آیه صادقین در کلام اسلامی

این مدخل از زیرشاخه‌های بحث آیات امامت امام علی و آیات فضائل امام علی است. "آیه صادقین" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

آیه صادقین در قرآن - آیه صادقین در حدیث - آیه صادقین در کلام اسلامی - آیه صادقین در گفتگوهای بین‌المذاهب

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل آیه صادقین (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

واژه‌شناسی لغوی

• صدق در لغت به معنای مطابقت حکم با واقع است. به عبارت دیگر، صدق در اصل وصف گفتاری است که با واقعیت خارج مطابقت دارد. ولی از آنجا که بر عقیده، نیت و عزم و اراده نیز قول اطلاق می‌شود امور یاد شده نیز به وصف صدق و راستی توصیف می‌گردند. بر این اساس کسی که عقیده‌اش با نفس الأمر مطابقت داشته باشد، یا ظاهر و باطنش هماهنگ باشد، یا به اراده خویش جامه عمل بپوشاند، در عقیده، نیت و اراده‌اش صادق می‌باشد.
• زمخشری گفته است: صادقین کسانی‌اند که در دین خدا از نظر عقیده، گفتار و رفتار صادق می‌باشند.

ویژگی‌های صادقین

• درباره مصادیق صادقین و ویژگی‌های آنان از سوی مفسران اقوال گوناگونی نقل شده که عبارتند از:

1. مقصود از صادقین در آیه، اوصاف یاد شده در آیه ۱۷۷ سوره بقره: ﴿لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَالْمَلَائِكَةِ وَالْكِتَابِ وَالنَّبِيِّينَ وَآتَى الْمَالَ عَلَى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَالسَّائِلِينَ وَفِي الرِّقَابِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُوا وَالصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ وَحِينَ الْبَأْسِ أُولَئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ﴾ است که عبارتند از: ایمان به خدا، روز قیامت، فرشتگان، کتاب‌های آسمانی و پیامبران، انفاق در راه خدا، اقامه نماز، پرداختن زکات، وفای به عهد، صبر و شکیبایی در ناملایمات زندگی. خداوند سبحان در این آیه دارندگان اوصاف یاد شده را صادق و پرهیزگار نامیده است.
2. برخی مقصود از صادقین را به افرادی که در آیه ۲۳ احزاب﴿مِنَ الْمُؤْمِنِينَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَيْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَى نَحْبَهُ وَمِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُ وَمَا بَدَّلُوا تَبْدِيلًا﴾ از آنان یاد شده، تفسیر کرده‌اند. ترجمه آیه چنین است: برخی از مؤمنان مردانی‌اند که به عهد خود با خداوند صادقانه عمل کردند، عده‌ای از آنها به شهادت رسیدند و عده‌ای دیگر منتظر شهادت‌اند، آنان هرگز عهد و پیمان خود با خداوند را مبدل نساختند.
3. مقصود از صادقین مهاجران هستند که در سوره حشر آیه ۸﴿لِلْفُقَرَاءِ الْمُهَاجِرِينَ الَّذِينَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ وَأَمْوَالِهِمْ يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانًا وَيَنْصُرُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُولَئِكَ هُمُ الصَّادِقُونَ﴾ از آنها به عنوان صادقین یاد شده است.
4. برخی، مراد از صادقین را به سه نفری که از غزوه تبوک تخلف و سپس پشیمان شدند، تفسیر کرده‌اند که در سوره توبه آیه ۱۱۸﴿وَعَلَى الثَّلَاثَةِ الَّذِينَ خُلِّفُوا حَتَّى إِذَا ضَاقَتْ عَلَيْهِمُ الْأَرْضُ بِمَا رَحُبَتْ وَضَاقَتْ عَلَيْهِمْ أَنْفُسُهُمْ وَظَنُّوا أَنْ لَا مَلْجَأَ مِنَ اللَّهِ إِلَّا إِلَيْهِ ثُمَّ تَابَ عَلَيْهِمْ لِيَتُوبُوا إِنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ﴾ به آنان اشاره شده است.
5. عده‌ای دیگر صادقین را به پیامبر(ص) و اصحاب او تفسیر کرده‌اند و عبارت ﴿الَّذِينَ آمَنُوا﴾ در آغاز آیه مورد بحث را بر سه فرد متخلف از غزوه تبوک تطبیق کرده‌اند.
6. برخی، با استناد به قرائت عبدالله بن مسعود کلمه ﴿مَعَ﴾ در آیه را به معنای من تفسیر کرده‌اند؛ یعنی مؤمنان باید پرهیزکار و راستگو باشند.
7. در برخی از احادیثی که محدثان شیعه و سنی نقل کرده‌اند، صادقین را بر علی(ع) و گاهی بر علی و اصحاب او یا بر علی و اهل بیت او تفسیر کرده‌اند.
8. در برخی دیگر از روایات صادقین بر محمد (ص) و اهل بیتش (ع) تطبیق شده است.
9. در مجامع روایی شیعه احادیث زیادی صادقین را بر ائمه اهل بیت(ع) تفسیر کرده است. چنان که شیخ صدوق از امیرمؤمنان روایت کرده که وقتی آیه صادقین نازل گردید، فردی از پیامبر(ص) پرسید: آیا صادقین عام است یا خاص؟ پیامبر(ص) پاسخ داد: مأموران به همراهی با صادقین عام است و همه مؤمنان را شامل می‌شود، ولی صادقون، خاص است و به برادرم علی(ع) و دیگر جانشینان من تا روز قیامت اختصاص دارد.

ارزیابی

• در نقد چهار نظریه اول باید گفت: این که در برخی از آیات برای بعضی از مؤمنان عنوان صادقین اطلاق شده است، تردیدی نیست، ولی این بدان معنا نیست که مراد از صادقین در آیه مورد بحث آنها باشند، چون بعداً اثبات می‌شود که مقصود از صادقین کسانی هستند که عالی‌ترین مرتبه صدق را دارا باشند و این مقام تنها بر افراد معصوم قابل تطبیق است.
• نظریه پنجم نیز مخدوش است، چون ﴿الَّذِينَ آمَنُوا﴾ عام بوده و اختصاص آن به سه فرد متخلف دلیل نداشت.
• اما در نظریه ششم بر فرض که کلمه مع در ادبیات عرب به معنای من به کار رفته باشد، لکن چنین کاربردی غیر رایج بوده و در مورد بحث نیازمند دلیل است، در حالی که چنین دلیلی وجود ندارد. قرائت عبدالله بن مسعود در این باره نیز شاذ و غیر قابل اعتماد است.
• اما سه قول اخیر کاملاً با همدیگر هماهنگ، و مفادش آن است که مقصود از صادقین در آیه مورد بحث پیامبر اکرم(ص) و امامان معصوم از اهل بیت آن حضرت می‌باشند، و اگر در برخی روایات فقط علی(ع)ذکر شده است بدان جهت است که او نخستین پیشوای معصوم مسلمانان پس از رسول اکرم(ص) می‌باشد.
• بنابراین مراد از صادقین کامل‌ترین مرتبه صدق، یعنی کسانی که از مقام عصمت برخوردارند، می‌باشد در این زمینه دو تقریر ارائه شده است:

1. تقریر علامه حلی: وی در شرح کلام محقق طوسی که آیه ﴿وَكُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ﴾ را از دلایل امامت علی(ع) دانسته، گفته است: خداوند متعال به بودن با صادقین امر کرده است و مقصود از صادقین کسانی‌اند که صادق بودن آنها معلوم است و این ویژگی جز در مورد معصوم تحقق نمی‌یابد، زیرا نمی‌توان از صادق بودن غیر معصوم آگاه شد، و به اجماع مسلمانان از اصحاب پیامبر(ص) غیر از علی(ع) کسی معصوم نیست.
2. تقریر فخر رازی: او آیه مورد بحث را دلیل عصمت صادقین دانسته و گفته است: جمله ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ﴾ مؤمنان را به رعایت تقوای الهی دستور داده و از آنان خواسته که با صادقین باشند. از این جا معلوم می‌شود که مؤمنان معصوم نیستند و جهت صیانت از خطا باید از کسانی پیروی کنند که از خطا مصون باشند و آنان صادقین هستند، و چون این مطلب (مؤمنان خطاپذیر) در همه زمان‌ها تحقق دارد، پس در همه زمان‌ها نیز باید معصوم وجود داشته باشد تا مؤمنان از او پیروی کنند. آن گاه گفته است: پیروی از معصوم در صورتی ممکن است که انسان به او عالم باشد، در غیر این صورت دستور به پیروی از او تکلیف به مالایطاق خواهد بود، و چون ما انسان معینی را به عنوان معصوم نمی‌شناسیم، بنابراین تنها مجموع امت باقی می‌ماند که مصداق صادقین باشند و مؤمنان باید از آنها پیروی کنند.

• سخن فخر رازی در این که مقصود از صادقین را افراد معصوم دانسته، استوار است، اما این که مصداق آن را اجماع امت بیان کرده نادرست است، زیرا

1. مسائل مورد اجماع امت اندک است و نمی‌تواند راهگشای مسلمانان در احکام دینی باشد؛
2. اگر اجماع امت مشتمل بر فرد معصوم نباشد، همچنان احتمال خطا در مورد آن وجود دارد؛
3. با مراجعه به قرآن (آیه تطهیر) و سنت نبوی (حدیث ثقلین، حدیث سفینه و...) به روشنی می‌توان معصوم بودن اهل بیت پیامبر اکرم(ص) را شناخت.

• با توجه به دو تقریر یاد شده می‌توان استدلال به آیه صادقین را بر لزوم پیروی مسلمانان از امامان معصوم چنین بیان کرد: خداوند در آیه صادقین مؤمنان را به پرهیزگاری و هماهنگی با صادقین دستور داده است. و مفاد ﴿كُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ﴾ این است که باید مؤمنان با صادقین هماهنگ بوده و پیرو آنان باشند. از سوی دیگر در امر خداوند به پیروی از صادقین هیچ‌گونه قید و شرطی به کار نرفته است، از این اطلاق دو نکته استفاده می‌شود: یکی این که صادقین کسانی‌اند که در همه زمینه‌های مربوط به حیات اِرادی خود اعم از عقیده، اخلاق، گفتار و رفتار، صادق‌اند (اطلاق موردی) و دیگری این که آنان در زمینه‌های یادشده در همه حالات صادق‌اند (اطلاق احوالی). بدون شک، صادق بودن به گونه یادشده با عصمت ملازمه دارد. در نتیجه، صادقین معصوم‌اند و مؤمنان باید از آنان پیروی کنند.
• نکته پایانی این که صادقین در آیه مورد بحث همان صدیقین در آیه ﴿وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَأُولَئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِينَ وَحَسُنَ أُولَئِكَ رَفِيقًا﴾ هستند.
• بنابراین، دستاورد ﴿مَعَ الصَّادِقِينَ﴾ در دنیا مَعَ الصِّدِّيقِينَ در آخرت است.

آیه صادقین در امامت اهل بیت

خداوند در آیه ۱۱۹ سوره توبه فرموده است: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَكُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ﴾ ای کسانی که به آیین اسلام ایمان آورده‌اید، از مخالفت با دستورات خداوند بپرهیزید و با صادقین همراه باشید [از صادیقین پیروی کنید]. متکلمان شیعه با استناد به این آیه بر امامت اهل‌بیت(ع) استدلال کرده‌اند. دیدگاه شیعه در این باره را در چند گفتار تبیین و بررسی خواهیم کرد

مفهوم‌شناسی صدق

صدق در برابر کذب، در اصل، وصف سخن است؛ خواه آن سخن مربوط به گذشته باشد یا آینده به صورت وعده باشد یا به گونه‌ای دیگر. همچنین در اصل، وصف خبر است و انواع دیگر سخن، مانند امر و نهی و استفهام اگر به صدق یا کذب توصیف شوند به لحاظ خبری است که مدلول ضمنی یا التزامی آنها است؛ مثلاً کسی که می‌پرسد آیا زید در خانه است یا نه، مدلول ضمنی یا التزامی کلام او این است که او از جهل خود نسبت به بودن زید در خانه خبر می‌دهد. در توصیف خبر به صدق، دو مطلب را می‌توان مقیاس گرفت: یکی واقعیت خارجی و دیگری اعتقاد گوینده. بر این اساس، اگر فرد مسلمان بگوید: “محمد(ص) آخرین پیامبر الهی است”، سخن او از هر دو جهت صادق است، ولی اگر فرد کافر این سخن را بگوید، تنها از نظر مطابقت سخن او با عالم واقع و نفس الامر صادق است؛ نه از نظر اعتقاد درونی. از این رو خداوند، منافقان را در این گفتار که: ﴿نَشْهَدُ إِنَّكَ لَرَسُولُ اللَّهِ﴾تکذیب کرده است: ﴿وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَكَاذِبُونَ﴾ صدق و کذب، وصف اعتقاد نیز واقع می‌شوند و گفته می‌شود فلان فرد در اعتقاداتش صادق یا کاذب است. افعال نیز به صدق و کذب توصیف می‌شوند، چنان که فرموده است: ﴿رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَيْهِ﴾: یعنی افعال آنان گواه بر صدق عهد و پیمان آنان است، و نیز فرموده است: ﴿لِيَسْأَلَ الصَّادِقِينَ عَنْ صِدْقِهِمْ﴾ یعنی کسانی که در زبان راست گفتند، از راستی فعل آنان سؤال خواهد شد. به عبارت دیگر، گفتار منهای کردار ارزشی ندارد، و نیز در آیه: ﴿لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْيَا بِالْحَقِّ﴾ مقصود این است که درستی رؤیای پیامبر(ص) در عمل تحقق یافت. جرجانی گفته است: “صدق در لغت عبارت است از مطابقت حکم با واقع، و در اصطلاح اهل حقیقت، گفتارحق است در جایگاه خطر. قشیری گفته است: صدق آن است که در احوال تو ناخالصی و در اعتقاد تو تردید و در اعمال تو عیبی راه نیابد”. حاصل آنکه “صدق” در اصل، وصف گفتاری است که با واقعیت خارجی مطابقت دارد، ولی از آنجا که بر عقیده، نیت و عزم و اراده نیز قول اطلاق می‌گردد، آنها نیز به صفت صدق و راستی توصیف می‌شوند و گفته می‌شود عقیده یا نیت یا اراده راست. بر این اساس، کسی که عقیده‌اش با نفس‌الامر مطابقت داشته باشد یا ظاهر و باطنش هماهنگ باشد یا به اراده خویش جامه عمل بپوشاند، صادق در عقیده و نیت و اراده نامیده می‌شود. به عبارت دیگر، صادق بودن انسان در سه حوزه عقیده، قول و عمل تجلی می‌یابد. هر گاه عقیده، قول و عمل انسان با معیارهای حق هم آهنگ باشد، او صادق است. زمخشری در تبیین صادقین در آیه مورد بحث گفته است: هم الذین صدقوا فی دین الله نیة و قولا و عملا؛ صادقین کسانی‌اند که در دین خدا از نظر عقیده، گفتار و رفتار صادق بوده‌اند

مصداق‌شناسی صادقین

درباره این که مقصود از صادقین در آیه مورد بحث چه کسانی‌اند، از سوی مفسران اسلامی اقوال گوناگونی نقل شده است:

• مقصود، کسانی‌اند که در آیات دیگر قرآن از آنان به عنوان صادقین یاد شده است و در این آیه از مؤمنان خواسته شده است که از روش آنان پیروی کنند. روشن‌ترین نمونه آن آیه ۱۷۷ سوره بقره است. در این آیه برای صادقین صفات ذیل بیان شده است:

1. ایمان به خدا، روز قیامت، فرشتگان، کتاب‌های آسمانی و پیامبران: ﴿مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَالْمَلَائِكَةِ وَالْكِتَابِ وَالنَّبِيِّينَ﴾.
2. انفاق مال در راه خدا به خویشاوندان، یتیمان، بی‌نوایان، در راه ماندگان، گدایان، و برای آزاد کردن بردگان: ﴿وَآتَى الْمَالَ عَلَى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَالسَّائِلِينَ وَفِي الرِّقَابِ﴾.
3. اقامه نماز: ﴿وَأَقَامَ الصَّلَاةَ﴾.
4. پرداختن زکوت: ﴿وَآتَى الزَّكَاةَ﴾.
5. وفای به عهد و پیمان: ﴿وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُوا﴾
6. صبر و شکیبایی در ناملایمات زندگی و در مبارزه با دشمن: ﴿وَالصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ وَحِينَ الْبَأْسِ﴾

خداوند سبحان پس از بیان اوصاف یاد شده فرموده است: کسانی که دارای اوصاف یاد شده باشند صادق و پرهیز کارند: ﴿أُولَئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ﴾ در آیه ۲۳ سوره احزاب نیز آمده است: ﴿مِنَ الْمُؤْمِنِينَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَيْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَى نَحْبَهُ وَمِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُ وَمَا بَدَّلُوا تَبْدِيلًا﴾. برخی از مؤمنان مردانی‌اند که به عهد خود با خداوند صادقانه عمل کردند، عده‌ای از آنها به شهادت رسیدند و عده‌ای دیگر منتظر شهادت‌اند. آنان هرگز عهد و پیمان خود با خداوند را مبدل نساختند. مطابق روایات، جمله: ﴿فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَى﴾ به حمزه و جعفر بن ابی طالب اشاره دارد، و جمله: ﴿وَمِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُ﴾ ناظر به علی ابن ابی طالب(ع) است. در آیه ۸ سوره حشر نیز از مهاجران صدر اسلام به عنوان صادقین یاد شده است: ﴿لِلْفُقَرَاءِ الْمُهَاجِرِينَ الَّذِينَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ وَأَمْوَالِهِمْ يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانًا وَيَنْصُرُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُولَئِكَ هُمُ الصَّادِقُونَ﴾. از جمله موارد مصرف فیئ (اموال و سرزمین‌های مشرکان که بدون جنگ در تصرف مسلمانان قرار می‌گرفت) تهی دستان مهاجری هستند که از سرزمین و اموال خود بیرون رانده شدند و طالب فضل و رضوان خداوند می‌باشند و خدا و رسول او را یاری می‌دهند، آنان همانا راستگویانند.

• مقصود، سه فردی هستند که از رفتن به غزوه تبوک تخلف کردند، ولی بعداً به گناه خود اعتراف نمودند و منافقانه به توجیه عمل نادرست خود نپرداختند. در آیه قبل از آیه مورد بحث به آنان اشاره شده است: ﴿وَعَلَى الثَّلَاثَةِ الَّذِينَ خُلِّفُوا حَتَّى إِذَا ضَاقَتْ عَلَيْهِمُ الْأَرْضُ بِمَا رَحُبَتْ وَضَاقَتْ عَلَيْهِمْ أَنْفُسُهُمْ وَظَنُّوا أَنْ لَا مَلْجَأَ مِنَ اللَّهِ إِلَّا إِلَيْهِ ثُمَّ تَابَ عَلَيْهِمْ لِيَتُوبُوا إِنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ﴾
• مقصود، پیامبران(ص) و اصحاب اویند. قائلان این نظریه، عبارت ﴿الَّذِينَ آمَنُوا﴾ در آغاز آیه را بر سه فرد متخلف ازغزوه تبوک تطبیق کرده و آنان را مخاطب آیه دانسته‌اند.
• از ابن عباس نقل شده که گفته است مقصود از صادقین، علی(ع) و اصحاب او است. در روایات اهل بیت(ع) نیز صادقین بر آل محمد(ص) تطبیق شده است. روایات را پس از این نقل خواهیم کرد.

ارزیابی اقوال

از میان اقوال یاد شده، تنها قول چهارم درست است، یعنی مقصود از صادقین در این آیه - علاوه بر پیامبران(ع)- امیرالمؤمنین و امامان معصوم از خاندان پیامبر(ص) می‌باشند. دلیل بر درستی این دیدگاه دو چیز است: یکی این که - چنان که پس از این بیان خواهد شد- صادقین در این آیه کسانی‌اند که از عالی‌ترین مرتبه صدق در عقیده، گفتار و رفتار برخوردارند، و جز معصومان کسی دارای چنین ویژگی نیست. و دیگر روایاتی است که از طریق شیعه و اهل سنت درباره شأن نزول این آیه نقل شده است. در این روایات، صادقین بر پیامبر(ص)، علی(ع) و دیگر امامان اهل‌بیت(ع) تطبیق شده است. اما کسانی که در آیات یاد شده به عنوان صادق توصیف شده‌اند، اگر چه از فضیلت‌های برجسته‌ای برخوردارند، ولی واجد فضیلت عصمت نیستند، البته، می‌توان گفت آیات یاد شده به ملاک عموم و شمولی که دارند، پیامبر(ص) و اهل‌بیت معصوم آن حضرت را نیز شامل می‌شوند، ولی سخن در دیگر مصادیق آنهاست؛ یعنی نمی‌توان همه مصادیق آن آیات را، مصادیق صادقین در آیه مورد بحث دانست.

از تأمل در آیات یاد شده به دست می‌آید که آنها در صدد توصیف پرهیزگاران‌اند، یعنی کسانی که به راستی به خدا، روز جزا، نبوت و شریعت الهی ایمان آورده و در انجام تکالیف دینی ثابت‌قدم و استوارند. هم نماز برپا می‌دارند، هم انفاق می‌کنند و هم در راه خدا جهاد می‌نمایند. آنان با این ویژگی‌ها از منافقان و مسلمانان سست عقیده‌ای که در میدان اطاعت و عبادت خداوند ثابت قدم و استوار نیستند، باز شناخته می‌شوند، چنان که در پایان آیه ۱۷۷ سوره بقره فرموده است: ﴿أُولَئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ﴾ یعنی افراد یاد شده به دلیل صداقت در ایمان و اطاعت خداوند، مدال افتخار آمیز تقوا را دریافت کرده‌اند. بنابراین، آنان مصداق بخش نخست آیه صادقین (توبه / ۱۱۹) می‌باشند که از مؤمنان خواسته است پرهیزگار باشند. بدون شک رسیدن به مقام شامخ تقوا از رهگذر پیروی از پیامبر(ص) به دست می‌آید، چنان که در آیه ۷ سوره حشر خداوند به مؤمنان دستور داده است تا به دستورات پیامبر(ص) عمل کنند، و از آن چه نهی می‌کند پرهیز نمایند: ﴿وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا﴾. گواه بر این که مقصود از صادق بودن در آیات یاد شده، داشتن ایمان راستین است؛ ایمانی که جلوه‌های آن در عمل به فرامین الهی و دوری از گناهان نمایان می‌شود، هرچند به مرز عصمت نمی‌رسد، این است که در سوره حجرات پس از این که ادعای اعراب را در داشتن ایمان رد می‌کند و یادآور می‌شود که ایمان در قلوب آنان وارد نشده و تنها اقرار زبانی و ظاهری به اسلام کرده‌اند: ﴿قَالَتِ الْأَعْرَابُ آمَنَّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَلَكِنْ قُولُوا أَسْلَمْنَا وَلَمَّا يَدْخُلِ الْإِيمَانُ فِي قُلُوبِكُمْ﴾ مؤمنان راستین را وصف کرده و در پایان، آنان را به عنوان “صادقین” معرفی کرده است: ﴿إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ يَرْتَابُوا وَجَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ أُولَئِكَ هُمُ الصَّادِقُونَ﴾. همچنین در آیه ۱۵ آل عمران از پرهیزگاران و پاداش‌های اخروی آنان سخن به میان آمده و در وصف آنان آمده است: ﴿الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا إِنَّنَا آمَنَّا فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ﴾، آن گاه ویژگی‌های آنان بیان شده است که از آن جمله صادق بودن آنان است.

پس از آیه ۲۳ سوره احزاب، که برخی از مؤمنان به عنوان کسانی که صادقانه به عهد الهی خود عمل کردند معرفی شده‌اند، این مطلب بیان شده است که خداوند صادقین را پاداش داده و منافقین را کیفر داده یا از آنان در خواهد گذشت. از تقابل میان صادقین و منافقین به دست می‌آید که، مقصود عالی‌ترین مرتبه صدق نیست، بلکه مرتبه‌ای از صدق است که مؤمن راستین را از منافق جدا می‌سازد. این مطلب با روایاتی که امیرالمؤمین(ع) را مصداق آیه ۲۳ احزاب دانسته منافات ندارد؛ زیرا صادق در این آیه به صورت مطلق به کار رفته است، که عالی‌ترین مرتبه را نیز می‌تواند شامل شود، اگرچه به آن اختصاص ندارد. بنابراین، مقصود از کسانی که در آیات دیگر قرآن به صادق بودن توصیف شده‌اند فقط کسانی که از عالی‌ترین مرتبه صدق برخوردارند، نمی‌باشد، بلکه مقصود کسانی‌اند که از نفاق و تزلزل ایمانی پیراسته‌اند و تکلیف الهی را با نشاط و استواری انجام می‌دهند. عنوان جامع آنان پرهیزگاری است: ﴿أُولَئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ﴾؛ یعنی به نخستین دستور خداوند در آیه ۱۱۹ توبه، عمل کرده‌اند. راه رسیدن به این افتخار، پیروی از پیشوایان معصوم است: ﴿كُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ﴾، که پیامبر(ص) سرآغاز و سرآمد آنان است.

علاوه بر نقد اساسی یاد شده که بر همه دیدگاه‌های تفسیری پیش گفته - غیر از دیدگاه چهارم- وارد است، بر دیدگاه دوم این نقد ویژه نیز وارد است که مفاد ﴿كُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ﴾ پیروی از آنان در همه امور است، ولی آنچه مربوط به سه فرد متخلف از غزوه تبوک است، صادق بودن آنان در ندامت و توبه است، اگر مقصود از صادقین آنان بودند، مناسب‌تر این بود که گفته شود: کونوا مع التائبین. بر دیدگاه سوم نیز این اشکال ویژه وارد است که ﴿الَّذِينَ آمَنُوا﴾ عام است، و هیچ دلیل و توجیهی برای اختصاص آن به سه فرد متخلف از غزوه تبوک وجود ندارد، و اگر مقصود آنها بودند مناسب‌تر این بود که گفته شود: کونوا مع المجاهدین. با چشم‌پوشی از این اشکال، دیدگاه مزبور با نظریه چهارم منافات ندارد؛ زیرا در حقیقت از سه فرد متخلف خواسته شده است که با پیامبر(ص) و مسلمانانی که او را در غزوه تبوک همراهی کردند، باشند. شخصیت محور در آن غزوه پیامبر(ص) بود و اقتدا به مسلمانان به صورت مستقل از رسول اکرم(ص) مطرح نبود.

عصمت صادقین

درباره دلالت آیه بر عصمت صادقین سه تقریر ارائه شده است:

• تلازم پیروی مطلق با عصمت: مفاد آیه شریفه پیروی مطلق از صادقین است، و پیروی مطلق از فرد یا افرادی ملازم با عصمت آنان است. این تقریر همانند تقریر اول آیه اولی‌الامر است و همه مطالب مذکور در مورد آن آیه از نظر اشکال و جواب در مورد این آیه جاری است و نیاز به تکرار نخواهد بود.
• تلازم علم به صادق بودن صادقین با عصمت: علامه حلی در شرح کلام محقق طوسی که آیه ﴿كُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ﴾ را از دلایل امامت امام علی(ع) دانسته، گفته است: “خداوند متعال به بودن با صادقین (پیروی از آنان و همراهی با آنان) امر کرده است و مقصود از “صادقین” کسانی‌اند که صادق بودن آنها معلوم است، و این ویژگی جز در مورد معصوم تحقق نمی‌یابد؛ زیرا نمی‌توان از صادق بودن غیر معصوم آگاه شد، و به اجماع مسلمانان، از اصحاب پیامبر(ص) غیر از علی(ع) کسی معصوم نیست. بنابراین، علی(ع) معصوم است، پس باید از او پیروی کرد”.

فاضل قوشجی نیز در شرح کلام محقق طوسی گفته است: “مضمون آیه کریمه امر به پیروی از معصومین است؛ زیرا “صادقین” همان معصومان‌اند و به اتفاق مسلمانان، از صحابه پیامبر(ص) غیر علی(ع)، کسی معصوم نیست، پس علی(ع) کسی است که به پیروی از او امر شده است”.

وی آنگاه مقدمات این استدلال را نپذیرفته و گفته است: و أجیب بمنع المقدمات. وی مقدمات استدلال و مناقشه در آنها را باز نگفته است، ولی مناقشه‌های او، چنان که مقدس اردبیلی گفته است، به مطالب زیر باز می‌گردد:

1. غیر از علی(ع) از صحابه پیامبر(ص) فرد یا افراد دیگری معصوم بودند. این احتمال قطعاً مردود است؛ زیرا برای کسی جز علی(ع) ادعای عصمت نشده است.
2. لازم نیست که صادق بودن کسی که باید از او پیروی شود، به صورت یقینی معلوم گردد، بلکه ظن به صادق بودن او نیز کافی است. این احتمال نیز نادرست است؛ زیرا قرآن کریم آشکارا فرموده است: ﴿وَلَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ كُلُّ أُولَئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْئُولًا﴾.
3. در این جا گزینه دیگری مطرح است و آن این که هیچ یک از افراد امّت معصوم نیستند، ولی اجماع امت، معصوم است و مسلمانان باید از اجماع پیروی کنند. این همان نظریه‌ای است که فخرالدین رازی برگزیده است. این تفسیر با ظاهر آیه سازگاری ندارد؛ زیرا مفاد ظاهر آیه این است که مؤمنانی که باید از صادقین پیروی کنند غیر از صادقین می‌باشند چون که تابع غیر از متبوع است، مضافاً بر این که اجماع امت یا اجماع اهل حل و عقد با عصمت ملازمه ندارد.

• پرهیزگاری و نیاز به پیشوای معصوم: فخرالدین رازی در تقریر استدلال به این آیه بر عصمت صادقین گفته است: “جمله ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ﴾ مؤمنان را به رعایت تقوای الهی دستور داده است و از آنان خواسته است که با صادقین باشند؛ یعنی از آنان الگو بگیرند و پیروی نمایند. از این جا روشن می‌شود که مؤمنان، معصوم نیستند و احتمال خطا در آنان می‌رود. بدین جهت برای آنکه از خطا مصون بمانند باید از کسانی پیروی کنند که از خطا مصون باشند و آنان همان صادقین هستند، و چون این مطلب (مؤمنان خطاپذیر) در همه زمان‌ها موجود است پس در همه زمان‌ها نیز باید معصوم وجود داشته باشد تا مؤمنان از او پیروی کنند”. آن گاه گفته است: “پیروی از معصوم در صورتی ممکن است که انسان به او عالم باشد و او را بشناسد. اما اگر راهی برای شناخت او وجود نداشته باشد، دستور به پیروی از او، تکلیف به مالا یطاق خواهد بود، و چون ما انسان معیّنی را به عنوان معصوم نمی‌شناسیم، بنابراین، آیه ما را به پیروی از فردی خاص دستور نمی‌دهد. در این جا فرض دیگری جز مجموع امت باقی نمی‌ماند. بر این اساس، مجموع امت مصداق صادقین و معصوم است و مؤمنان باید پیرو آن باشند”.

سخن فخرالدین رازی در این که مقصود از صادقین در آیه، افراد معصوم است، استوار است، ولی این گفتار وی که ما فرد یا افراد معینی را نمی‌شناسیم که از ویژگی عصمت برخوردار باشند و بدین دلیل باید مصداق آن را اجماع امت یا اجماع اهل حلّ و عقد بدانیم، نادرست می‌باشد؛ زیرا: اولاً: مسائل مورد اجماع امّت، اندک است و نمی‌تواند راه‌گشای مسلمانان در احکام دینی باشد. ثانیاً: اجماع امّت اگر مشتمل بر فرد معصوم نباشد، به عصمت نمی‌انجامد و هم چنان احتمال خطا در مورد آن وجود دارد. و ثالثاً: با رجوع به قرآن و سنت نبوی می‌توان معصومان را شناخت. از آیه تطهیر، حدیث ثقلین، حدیث سفینه و نظائر آنها به روشنی معصوم بودن اهل بیت پیامبر اکرم(ص) به دست می‌آید و در نتیجه آنان همان صادقینی هستند که خداوند، مسلمانان را به پیروی از آنان دستور داده و فرموده است: ﴿كُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ﴾ چنان‌که در برخی روایات، صادقین در این آیه به پیامبر(ص) و اهل‌بیت او، به ویژه علی(ع) تفسیر شده است.

صادقان معصوم در احادیث اسلامی

در احادیثی که در منابع شیعی و سنی روایت شده است، صادقان معصوم بر پیامبر(ص)، علی(ع) و دیگر امامان اهل بیت(ع) تطبیق شده است.

1. حاکم حسکانی از ابن عباس روایت کرده که گفته است مقصود از صادقین علی(ع) و اصحاب او است: مع علی و أصحابه.
2. وی در حدیث دیگری از عبدالله بن عمر روایت کرده که گفته است: ﴿كُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ﴾ یعنی محمداً و أهل بیته”: یعنی با پیامبر و اهل بیت او باشید.
3. در حدیثی دیگر از جابر بن عبدالله انصاری از امام باقر(ع) روایت کرده که مقصود از ﴿كُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ﴾ بودن با آل محمد(ص) است.
4. در حدیثی دیگری از ابن الصلت از پدرش از جعفر بن محمد(ص) روایت کرده است که مقصود از صادقین، محمد(ص) و علی(ع) است.
5. در حدیث دیگری از ابن عباس روایت کرده که آیه درباره علی(ع) نازل شده است.
6. در حدیثی دیگر از ابان بن تغلب از ابی‌جعفر (حضرت باقر(ع)) روایت کرده که مقصود از ﴿كُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ﴾ بودن با علی بن ابی طالب(ع) است. احادیث یاد شده در منابع دیگری از اهل سنت نیز روایت شده است.
7. محدث کلینی از برید بن معاویه روایت کرده که گفت: از امام باقر(ع) از آیه ﴿كُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ﴾ پرسیدم، امام(ع) فرمود: «أيانا عني»: ما را اراده کرده است.
8. در صحیح بزنطی آمده که گفت: از امام رضا(ع) در مورد این آیه پرسیدم، امام(ع) فرمود: «الصادقین هم الأئمة الصدیقون بطاعتهم»: صادقان، ائمه اهل‌بیت(ع) هستند که در اطاعت خداوند صادقان راستین‌اند.
9. شیخ طوسی از جابر از امام باقر(ع) در مورد آیه صادقین روایت کرده که فرمود: «مَعَ‏ عَلِيِّ‏ بْنِ‏ أَبِي‏ طَالِبٍ‏»: مقصود از ﴿كُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ﴾ بودن با علی بن ابی طالب(ع) است.
10. در حدیثی که امام علی(ع) در آن فضائل و مناقب خود را برای جمع کثیری از مسلمان بیان کرده، آمده است: “شما را به خدا سوگند می‌دهم آیا می‌دانید که وقتی آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَكُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ﴾ نازل شد، سلمان پرسید ای رسول خدا، آیا این دستور عام است یا خاص است؟ پیامبر(ص) فرمود: آیه در مورد کسانی که امر شده‌اند، عام است و همه مؤمنان را شامل است، ولی صادقین به برادرم علی و اوصیاء پس از او تا روز قیامت اختصاص دارد؟ گفتند: آری”.
11. ابوسعید خدری گفته است: هنگامی که آیه ﴿كُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ﴾ نازل شد، پیامبر(ص) روی به اصحاب خود کرد و فرمود: آیا می‌دانید این آیه در مورد چه کسی نازل شده است: گفتند: ای رسول خدا ما نمی‌دانیم. ابودجانه گفت: ای رسول خدا همه ما از صادقین هستیم؛ زیرا به تو ایمان آورده و تو را تصدیق کرده‌ایم. پیامبر(ص) فرمود: نه ای ابودجانه، این آیه در خصوص امیرالمؤمنین، علی بن ابی طالب(ع) نازل شده و دیگران را شامل نمی‌شود.

اشکال: روایات شأن نزول، درباره این که مقصود از صادقین چه کسانی‌اند، تفاوت بسیاری دارند. مصادیقی که در روایات یاد شده برای صادقین معرفی شده عبارتند از: ۱. پیامبر و علی، ۲. پیامبر و اهل بیت او، ۳. علی و اصحاب او، ۴. علی و دیگر اوصیاء پیامبر پس از وی، ۵. آل محمد(ص)، ۶. خصوص علی(ع). این اختلاف بسیار، درستی آنها را مورد تردید قرار می‌دهد و قابل اعتماد نخواهد بود.

پاسخ: تفاوت یاد شده از گونه تفاوت ناسازگار نیست، بلکه همگی بیانگر یک مطلب می‌باشد و آن این که صادقین در آیه ﴿كُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ﴾ عمومیت ندارد و به پیامبر(ص) و جانشینان معصوم او اختصاص دارد. وجه این که در برخی روایات، صادقین به علی(ع) اختصاص داده شده این است که اولین و مهم‌ترین بحث در باب امامت، تعیین جانشین بلافصل پیامبر(ص) است، و این دسته از روایات بیانگر این است که در میان اصحاب پیامبر(ص) مصداق صادقین معصوم که همه شرایط امامت را دارد، کسی جز علی(ع) نیست. و روایاتی که پیامبر(ص) و علی(ع) را به عنوان مصداق صادقین در آیه معرفی کرده، بیانگر این است که در صدر اسلام پیامبر(ص) و علی(ع) هر دو مصداق صادقین معصوم بودند، ولی در زمان پیامبر(ص) او رهبری امت اسلامی را بر عهده داشت، و علی(ع) مصداق دوم صادقین و رهبر امت پس از پیامبر(ص) بود.

از آنچه گفته شد می‌توان به راز تعبیرهای متفاوت دیگر نیز پی برد. تعبیر محمد(ص) و اهل بیت او، به منحصر بودن مصداق صادقین معصوم و پیشوایان امت اسلامی در پیامبر(ص) و خاندان او نظر دارد. تعبیر “علی و اوصیاء دیگر پیامبر(ص)”، اختصاص رهبری امت اسلامی پس از پیامبر(ص) را به جانشینان معصوم آن حضرت بیان می‌کند، چنان که آل محمد(ص) نیز عبارت دیگری از آن است. و ذکر یاران علی(ع) در برخی روایات پس از ذکر نام او، برای نشان دادن راه برای شناخت امامت علی(ع) است؛ زیرا یاران خاص آن حضرت از برجسته‌ترین اصحاب پیامبر(ص) بودند، و همراهی آنان با علی(ع) می‌توانست برای کسانی که احیاناً مسئله امامت پس از پیامبر(ص) برایشان مشتبه شده بود، هدایت‌گر باشد. پیامبر(ص) خشم سلمان را نشانه خشم خداوند دانسته است، و علی(ع) او را همانند لقمان حکیم توصیف کرده است. و ابوذر را راستگوترین افراد معرفی کرده است، چنان که دشمنی با عمّار را دشمنی با خدا و خشم او را موجب خشم خداوند دانسته است، او و سلمان و علی(ع) سه فردی‌اند که بهشت مشتاق آنان است، هر گاه میان مردم اختلافی رخ دهد، عمّار با حق همراه است و کشندگان او، تجاوزگران و ستمکاران‌اند. دیگر اصحاب خاص امیرالمؤمنین(ع) نیز از ویژگی‌هایی این‌گونه برخوردار بودند.

صادقین و صدّیقین

خداوند در آیه ۶۹ سوره نساء فرموده است: ﴿وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَأُولَئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِينَ﴾. صدیق کسی است که ملازم با صدق است، یعنی در همه حالات و امور با صدق همراه است. و کسی است که رفتارش تصدیق‌کننده گفتار او است، و همواره تصدیق کننده حق است. و در تعبیری دیگر، صدیق کسی است که در عقیده و گفتارش صادق است و رفتار او حقانیت صدق او را اثبات می‌کند. صدیق مراتب و مصادیق سه‌گانه‌ای دارد:

1. پیامبر الهی؛
2. امام و جانشین پیامبر الهی؛
3. عبد صالح خداوند غیر از پیامبر و امام.

درباره مصداق اول فرموده است: ﴿وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ إِدْرِيسَ إِنَّهُ كَانَ صِدِّيقًا نَبِيًّا﴾، و نیز فرموده است: ﴿يُوسُفُ أَيُّهَا الصِّدِّيقُ﴾.

صدیقین، در آیه ۶۹ سوره نساء، مربوط به مصداق دوم آن است؛ زیرا صدیقین پس از پیامبران ذکر شده‌اند و امام نزدیک‌ترین فرد به پیامبر است، چنان که پیامبر(ص) فرموده است: “سرآمدان صدیقین سه فرد بوده‌اند: مؤمن آل یس، مؤمن آل فرعون و علی بن ابی طالب(ع)، و او برترین آنان است”. افضل بودن علی(ع) بر مؤمن آل یس و آل فرعون بیانگر این است که جایگاه امام بر غیر امام برتری دارد. و نیز علی(ع) به صورت مکرر فرموده است: «أَنَا الصِّدِّيقُ الْأَكْبَرُ لَا يَقُولُهَا بَعْدِي‏ إِلَّا كَذَّابٌ‏». من صدیق بزرگترم و پس از من جز فرد دروغگو آن را ادعا نخواهد کرد. واقعیت‌های تاریخی نیز بیانگر این است که علی(ع) مصداق کامل صدیق پس از پیامبر(ص) است؛ زیرا او از کودکی تحت تربیت پیامبر(ص) قرار گرفت، لحظه‌ای به خدا شرکت نورزید، و مرتکب هیچ گناهی نشد، و رفتارش مصدق گفتارش بود. در روایات، شواهد دیگری نیز بر این مطلب وجود دارد:

1. ابوالفتح کراجکی از شیخ طوسی نقل کرده که وی در کتاب “مصباح الانوار” به طور مسند از انس روایت کرده که گفته است: روزی پیامبر(ص) نماز صبح را به جماعت به جای آورد. سپس روی به سوی ما کرد. من از او درخواست کردم که آیه: ﴿وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَأُولَئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِينَ وَحَسُنَ أُولَئِكَ رَفِيقًا﴾ را برایمان تفسیر کند. پیامبر(ص) فرمود: من [مصداق] نبیین و برادرم علی [مصداق] صدیقین است.
2. ابو بصیر از امام صادق(ع) روایت کرده که فرمود: “مقصود از صدیقین و شهداء در این آیه ما هستیم، و مقصود از صالحین شمایید، پس همان گونه که خداوند شما را به صلاح نشانه‌گذاری کرده است، به صلاح آراسته باشید”.
3. امام رضا(ع) صادقین در آیه ﴿كُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ﴾ را به “صدیقین” تفسیر کرده است: «الصَّادِقُونَ‏ الْأَئِمَّةُ الصِّدِّيقُونَ‏ بِطَاعَتِهِمْ‏»: صادقان ائمه اهل بیت(ع) می‌باشند که به واسطه اطاعت [کامل خداوند] صدیقین‌اند.

نتیجه این که کسانی که در دنیا پیرو صادقان معصوم باشند، در قیامت نیز با آنان برانگیخته خواهند شد.

نکته پایانی

در پایان این نکته را نیز یادآور می‌شویم که “صادقین” در آیه مورد بحث، در حقیقت، همان صدیقین در آیه دیگر قرآن است: ﴿وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَأُولَئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِينَ وَحَسُنَ أُولَئِكَ رَفِيقًا﴾. اطاعت از خدا و رسول خدا به این است که انسان از قرآن و سنت پیروی کند و پیروی از قرآن و سنت در گرو این است که از پیشوایان معصوم اطاعت نماید؛ کسانی که قرآن و سنت را به خوبی می‌شناسند و در رعایت آن، کم‌ترین لغزشی ندارند و آنان همان پیشوایان معصوم‌اند که در آیه مورد بحث از آنان به عنوان “صادقین” و در آیه ۵۹ سوره نساء با عنوان “اولی الامر” یاد شده است.

بدیهی است هر کسی در دنیا پیرو پیامبر و پیشوایان معصوم باشد، در آخرت نیز با آنان محشور خواهد بود. بنابراین نتیجه عمل به آیه: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَكُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ﴾ همان است که در آیه ﴿وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَأُولَئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِينَ وَحَسُنَ أُولَئِكَ رَفِيقًا﴾ بیان شده است، و دست‌آورد ﴿مَعَ الصَّادِقِينَ﴾ در دنیا، مع الصدیقین در قیامت است. گواه بر این مطلب این است که در روایات اهل بیت(ع)، همان گونه که “صادقین” در آیه ۱۱۹ سوره توبه بر امامان معصوم(ع) تطبیق شده است، “صدیقین” در آیه ۶۹ سوره نساء نیز بر آنان تطبیق گردیده است، چنان که ابوبصیر از امام صادق(ع) روایت کرده است که پس از تلاوت آیه یاد شده فرمود: «رَسُولُ اللَّهِ(ص) فِي هَذَا الْمَوْضِعِ مِنَ النَّبِيِّينَ وَ نَحْنُ‏ الصِّدِّيقُونَ‏ وَ الشُّهَدَاءُ وَ أَنْتُمُ‏ الصَّالِحُونَ‏ فَتَسَمَّوْا بِالصَّلَاحِ‏ كَمَا سَمَّاكُمُ‏ اللَّهُ»؛ پیامبر اکرم(ص) مصداق نبیین است و ما مصداق صدیقین و شهداء هستیم و شما مصداق صالحان هستید. پس همان گونه که خداوند شما را صالح نامیده است، به نشانه‌های صلاح آراسته گردید.

منابع

1. ربانی گلپایگانی، علی، آیه صادقین، دانشنامه کلام اسلامی
2. ربانی گلپایگانی، علی، امامت اهل بیت

جستارهای وابسته

• مقام صادقین
• صادقین
• صدیقین
• آیات امامت امام علی

پانویس