی بازتولید می‌شوند و اساساً با دو مدرسه و مکتب قدیم و جدید در علوم انسانی روبرو نخواهیم بود و اساساً علم غیر دینی علم کاملی نخواهد بود.

۷. راهبرد اساسی پیشرفت در نظریه امام، سیاست‌گذاری، برنامه‌ریزی و مدیریت پیشرفت بر مدار «نظام تعلیم و تربیت» یا «نظام فرهنگی» است. این در حالی است که هنوز راهبرد اساسی تمام برنامه‌های توسعه کشور براساس الگوی غربی توسعه است، که پیشرفت بر مدار نظام زندگی اقتصادی است.

۸. در این چارچوب نظری - و مبتنی بر یافته‌های فصل - برای تشخیص و تعیین و اندازه‌گیری سطح پیشرفت جوامع و مقایسه آنها با یکدیگر و نیز مقایسه آنها با گذشته خود، می‌توان شاخص‌هایی معرفی را مستند به مبانی و آراء امام معرفی نمود. برخی از آنها عبارت‌اند از: کمیت و کیفیت تعلیم و تربیت، فضائل انسانی، خلاقیت، تقدم مصالح اجتماعی بر منافع فردی، رضایت از زندگی، تغییرات متناسب قوانین و نهادهای اجتماعی، تقسیم کار، تعهدات اجتماعی (همبستگی، مسئولیت اجتماعی، پرداخت حقوق اجتماعی و استقلال ملی)، مشارکت (فکری، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی) ثروت و درآمد، توزیع نرمال درآمد، قدرت سیاسی، سلامت جسمانی و روانی، کاهش نقش دولت و... که به صورت تفصیلی و روشن‌تر باید در نگاشته مستقلی بدان پرداخت.

نتیجه

این فصل با این باور اساسی شکل گرفته است که نظریه توسعه یا پیشرفت اساساً بر مدار یک هسته سخت - به مفهوم روش‌شناختی لاکاتوش - می‌باشد. هسته سخت نظریه غربی توسعه خصوصیات انسانی است که فرهنگ و فلسفه غرب تعریف می‌کند و هسته سخت نظریه اسلامی پیشرفت، انسانی است که اسلام - در این فصل روایت امام از انسان اسلام – معرفی می‌کند. انسان معرفی شده در فرهنگ غربی از جهت گرایش‌ها که اهداف او را در زندگی می‌سازد با حیوان فرق ندارد. تنها تفاوت انسان و حیوان در برخورداری انسان از عقل برای تحقق تمایلات حیوانی اوست. غرب و توسعه غربی محصول تحقق کامل این انسان قلمداد شده است. جالب آن است که امام نیز پیشرفت به مفهوم غربی را پیشرفت حیوانی می‌خواند. در هر صورت، نظام مرکزی و رهبر سایر نظامات زندگی در غرب - از آن سو که مقصد زندگی انسان در این نظام، تحقق امیال مادی منحصر است، نظام اقتصادی است. به همین دلیل اساساً توسعه مفهوم غربی آن به معنای توسعه اقتصادی خواهد بود. اما در نظریه امام در مورد پیشرفت، «انسانِ در حالِ شدن و صیرورت به سمت کمال مطلق» هسته مرکزی آن است. بنابراین جامعه به وسیله تلاش انسان و دستاوردهایش در طول تاریخ دچار تحولات اساسی می‌شود. اگر صیرورت انسان و جامعه با مدیریت عقل آدمی باشد انسان و جامعه رو به پیشرفت خواهد بود و اما اگر با مدیریت قوای حیوانی وجود آدمی باشد جامعه را به پسرفت خواهد برد. در این چارچوب نظری توسعه به مفهوم غربی آن مصداق همین دومی خواهد بود. در هر صورت نظام مرکزی و رهبر در الگوی اسلامی پیشرفت، نظام تعلیم و تربیت است. بنابراین نظام تعلیم و تربیت - و به مفهوم جامع‌تر آن نظام و نهادهای فرهنگی - مسئول پیشرفت و پسرفت انسان در زندگی فردی و اجتماعی خواهد بود..

پیشرفت اسلامی

گرچه اسلام، نهضت و حرکتی معنوی و اخلاقی با هدف اعلای ساخت انسان متکامل و منطبق با طراز اسلامی است، لکن بدون پیشرفت علمی و اقتصادی این هدف به دست نمی‌آید. رشد معنوی انسان در آمیخته با حیات مادی اوست، و در بستر همین عالم مادی و تلاش و کوشش در آن است که تعالی انسان محقق می‌شود. توجه اسلام به معنویت موجب غفلت از اقتضائات زندگی مادی بشر نیست. اسلام ما را به عمران و آبادانی عالم فرامی‌خواند و البته از ما می‌خواهد در همه این تصرفات به یاد خدا باشیم. پیشرفت در ابعاد مادی در اسلام پسندیده است، اما نباید سبب فراموشی ارزش‌ها و اخلاقیات شود.

پیشرفت اسلامی

رشد مادی و رشد معنوی هر دو مورد نیاز انسان است و هیچ کس با یکی از این دو به تنهایی نمی‌تواند زندگی مورد رضای خدا را داشته باشد. «باید رشد معنوی را در کنار رشد مادی گذاشت». تا انسان از آنچه خداوند برای او آفریده و زمینه معرفت و بندگی او قرار داده، برخوردار شود. اما فراتر از این ملازمت رشد و پیشرفت مادی و معنوی موجب توفیقات بیشتر در هر یک از آنها می‌شود. از نظر اسلام تئوری‌های صرفاً مادی که سرمایه‌گذاری را موتور محرک پیشرفت می‌دانند مردود است. مهم‌تر از این سرمایه انسانی است و از آن مهم‌تر سرمایه معنوی است. معنویت در ارتباط با پیشرفت دو اثر جدی دارد، نخست اینکه دایره بهره‌های مادی را از هوس محوری به «نیازمندی» تغییر می‌دهد و دوم اینکه بر اساس قوانین عالم معنویت موجب گشایش گنجینه‌های نعمات الهی خواهد شد. برای روشن شدن موضوع دو مورد از ارزش‌های معنوی را بررسی می‌کنیم. قرآن کریم به صراحت می‌فرماید: وَلَوْ أَنَّهُمْ أَقَامُوا التَّوْرَاةَ وَالْإِنْجِيلَ وَمَا أُنْزِلَ إِلَيْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ لَأَكَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَمِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ پس ایمان به خدا و عمل کردن به خواست خدا و جلب رضای او موجب افزایش دارایی‌ها، برخورداری‌ها و نعمت‌های مادی می‌شود.

مورد دیگر صبر است که قرآن کریم در این باره می‌فرماید: وَاصْبِرْ وَمَا صَبْرُكَ إِلَّا بِاللَّهِ. تأمل در مفهوم این آیه معلوم می‌نماید که وقتی صبر «پایان ناپذیر» می‌شود که متصل باشد به «منبع پایان ناپذیر ذکر الهی». در این صورت همه مشکلات و موانع که با همه بزرگی‌شان محدودیت و انتهایی دارند، در برابر صبر پایان ناپذیر و محدود خواهند بود. به این ترتیب همه قله‌ها فتح شدنی است. «قله‌های دنیا و آخرت، هر دو». بنابر این «توهم تقابل و تضاد میان عقلانی زیستن و توسعه یافتگی از یک طرف، و معنوی زیستن و اخلاقی زیستن از طرفی دیگر» یک خطای بزرگ است که انسان را از رشد و مادی و معنوی مطلوب محروم می‌کند.

پیشرفت

وقتی گفته می‌شود پیشرفت، نباید توسعه به مفهوم رایج غربی تداعی بشود. ممکن است پیشرفتی که ما می‌گوییم، با آنچه که امروز از مفهوم توسعه در دنیا فهمیده می‌شود، وجوه مشترکی داشته باشد؛ مانند روح خطرپذیری، روح ابتکار، اقدام و انضباط و...؛ در هر جامعه‌ای که اینها نباشد، پیشرفت حاصل نخواهد شد. آنچه ما به دنبال آن هستیم لزوماً توسعه غربی نیست. غربی‌ها یک تاکتیک زیرکانه تبلیغاتی را در طول سال‌های متمادی اجرا کردند و آن این است که کشورهای جهان را به توسعه یافته، در حال توسعه و توسعه نیافته تقسیم کردند. در وهله اول انسان خیال می‌کند توسعه یافته یعنی آن کشوری که از فناوری و دانش پیشرفته‌ای برخوردار است. پیشرفت در نظر آنها در درجه اول و به عنوان مهمترین، رکن عبارت است از پیشرفت در ثروت و علم و پیشرفت نظامی، توسعه نیافته و در حال توسعه هم به همین نسبت؛ این عناوین یک بار ارزشی و یک جنبه ارزش‌گذاری همراه خودش دارد. در حقیقت وقتی می‌گویند کشور توسعه یافته، یعنی کشور غربی با همه خصوصیات فرهنگی، آداب و رسوم، رفتار و جهت‌گیری‌های سیاسی؛ این توسعه یافته است. در حال توسعه یعنی کشوری که در حال غربی شدن است؛ توسعه نیافته یعنی کشوری که غربی نشده و در حال غربی شدن هم نیست. در واقع در فرهنگ امروز غربی، تشویق کشورها به توسعه، تشویق کشورها به غربی شدن است! اگرچه در مجموعه رفتار، کارها شکل و قواره کشورهای توسعه یافته غربی، نکات مثبتی وجود دارد و گاهی از بسیاری از اندوخته‌های آنها استفاده می‌کنیم.

در منطق اسلامی، پیشرفت ابعاد بیشتری دارد، از جمله: پیشرفت در علم اخلاق، عدالت، رفاه عمومی، اقتصاد، عزت و اعتبار بین‌المللی، استقلال سیاسی و حتی پیشرفت در عبودیت و تقرب به خدای متعال؛ که در انقلاب ایران جزو هدف نهایی محسوب می‌شود. در این پیشرفتی که مورد نظر است، هم «دنیا» ملحوظ شده است و هم «آخرت». اسلام به ما آموخته است که «لَيْسَ مِنَّا مَنْ تَرَكَ دُنْيَاهُ لآِخِرَتِهِ وَ لَا آخِرَتَهُ لِدُنْيَاهُ»؛ دنیا را برای آخرت نباید ترک کرد، همچنان که آخرت را نباید فدای دنیا کرد؛ لذا مجموعه غربی شدن، یا توسعه یافته به اصطلاح غربی مطلقاً مورد قبول رهبر انقلاب نمی‌باشد.

نکته دیگر اینکه پیشرفت برای همه جوامع عالم، یک الگوی واحد و یک معنای مطلق ندارد؛ شرایط گوناگون - شرایط تاریخی، جغرافیایی، جغرافیای سیاسی، شرایط طبیعی، شرایط انسانی، و شرایط زمانی و مکانی - در ایجاد مدل‌های پیشرفت، اثر می‌گذارد؛ و لذا پیشرفت در کشور ما با شرایط تاریخی، شرایط جغرافیائی، اوضاع سرزمینی، وضع ملت، آداب، فرهنگ و با میراث ما الگوی ویژه خود را دارد که لازم است جستجو کنیم و الگویی را پیدا کنیم که آن الگو ما را به پیشرفت برساند.

نکته مهم بعدی این است که مبانی معرفتی در نوع پیشرفت مطلوب یا نامطلوب تأثیر دارد. هر جامعه و هر ملتی مبانی معرفتی، مبانی فلسفی و مبانی اخلاقی‌ای دارد که آن مبانی تعیین کننده است و به ما می‌گوید چه نوع پیشرفتی مطلوب است. آن کسانی که ناشیانه و نابخردانه، شعار دادند که باید سرتاپا فرنگی و اروپایی بشویم، توجه نکردند که اروپا یک سابقه و فرهنگ و مبانی معرفتی‌ای دارد که پیشرفت اروپا، بر اساس آن مبانی معرفتی است که گاهی آن مبانی بعضاً مورد قبول ما نیست، ما مبانی معرفتی و اخلاقی خودمان را داریم، اروپا در دوران قرون وسطی، سابقه تاریخی مبارزات کلیسا با دانش را دارد؛ انگیزه‌های عکس‌العملی و واکنشی رنسانس علمیِ اروپا در مقابل آن گذشته را نباید از نظر دور داشت؛ لذا مبانی معرفتی ما به ما می‌گوید این پیشرفت مشروع است یا نامشروع؛ مطلوب است یا نامطلوب؛ عادلانه است یا غیر عادلانه، بنابراین مبانی معرفتی، مبانی اخلاقی و تفکرات اصولی و فلسفی، در تعریف پیشرفت در یک کشور تعیین کننده است.

برای رسیدن به این مرحله نیاز به یک نقشه است؛ یعنی هدف، چشم‌انداز و خط سیر این حرکت، معلوم و ترسیم شده باشد و بعد از آن فهم دائمی و درست رصد کردن دائم این حرکت می‌باشد که این کارِ نخبگان است. باید بفهمند که امروز شرایط ما چگونه است، موانع، نقاط قوت، نقاط ضعف، فرصت‌ها، تهدیدهای ما چیست و برای بهره‌مندی از فرصت‌ها و جلوگیری از خطر تهدیدها چگونه برنامه‌ریزی کنیم! و با عزم راسخ ملی، کار و تلاش، پیگیری و هوشیاری از طرف همه مردم و مسئولین و با امید به خدا باید از این مشکلات عبور کرد. هیچ مشکلی به معنای واقعیِ کامل، مشکل نیست؛ هیچ خطری خطر نیست. خطر واقعی این است که ملت روحیه کار و تلاش را از دست بدهد، دچار تنبلی شود؛ روحیه امید را از دست بدهد، دچار یأس شود؛ صبر و مقاومت را از دست بدهد، دچار شتابزدگی شود؛ برنامه‌ریزی را فراموش کند، دچار بی‌برنامگی و سردرگمی شود؛ اگر یک ملتی توانست این روحیه برجسته خود را که آمیخته‌ای از امید و عزم و ایمان و تلاش و حرکت است، حفظ کند، هیچ مشکلی در مقابل او مشکل نیست.

البته مشکلاتی هم وجود دارد که نباید اینها را دست‌کم گرفت که مهم بوده و باید برای رفع آنها تلاش کرد، از جمله بالا رفتن قیمت‌ها، اشتغال و بیکاری که مانع پیشرفت است. البته از اول انقلاب ایران، دشمنان ما می‌خواهند کشور ما پیشرفت نداشته باشد؛ لذا شیطنت‌های زیادی کردند، اول قومیت‌های مختلف ملت ایران مانند ترکمن، کرد و آذری‌ها را به جان هم انداختند که با هوشیاری خود مردم عادی گرفته تا علمای اقوام مختلف، این فتنه‌ها تمام شد، بعد از آن جنگ هشت ساله تحمیلی را بر ما عرضه کردند که با ایستادگی ملت سرافراز شدیم، در ادامه شبیخون فرهنگی زدند و پس از آن تحریم‌های متفاوتی را به بهانه‌های مختلف بر ما وارد کردند که در همه اینها اگرچه در ظاهر و به مدت کوتاهی مشکلاتی را بر سر ملت ایران آوردند ولی امیدواریم همچون گذشته ملت بر تمام این مشکلات فائق آمده و یک بار دیگر امتحان خود را پس خواهد داد. یکی از مهمترین راهکار برای پیروز شدن بر این مشکلاتی که بیان شد، افزایش تولید ملی، کار و سرمایه ایرانی است (شعاری که رهبر انقلاب در نام‌گذاری سال ۱۳۹۱ شمسی داشتند) که گرانی و بیکاری را این از بین می‌برد، تولید را این افزایش می‌دهد، اشتغال به وجود می‌آورد، سرمایه‌های ملی را به کار می‌اندازد و روحیه استغناء ملت ایران را تقویت می‌کند.

عوامل پیشرفت و انحطاط مسلمین

عامل مهم پیشرفت اولیه مسلمانان عبارت از تحمل سختی‌ها توسط پیامبر اسلام و مسلمانان اولیه بود. اسلام به علم و عالم چنان اهمیت می‌دهد که فرد عالم را با انبیاء و شهدا مقایسه می‌کند و مقام آنها را گاهی بالاتر از آنها می‌داند و هرگز در دوره اسلامی دیده نشد که یک عالم به جرم، علم مورد اهانت قرار گیرد؛ در حالی که در اروپا به جرم علم یکی را کشتند، یکی را سنگسار کردند، یکی را به دار زدند، تعداد زیادی را آتش زدند! و همه آنچه را که در آنجا اتفاق افتاد، ناشی از دین خرافی آمیخته به شدت جهالت‌زده مسیحیت تحریف شده بود. عوامل انحطاط و عقب‌ماندگی مسلمین از دو جهت قابل بررسی است، یکی از جهت داخلی و دیگری از جهت خارجی؛ از جهت خارجی بسته به عوامل و فشارهایی است که از طرف غرب بر مسلمانان و کشورهای جهان سوم وارد می‌شود که عبارت‌اند از:

از جهت داخلی

ناآگاه نگه داشتن ملت‌ها از اوضاع علمی و پیشرفت جهان

اگر دیده می‌شود ملت ایران در طول یکی دو قرن از کاروان علم و تمدن عقب افتاد و کشور به دست بیگانگان و دشمنان یا دست نشاندگان آنها اداره شد، منشأ این همه، ناآگاهی بود. ملت و جوانان و قشرهای مختلف را در بی‌خبری و ناآگاهی نگه می‌داشتند تا نفهمند بر سر کشور چه می‌آید. کسانی که اگر به نقطه‌ای از دنیا نگاه می‌کنند، جز نگاه طمع‌کارانه نیست - یعنی استعمارگران در طول دو قرن در سرتاسر کشور ما به دنبال منافع و اهداف شیطانی خودشان هر کاری توانستند، کردند و برای اینکه مانعی بر سر راه آنها نباشد، مردم را در غفلت نگه داشتند. خود بیگانگان نمی‌توانند مردم را غافل نگه دارند؛ ابزار آنها در این کار، حکومت‌های وابسته و فاسد بود؛ حکومت قاجار و حکومت پهلوی. اینها اگرچه از مردم ایران بودند، اما شریک دزدان راه بودند؛ اگرچه خودشان وابسته به این ملت و مرهون بار سنگین منت این مردم بودند، اما برای بیگانه کار می‌کردند. بیگانه هم منافع آنها را تضمین کرده بود؛ قاجاریه یک طور منافعش به وسیله بیگانگان تضمین می‌شد، حکومت منحوس، وابسته و فاسد پهلوی نیز به گونه دیگر. مردم را ناآگاه نگه داشتند و هر کاری می‌توانستند با این مردم کردند.

انحصاری کردن علم از طرف غرب

کاری که در این برهه از زمان، یعنی از دوران حرکت جدید علمی بشریت که در غرب انجام شد، اتفاق افتاد که در گذشته سابقه نداشت، این است که سعی کردند علم را انحصاری کنند؛ سعی کردند این وسیله پیشرفت و سیادت را برای خودشان نگه دارند و از آن حداکثر استفاده را برای به دست آوردن سیادت سیاسی و اقتصادی ببرند. در طول تاریخ بشریت که علم و تمدن دست به دست گشته، ما چنین چیزی را سراغ نداریم.

از جهت داخلی

احساس وابستگی عوامل داخلی و تکیه حاکمان به غرب

در کشور ما و نیز بسیاری از کشورهای به اصطلاح جهان سوم، جهت اداره امور مملکتی دو نظر وجود دارد: یک نظر این است که مردم یک کشور، روشن‌فکران و تصمیم‌گیران آن، اظهار نظر می‌کنند که برای ساختن کشورشان و به دست آوردن آینده، باید به قدرت حاکم جهانی متکی باشند. این قدرت حاکم جهانی در هر زمان و هر که هست - چه قدرت برتر علمی باشد و چه قدرت برتر سیاسی و فرهنگی دنیا -برایشان فرقی نمی‌کند. می‌گویند: «ما باید دنباله‌رو قدرت‌هایی باشیم که امروز سکوهای اول دنیا را در مسابقات علمی، سیاسی و تسلیحاتی به خود اختصاص داده‌اند». استدلال‌شان این است که چون آنها قوی‌اند ما باید زیر بال‌شان برویم! این دیدگاه و طرز فکر، در کشورهای عقب‌افتاده دنیا حاکم است. سران رژیم گذشته ایران نیز چنین عقیده و طرز فکری داشتند. می‌گفتند: «آمریکا، یا بعضی از ممالک اروپایی، پول‌دار، قوی، صاحب علم و دارای سلاح‌اند. چرا ما خودمان را از اینها جدا کنیم؟! چرا ما دنباله رو این قدرت‌ها نباشیم؟! بالاخره هر چه باشد اینها ارباب و آقایند!». در ایران گذشته، چنین طرز فکری حاکم بود. اگر کسی از شما در روستاهای خان‌زده دوران طاغوت زندگی کرده باشد، این طرز فکر را در میان قشرهای پست ذلیل و ضعیفی هم که خود و عیالات‌شان از پس‌مانده سفره خان ارتزاق می‌کردند، مشاهده کرده است. نتیجه چنین طرز فکری این می‌شد که رؤسای رژیم طاغوتی پهلوی، ثروت‌های این ملت باهوش، باغیرت، شجاع و سابقه‌دار در تمدن و علم را صرف خرید هواپیمای جنگی از آمریکا می‌کردند. وقتی هم قطعه‌ای از قطعات یک هواپیما عیب و ایرادی پیدا می‌کرد، مهندس یا تکنسین ایرانی حق نداشت آن قطعه را باز کند و در رفع عیب و ایرادش بکوشد؛ زیرا قطعه‌ها، قطعه‌های مرکب بود؛ یعنی گاهی یک قطعه از یک هواپیما، مرکب از ده قطعه به هم بسته شده بود. باید قطعه معیوب را باز می‌کردند، به وسیله هواپیما به کشور سازنده و فروشنده - که عمدتاً آمریکا بود - می‌فرستادند. آنگاه، ضمن تحویل قطعه معیوب، یک قطعه جدید می‌خریدند و باز می‌گشتند! چرا مهندسین ایرانی حق نداشتند به قطعه معیوب هواپیما دست بزنند؟ برای اینکه به آنها می‌گفتند: «شما را چه به این کارها؟! این مسائل مربوط به متخصصین خارجی است. اصلاً شما دخالت نکنید و به چنین مواردی نزدیک هم نشوید!». با کمال تأسف امروز هم در گوشه و کنار کشور، کسانی پیدا می‌شوند که چنین طرز فکری دارند. یعنی هنوز هم عده‌ای تحت تأثیر پس مانده‌های فکری و سلیقه‌ای گذشتگان وابسته به غرب و آمریکایند.

یک نظر و طرز فکر دیگر هم وجود دارد که می‌گوید: «ما ملتی هستیم که توانایی‌هایی داریم و باید اصل را بر این بگذاریم که از این توانایی‌ها استفاده کنیم. البته هر جا گیر کردیم و دیدیم دیگری ابزار بهتری دارد، می‌رویم از او ابزارش را قرض می‌کنیم؛ آن‌گاه می‌آییم کارمان را راه می‌اندازیم. بعد هم سعی می‌کنیم خودمان آن ابزار را بسازیم». این یک کار عاقلانه است. نمی‌شود که شما هر وقت اتومبیل‌تان، اجاق‌گازتان یا یخچال‌تان خراب شد به سراغ همسایه بروید و بگویید: «بی زحمت بیایید این وسیله را برای ما تعمیر کنید». این کار، عین وابستگی است. البته یک وقت هم لازم است؛ یعنی طرف خبرؤیتی دارد و شما باید از او یاد بگیرید. این اشکالی ندارد. همسایه وسیله‌ای دارد که می‌تواند با آن کار کند. شما آن را از او امانت بگیرید و بعد هم سعی‌تان بر این باشد که خودتان را از او بی‌نیاز کنید. در مقیاس یک ملت، این بی‌نیازی به معنای استقلال علمی، عملی، فنی، فرهنگی و در یک کلام استقلال همه جانبه است. امروز در سطح دنیا که نگاه می‌کنیم، می‌بینیم بعضی از کشورها این راه را رفته‌اند و به نتیجه هم رسیده‌اند. کشورهایی که بعد از جنگ دوم جهانی تقریباً با خاک یکسان شده بودند، کمر راست کردند و به خودشان پرداختند. در واقع از نیروهای درون خودشان استفاده کردند و امروز در زمینه اداره امور دنیای خود از کسانی که اینها را در جنگ به خاک سیاه نشانده بودند بالاتر رفته‌اند. پس به نتیجه می‌رسیم که می‌شود با چنین طرز فکری به استقلال علمی و فنی و غیره دست یافت. کسانی که دارای طرز فکر اوّل- که منجر به وابستگی می‌شود- هستند، در طول ده‌ها سال گذشته مدام به تمسخر ایران و ایرانی پرداخته‌اند.

به دنبال علم نرفتن و تنبلی کردن

مگر بدون علم، می‌شود زندگی کرد؟ می‌شود پیش رفت و به حقوق ملی خود واقف شد یا آن حقوق را به دست آورد؟ یا در راه آنها به مبارزات درست دست زد؟ ملتی که علم ندارد، محکوم به عقب‌ماندگی و ذلت و بارکشی و بداخلاقی و دون و فرودستی در معادلات جهانی است.

ضعف سه عامل ایمان، مجاهدت و پرهیز از تفرقه

ضعف این سه عامل، امت اسلامی را امروز در وضع تأسف‌باری قرار داده است و باعث عقب‌ماندگی جدی امت اسلامی شده است. حداقل در دو قرن گذشته، دشمنان پیگیر و با تدبیر و برخی حکومت‌های مسلمان بی‌کفایت، در کنار عوامل و شرایط گوناگون تاریخی و سیاسی، در پدید آوردن این وضع، به شدت مؤثر بوده‌اند.

راه‌های علاج عقب‌ماندگی مسلمانان

به خود آمدن و احساس عقب‌ماندگی کردن

عقب‌ماندگی یک ملت، درد بزرگی است، بیماری سختی است. این بیماری را با همت بلند و با تلاش پیگیر باید علاج کرد و درمان بخشید. مهم این بود که ما به خود بیائیم و این بیماری را تصدیق کنیم، و پس از آن برای علاج این بیماری همت بگماریم؛ اینها حاصل شده است. ملت ایران به خود آمده، احساس کرده است که بایستی جایگاه خودش را پیدا کند و احساس کرده که در گذشته – سال‌های طولانی - ده‌ها سال دچار عقب‌ماندگی و غفلت بوده؛ ملت ایران این را احساس کرده. در خواب خوش - آن جوری که سعی می‌شد در دوران طاغوت، برای ما تدارک ببینند – باقی نماند. آن روز چشم‌های ما را مثل انسان‌های مست، تخدیر شده بسته بودند؛ با تکرار دروازه تمدن بزرگ و از این حرف‌ها، بدون اینکه یک قدم بر داریم، ما را در عالم توهم نگه داشته بودند و متوقف بودیم. توقف هم به معنای عقب‌ماندن است؛ چون دنیا که منتظر ما نمی‌ماند؛ دنیا به سرعت پیش می‌رفت و ما متوقف بودیم.

عمل کردن به دستورات اسلام

عموم خلقیات مثبتی که یک ملت را از حضیض بیکارگی و فقر و ذلت و عقب‌ماندگی بیرون می‌کشد و به اوج پیشرفت مادی می‌رساند، در اسلام مورد توصیه مؤکد قرار گرفته است و هرکس به مفاهیم اسلامی مراجعه کند، این را تصدیق خواهد کرد. در واقع، همین خصوصیات و خلقیات مثبتی که امروز کمبودش را در میان ملت خودمان نیز احساس می‌کنیم، ناشی از همین بی‌توجهی به معارف اسلامی است؛ زیرا همان روزی که در داخل کشور ما حرکت روشنفکری به وجود آمد و عده‌ای احساس کردند باید به غربیان روکنند و از آنها یاد بگیرند – متأسفانه، با بی‌توجهی به معارف اسلامی - این نقاط مثبت را یاد نگرفتند. مسلمانان جهان با درست شناختن و به راستی قدر دانستن این سرمایه بزرگ، قادر خواهند بود که تحولی حقیقی در زندگی خود پدید آورند و کشورهای اسلامی را از ضعف و وابستگی و عقب‌ماندگی و انحطاطی که امروزه بدان دچارند، نجات بخشند. اسلام به ملت‌ها استقلال و آزادی می‌دهد؛ هم آزادی در محیط زندگی خودشان -آزادی از قدرت‌های دیکتاتور و مستبد، آزادی از خرافات و جهالت‌ها، آزادی از تعصب‌های جاهلانه و کج‌فکری‌ها - و هم آزادی از کمند قدرت اقتصادی و فشار سیاسی استکبار. اسلام به ملت‌ها رفاه و پیشرفت اقتصادی همراه با عدالت اجتماعی می‌دهد. آن پیشرفت اقتصادی که فاصله بین طبقات مردم را زیاد کند، مورد نظر اسلام نیست. آن نسخه اقتصادی که امروز کشورهای غربی برای مردم دنیا می‌پیچند و ارائه می‌دهند که طبقاتی را مرفه می‌کند و رونق اقتصادی را بالا می‌برد و به قیمت ضعیف شدن و فقیر شدن و زیر فشار قرار گرفتن طبقاتی از جامعه تمام می‌شود؛ این را اسلام نمی‌پسندد. رفاه اقتصادی همراه با عدالت، همراه با روح مواسات و همراه با روح برادری، باز در سایه اسلام به دست می‌آید.

عدم تأثیر پذیری از حرف‌های دیگران

در مقابل حرف‌های قلمبه سلمبه دیگران، احساس ضعف نکنید. منطق در دین اسلام است. اگر کسی می‌بیند چیزی برایش جا نیفتاده، باید بداند که درستش را در دست ندارد. باید سراغ اهلش برود، تا درست، منطقی، مستحکم و قوی‌اش را به شما یاد بدهد و شما آن را یاد بگیرید.

تلاش برای به دست آوردن علوم روز

وظیفه اصلی ملت‌ها در هر نقطه‌ای از دنیا که هنوز از قافله علم و تمدن عقب مانده‌اند، این است که به دانش، فناوری، ابتکار و خلاقیت فکر کنند؛ کار و تلاش کنند و شب و روز خودشان را مصرف کنند تا برای کشور و ملت‌شان عزت بیافرینند. وظیفه مسئولان کشور ایران نیز همین است که هم این حرکت را تشویق و تسهیل کنند و موانع را از سر راه آن بردارند، و هم ترتیبی بدهند که محصول این تلاش در اختیار همه ملت‌ها قرار بگیرد؛ همه قشرهای جامعه از آن بهره‌مند و منتفع شوند؛ میدان کار و تلاش و فعالیت باز باشد و استعدادهای گوناگون بتوانند وارد میدان شوند. اگر ما برای یک کشور، عزت و آبرو و رفاه و اقتدار جهانی و پیشرفت‌های علمی بخواهیم، باید از طریق علم وارد شویم. البته برای سعادت یک جامعه، علم تنها کافی نیست. چون در دنیا کشورهایی هستند که علم هم دارند، اما واقعاً سعادتمند نیستند و در مشکلات فراوانی دست و پا می‌زنند. قطعاً علم نه فقط یک شرط لازم، بلکه یک شرط لازم بسیار مهم است و باید در کشورهای عقب مانده پیش برود. اگر امروز کشوری از لحاظ علمی پیشرفت نکرد، نه اقتصادش پیشرفت خواهد کرد، نه اقتدار جهانی‌اش پیشرفت خواهد کرد و نه زندگی مردم پیش خواهد رفت. اگر معمار وقتی می‌خواهد بنایی را طراحی کند، عمله وقتی خشت‌ها را روی هم می‌گذارد، فرمانده وقتی در قرارگاه اصلی نشسته، سرباز وقتی در خط مقدم حرکت می‌کند، سنگرساز بی‌سنگر، پاسدار و پاسبان کوچه و خیابانی که در حال کشیک دادن است، عالم دینی در درس، حاکم سیاسی، در جایی که نشسته و می‌خواهد تصمیم سیاسی بگیرد، و در کل اگر همه برای خدا کار کنند. آیا چنین ملت و کشوری، از لحاظ زندگی عقب خواهد افتاد؟! آیا چنین ملت و کشوری، اندکی ذلت و اهانت در دنیا خواهد دید؟! آیا دیگر کسی جرأت می‌کند به چنین ملتی زور بگوید؟! دنیا و آخرت چنین ملت و کشوری، تأمین خواهد شد. اگر همین ملت، رهبرانی فاسد و غافل از خدا و دل داده به دنیا، مثل خلفای بنی امیه و بنی عباس داشته باشد، پایه را سست خواهند کرد. خلفای بنی امیه و بنی عباس، بنای چند صد ساله‌ای را که پیغمبر اکرم در طول ده سال گذاشت با چکش و تیشه و اره، توانستند خراب کنند. کسی مانند یزید با آن همه فساد و خرابی، کافی است که اصلاً تمدنی را ضایع کند. یکی مثل متوکل، با آن همه ظلم، کافی است که مُلکی را از بین ببرد. این همه حاکم ظالم؛ این همه حاکم فاسد و این همه مست و لا یعقل که در طول سیصد، چهارصد سال بر سر کار آمدند، با چکش‌ها و تیشه‌ها و اره‌های خود توانستند بنایی را که پیغمبر در طول ده سال بر زمین چیده بود، از بین ببرند.

پیغمبر اسلام، با انسان‌های مؤمن؛ انسان‌های ساخته شده و مخلص کار کرد. اگر این اخلاص؛ این مجاهدت فی سبیل الله و این صفا و دل به دنیا نبستن را - نه اینکه دنیا را نخواهیم و دور بیاندازیم و نفرت داشته باشیم – حفظ کنیم و جوانان مؤمن ما هم حفظ کنند، در وسط همه این توفان‌های فساد و این بادهای مخالف که در دنیا هست، چنان پایه‌ای گذاشته خواهد شد که قرن‌ها طول می‌کشد تا مفسدین بتوانند یک گوشه‌ای از آن را را ویران کنند.

برپایی انقلاب، داشتن روحیه و آرمان انقلابی، تکیه به ارزش‌ها

مصلحان اسلامی و متفکرانی که در یکصد و پنجاه سال گذشته، تحت تأثیر عوامل گوناگون قیام کرده و پرچم دعوت اسلامی و احیا و تفکر اسلامی را بر دوش گرفتند - از قبیل سید جمال الدین و محمد اقبال و دیگران - با همه خدمات ارجمند و گران‌بهایشان، همگی این نقص بزرگ را در کار خود داشتند که به جای برپا کردن یک انقلاب اسلامی، به یک دعوت اسلامی اکتفا کردند و اصلاح جوامع مسلمان را نه با قوت و قدرت، انقلاب که با تلاش روشنفکرانه و فقط با ابزار قلم و زبان جستجو کردند. اگرچه این شیوه، ممدوح و مأجور بوده و هست؛ اما هرگز از آن، توقع نتایجی همچون نتیجه عمل پیامبران اولوالعزم را - که سازندگان مقاطع اصلی تاریخ بوده‌اند - نباید داشت. کار آنان، در صورت صحت و مبرا ماندن از عیوب سیاسی و نفسانی، تنها می‌توانست زمینه‌ساز یک حرکت انقلابی باشد و نه بیشتر؛ لذا مشاهده می‌شود که سعی و تلاش بی‌حد و حصر مخلصان این گروه، هرگز نتوانسته حرکت معکوس و رو به انحطاط ملل مسلمان را متوقف کند یا عزت و عظمتی را که آنان از آن نام می‌آورده و در آرزویش آه و اشک می‌افشانده‌اند، به مسلمانان برگرداند و یا حتی اعتقاد و باور اسلامی را در توده‌های مردم مسلمان تقویت کرده و نیروی آنان را در خدمت آن به کار گیرد و یا دامنه جغرافیایی اسلام را گسترش دهد. و این به کلی از روش پیامبر عظیم‌الشأن اسلام(ص) جدا است و این بر هر کس که اندکی تاریخ بعثت و هجرت رسول معظم(ص) را بداند، آشکار است. روحیه و آرمان انقلابی، بدین معنی است که میل به زندگی راحت و مرفه، جامعه و مسئولان را به سازش‌کاری و تسلیم در برابر زورگویی قدرت‌های جهانی و غفلت از توطئه استکبار و بی‌اعتنایی به پیام جهانی انقلاب نکشاند. آن روزی که خدای نخواسته جمهوری اسلامی، رفاه و آبادی را هدف عمده خویش قرار داده و در این راه حاضر به چشم‌پوشی از آرمان‌های انقلابی و جهانی و فراموشی از پیام جهانی انقلاب شود، روز انحطاط و زوال همه امیدها خواهد بود.

تسلیم نشدن در برابر استکبار و نترسیدن از آنها

رهبری خطاب به جامعه مسلمان جهان خطاب می‌کنند اگر می‌خواهید در پیروزی اسلام موفق شوید و فشار آمریکا و سایر قدرت‌ها را از روی خودتان برطرف و یا کم کنید و همچنین از سلطه ابزارها و آلات دست سیاستمداران قلدر عالم مصون بمانید، علاج این همه در یک کلمه است؛ کلمه‌ای که تجربه ایران اسلامی و میراث امام برای مسلمانان عالم است و آن، تسلیم نشدن در مقابل آمریکاست. اگر بتوانید این ایستادگی را پیدا کنید و روش‌های فشار آنها را بشناسید و در مقابل همه آنها بایستید، پیروزی شما تضمین شده و حتمی است. البته، مجاهدت سخت است. راه خدا همراه با دردسرهاست. اما هدف، عالی است. هدف، نجات انسانیت و نجات ملت‌ها و کشورها از این ابتذالی است که امروز دنیای استکبار برای مردم عالم پیش آورده است. برای چنین هدف‌های مهمی، فداکاری و تحمل سختی جا دارد و راه و رمز پیشرفت، تسلیم نشدن است. این طور نباشد که استکبار با تبلیغات خود، کاری کند که رهبران یک مبارزه و مردم یک کشور را دچار این فکر کند که «حالا چه عیبی دارد که ما یک کلمه از آنچه را که استکبار از ما خواسته است قبول کنیم؟؟» این یک کلمه یعنی تسلیم در مقابل دشمن به قدر یک گام به معنای ناکام شدن است. استکبار، بی‌رحم و بی‌عاطفه است و در پی هدف‌های پلید و خباثت‌آمیز خودش است. به مجرد اینکه در یک ملت، احساس روح تسلیم و عقب‌نشینی کند، فشار را مضاعف خواهد کرد. این یک بعد قضیه، بعد دیگر قضیه این است که برای اینکه اسلام پیشرفت کند نباید از دشمنان و زورگویان اسلام بترسیم، اگر کسی خدا و هدف زندگی را خوب بشناسد و به او توکل کند، از هیچ قدرتی واهمه نخواهد داشت ولی اگر از کسی به جز خدا بترسد و از قلدران جهانی واهمه داشته باشد، رو به سراشیبی رفته و نابود خواهد شد.

مبانی الگوی پیشرفت اسلامی

در منظر مقام معظم رهبری مبانی هر اندیشه فلسفی و هر مکتب و مرامی، جهت دهنده به سایر ابعاد و عناصر آن مکتب می‌باشد. مبانی جهان بینی، الگوهای پیشرفت را هم متأثر می‌سازد. این مبانی دارای ابعاد مختلفی است که در اندیشه مقام معظم رهبری ابعاد هستی شناختی، معرفت شناختی و انسان شناختی آن بیش از سایر ابعاد بر الگوهای پیشرفت مؤثرند.

مبانی هستی‌شناختی

مقام معظم رهبری، رکن اول جهان بینی اسلامی را توحید می‌دانند. رکنی که به همه عناصر و ابعاد حیات انسانی رنگ متفاوتی می‌دهد. از نظر معظم له ریشه استوار و اندیشه زیر بنایی انقلاب اسلامی جهان بینی توحیدی اسلام است. تفسیر انسان، تفسیر تاریخ، تحلیل حوادث حال و گذشته و آینده، تفسیر طبیعت، تبیین همه علائقی که انسان را با دنیای بیرون از وجود او – جهان، انسان‌ها، اشیاء - مرتبط می‌کند، و نیز فهم و درک آدمی از وجود خود و خلاصه همه چیزهایی که نظام ارزشی جامعه را می‌سازد، و آن را بر اداره مطلوب خود قادر می‌کند، همه و همه از این جهان بینی الهی ریشه و مایه گرفته و منشعب می‌شود. در چارچوب این تفکر دین خدا قالب و شکل زندگی بشر است، و نه تنها گوهری بر تارک آن. دین یک نظام اجتماعی به بشر ارائه می‌کند، نه فقط یک سلسله عبادات و عادات. هر چند که عبادات و عادات نیز انباشته از روح زندگی و در جهت همان نظام است. این نظام اجتماعی مبتنی بر همان جهان بینی و ساخته به شکل آن است. بر همین اساس معظم له معتقدند بدون فهم درست و پای‌بندی عقیدتی و عملی به توحید، هیچ کدام از وعده‌های الهی، درباره مسلمانان عملی نخواهد شد. از نظر ایشان در دوران سلطه استکبار، غفلت از توحید ناب اسلامی و مفهوم زندگی شمول آن بوده که صحنه را برای بت‌های استعماری باز گذارده است. نتیجه غفلت از توحید و حاکمیت نگاه استکباری این شد که پیشرفت علمی غرب، کشورهای اسلامی را یک باره به صورت تابعی از کشورهای صنعتی درآورد و سرنوشت سیاسی و اقتصادی آن را برای مدت‌های طولانی و جبران ناپذیر، به دست غارتگران غربی داد. از منظر مقام معظم رهبری، راه علاج آن است که مسلمانان به اسلام ناب - که در آن، توحید و نفی عبودیت غیر خدا، از هر چیز برجسته‌تر و درخشنده‌تر است - برگردند و عزت و قدرت خود را در اسلام بجویند.

مبانی معرفت‌شناختی

از منظر مقام معظم رهبری، هر جامعه و هر ملتی، مبانی معرفتی، مبانی فلسفی و مبانی اخلاقی‌ای دارد که آن مبانی تعیین کننده است و به ما می‌گوید چه نوع پیشرفتی مطلوب و چه نوع پیشرفتی نامطلوب است. معظم له تأثیر این عوامل بر نوع پیشرفت را یک تأثیر فوق العاده می‌داند. به نظر ایشان مبانی معرفتی ما به ما می‌گوید این پیشرفت مشروع است یا نامشروع؛ مطلوب است یا نامطلوب؛ عادلانه است یا غیر عادلانه. به عنوان مثال در جامعه‌ای که تفکر سودمحور مطرح است؛ همه پدیده‌های عالم با پول محک زده می‌شوند و اندازه‌گیری می‌شوند. در چنین جامعه‌ای ممکن است برخی از کارها ارزشی باشد - برای خاطر اینکه آنها را به پول می‌رساند - اما در یک جامعه‌ای که در آن پول و سود، محور قضاوت نیست، همان کار ممکن است ضدارزش محسوب بشود. یا اینکه در یک جامعه‌ای ممکن است اصالت لذت حاکم باشد. وقتی اصالت لذت بر یک جامعه و بر یک ذهنیت عمومی حاکم بود، یک چیزهایی مباح می‌شود. اما وقتی در یک فلسفه‌ای، در یک ایدئولوژی‌ای و در یک نظام اخلاقی‌ای دارید تنفس می‌کنید که اصالت لذت در او وجود ندارد، یک کارهایی لذت هم دارد، اما نامشروع و ممنوع است. از نظر ایشان، لذت نه مجوز اقدام است، نه مجوز تصمیم‌گیری و نه مجوز مشروعیت.

مبانی انسان‌شناختی

در منظر مقام معظم رهبری، پایه همه مطالبی که در باب پیشرفت باید در نظر گرفته شود، همچنین شاخص عمده و اساس نگاه اسلامی به پیشرفت، بر پایه این نگاه به انسان است که: انسان موجودی است دوساحتی؛ دارای دنیا و آخرت. در نگاه معظم له اگر یک تمدن، یک فرهنگ و یا یک آئینی، انسان را تک ساحتی دانست و خوشبختی انسان را فقط در زندگی مادی دنیایی به حساب آورد، طبعاً پیشرفت در منطق او، با پیشرفت در منطق اسلام – که انسان را دو ساحتی می‌داند – به کلی متفاوت خواهد بود. از نظر ایشان پیغمبران هم‌زمان طالب دنیا و آخرت بوده‌اند. بنابراین نه دنیای انسان باید مغفول عنه واقع بشود به توهم دنبال‌گیری از آخرت و نه آخرت باید مغفول عنه واقع ب‌شود به خاطر دنبال‌گیری از دنیا.

مبانی ارزشی

مقوله بسیار مهمی که ذیل بخش مبانی به آن می‌توان پرداخت رابطه ارزش‌ها و پیشرفت است. مقام معظم رهبری ابتدا به نقد رویکردهای موجود در خصوص رابطه ارزش‌ها و پیشرفت می‌پردازد. در نظر معظم له دو دیدگاه در مورد رابطه ارزش‌ها و پیشرفت هست. بعضی‌ها وقتی که راجع به توسعه و سازندگی حرف زده می‌شود، می‌گویند: سراغ ارزش‌ها بروید. کانّه مسأله سازندگی و توسعه مادی و اقتصادی کشور، در درجه کمی از اهمیت قرار دارد. این طور از ارزش‌ها اسم آورده می‌شود که گویا مسأله ساختن کشور در درجه بعد قرار دارد و اهمیتی ندارد. در نقطه مقابل، وقتی که صحبت از ارزش‌ها می‌شود، بعضی می‌گویند: ما بایستی مملکت را بسازیم. اگر مملکت ساخته نشود، ارزش‌ها را نمی‌توانیم در دنیا معرفی کنیم. در نظر مقام معظم رهبری این دو حرف، هر دو درست است؛ یعنی هیچ یک از این دو حرف، در واقع رد حرف دیگری نیست. کشور باید از تمام ابعاد مختلف، ساخته شود. اما در تمام این مراحل، بایستی ارزش‌های معنوی، در نظر باشد؛ که اگر نباشد، آن وقت این سازندگی نخواهد توانست آن نظام الهی و قدرت سازندگی اسلام و دین و قدرت اداره یک ملت و یک کشور به وسیله احکام الهی را معرفی کند و نشان دهد. از منظر ایشان تصور تعارض ارزش‌ها و پیشرفت تصور باطلی است. شاید یکی از عوارض دوران سازندگی در نظام‌های ارزشی آن است که برخی افراد ساده‌اندیش و ظاهربین را از نقش عامل ایمان و عقیده و اصول پایه‌ای نظام غافل می‌سازد و این پندار غلط را بر آنان مسلط می‌کند که گویا با ورود به مراحل پیشرفت سازندگی کشور، جایی برای ارزش‌ها نیست. این تصور باطل همراه با برخی انگیزه‌های مادی و شخصی موجب آن می‌شود که این گونه اشخاص ارزش‌ها را مورد بی‌اعتنایی قرار داده، رابطه تنه و شاخه را با ریشه، انکار کنند. ایشان معتقدند در نتیجه مغفول گذاشتن ارزش‌ها، به نام پیشرفت ظاهری، کشورها انسانیت، شرف و استقلال خود را از دست می‌دهند و غالباً حتی به سازندگی پایه‌های مادی کشور خود هم توفیق نمی‌یابند. اینان دنیا و آخرت و ماده و معنی را یک‌جا فدای غفلت خود می‌کنند. به همین دلیل هر اقدامی در راه توسعه اقتصادی و آباد‌سازی کشور در صورتی با توفیق همراه خواهد بود که از تفکر و اصول اسلامی مایه بگیرد و در جهت تحکیم آرمان‌ها و ارزش‌ها و شعارهای انقلاب اسلامی باشد. در این صورت است که حرکت سازندگی، حرکتی حقیقی و تضمین شده خواهد بود و کشور به توهم سازندگی، در ورطه وابستگی و فساد مالی و سیاسی و اخلاقی نخواهد غلتید. در یک کلام از نگاه مقام معظم رهبری نه تنها تعارضی بین این دو نیست بلکه هر چه ما ارزش‌ها را بیشتر پیاده و اعمال کنیم، در همه مراحل حیات، پیشرفت ما بیشتر خواهد شد.

نکته دیگر در نگاه مقام معظم رهبری توجه به ثبات و تغییر ناپذیری برخی ارزش‌هاست در نظر ایشان امروز بشریت به همان خصلت‌هایی که امیرالمؤمنین پرچم‌دارش بود، احتیاج دارد. این خصلت‌ها، با پیشرفت علم و فناوری و با پدید آمدن روش جدید زندگی در دنیا کهنه نمی‌شود. عدالت کهنه نمی‌شود؛ انصاف و حق‌طلبی کهنه نمی‌شود؛ دشمنی با زورگو کهنه نمی‌شود؛ پیوند دل با خدا کهنه نمی‌شود. اینها رنگ ثابت وجود انسان در همه تاریخ است. به نظر مقام معظم رهبری امروز بشر عیناً همان نیازهایی را دارد که پنج هزار سال پیش، این نیازها را داشت. نیازهای اصولی بشر، هیچ تفاوتی نکرده است. آن روز هم بشر از نفوذ قدرت‌های ستمگر رنج می‌برد؛ امروز هم رنج می‌برد. آن روز هم نیاز بزرگ بشر عدالت بود و برترین رنج او بی‌عدالتی. امروز هم در دنیا بزرگ‌ترین مشکل بشر، بی‌عدالتی است. مطلب مهم دیگری که مقام معظم رهبری در بیانات خود به آن توجه داشته‌اند ضرورت توجه به همبستگی بین ارزش‌ها و پیشرفت در برنامه‌های توسعه است. از نظر ایشان ارزش‌هایی که در جامعه هست و پایه نظام اسلامی است، اولاً باید یک‌جا پذیرفته شود. اگر بعضی از اینها را قبول داشته باشیم و بعضی‌ها را رد کنیم کار ناقص است. اگر به بعضی اهمیت دهیم، به بعضی اهمیت ندهیم، مقصود حاصل نخواهد شد. ثانیاً توجه به اصلاح روش‌ها است. در نگاه معظم له ارزش‌ها ثابت و روش‌ها متغیرند. یک جامعه انقلابی باید روز به روز روش‌های غلط را اصلاح و یک قدم جدید بردارد تا بتواند به نتیجه برسد.

مطلب مهم، رابطه عدالت با پیشرفت است. با مرور اجمالی بیانات مقام معظم رهبری در خواهیم یافت ایشان بر مقوله عدالت و وجوب تأمین و ترویج آن به شدت تأکید دارند. شاید بتوان گفت در نظرگاه معظم له هیچ ارزشی به اندازه ارزش عدالت مهم و اساسی نیست. البته ایشان به عناصر مهم دیگری مثل آزادی، استقلال و... توجه کافی دارند اما هیچ کدام از این ارزش‌ها را هم‌رتبه و هم‌شأن عدالت نمی‌دانند. ارزشی که از نظر ایشان مشروعیت نظام اسلامی منوط به تحقق آن است. مقام معظم رهبری مهم‌ترین وظیفه مسئولان کشور را معنا بخشیدن به عدالت در جامعه می‌دانند تا مردم عدالت را احساس کنند. عدالت در قانون، عدالت در قضا، عدالت در تقسیم منابع حیاتی کشور، عدالت در برخورداری‌ها و دسترسی‌های همه افراد به امکانات کشور و.... در منظر ایشان، اولین کار نظام اسلامی اجرای قسط و عدل است. قسط و عدل، واجب‌ترین کارهاست. ما رفاه را هم برای قسط و عدل می‌خواهیم. کارهای گوناگون - مبارزه جنگ، سازندگی، توسعه - را برای قسط و عدل می‌خواهیم؛ برای ای که در جامعه عدالت برقرار شود، همه بتوانند از خیرات جامعه استفاده کنند و عده‌ای محروم و مظلوم واقع نشوند. به بیان ایشان، بعضی این طور تصور می‌کردند که ما بایستی دوره‌ای را صرف رشد و توسعه کنیم و وقتی که به آن نقطه مطلوب رسیدیم، به تأمین عدالت اجتماعی می‌پردازیم. این فکر اسلامی نیست از نظر ایشان «عدالت» هدف است و رشد و توسعه مقدمه عدالت است. آن روزی که در کشور عدالت اجتماعی نباشد، اگر بتوانیم باید آن روز را تحمل نکنیم. مقام معظم رهبری معتقدند در نظام اسلامی، عدالت مبنای همه تصمیم‌گیری‌های اجرایی است و همه مسئولان نظام، از نمایندگان مجلس شورای اسلامی، تا مسئولان بخش‌های مختلف اجرایی، به خصوص رده‌های سیاست‌گذاری و کارشناسی، تا قضات و اجزای دستگاه قضایی، همه باید به جد و جهد و با همه اخلاص، در صدد اجرای عدالت در جامعه باشند.

معظم له معتقدند پیشرفت اگر با عدالت همراه نباشد، پیشرفت مورد نظر اسلام نیست. این که ما تولید ناخالص ملی و درآمد عمومی کشور را به یک رقم بالایی برسانیم، اما در داخل کشور تبعیض باشد، نابرابری باشد، عده‌ای آلاف و الوف برای خودشان داشته باشند و عده‌ای دیگر در فقر و محرومیت زندگی کنند این آن پیشرفتی نیست که مورد نظر اسلام باشد. ایشان معتقدند بدون عدالت، پیشرفت مفهومی ندارد و بدون پیشرفت هم عدالت مفهوم درستی پیدا نمی‌کند؛ باید هم پیشرفت باشد و هم عدالت. ایشان بر این باورند که ما هم توسعه محوریم، هم عدالت‌محور. نوآوری نظام اسلامی در این است که می‌خواهد عدالت را با توسعه و با رشد اقتصادی در کنار هم و باهم داشته باشد و اینها با هم متنافی نیستند. ما دیدگاهی که تصور کند اینها با هم نمی‌سازند و یا باید این را انتخاب کرد یا آن را، قبول نداریم. این اندیشه درست نقطه مقابل آن چیزی است که در دنیای مادی امروز مطرح است. آنها می‌گویند ما اگر بخواهیم در پیشرفت، رعایت عدالت را بکنیم، آن پیشرفت به دست نخواهد آمد، بنابراین عدالت را می‌گذاریم بعد از آنکه پیشرفت را حاصل کردیم. آن وقت با راه‌های جبرانی مثل همین بیمه‌ها و کمک‌ها، تا آن حدی که بشود - که غالباً هم نمی‌شود - جبران می‌کنیم. ما می‌گوییم نه، پیشرفت همراه با عدالت. در ذات این پیشرفت، عدالت بایستی ملحوظ شده باشد.

منابع الگوی پیشرفت اسلامی

رهبر معظم انقلاب در تدوین ابعاد مختلف الگوی مطلوب به منابع و مبادی اخذ الگو نیز توجه دارند. ایشان معتقدند ما باید دقت کنیم احکام و شاخص‌های یک الگو را از کجا اخذ و تدوین می‌کنیم. به طور خلاصه در منظر مقام معظم رهبری، الگوی انقلاب و به تبع آن الگوی پیشرفت اسلامی نه شرقی است و نه غربی، نه گرایش به چپ دارد و نه تمایل به راست.

قرآن کریم: رهبری، قرآن را کامل‌ترین نسخه‌ای می‌داند که علاج همه دردها در آن است. از نظر ایشان راه پیشرفت این است که همه ملاحظات و تصمیم‌گیری‌ها با معیار ایمان مذهبی و تجویز دین و حکم اسلامی مقایسه گردد و حکم بشود به اینکه این درست است یا درست نیست.

قانون اساسی: مقام معظم رهبری، قانون اساسی کنونی جمهوری اسلامی ایران را قانون اساسی بسیار خوب و پیشرفته‌ای می‌داند که می‌تواند ذهن‌ها را اشباع و اقناع کند، جسم‌ها را به رفاه مادی برساند و دنیا و آخرت مردم را آباد کند. بنابراین یکی از منابع بسیار مهم برای تدوین الگوی اسلامی پیشرفت را قانون اساسی جمهوری اسلامی می‌داند. ایشان یادآوری می‌کنند تأکید بر شأن و جایگاه بالای قانون اساسی به معنی نفی نقص و ضعف در آن نیست. از نظر ایشان - با رعایت شرایطی- با همین فکری که در قالب و چارچوب قانون اساسی مجسم و متجسد شده، می‌توان کشور را به رفاه و پیشرفت رساند.

راه امام خمینی: مقام معظم رهبری معتقدند امام خمینی ما را به راهی هدایت کرد، هدف‌هایی را برای ما تعریف کرد، شاخص‌هایی را در میانه راه به ما معرفی کرد تا راه را گم نکنیم. فقط در صورت پیمودن این راه است که ما می‌توانیم به حیات طیبه برسیم و طعم آن را بچشیم.

منابع

1. رفیعی آتانی، عطاءالله، «پیشرفت اسلامی»، منظومه فکری امام خمینی
2. حاج سید جوادی، سید فرید، مقاله «اسلام‌شناسی»، منظومه فکری آیت‌الله العظمی خامنه‌ای ج۱
3. مظاهری‌سیف، حمید رضا، مقاله «نظام معنویت اسلامی»، منظومه فکری آیت‌الله العظمی خامنه‌ای ج۱
4. خسروپناه و شاهرخ اصفهانی، مقاله «تمدن اسلامی»، منظومه فکری آیت‌الله العظمی خامنه‌ای ج۲
5. سیاه‌پوش، امیر، مقاله «پیشرفت اسلامی»، منظومه فکری آیت‌الله العظمی خامنه‌ای ج۲