ایمان در کلام اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث ایمان است. ایمان از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: ایمان در لغت - ایمان در قرآن - ایمان در حدیث - ایمان در کلام اسلامی - ایمان در نهج البلاغه - ایمان در معارف دعا و زیارات - ایمان در اخلاق اسلامی - ایمان در فقه اسلامی - ایمان در فقه سیاسی - - مقام ایمان - ایمان در معارف و سیره علوی - ایمان در معارف و سیره حسینی - ایمان در معارف و سیره رضوی - ایمان در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

ایمان در کلام اسلامی به بررسی مفهوم ایمان از نگاه متکلمین مسلمان می‌پردازد. ایمان، باور قلبی و تصدیق به تمام فرموده‌های پیامبر اکرم (ص) و امامان دوازده گانه‌ بعد از اوست. طبق نظر متکلمین شیعه ایمان در مقابل اسلام بوده و اسلام مرحله اقرار به معتقدات و ایمان مرحله عمل همراه با عقیده است.

معنا‌شناسی ایمان و مؤمن

واژه "ایمان" مصدر باب افعال از ماده "ا، م، ن" است. اَمن در برابر ترس و امانت در برابر خیانت و همچنین "ایمان" در مقابل کفر آمده است. همچنین، ایمان به معنای تصدیق، امنیت و آرامش و نیز، رفع خوف و وحشت استعمال شده است.

در اصطلاح کلام اسلامی، ایمان عبارت است از باور و اعتقاد به تمام آنچه که پیامبر (ص) از طرف خدا برای مردم آورده است. اما در یک تقسیم‌بندی کلی می‌توان گفت: ایمان در سه معنا به کار رفته است:

1. در اصطلاح عام به معنای آن است که اعتقاد آدمی در قلب او جای گیرد و در آن شک و تردید وجود نداشته باشد و از گذر آن به نوعی امنیت و آرامش درونی برسد. به عبارت دیگر ایمان به معنای ایجاد اطمینان و آرامش در قلب خویش یا دیگری است.
2. ایمان در اصطلاح دینی عبارت است از گرایش‌های درونی انسان که معنوی و فوق حیوانی است و بر پایه اعتقاد و اندیشه استوار است. بنابراین، خاستگاه ایمان، راه یافتن یا گرایش درونی به یک مفهوم است. قوام و دوام ایمان ـ بر خلاف علم ـ به میل قلبی و اختیار است و از این رو می‌توان آن را "عمل قلبی اختیاری" دانست.
3. در اصطلاحی رایج در روایات شیعی، ایمان به معنای عقیده به امامت و ولایت امیر المؤمنین (ع) و ائمه (ع) است و مؤمن به معنای شیعه به کار می‌رود و در روایات بسیاری، آیاتی از قرآن که به ایمان اشاره دارد، به ایمان به امامت اهل بیت (ع) تفسیر و تأویل شده و ایمان واقعی مرادف با ولایت عترت به شمار رفته است. حتی در اصطلاح فقهی اشتراط ایمان در برخی موارد (مثل نماز، حج، زکات، خمس، روزه، امام جماعت، قاضی، مجتهد، ذابح در قربانی و...) به معنای شرط شیعه بودن است. با این تحلیل، همۀ آنان که مؤمن هستند، مسلمانند، امّا هرکس مسلمان باشد، لزوما مؤمن نیست. از آنجا که مودّت اهل بیت و اطاعت از آنان فرمان الهی است و امامت ائمه (ع)، براساس نصب و وصیّت و امر رسول خدا (ص) است، لذا مؤمن واقعی کسی است که مطیع امر خدا و رسول و پیرو امامان شیعه باشد.

در اصطلاح متکلمین و اندیشمندان اسلامی برای ایمان معانی و ارکان مختلف دیگری هم نقل شده است از جمله: علم و معرفت، عمل(جوارحی)تنها، تصدیق قلبی و اقرار زبانی و عمل جوارحی که در سخنی از امیرمؤمنان علی (ع) در تعریف ایمان به آن اشاره شده است، تصدیق قلبی و اقرار زبانی و یا به معنای تصدیق قلبی؛ به تمام آموزه‌های حضرت محمد (ص) و جانشینان آن حضرت از امامان معصوم (ع)

بسته به تعاریفی که متکلمان از ایمان کرده‌اند، "مؤمن" تعاریف متعددی گرفته است. بنابر تعریف مشهور شیعه، مؤمن کسی است که به توحید و لوازم آن ـ نبوت، معاد، امامت و همه آن چیزی که پیامبر اسلام (ص) آورده است ـ باور داشته و با زبان بدان اقرار کند. در نظرگاه قرآنی، باور و یقین به تنهایی کافی نیست؛ همان گونه که اقرار زبانی به تنهایی کافی نیست.

در کلام و فقه شیعه، اعتقاد به امامت امامان معصوم (ع) از ارکان ایمان است و بدون آن، ایمان مصداق نمی‌یابد هر چند اسلام تحقق می‌یابد. در عرف مردم، کسی را مؤمن گویند که اهل تعبد و عبادت است و به واجبات و مستحبات دینی پای‌بندی می‌کند.

تاریخچه

بحث از چیستی ایمان و مفاهیم مقابل آن (کفر، فسق و...) از نخستین مباحث کلامی در تاریخ اسلام است. نقطۀ عطف این بحث در اسلام، غائله‌ای بود که پیرامون حکمیت در جنگ صفین رُخ داد و منجر به شکل‌گیری جماعتی به نام خوارج شد. خوارج هر چند به معنای دقیق کلمه از اهل کلام به شمار نمی‌آمدند، اما با مطرح کردن بحث از حدود کفر و ایمان، پایه‌گذار نخستین بحث کلامی در تاریخ اسلام شدند که واکنش دیگر فرق از جمله مرجئه، قدریه، جهمیه و امامیه را به دنبال داشت.از نخستین کسانی که این نظریه را در میان شیعیان مطرح کرده است می‌توان به ابو اسحاق ابراهیم بن نوبخت صاحب کتاب"الیاقوت فی علم الکلام" اشاره کرد. وی در این کتاب به صراحت اظهار می‌دارد که مؤمن در صورت ارتکاب کبیره از دایرۀ ایمان خارج نمی‌شود و همچنان مؤمن باقی می‌ماند، زیرا ایمان چیزی جز تصدیق قلبی نیست و عمل در حقیقت آن وارد نیست.

تبیین مسئله ایمان در اندیشه اسلامی

در اینکه اجزاء و ارکان ایمان چیست و چه چیزهایی را باید تصدیق کرد تا ایمان شرعی صدق کند، شیعه و اهل سنت فی‌الجمله در اینکه اصول چهارگانه اعتقادی (توحید، نبوت، معاد و عدل) و «مَا جَاءَ بِهِ النَّبِيُّ(ص)» جزء ارکان دین و ایمانند، متفقند و اختلافی در اصل مطلب ندارند؛ هرچند در جزئیات اختلافاتی دارند. اما در اینکه آیا امامت نیز جزء اصول و ارکان ایمان است یا خیر، میان شیعه و اهل سنت اختلاف است. علمای شیعه علاوه بر تصدیقِ وجود و وحدانیت خداوند (توحید)، عدل، نبوت پیامبر اسلام(ص) و جمیع آنچه آن حضرت آورده است و معاد، معتقدند که امامت ائمه اطهار(ع) نیز از ارکان و اجزای ایمان است.

در واقع حق این است که تصدیق هر آنچه از ضروریات دین اسلام محسوب می‌شود واجب بوده و جزء اصول و ارکان ایمان است و انکار آن، به اجماع علما، موجب کفر است؛ مگر آنکه منکر، تازه مسلمان شده باشد و هنوز اطلاع کاملی از ضروریات دین اسلام نداشته باشد. بنابراین، ایمان در یک کلام عبارت است از اعتقاد و باور به تمام آنچه پیامبر(ص) آورده است («مَا جَاءَ بِهِ النَّبِيّ(ص)»).

باید توجه داشت که نمی‌توان آورده‌های پیامبر(ص) را تجزیه کرد و برخی را تصدیق و بعضی دیگر را انکار کرد. یکی از مهمترین اموری که پیامبر(ص) از سوی خداوند بیان کرده و برای مردم آورده است، مسئله امامت است. پس یکی از اجزای ایمان، اعتقاد به امامت و ولایت ائمه اثنی‌عشر(ع) است و بدون چنین عقیده و اعتقادی اصل ایمان نیز منتفی می‌شود. بنابراین تصدیق امامت ائمه دوازده‌گانه(ع) و ایمان به آن ضروری است.

علمای اهل سنت نیز معتقدند که ایمان، تصدیق یا اقرار زبانی «مَا جَاءَ بِهِ النَّبِيّ(ص)» است. هر چند آنها به جهت اینکه امامت را از فروع مذهب به شمار می‌آورند، آن را جزء ارکان ایمان نمی‌دانند؛ ولی با توجه به اینکه امامت یکی از مهمترین اعتقاداتی است که پیامبر(ص) از آن خبر داده و از سوی خداوند آورده، از این‌رو امامت و ایمان به ائمه(ع) نیز جزء ایمان به «مَا جَاءَ بِهِ النَّبِيّ(ص)» محسوب شده و لذا ضروری است. از سوی دیگر اهل تسنن معتقدند اگر کسی یکی از موارد و متعلقات ایمان، مانند توحید، وجوب نماز و حرمت شراب را تصدیق نکند، کافر است.

ماهیت و ارکان ایمان

اینکه حقیقت ایمان چیست و چه ارکانی دارد، دیدگاه‌هایی را میان دانشمندان پدید آورده است که عبارت‌اند از:

1. ایمان، عمل قلبی است: بر اساس این دیدگاه ایمان همان تصدیق قلبی خدا، پیامبر (ص) و آنچه پیامبر (ص) آورده است. مؤمن کسی است که با قلب خود بدان‌ها معتقد باشد و اقرار زبان ضرورت ندارد و عمل نیز بیرون از ایمان و از لوازم آن است. برخی از ادله که در اثبات این دیدگاه بدان‌ها استدلال شده است، عبارت‌اند از:
   1. ایمان در لغت به معنای تصدیق است پس در شرع نیز به همین معناست و گرنه اشتراک یا نقل لازم می‌آید، که هر دو خلاف اصل است و نمی‌توان از معنای لغوی عدول کرد مگر اینکه دلیل قطعی بر خلاف آن ثابت شود.
   2. آیاتی که دلالت بر این دارند که جایگاه ایمان قلب است، مانند: ﴿أُولَئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الْإِيمَانَ﴾ و....
   3. آیاتی که عمل صالح را در کنار ایمان قرار داده و دلالت می‌کند عمل صالح غیر از ایمان است و در حقیقت آن دخالتی ندارد، مانند: ﴿وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ﴾.
   4. برخی از آیات به کسانی که گناهانی را مرتکب شده‌اند، مؤمن گفته است: ﴿وَإِنْ طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا﴾ و این دلالت می‌کند عمل در ایمان داخل نیست. دلالت این دلیل و دلیل سوم بر این دیدگاه به این جهت است که اقوال عمده متکلمان درباره حقیقت ایمان از این خارج نیست که ایمان عمل تنها و یا عمل با تصدیق و یا تصدیق تنهاست و وقتی عمل از حقیقت ایمان نفی شد، تصدیق ثابت می‌شود.
2. ایمان، اقرار زبانی فقط: یعنی اگر انسان فقط به زبان اقرار به شهادتین کند بدون این که تصدیق قلبی و یا سایر اعمال را انجام دهد، مؤمن واقعی است، و منافق در دنیا مؤمن واقعی است. دلیلی که در تأیید این نظریه آورده شده سخن پیامبر (ص) است: «أُمِرْتُ‏ أَنْ‏ أُقَاتِلَ‏ النَّاسَ‏ حَتَّی‏ یَقُولُوا لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ». برخی از نقدهای این نظریه عبارت‌اند از:
   1. مراد در این حدیث، اسلام است که غیر از ایمان است.
   2. آیۀ ﴿قَالَتِ الْأَعْرَابُ آمَنَّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَلَكِنْ قُولُوا أَسْلَمْنَا﴾ این دیدگاه را رد می‌کند، زیرا با اینکه اعراب اقرار زبانی کرده بودند، امّا ایمان از آنها سلب شده است؛ بر اساس این دیدگاه منافق باید مؤمن واقعی باشد، در حالی که از ضروریات دین اسلام است که منافق مؤمن نیست.
3. ایمان، معرفت و شناخت: دلیلی که برای این نظریه آورده شده است، حدیث «أَوَّلُ‏ الدِّینِ‏ مَعْرِفَتُهُ‏» است. در رد این دیدگاه به آیات قرآن استدلال شده است: ﴿فَلَمَّا جَاءَهُمْ مَا عَرَفُوا كَفَرُوا بِهِ﴾، با اینکه معرفت یقینی داشتند، کافراند و این نیست مگر به این جهت که صرف معرفت، ایمان نیست
4. ایمان، انجام همه طاعات از واجبات و مستحبات و اجتناب از محرمات: ادلۀ این گروه عبارت است از:
   1. فاعل حرام و تارک واجب خوار و ذلیل است و هیچ مؤمنی خوار نیست، پس هیچ فاعل حرام و ترک کننده واجب مؤمن نیست. در رد این دلیل گفته شده است: آیاتی که به آنها برای اثبات صغری و کبری استدلال شده است، این مدعا را ثابت نمی‌کند و نیز برخی از ادله نظریه اوّل که دلالت بر جدایی ایمان و عمل می‌کرد، این قول را رد می‌کند.
   2. دین و ایمان یکی است و امت اتفاق کرده‌اند که دو رکعت فجر از دین است، پس دو رکعت فجر از ایمان است. در رد این دلیل این نکته کافی است که دین و ایمان مساوی نیستند.
5. ایمان، تصدیق قلبی، اقرار زبانی و عمل به طاعات: ادلۀ این گروه نیز عبارت است از:
   1. با کنار هم گذاشتن استدلال کسانی که ایمان را تصدیق قلبی می‌دانستند با استدلال گروهی که ایمان را عمل به طاعات می‌‌دانند، به این نتیجه می‌رسیم که در ایمان هم اعتقاد قلبی لازم است و هم عمل. اما از آنچه در نقد نظریه کسانی که عمل یا اقرار را ایمان می‌دانستند، بیان شد، نادرستی این استدلال روشن است.
   2. روایات: امام صادق (ع) فرمود: «الْإِیمَانُ‏ إِقْرَارٌ بِاللِّسَانِ‏ وَ مَعْرِفَةٌ بِالْقَلْبِ وَ عَمَلٌ بِالْأَرْکَان». اما باید توجه داشت ترتب آثار ظاهری ایمان متوقف بر اقرار زبانی و مانند آن است، چنانکه ترتب آثار واقعی ایمان بر عمل به مقتضای ایمان است، نه اینکه اقرار و عمل جزء ایمان باشد.
6. ایمان، تصدیق به قلب و اقرار به زبان: یقین تنها ایمان نیست، به دلیل ﴿وَجَحَدُوا بِهَا وَاسْتَيْقَنَتْهَا أَنْفُسُهُمْ﴾ و نیز اقرار به زبان کافی نیست، به دلیل ﴿قَالَتِ الْأَعْرَابُ آمَنَّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَلَكِنْ قُولُوا أَسْلَمْنَا﴾، شکی نیست که اعراب اقرار زبانی به ایمان کرده بودند با این حال خداوند ایمان را از آنها نفی می‌کند. در نقد این دلیل نیز باید دانست: استدلال ایشان در عدم کفایت اقرار درست است، امّا اینکه اقرار هم لازم است دلیل، آن را ثابت نمی‌کند و امّا نفی در آیه اوّل به جهت عدم کفایت یقین نیست، بلکه به دلیل ضمیمه شدن انکار به یقین است و نیز آنچه در بیان نظریه اوّل که ایمان عقد القلب مبتنی بر معرفت است، بیان شد این نظریه را رد می‌کند.

ایمان در فرق اسلامی

ماهیت و حقیقت ایمان در فرق اسلامی معانی متعددی دارد. با توجه به نگاه های مختلف فرق اسلامی درباره مفهوم و جایگاه ایمان، ابن تیمیه بر این باور است که مباحث پیرامون ایمان برای نخستین بار به شکل‌گیری فرق و نحل و شکل‌گیری پدیدۀ تکفیر در جهان اسلام منجر شد.

خوارج

همچنین ببینید: خوارج

از نظر خوارج، هر کس که گناه کبیره انجام دهد، از دایره‌ی ایمان خارج و کافر است. فارغ از انگیزه‌ها و زمینه‌های تاریخی، اغلب خوارج (به غیر از نجاداتالگو:یادداشت) در بحث از ایمان تأکید زیادی بر عمل داشتند و از این‌رو مرتکب کبیره را کافر میدانستند.

معتزله

همچنین ببینید: معتزله

معتزله در بحث از ماهیت ایمان عمدتاً بر فعل مؤمنانه تأکید نمودند و آن را محور ایمان دینی به شمار آوردند. آنان معتقد بودند که ایمان در مرتبۀ نخست تبعیت عملی از ایجاب‌های عقلی است و در درجۀ دوم تبعیت عملی از ایجاب‌های شرعی. در نظر معتزله نیز مرتکب گناهان کبیره نمی‌تواند مؤمن باشد، چون ارتکاب این گناهان تخلف آشکار از عمل به وظیفه است . چنین انسانی در مرتبه‌ای میان ایمان و کفر قرار دارد که در اصطلاح ایشان مَنْزِلَةٌ بَيْنَ الْمَنْزِلَتَيْنِ گفته می‌شود.

تفاوت میان خوارج و معتزله این است که خوارج مرتکب گناه کبیره را کافر و مستحق خلود در جهنم می‌دانستند؛ همۀ گناهان نزد خوارج کبیره به حساب می‌‌آمد ولی معتزله گناهان را به کبیره و صغیره تقسیم کردند و مرتکب کبائر را نه داخل در ایمان و نه داخل در کفر می‌دانستند و مرتکب گناهان صغیره را مستحق خلود در جهنم نمی‌دانستند.

مرجئه

همچنین ببینید: مرجئه

مرجئه در مقابل نگرش عمل‌گرایانه‌ی معتزله، در بحث از ماهیت ایمان بر "معرفت" تأکید کردند و ایمان به خدا را مساوی با معرفت به او و کفر به حق را مساوی با جهل به او دانستند. آنان عمل و اقرار زبانی را در حقیقت ایمان دخیل نمی‌دانستند و بر این باور بودند که اگر کسی مؤمن باشد، گناهان به او آسیبی نمی‌زند، کما اینکه اگر کافر باشد، اعمال نیک کمکی به وی نمی‌کند. ایشان مرتکب کبیره را کافر نمی‌دانستند و معتقد بودند که چنین شخصی مؤمن گناهکار یا نهایتاً فاسق است. اشعری در گزارشی تفصیلی از جماعات مختلف مرجئه به این مطلب تصریح می‌کند.

برخی وجه تسمیه این فرقه را با دیدگاه‌شان دربارۀ ماهیت ایمان مرتبط دانسته‌اند و گفته‌اند که چون آنان عمل را مؤخر از ایمان می‌دانستند الگو:یادداشت به مرجئه ملقب شدند.

اشاعره

همچنین ببینید: اشاعره

اشاعره تصدیق را مقوّم ایمان دینی می‌دانند. به باور ایشان هر چند ممکن است که معرفت سبب ایمان باشد، اما بسیار بعید است که معرفت، قوام‌بخش ایمان باشد. این جماعت تساوی معرفت و تصدیق را نمی‌پذیرند و بر این باورند که می‌توان به چیزی معرفت داشت، اما بدان مؤمن نبود. در نظر متکلمان اشعری و برخی دیگر از متکلمان هم‌نظر با ایشان، حقیقت ایمان عبارت است از تصدیق قلبی به وجود خداوند، پیامبران و آنچه از ناحیۀ خداوند به ایشان داده شده از مبعوث شدن انبیا و از این‌رو این تصدیق قلبی در واقع همان اعتراف کردن و شهادت دادن به حقانیت مَا جَاءَ بِهِ النَّبِيُّ است. ایشان بر خلاف معتزله، باوری به این ندارند که عقل قبل از شرع می‌تواند ایمان به برخی متعلقات ایمان دینی را مطالبه کند و از این‌رو اظهار می‌کنند که در صورت عدم بعثت انبیا، ایمان معنایی نداشت.

اشاعره و همفکرانشان بر این باورند که صرف تصدیق آنچه توسط انبیا آمده، ایمان است و عمل به واجبات شرعی و ترک محرمات داخل در حقیقت ایمان نیست و شخصی که مرتکب گناه کبیره می‌شود، در صورت تصدیق مَا جَاءَ بِهِ النَّبِيُّ مؤمن است و اقرار زبانی شرط ظاهری آن و عمل به جوارح لازمۀ کمال بخشیدن آن است.

کَرّامیه‌

همچنین ببینید: کَرّامیه‌

پیروان این فرقه معتقدند ایمان، قول لسانی است و مادامی که انسان به زبان، اظهار ایمان می‌کند در نظر خداوند مؤمن است، حتی اگر اعتقاد باطنی‌اش کفر باشد. البته چنان‌که برخی از محققان مسلمان متذکر شده‌اند این سخن کَرّامیه صرفاً مرتبط با ایمان در نشئۀ دنیاست و ربطی به آثار ایمان در نشئۀ آخرت ندارد و در این عالم، فردی که ایمانش صرف اقرار به زبان باشد، عذاب خواهد دید.

اقوال متکلمین شیعه

بیشتر علمای امامیه قائل به این نظریه شده‌اند که حقیقت ایمان، تصدیق قلبی است و اقرار به زبان و عمل به جوارح را داخل در حقیقت ایمان نمی‌دانند و از لوازم آن به شمار می‌آورند. برخی از عالمان شیعه همچون شیخ مفید عمل را از لوازم ایمان دانسته‌اند و حقیقت ایمان را تصدیق قلبی توأم با اقرار زبانی دانسته‌اند.

ابو اسحاق ابراهیم بن نوبخت، از علمای امامیه قرن سوم هجری، با استناد به قرآن (وی می‌گوید اگر در حقیقت ایمان، عمل صالح وارد بود لازم می‌آمد که در کلام الهی که فرموده: ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ﴾، تکرار وجود داشته باشد که چنین تکراری از سخنگوی فصیح بعید و بلکه محال است.) ایمان را چیزی جز تصدیق قلبی ندانسته و بر این باورست که عمل در حقیقت آن وارد نمی‌باشد؛ لذا مؤمن در صورت ارتکاب کبیره از دایرۀ ایمان خارج نمی‌شود. سید مرتضی (۳۵۵-۴۳۶ق)، شیخ طوسی (۳۸۵-۴۶۰ق)، ابن میثم بحرانی (۶۳۶ - ۶۷۹ق) و فاضل مقداد (درگذشت: ۸۲۶ق) ایمان را تصدیق قلبی دانسته و معتقدند که اقرار زبانی صرف، اعتباری ندارد

اینکه چرا قاطبۀ علمای شیعه با علم به روایت‌های مذکور از ائمه معصوم(ع) که ایمان را اقرار به لسان، تصدیق قلبی و عمل دانسته‌اند، بر این تأکید ورزیده‌اند که حقیقت ایمان، تصدیق قلبی است، مطلب مهمی است. در توجیه این مسأله می‌توان گفت ترتب آثار ایمانی در ظاهر متوقف است بر اقرار زبانی یا آنچه در حکم آن است، چنان‌که ترتب آثار ایمان در ظرف واقع متوقف بر عمل به مقتضای آن است. از این‌رو هر چند در احادیث مذکور سه جزء آمده، اما جزء قوام‌بخش، جزء نخستین است که همان تصدیق قلبی است و دو جزء دیگر بر آن مترتب می‌شود.

اقسام و مراتب ایمان

مقالهٔ اصلی: مراتب ایمان

ایمان از جهات گوناگون دارای اقسامی است:

1. از حیث دوام و بقا به ثابت و عاریتی تقسیم می‌‌شود: نوعی از ایمان، ایمانی است مستقرّ که در عمق دل‌ها ثابت و برقرار است و نوع دیگر ایمانی که به صورت عاریه تا زمان معیّنی میان دل‌ها و سینه‌ها در نوسان است. ایمان ثابت، ایمانی است که به حد ملکات نفسانی رسیده و در اعماق جان ریشه دوانده، اما ایمان عاریتی به این درجه از ثبوت نرسیده است.
2. از حیث رتبه و مقام، ایمان به قلبی، زبانی و عملی تقسیم شده است.
3. ایمان در یک تقسیم دیگر به عقلی و قلبی تقسیم شده است: ایمان عقلی، عبارت از مجموعه معارفی است که عقل انسانی به آن یقین پیدا می‌‌کند. معارف مربوط به مبدأ، معاد، نبوّت، امامت و... در این شمار است. قرآن کریم به این مجموعه، عنوان عامّ "اسلام" را اطلاق کرده است: ﴿قَالَتِ الْأَعْرَابُ آمَنَّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَلَكِنْ قُولُوا أَسْلَمْنَا وَلَمَّا يَدْخُلِ الْإِيمَانُ فِي قُلُوبِكُمْ﴾ و ایمان‌های عموم مردم، از همین نوع است. اینگونه از ایمان نیز، بدون تردید آدمی را از مخالفت اوامر الهی باز می‌‌دارد. ایمان قلبی نوری الهی و هدایتی ویژه است که برای احیاء قلب انسان و جلا دادن او، از سوی خداوند گسیل و در نفوس مؤمن مستقر می‌‌شود. این ایمان، با اجتناب از مراتب ضعیف محرّمات و انجام مراحل پائینتر واجبات، در قلب آغاز و اندک اندک رشد می‌‌نماید؛ تا سرانجام با حصول "ایمان قلبی"، آدمی از تمامی محرّمات و مکروهات و حتّی مباحات اجتناب ورزد.

متعلقات ایمان

برخی از معاصران بر این عقیده‌اند که متعلَّق ایمان بیشتر به مراتب آن بستگی دارد و با توجه به اینکه ایمان دارای مراتب گوناگونی است به طور کلی و یکسان نمی‌توان به بیان متعلق آن پرداخته، محدوده آن را تعیین کرد، بلکه در برابر هر مرتبه از ایمان، متعلقی برای آن قابل شناسایی است. بنابراین ایمان حقایق متعددی را دربرمی‌گیرد.

در قرآن موارد زیر جزء متعلقات ایمان قرار داده شده است:

1. ایمان به خداوند متعال: خداوند مهم‌ترین متعلَّق ایمان در قرآن کریم است. در برخی از آیات حتی از مؤمنان خواسته شده به خدا ایمان آورند: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا آمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَالْكِتَابِ الَّذِي نَزَّلَ عَلَى رَسُولِهِ وَالْكِتَابِ الَّذِي أَنْزَلَ مِنْ قَبْلُ﴾. برخی مفسران معتقدند این آیه به تصدیق آنچه مؤمنان به آن اقرار کرده‌اند دستور می‌دهد. برخی دیگر ایمان نخست را ایمان اجمالی و دومی را ایمان تفصیلی معنا کرده‌اند؛ همچنین نقل شده است خداوند با این فرمان از مؤمنان می‌خواهد به ایمانشان تداوم داده، در آینده نیز مؤمن باشند.
2. ایمان به غیب: جامع مواردی که ایمان به آنها لازم و ضروری است، ایمان به غیب است: ﴿الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَيُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ﴾. به هر آنچه از حواس بشری پنهان است و پیامبران از آن خبر داده‌اند غیب گفته می‌شود و ایمان به غیب شامل ایمان به خدا، فرشتگان، پیامبران، قیامت، بهشت و جهنم و... می‌شود. البته گاه غیب به موارد خاصی چون خداوند، قرآن، قیام حضرت مهدی (ع) و... تأویل برده شده که اشاره به برخی مصادیق غیب دارد.
3. ایمان به معاد: قرآن پس از توحید، بیشترین اهمیت را به معاد و آخرت داده و موضوعاتی بس گسترده را در این باره بازگو کرده است، به گونه‌ای که بسیاری از آیات قرآن به صورت مستقیم یا غیر مستقیم مسئله معاد و زندگی اخروی را مطرح کرده است. معاد در قرآن چنان روشن تلقی شده که تنها متجاوزان و گناهکاران از پذیرش آن سر باز می‌زنند: ﴿وَمَا يُكَذِّبُ بِهِ إِلَّا كُلُّ مُعْتَدٍ أَثِيمٍ﴾؛ همچنین بر اساس آیه‌ای دیگر همگان برپایی قیامت را باور دارند؛ ولی کافران برای اینکه از قید ایمان آزاد شده، بدون هراس از قیامت در سراسر عمر گناه کنند، آن را انکار می‌کنند: ﴿بَلْ يُرِيدُ الْإِنْسَانُ لِيَفْجُرَ أَمَامَهُ﴾، با این حال آیات فراوانی نیز با بیان اینکه خداوند، انسان‌ها را بیهوده نیافریده: ﴿أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا خَلَقْنَاكُمْ عَبَثًا وَأَنَّكُمْ إِلَيْنَا لَا تُرْجَعُونَ﴾ و اشاره به عدم برابری پرهیزگاران و پلیدکاران: ﴿أَمْ نَجْعَلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ كَالْمُفْسِدِينَ فِي الْأَرْضِ أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِينَ كَالْفُجَّارِ﴾ به نوعی بر اثبات معاد دلیل اقامه می‌‌کند. بر پایه برخی آیات دیگر، انکار آخرت به انکار خداوند: ﴿الَّذِينَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَيَبْغُونَهَا عِوَجًا وَهُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ كَافِرُونَ﴾، انکار حق و استکبار: ﴿فَالَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ قُلُوبُهُمْ مُنْكِرَةٌ وَهُمْ مُسْتَكْبِرُونَ﴾ و... می‌انجامد.
4. ایمان به پیامبران و کتاب‌های آسمانی: ایمان به پیامبران از چنان اهمیتی در قرآن برخوردار است که در آیات متعددی در پی ایمان به خداوند ذکر‌شده است: ﴿فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ﴾، ﴿وَإِذْ أَوْحَيْتُ إِلَى الْحَوَارِيِّينَ أَنْ آمِنُوا بِي وَبِرَسُولِي﴾. همچنین بر اساس آیات قرآنی، ایمان به همۀ پیامبران و کتاب‌های آسمانی و پرهیز از تجزیۀ باور به آنان ضروری است: ﴿آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْهِ مِنْ رَبِّهِ وَالْمُؤْمِنُونَ كُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَمَلَائِكَتِهِ وَكُتُبِهِ وَرُسُلِهِ لَا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ﴾.
5. ایمان به فرشتگان: اعتقاد به فرشتگان از دیگر اصول ایمانی است که در قرآن آمده و در کنار ایمان به خدا و جهان آخرت، لازم شمرده شده است: ﴿وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَالْمَلَائِكَةِ وَالْكِتَابِ﴾، ﴿وَالْمُؤْمِنُونَ كُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَمَلَائِكَتِهِ﴾

در روایات نیز متعلقاتی که برای ایمان بیان شده مواردی مانند موارد گفته شده است و یا ذکر برخی از جزئیات آنها. پیامبر اکرم (ص) فرمود: «ایمان این است که ایمان بیاوری به خدا، روز قیامت، فرشتگان، کتاب، پیامبران، مرگ، زندگی پس از مرگ، بهشت و جهنم، حساب، میزان، و قدر الهی خیر و شر آن».

نکته‌ای دیگر اینکه متعلقات ایمان تفکیک ناپذیر است و چنین نیست که انسان به بعضی ایمان بیاورد و به برخی ایمان نیاورد و مؤمن بر او صادق باشد. بلکه یا به همه ایمان می‌آورد: ﴿وَالَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ وَلَمْ يُفَرِّقُوا بَيْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ﴾، همچنین امام صادق (ع) فرمودند: «اگر شخصی فقط یک پیامبر مانند عیسی بن مریم (ع) را انکار کند و همه پیامبران دیگر را بپذیرد، آن شخص ایمان نیاورده است»

افزایش و کاهش ایمان

کسانی که عمل را در حقیقت ایمان داخل می‌دانند، معتقد به افزایش و کاهش پذیری ایمان‌اند، زیرا در اثر افزایش اعمال، ایمان زیاد و در اثر کاهش آن ایمان هم کم می‌شود، اما کسانی که حقیقت ایمان را فقط اقرار زبانی به شهادتین می‌دانند، منکر افزایش و کاهش ایمان هستند.

ادله موافقان افزایش و کاهش ایمان

1. ایمان را چه تصدیق به معنای علم و چه التزام قلبی بدانیم، در هر دو صورت افزایش و کاهش را می‌پذیرد، زیرا هم علم قابل افزایش و کاهش است و هم التزام و گرویدن قلبی.
2. اگر درجات ایمان تفاوت نکند، لازم می‌آید ایمان همل امت بلکه کسانی که دچار فسق و فجوراند مساوی با تصدیق و ایمان پیامبران و ملائکه باشد و این قطعاً باطل است، پس عدم تفاوت درجات ایمان نیز باطل است.
3. آیات و روایات: آیات قرآن بر افزایش و کاهش ایمان دلالت می‌کند: ﴿لِيَزْدَادُوا إِيمَانًا مَعَ إِيمَانِهِمْ﴾، ﴿وَإِذَا تُلِيَتْ عَلَيْهِمْ آيَاتُهُ زَادَتْهُمْ إِيمَانًا﴾. در روایات نیز تصریح بر افزایش و کاهش ایمان شده است: امام صادق (ع) می‌فرماید: «إِنَ‏ الْإِیمَانَ‏ عَشْرُ دَرَجَاتٍ‏ بِمَنْزِلَةِ السُّلَّمِ‏ یُصْعَدُ مِنْهُ مِرْقَاةً بَعْدَ مِرْقَاةٍ فَلَا یَقُولَنَّ صَاحِبُ الِاثْنَیْنِ لِصَاحِبِ الْوَاحِدِ لَسْتَ عَلَی شَیْ‏ءٍ حَتَّی یَنْتَهِیَ إِلَی الْعَاشِر»

ادلۀ مخالفان افزایش و کاهش ایمان

1. ایمان یعنی تصدیق رسول در اموری که علم ضروری به آن داریم و این تصدیق بسیط بوده و تفاوتی نمی‌کند، پس ایمان هم افزایش و کاهش نمی‌یابد. در جواب گفته شده است این سخن که تصدیق، زیاده و نقصان نمی‌پذیرد ادعای بدون دلیل است، زیرا برخی از ایمان هاست که ثابت و محکم است اما برخی دیگر به کمترین شبهه ای از بین می‌رود.
2. آیاتی را که دلالت بر زیادی و نقصان ایمان می‌کنند، تأویل کرده‌اند بدین صورت که:
   1. مراد از زیادی و نقصان به جهت ثبات و دوام و کثرت عددی است نه شدت و ضعف.
   2. مراد از زیادی به جهت افزونی متعلق ایمان است، زیرا صحابه در ابتدا به صورت اجمالی ایمان آورده بودند، بعد از آن واجبات به تدریج نازل می‌شد، و به هر کدام به صورت تفصیلی ایمان می‌آوردند.
   3. مراد افزایش آثار ایمان است که همان نورانیت قلب است.

در پاسخ به این دلیل نیز گفته شده است:

1. تأویل اوّل لازمه‌اش این است، کسی که ایمان کامل را به دست نیاورده باشد، به صورت حقیقی و واقعی هم مؤمن و هم کافر باشد و این چیزی است که قرآن با آن سازگار نیست.
2. امّا تأویل دوم، اگر مراد از آیه «لیزدادوا إیماناً مع إیمانهم» این بود، مناسب بود زیادی ایمان را در آیه، غایت تشریع و انزال قرار دهد، نه نتیجه انزال سکینه در قلب‌های مؤمنان؛
3. تأویل سوم نیز درست نیست، زیرا زیادی اثر به خاطر زیادی و قوّت مؤثر است، معنا ندارد دو امر که از همه جهات برابراند، اثر یکی نسبت به دیگری بیشتر باشد. بنابراین ایمان افزایش و کاهش را می‌پذیرد.

زوال پذیری ایمان

اکثر بزرگان قائلند امکان زوال ایمان وجود دارد و برای این گفتۀ خود ادله ای هم اقامه کرده اند:

1. آیات قرآن: ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا ثُمَّ كَفَرُوا ثُمَّ آمَنُوا ثُمَّ كَفَرُوا ثُمَّ ازْدَادُوا كُفْرًا﴾.
2. تشریع احکام خاص مرتد در شریعت که کافر اصلی با او در آن احکام مشارکت ندارد، دلالت بر امکان بلکه تحقق زوال ایمان مؤمن می‌کند.
3. وجود مرتدان در تاریخ.

اما عده ای هم می‌‌گویند زوال ایمان ممکن نیست و برای سخن خود دلایلی مطرح کرده‌اند مانند:

1. ثواب ایمان و عقاب کفر همیشگی است، پس باید ایمان زوال پذیر نباشد.
2. در مورد آیاتی که دلالت بر زوال ایمان می‌کند، مراد از توصیف آنها به ایمان، ایمان زبانی است نه قلبی و نیز احکامی که در شریعت آمده نهایت دلالت‌اش این است، کسی که در ظاهر شرع متصف به ارتداد شده است، آن احکام بر او جاری می‌شود، نه اینکه او در واقع هم مرتد شده است، بلکه به لحاظ واقع شاید کافر بوده است و یا اینکه هنوز هم مؤمن است.

نقد ادلۀ قائلین به عدم زوال ایمان: شرط استحقاق ثواب، باقی ماندن بر ایمان تا فرا رسیدن مرگ است و دست برداشتن از ظاهر آیات با اعتبارهای عقلی و احتمال‌های بدون پشتوانه درست نیست.

حق این است که اگر ایمان را تصدیق قلبی مبتنی بر معرفت بدانیم که امر اختیاری است، امکان زوال آن روشن است و بر اساس دیدگاه‌هایی که عمل را ایمان یا جزء ایمان می‌داند، امکان زوال ایمان قابل انکار نیست، بر اساس دیدگاهی که ایمان را معرفت یقینی می‌داند نیز امکان زوال ایمان وجود دارد، زیرا معرفت امر نظری است و با ایجاد شبهه و شک در مقدمات آن، یقین و معرفت نیز زایل می‌شود.

رابطه‌ی اسلام و ایمان

ایمان و اسلام به لحاظ مفهوم و معنای لغوی با هم تغایر دارند، زیرا ایمان در لغت به معنای تصدیق است و اسلام به معنای انقیاد و خشوع، امّا در معنای اصطلاحیِ این دو اختلاف وجود دارد، برخی از نظریات عبارت است از:

1. برخی از علما همچون شیخ طوسی(ره) قائلند اسلام و ایمان یکی است، ادله ای که در این زمینه اقامه شده عبارت است از:
   1. اسلام و ایمان هر دو در شرع اسلام، اسم برای کسانی قرار داده شده‌اند که شایسته مدح‌اند و تفاوت بین آن دو لفظی است. این دلیل درست نیست، زیرا صرف برای مدح بودن دو واژه دلیل بر تساوی آنها نیست، بلکه سبب مدح، امور متعددی می‌تواند باشد.
   2. بر اساس آیۀ ﴿فَأَخْرَجْنَا مَنْ كَانَ فِيهَا مِنَ الْمُؤْمِنِينَ فَمَا وَجَدْنَا فِيهَا غَيْرَ بَيْتٍ مِنَ الْمُسْلِمِينَ﴾ اگر ایمان و اسلام به یک معنا نبودند، استثناء یکی از آنها از دیگری صحیح نبود. در این مورد نیز باید گفت: آیه و استدلال مرتبط با آن تساوی کلی ایمان و اسلام را ثابت نمی‌کند بلکه حداکثر اجتماع اسلام و ایمان در برخی موارد اثبات می‌‌شود.
2. شیخ مفید(ره) و برخی دیگر قائلند اسلام و ایمان با هم تغایر دارند: اسلام اعم از ایمان است و هر مؤمنی مسلمان است ولی هر مسلمانی مؤمن نیست، ادلۀ این گروه نیز عبارت است از:
   1. لفظ ایمان از تصدیق آنچه خداوند از طریق پیامبرانش خبر داده است، خبر می‌دهد و اسلام از تسلیم و انقیاد، متعلق تصدیق با اخبار سازگاری دارد و تسلیم با امر و نهی.
   2. آیۀ ﴿قَالَتِ الْأَعْرَابُ آمَنَّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَلَكِنْ قُولُوا أَسْلَمْنَا﴾ دال بر تغایر بین ایمان و اسلام است چرا که اعراب، به زبان، بر یگانگی خدا و نبوت و معاد گواهی می‌دادند؛ ولی با این حال خداوند با صراحت به آن‌ها می‌گوید که شما مؤمن نیستید، شما فقط مسلمانید، پس تفاوت اسلام وایمان مشخص می‌شود به این معنی که اسلام، شکل ظاهری دارد ولی ایمان یک امر واقعی وباطنی است وجایگاه آن قلب آدمی است نه زبان وظاهر او.
   3. آیاتی که یکی از آنها را بر دیگری عطف شده است مانند این آیه: ﴿إِنَّ الْمُسْلِمِینَ وَالْمُسْلِمَاتِ وَالْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ﴾ که دلالت دارد که ایمان غیر از اسلام است.
   4. در روایات هم به تغایر بین ایمان و اسلام اشاره شده است از جمله حدیثی از امام صادق (ع) که می‌فرمایند: «الْإِیمَانَ‏ یُشَارِکُ‏ الْإِسْلَامَ‏ وَ الْإِسْلَامَ لَا یُشَارِکُ الْإِیمَانَ»، در این حدیث حضرت به طور واضح ابراز می‌دارند که فرق است میان ایمان و اسلام و این‌دو باهم جمع نمی‌شوند.
3. گروهی هم می‌‌گویند: ایمان و اسلام واقعی یکی است امّا اسلام ظاهری با ایمان متفاوت و اعم از آن است، امّا در حقیقت و واقع اسلام و ایمان یکی است. به دلیل آیه: ﴿إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلَامُ﴾.
4. برخی هم برای اسلام و ایمان مراتبی قائل شده اند:
   1. نخستین مرتبۀ اسلام، پذیرش ظاهر اوامر و نواهی الهی با ذکر شهادتین است و به دنبال آن اوّلین مرتبه ایمان قرار می‌گیرد که اعتقاد قلبی اجمالی به شهادتین و عمل به بیشتر احکام اسلام است.
   2. مرتبه دوم اسلام پس از مرتبه اوّل ایمان قرار دارد که تسلیم و انقیاد قلبی در برابر بیشتر اعتقادات به صورت تفصیلی است. مرتبه دوم ایمان پس از این مرتبه اسلام است و آن اعتقاد تفصیلی به تمام حقایق دینی است.
   3. پس از مرتبه دوم ایمان، مرتبه سوم اسلام است که سایر قوای حیوانی تسلیم می‌شود و انسان به جایگاهی می‌رسد که چنان خدا را عبادت می‌کند، گویا او را می‌بیند. به دنبال این مرتبۀ اسلام، مرتب، سوم ایمان قرار دارد، چنانکه خداوند می‌فرماید: ﴿قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ هُمْ فِي صَلَاتِهِمْ خَاشِعُونَ وَالَّذِينَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ﴾.
   4. بعد از مرتبۀ سوم ایمان، مرتب، چهارم اسلام قرار دارد که عنایت و موهبت الهی این حقیقت را به او نشان می‌دهد که مالکیت فقط برای مال خداست و بعد از آن مرتبه چهارم ایمان قرار دارد که تعمیم حالت مزبور در تمام احوال و افعال بنده مؤمن است: ﴿أَلَا إِنَّ أَوْلِيَاءَ اللَّهِ لَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ الَّذِينَ آمَنُوا وَكَانُوا يَتَّقُونَ﴾.
5. عده ای دیگر قائل‌اند که گاهی ایمان در مقابل اسلام به کار رفته است و اسلام را مرحلۀ اقرار به معتقدات و ایمان را مرحلۀ عمل همراه با عقیده می‌‌دانند: «الإیمان إقرار و عمل و الإسلام إقرار بلا عمل».

رابطه ایمان و کفر با اسلام

اسلام و ایمان به لحاظ معنا با هم تغایر دارند. ایمان به معنای تصدیق و اسلام به معنای انقیاد و خشوع است. اسلام در قرآن به معانی گوناگونی به کار رفته است؛ گاه به معنای شریعت و گاه به معنای تسلیم شدن در برابر اراده و دستورهای الهی است که در این صورت اسلام از مراتب ایمان است؛ چنان‌که اسلام در بعضی روایات به معنای لغوی‌اش به کار رفته که به معنای تسلیم است و معمولاً در روایات اخلاقی به کار می‌رود. غالب فقها معتقدند اسلام پذیرش اوامر و نواهی است که با ذکر شهادتین صورت می‌گیرد و به دنبال آن، نخستین مرتبه از ایمان قرار دارد که باور قلبی به مضمون شهادتین است.

یکی از دانشمندان معاصر میان ایمان و اسلام قائل به مغایرت است و با استناد به روایاتی معتقد است اسلام، اعتقاد به الوهیت و وحدانیت خداوند و رسالت پیامبر اسلام(ص) است. ایشان باور به معاد را نیز در تحقق اسلام محتمل می‌داند؛ ولی ایمان نور هدایتی است که در قلب جلوه می‌کند. صفت اسلام اگر در قلب ثابت شود و به قلب برسد، ایمان است و لازمه ایمان عمل است. اسلام در برابر کفر بیشتر به معنای فقهی و کلامی آن به کار می‌رود که به معنای شهادت به وحدانیت خداوند و رسالت پیامبر خدا(ص) است.

تقلید در ایمان

طبق نظر اندیشمندان شیعه، ایمان برای تمام اعمال عبادی ازجمله: نماز، حج، زکات، خمس، روزه، اجتهاد، امام جماعت، قضاوت و ... لازم و شرط صحت و قبولی این اعمال است و براین باورند که تقلید در ایمان، کافی نیست و باید قلبا به آن برسند و اجبار در آن راه ندارد.. معتزله و اشاعره، همچون امامیه تقلید در ایمان را صحیح نمی‌دانند، اما در مقابل، فقهای اهل سنت، تقلید در ایمان را درست می‌دانند.

در مجموع می‌توان گفت: تقلید در همه مسایل اعتقادی، حتی وجود خداوند جایز نیست و به تسلسل می‌انجامد، ولی اگر در مسایل اساسی استدلال باشد، می‌توان در مسایل پیچیده به اهل خبره رجوع کرد و در نتیجه تقلید در تفاصیل اعتقادات جایز و در اصول آن جایز نیست.

بررسی پاره‌ای از نظریه‌ها در باب ایمان

نظریه توماس آکویناس

ایمان [به چیزی] صرف علم [به آن چیز] یا تصدیق آن است. به عقیدۀ آکویناس، متعلق این تصدیق، گزاره‌های وحیانی است. هر کس که به گزاره‌های وحیانی موجود در کتاب آسمانی باور داشته باشد، یعنی محتوای گزاره‌های مذکور را مطابق با واقع بداند، مؤمن است؛ هر چند دلیل کافی و شایسته بر صادق بودن آن نداشته باشد. قید اخیر، ایمان را از مرتبه «معرفت» پایین‌تر قرار می‌دهد؛ چون معرفت باور صادقی است که تکیه بر شواهد کافی دارد. البته ایمان، از رأی و گمان - که اعتقادی بی‌دلیل و همراه شک و ترس از خطا بودن است - بالاتر است. اگر ما نسبت به متعلق ایمان، در این وضعیت معرفتی ناموجه قرار داریم، چه امری می‌تواند ما را به قرار گرفتن در آن سوق دهد و ایمان را موجه سازد؟ جواب، آکویناس، «خواست» آدمی است. ما تصمیم می‌گیریم که گزاره‌های دینی را تصدیق کنیم و خود را از وضعیت غیر ایمانی خارج کنیم. عناصر اصلی این نظریه به قرار ذیل است:

۱. ایمان وضعیتی اساساً معرفتی است. به تعبیر دیگر، ماهیت ایمان فقط در دستگاه شناسایی آدمی محقق می‌شود.

۲. وضعیت معرفتی ایمان بر اساس مدارک و شواهد ناقص پی ریزی می‌شود؛ از این‌رو علم به مشهودات تعلق می‌گیرد و ایمان به امور غایب از نظر، به طوری که نمی‌توان نسبت به یک چیز هم علم داشت و هم ایمان.

۳. تصدیق کردن متعلق ایمان و باور آن مبتنی بر تصمیم‌گیری شخصی است. در واقع، خواست و اراده آدمی به کمک فقدان مدارک کافی می‌آید و نقص آنها را جبران می‌کند. به نظر می‌رسد این نظریه با چند اشکال مواجه است:

1. تصدیق یاد شده، فعالیت معرفتی است و تا دستگاه معرفت زمینه‌های چنین فعالیتی را، همچون وجود شواهد و مدارک، حاضر نبیند، ممکن نیست از طرف اراده یا اختیار، ملزم به تصدیق چیزی شود. اگر تصدیق معرفتی به دست اراده سپرده شود، سرنوشت آن در گرو تمایلات و وضعیت‌های شخصی و ذهنی قرار می‌گیرد.
2. حتی اگر فرض کنیم نسبت به چیزی علم جزمی داریم، باز ممکن است ایمان تحقق نیابد. ارادی بودن ایمان به این معنا است، نه اینکه اراده جبران کننده ضعف مدارک و شواهد باشد.
3. ویژگی مؤمنان تنها به دستگاه معرفتی آنان باز نمی‌گردد؛ هر چند در تمام آن ویژگی‌ها علم و معرفت نقش بسزایی دارد. به تعبیر دیگر، عناصر معرفتی نمی‌توانند به تنهایی توضیح دهنده ماهیت ایمان باشند.
4. از اینکه متعلق ایمان امری غایب از حواس است، نمی‌توان آن را در مقابل علم و معرفت قرار داد. ایمان یک نوع غیب‌گویی و یا تکیه زدن بر غیب نیست؛ هر چند متعلق آن از قلمرو حسیات بیرون باشد. موجود نامحسوس می‌تواند هم متعلق علم باشد و هم متعلق ایمان..

نظریه پل تیلیخ

ایمان حالت دلبستگی و تعلق خاطر نهایی و مطلق آدمی و غایت قصوای او است. غایت قصوا معنابخش زندگی است؛ به طوری که با از دست رفتن آن، ماندن و زندگی کردن توجیهی ندارد. به تعبیر دیگر، هر کس به چیزی گونه‌ای دلبستگی نهایی دارد و بدون آن زندگی را برنمی‌گزیند. متعلق این دلبستگی چیزی است که بر کل ساحت‌های بشر از جمله اندیشه و افعال حاکم است. این متعلق جز وجود خداوند غیرمتناهی نیست، اما گاه به اشتباه اموری چون ثروت، مکنت و مقام جای متعلق واقعی را می‌گیرد. به نظر می‌رسد این نظریه نیز اشکالاتی دارد:

1. تشکیکی نبودن دلبستگی نهایی آدمی و شدت و ضعف نپذیرفتن آن. دلبستگی نهایی در شخص واحد دارای مراتب نیست.
2. نمی‌توان ثابت کرد که تنها می‌توان به یک چیز تعلق خاطر نهایی داشت.
3. اگر ایمان دلبستگی نهایی باشد، هر متعلقی که داشته باشد ماهیت آن را حاصل می‌کند، هر چند شایستۀ ایمان ورزیدن نباشد. به تعبیر دیگر، امور دیگر می‌تواند در عرض خداوند، متعلق ایمان باشند. اساساً متعلق ایمان هیچ نقشی در به وجود آوردن ایمان ندارد؛ به این معنا که هیچ فرقی میان ایمان تعلق گرفته به خدا با ایمان تعلق گرفته به غیر خدا، هر چه که باشد، نیست..

نظریه کرامیه

کرامیه ایمان را تصدیق زبانی می‌دانند نه تصدیق قلبی. بنابراین ایمان فعل جوارحی محض است، یعنی اظهار زبانی شهادت به توحید الهی و رسالت پیامبر. این تصدیق زبانی می‌تواند به قلب و ساحت درونی آدمی متصل باشد یا نباشد. در این حالت، ایمان نسبت به وضعیت قلبی لا بشرط است. این گروه در تأیید نظریه خود می‌گویند: «به تواتر از رسول خدا(ص) و تابعین رسیده است که ایشان به شهادت زبانی مردم اکتفا می‌کردند و از تصدیق قلبی آنها جست‌وجو نمی‌نمودند و به ایمان آنها حکم می‌راندند؛ پس ایمان نه علم است و نه عمل، بلکه صرف تصدیق زبانی است. این نظریه چند اشکال دارد؛ از جمله:

1. بسیاری از مختصات ایمان، از جمله قرارگاه قلبی آن، و شدت و ضعف، در تصدیق زبانی یافت نمی‌شود.
2. شکی نیست که در مقام اثبات و شناسایی مؤمن، تصدیق زبانی کارگشا است، ولی این امر دلالت نمی‌کند که ایمان فقط تصدیق زبانی باشد. تصدیق زبانی از آن جهت که نشان تصدیق قلبی و یا وضعیت درونی است، اهمیت دارد و در واقع آشکارکننده وضعیت درونی انسان است. بنابراین اگر کسی پس از شنیدن پیام نبی مثلاً در قلب خود، او را تصدیق کند، در مقام ثبوت و واقع، مؤمن است، هر چند برای به رسمیت شناختن ایمان خود، باید نزد دیگران، رسالت پیامبر را به زبان تصدیق کند، جامعه مؤمن، کسی را که تصدیق زبانی را به جا آورد، از آن جهت مؤمن می‌شمارد که دسترسی به تصدیق قلبی ندارد و موظف به قبول تصدیق زبانی است. از آنچه گذشت معلوم می‌شود که قول کسانی که ایمان را فقط عمل جوارحی به دستورهای دین انگاشته‌اند نیز ضعیف است؛ زیرا میان ایمان در مقام اثبات و ایمان در مقام ثبوت، که ایمان واقعی است، فرق است. عمل جوارحی فقط می‌نماید که فرد، مؤمن است؛ اما از واقع خبر نمی‌دهد. چه بسا کسی که هیچ گونه تصدیق قلبی به آورده نبی ندارد و یا حتی آن را تکذیب می‌کند، در صف مؤمنان، به اعمال ظاهری دین اشتغال ورزد. مسلماً چنین کسی را در واقع مؤمن نمی‌خوانند؛ هر چند در ظاهر، حکم مسلمان و مؤمن را بر او جاری کنند. آنچه ما در پی آن هستیم توضیح ماهیت ایمان واقعی است نه ایمان ظاهری.
3. این نظریه میان ایمان به معنای عام (اسلام)، و ایمان به معنای خاص فرقی قائل نشده. همین اشکال منشأ مشکلات پیش گفته و غیر آنها شده است..

نظریه قاضی عضدالدین ایجی (اشاعره)

این متکلم میان معنای لغوی و شرعی ایمان تفاوتی نمی‌نهد و اختلاف این دو را فقط در متعلق ایمان می‌داند. او می‌گوید: ایمان در لغت به معنای مطلق تصدیق است و در شرع، تصدیق خاص است؛ یعنی تصدیق رسول در آن‌چه دانسته شود که او [از طرف خداوند] آورده است. قهراً اگر آورده رسول، تفصیلی یا اجمالی باشد، تصدیق هم تفصیلی یا اجمالی خواهد بود. سپس استدلال می‌کند: بعضی آیات دلالت می‌کند که «قلب» محل ایمان است؛ پس ایمان فعل قلبی است و تنها فعل قلبی ممکن در اینجا، تصدیق است. مسلماً مراد ایجی از تصدیق، معرفت نیست؛ زیرا قول خود را در مقابل قولی قرار می‌دهد که ایمان را به «معرفت» تفسیر می‌کند؛ خواه متعلق این معرفت خداوند باشد یا هم خداوند و هم آنچه رسولان آورده‌اند. تفسیر ایمان به «تصدیق» با تفسیر ایمان به «معرفت» از آن جهت که هر دو فعل قلبی‌اند با هم اشتراک دارند، اما تصدیق فقط معرفت نیست؛ هر چند «معرفت» در آن حضور دارد.

در فرق معرفت و تصدیق گفته شده است که تصدیق، برخلاف معرفت، امری کسبی و اختیاری است. تصدیق مرتبط ساختن قلب به چیزی است که از اخبار رسول معلوم شده است. این ربط قلبی کاری افزون بر درک و معرفت قلبی است. اساساً همین ربط است که به اختیار آدمی صورت می‌گیرد، جوهره ایمان را می‌سازد، مورد تکلیف قرار می‌گیرد و بر آن آثاری چون ثواب مترتب می‌شود. اما وقتی آدمی در وضعیت معرفتی قرار می‌گیرد، معرفت بدون هیچ گونه اراده و کسب حاصل می‌شود؛ مثلاً به چیزی می‌نگریم، معرفت به این که آن چیز مثلاً سنگ است، حاصل می‌شود، چه بخواهیم و چه نخواهیم. همچنین وقتی کسی معجزه نبی را می‌بیند، معرفت به نبی بودن او بی‌اختیار در قلب او حاصل می‌شود، اما در لغت نمی‌گویند که وی پیامبر را تصدیق کرده است؛ بلکه وقتی قلب خود را به این معرفت مرتبط ساخت و به تعبیر دیگر تسلیم این معرفت شد و خود را به مقتضیات آن معرفت ملتزم کرد، او را مؤمن می‌خوانند. به بیان دیگر، تصدیق ایمان، غیر از تصدیق منطقی است؛ زیرا تصدیق در ایمان یک نوع فعل است و از این رو مورد تکلیف و امر قرار می‌گیرد؛ برخلاف تصدیق منطقی یا معرفت که نوعی انفعال به شمار می‌آید و با فراهم آمدن شرایط آن، بی‌اختیار حاصل می‌شود. می‌توان در نظر گرفت که قلبی به قضیه P معرفت یا تصدیق منطقی دارد، اما همان قلب به مفاد آن قضیه عقیده و التزامی ندارد. از آنچه گذشت، معلوم می‌شود که عمل در ماهیت ایمان، نقشی برعهده ندارد و از این رو در بسیاری از آیات الهی، ایمان با عمل صالح همراه شده است و عطف «عمل» بر «ایمان» نشان تغایر آن دو است. میان «عمل کننده به نیکی» و «مؤمن» نسبت عموم و خصوص من وجه برقرار است. بعضی از نیکوکاران مؤمنند و بعضی مؤمن نیستند، چنان‌که بعضی از مؤمنان نیکوکارند و بعضی دیگر مرتکب گناه می‌شوند. محل اجتماع «مؤمن» و «نیکوکار» شخصی است که هم به آورده رسول معرفت دارد و هم به مقتضای آن عقدی در قلب خود بسته است و هم در مقام عمل موفق می‌شود التزام قلبی خود را به ساحت ظاهر سرایت دهد. اما مورد جدایی این دو، کسی است که با داشتن معرفت و التزام قلبی در صحنه عمل، گاه دچار انحراف و گناه می‌شود. او می‌خواهد گناه نکند و خود را به دلیل انجام گناه محکوم می‌کند؛ اما گاه به آن دچار می‌شود. چنین کسی را می‌توان «فاسق» نامید؛ اما هیچ عنوانی او را از اتصاف به «مؤمن» باز نمی‌دارد. در مقابل اگر کسی معرفت و التزام قلبی به آوردۀ رسول نداشته باشد، ولی کار نیکی را که مطابق گفته رسول است انجام دهد، «نیکوکار» نامیده می‌شود؛ هر چند به «ایمان» متصف نمی‌شود.

همچنین میان «عالم» و «مؤمن» نسبت عموم و خصوص مطلق برقرار است؛ هر مؤمنی عالم است، اما هر عالمی مؤمن نیست. از این رو بسیاری از انسان‌ها با وجود روشن شدن حق، آن را انکار می‌کنند و گاه در صدد از میان بردن آن برمی‌آیند. چنین افرادی به آورده رسول تصدیق منطقی دارند، اما فاقد تصدیق ایمانی‌اند. تصدیق منطقی بخشی از تصدیق ایمانی است که با التزام قلبی همراه است. بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که کفر عدم تصدیق ایمانی به چیزی است که می‌دانیم از طرف رسول آورده شده است. مسلم است که اگر کسی به آوردۀ رسول عالم باشد، ولی بدان ملتزم نباشد و در اثر عدم التزام، سخن رسول را تکذیب کند، به حق «کافر» نامیده می‌شود. یک شخص می‌تواند مصداق «عالم» و «کافر» باشد؛ چون در چنین کسی التزام قلبی یافت نمی‌شود. اکنون با ارائه تفسیری از ایمان دینی، نظریه یادشده را ارزیابی می‌کنیم..

آثار ایمان

• از قرآن و سنت و نیز تجربه انسانی دریافته می‌شود که ایمان دینی دستاوردهایی دارد.
• می‌توان این دستاوردها را در نگاهی کلی به دو گروه تقسیم کرد:

1. دنیوی،
2. اخروی.

• دستاوردهای دنیوی نیز در دو بخش فردی و اجتماعی شایان بررسی‌اند.

دستاوردهای دنیوی و فردی

1. آرامش و طمأنینه: در اینکه ایمان مایه آرامش آدمی است، آیات و روایاتی فراوان در دست است؛ از جمله: "او است همان که بر دل‌های مؤمنان آرامش را فرو فرستاد...".
2. امیدواری: "چشم داشتن به رحمت پروردگار، مایه امیدواری و دوری از یأس است". در دانش روز نیز به اثبات رسیده است که اهل ایمان کم‌تر به یأس و افسردگی دچار می‌شوند.
3. جلب عنایت الهی: خداوند به مؤمنان عنایتی ویژه دارد و دعای آنان را اجابت می‌کند. این حقیقت هم در روایات و هم در آیات قرآن کریم بارها به اشارت و صراحت آمده است.
4. رشد و بالندگی معنوی: پایداری بر ایمان معنویت را در انسان رشد می‌دهد و ایمان را ریشه‌دارتر می‌سازد تا آنجا که ظرفیت و شایستگی میزبانی ملائک را می‌یابد.
5. رحمت ویژه الهی: رحمت خداوند همه آفریدگان را می‌پوشاند؛ اما برای مؤمنان گسترده‌تر و عمیق‌تر است.
6. پشتیبانی الهی: از بشارت‌های آشکار الهی آن است که اهل ایمان در حمایت و پشتیبانی الهی‌اند و خداوند آنان را در سختی‌ها و دشواری‌ها یاری می‌دهد.
7. شکیبایی و پایداری: به تجربه ثابت شده است و نیز در گفتار بزرگان دین آمده است که میوه ایمان، استواری و پایداری است.
8. امان از ترس و اندوه: بنابر آیات‌ قرآنی یکی از پیامدهای ایمان آن است که انسان نه بر گذشته خویش اندوه می‌کشد و نه از آینده می‌هراسد.
9. عزت: هر چند دریافتن این حقیقت بر بی‌ایمانان دشوار است، اما عزت و سربلندی راستین از آن خداوند و رسول و مؤمنان است.
10. غیرت و جوانمردی: قرآن کریم درباره اهل ایمان می‌فرماید، آنان کسانی‌اند که به زنا و هرزگی تن نمی‌آلایند. از پاره‌ای روایات نیز بر می‌آید که غیرتمندی و دوری از بی‌بند و باری، از ایمان سرچشمه می‌گیرد.
11. فضیلت و برتری: قرآن کریم درباره مؤمنان می‌فرماید: "آنان که ایمان آورده و کارهای نیک انجام می‌دهند، بهترین انسان‌هایند".
12. هدایت و فراست: از نشانه‌های آشکار ایمان، هدایت و فراست است که خداوند ارزانی می‌کند. در روایت آمده است: "از فراست مؤمن بپرهیزید که او به نور خدا می‌نگرد".

• افزون بر آنچه گذشت، دیگر نشانه‌ها و پیامدهای ایمان عبارت‌اند از: مسئولیت پذیری، دل نبستن به دنیا، سلامت جسم و جان، خوش‌بینی به جهان هستی، هدفداری و.....

دستاوردهای دنیوی و اجتماعی

1. آرامش اجتماعی: ایمان، مایه پای بندی انسان به ضوابط اخلاقی و احکام عملی است و مسلمانان از تعدی به حقوق یکدیگر می‌پرهیزند و بدین‌سان، جامعه اسلامی پیوسته در آرامش و آسایش است. مؤمن در رفتار و کردار و گفتار خویش، می‌کوشد تا به دیگران آسیب نرساند و بر کسی ستم نکند. رفتار او به گونه‌ای است که در برخی روایات آمده است: "مؤمن گویی لجام بر دهان دارد". نیز در روایتی آمده است: "مسلمان کسی است که مسلمانان از دست و زبانش ایمن‌اند".
2. برکت الهی: قرآن آشکارا می‌فرماید: اگر مردم ایمان آورند و پرهیزگاری کنند، برکات آسمان و زمین بر آنان گشوده می‌شود.
3. همیاری و همدردی: از وظایف دینی مؤمنان است که به یاری یکدیگر بشتابند و به آنچه در جامعه اسلامی می‌گذرد، حساسیت نشان دهند؛ چنان که در روایتی از پیامبر اسلام (ص) پرداختن به امور مسلمانان، شرط مسلمانی دانسته شده است. همچنین در برخی روایات آمده است که آن مسلمانی بهتر است که نفع او برای مردم بیش‌تر است.
4. برادری و محبت: ایمان مایه برادری و محبت مؤمنان است. این حقیقت را قرآن آشکار بیان می‌فرماید: "مؤمنان، برادر یکدیگرند".
5. خلافت و حکومت الهی: از وعده‌های الهی به مؤمنان، حکومت یافتن در زمین است و شایسته گشتن برای خلافت الهی.

دستاوردهای اخروی

1. آمرزش: آیاتی پرشمار از قرآن کریم بیان می‌فرمایند که خداوند گناهان مؤمنان را می‌آمرزد.
2. پاداش الهی: ایمان، انسان را شایسته پاداش الهی می‌کند و او را از نعمت‌های اخروی بهره‌مند می‌سازد.
3. جاودانگی در بهشت: آرزوی انسان جاودانگی است؛ اما آن جاودانگی که همراه سعادت و آسایش و راحتی باشد. قرآن کریم بارها فرموده است که ایمان مایه جاودانگی در بهشت است.
4. روزی نیکو: قرآن می‌فرماید: "آنان که ایمان آوردند و هجرت کردند و به راه خدا به جهاد برخاستند و... روزی نیکو از آنِ آنان است".
5. لذت پیوسته: قرآن می‌فرماید: "ای پیامبر ما! به آنان که ایمان آورده و اعمال شایسته انجام داده‌اند، بشارت ده که برایشان باغ‌هایی است که در آنها نهرها جاری است. هر گاه از میوه‌های آن روزی خورند، گویند: پیش از این در دنیا، از چنین میوه‌هایی برخوردار شده بودیم، که این میوه‌ها شبیه به یکدیگرند. و نیز در آنجا همسرانی پاکیزه دارند و در آنجا جاودانه باشند".

جستارهای وابسته

• ایمان
• ابتلائات مؤمن
• آثار ایمان
• اجتماع کفر با معرفت خدا
• اجتماع کفر و ایمان
• اجزای ایمان
• احکام ایمان
• اخلاص در ایمان
• ادعای ایمان
• ارکان ایمان
• اشتراک لفظی ایمان
• اصول ایمان
• اظهار ایمان
• اعتقاد
• اعتقاد قلبی
• افزایش ایمان
• ایمان ابوطالب
• ایمان ابولهب
• ایمان ابوین نبی
• ایمان اجمالی
• ایمان اختیاری
• ایمان اصحاب کهف
• ایمان اطفال
• ایمان امام علی
• ایمان امت
• ایمان انبیا
• ایمان باطل
• ایمان بعد الکفر
• ایمان به ارزش ها
• ایمان به پیامبر
• ایمان به خدا
• ایمان به غیب
• ایمان به قدر
• ایمان به پیامبر
• ایمان به امام
• ایمان به معاد
• ایمان پیامبر قبل از بعثت
• ایمان تحقیقی
• ایمان تقلیدی
• ایمان تلقینی
• ایمان ثابت
• ایمان حقیقی
• ایمان خلفای ثلاثه
• ایمان راسخ
• ایمان زبانی
• ایمان شرعی
• ایمان شهودی
• ایمان صاحب کبیره
• ایمان صحیح
• ایمان عارفان
• ایمان عبد
• ایمان عبدالمطلب
• ایمان عقلی
• ایمان علمی
• ایمان عملی
• ایمان عوام
• ایمان فاسق
• ایمان قلبی
• ایمان کافر
• ایمان کامل
• ایمان لسانی
• ایمان متزلزل
• ایمان متکلمان
• ایمان مجازی
• ایمان مذهبی
• ایمان مرتد
• ایمان مستقر
• ایمان مستودع
• ایمان مسلمانان
• ایمان مقلد
• ایمان منجی
• ایمان موافات
• ایمان ناجز
• ایمان نیکوکاران
• ایمان یقینی
• برخورد با مؤمنان
• بعد الهی ایمان
• بعد بشری ایمان
• پایه‌های ایمان
• تبعیض ناپذیری ایمان
• تخریب ایمان
• تصدیق
• تصدیق اجمالی
• تصدیق ایمانی
• تصدیق تفصیلی
• تصدیق تقلیدی
• تصدیق حق
• تصدیق ضروریات اسلام
• تصدیق قلبی
• تصدیق قولی
• تصدیق یقینی
• تعریف ایمان
• تقدم اسلام از ایمان
• تقویت ایمان
• تلازم ایمان و عمل
• تلازم بین علم و ایمان
• ثواب ایمان
• جانشینی علم و ایمان
• چشیدن طعم ایمان
• حفظ ایمان
• حقیقت ایمان
• خاصیت ایمان
• خلق ایمان
• خوردن مال حلال
• دار ایمان
• درجات ایمان
• دوری از ایمان
• سبقت در ایمان
• ستایش ایمان
• سرور از استکمال ایمان
• سلب ایمان
• شهادت به ایمان افراد
• صحت استثنا در ایمان
• علایم ایمان
• علم
• کارکردهای دین
• کفاف معیشت
• کفر
• مراتب ایمان
• معیشت کافی
• مقدمات ایمان
• موانع ایمان
• مؤمن
• وجوب ایمان
• یقین

منابع

1. روحی، ابوالفضل، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵
2. محدثی، جواد، فرهنگ غدیر
3. پژوهشکده علوم اسلامی امام صادق (ع)، فرهنگ شیعه
4. دین‌پرور، سیدجمال‌الدین، دانشنامه نهج البلاغه ج۱
5. عالمی، سید محمد، مقاله «ایمان»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱
6. مظاهری، حسین، دانش اخلاق اسلامی ج۱
7. خاتمی، سید احمد، در آستان امامان معصوم ج۲
8. مرادی، عزت‌الله، مقاله «ایمان و کفر»، دانشنامه امام خمینی ج۲
9. باذلی، رضا، مقاله «ضرورت ایمان به ائمه»، موسوعه رد شبهات ج۱۶