جنگ در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

افزودن پیوند
از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت
نمایش تاریخچه به صورت تعاملی
دیداریویکی‌متن
خط ۴۱: خط ۴۱:
میان [[اعراب جاهلی]] نیز جنگ بسیار رایج بود <ref>ر. ک: المحبر، ص۷؛ تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص۳۶ - ۳۷؛ الکامل، ج ۱، ص۵۰۲.</ref> و گاه به آن [[افتخار]] می‌کردند. <ref>نمونه، ج ۲۴، ص۱۰۸؛ آثار الحرب، ص۵۴.</ref> رواج جنگ میان اعراب جاهلی از آیه {{متن قرآن|أَوَلَمْ يَرَوْا أَنَّا جَعَلْنَا حَرَمًا آمِنًا وَيُتَخَطَّفُ النَّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ أَفَبِالْبَاطِلِ يُؤْمِنُونَ وَبِنِعْمَةِ اللَّهِ يَكْفُرُونَ}}<ref>«آیا ندیده‌اند که ما حرمی امن پدید آوردیم (که در آن هیچ چیز را در نمی‌برند) در حالی که (بیرون از شهر مکّه) مردم از پیرامونشان ربوده می‌شوند؟ پس آیا به باطل باور دارند و نعمت خداوند را انکار می‌کنند؟» سوره عنکبوت، آیه ۶۷.</ref> استفاده می‌شود که از وجود [[ناامنی]] و جنگ در اطراف [[مکه]] <ref>جامع‌البیان، ج ۲۰، ص۱۱۶؛ الصافی، ج ۴، ص۱۲۳؛ المیزان، ج ۱۶، ص۱۵۰.</ref> و [[امن]] بودن این [[شهر]] یاد کرده است. از جمله [[جنگ‌های اعراب جاهلی]] که [[قرآن]] صریحا به آن اشاره کرده، [[جنگ]] میان [[قبایل]] [[اوس]] و [[خزرج]] است: {{متن قرآن|وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُوا وَاذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنْتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا وَكُنْتُمْ عَلَى شَفَا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَكُمْ مِنْهَا كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ}}<ref>«و همگان به ریسمان خداوند بیاویزید و مپرا کنید  و نعمت‌های خداوند را بر خود فرا یاد آورید که دشمنان (همدیگر) بودید و خداوند دل‌های شما را الفت داد و به نعمت او با هم برادر شدید و در لبه پرتگاهی از آتش بودید که شما را از آن رهانید؛ بدین‌گونه خداوند آیات خود را برای شما روشن می‌گوید باشد که شما راهیاب گردید» سوره آل عمران، آیه ۱۰۳.</ref>،  {{متن قرآن|وَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِهِمْ لَوْ أَنْفَقْتَ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا مَا أَلَّفْتَ بَيْنَ قُلُوبِهِمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ أَلَّفَ بَيْنَهُمْ إِنَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ}}<ref>«و دل‌های آنان را با هم پیوستگی داد ؛ اگر همه آنچه را در زمین است می‌بخشیدی میان دل‌های آنها پیوستگی نمی‌دادی اما خداوند ایشان را با هم پیوستگی داد؛ بی‌گمان او پیروزمندی فرزانه است» سوره انفال، آیه ۶۳.</ref>.<ref>جامع البیان، ج ۴، ص۵۰؛ مجمع البیان، ج ۲، ص۳۵۷.</ref> برخی از وقوع ۱۳ جنگ میان این دو [[قبیله]] در مدت ۱۲۰ سال،<ref>جامع البیان، ج ۴، ص۴۶؛ مجمع البیان، ج ۲، ص۳۵۷؛ ر. ک: الکامل، ج ۱، ص۶۵۸ ـ ۶۸۰.</ref> گزارش داده‌اند، با این همه، آنان به [[تبعیت]] از [[آیین]] [[ابراهیم]]{{ع}} جنگ در [[ماه‌های حرام]] را روا نمی‌دانستند، چنان که این نکته را از ظاهر آیه {{متن قرآن|يَسْأَلُونَكَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرَامِ قِتَالٍ فِيهِ قُلْ قِتَالٌ فِيهِ كَبِيرٌ وَصَدٌّ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَكُفْرٌ بِهِ وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَإِخْرَاجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَكْبَرُ عِنْدَ اللَّهِ وَالْفِتْنَةُ أَكْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ وَلَا يَزَالُونَ يُقَاتِلُونَكُمْ حَتَّى يَرُدُّوكُمْ عَنْ دِينِكُمْ إِنِ اسْتَطَاعُوا وَمَنْ يَرْتَدِدْ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَيَمُتْ وَهُوَ كَافِرٌ فَأُولَئِكَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ وَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ}}<ref>«از تو درباره جنگ در ماه حرام می‌پرسند، بگو: جنگ در آن (گناهی) بزرگ است و (گناه) باز داشتن (مردم) از راه خداوند و ناسپاسی به او و (باز داشتن مردم از) مسجد الحرام و بیرون راندن اهل آن از آن، در نظر خداوند بزرگ‌تر است و آشوب (شرک) از کشتار (هم) بزرگ‌تر است؛ و (این کافران) پیاپی با شما جنگ می‌کنند تا اگر بتوانند شما را از دینتان بازگردانند، و کردار کسانی از شما که از دین خود بازگردند و در کفر بمیرند، در این جهان و جهان واپسین، تباه است و آنان دمساز آتش و در آن جاودانند» سوره بقره، آیه ۲۱۷.</ref> نیز می‌توان دریافت<ref>التبیان، ج ۲، ص۲۰۷؛ مجمع البیان، ج ۲، ص۷۴؛ روح المعانی، ج ۲، ص۱۰۸.</ref>؛ زیرا [[پرسش]] از [[حرمت]] [[جنگ]] در این ماه‌ها را [[کافران]] مطرح کرده‌اند. <ref>التفسیر الکبیر، ج ۶، ص۳۱.</ref> [[کفار]] با آغاز شدن [[ماه‌های حرام]] [[ابزار جنگ]] را کنار می‌نهادند؛<ref>جامع البیان، ج ۲، ص۴۷۱؛ مجمع البیان، ج ۲، ص۷۴.</ref> ولی گاه که [[منفعت]] آنان در [[جنگیدن]] در این ماه‌ها بود، ماه‌های حرام را [[تغییر]] می‌دادند که [[قرآن کریم]] آنان را به جهت این عمل به شدت [[نکوهیده]] است: {{متن قرآن|إِنَّمَا النَّسِيءُ زِيَادَةٌ فِي الْكُفْرِ يُضَلُّ بِهِ الَّذِينَ كَفَرُوا يُحِلُّونَهُ عَامًا وَيُحَرِّمُونَهُ عَامًا لِيُوَاطِئُوا عِدَّةَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ فَيُحِلُّوا مَا حَرَّمَ اللَّهُ زُيِّنَ لَهُمْ سُوءُ أَعْمَالِهِمْ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ}}<ref>«بی‌گمان واپس افکندن  (ماه‌های حرام) افزایشی در کفر است؛ با آن، کافران به گمراهی کشیده می‌شوند، یک سال آن (ماه) را حلال و یک سال دیگر حرام می‌شمارند تا با شمار ماه‌هایی که خداوند حرام کرده است هماهنگی کنند از این رو آنچه را خداوند حرام کرده است حلال می‌گ» سوره توبه، آیه ۳۷.</ref>.<ref>جامع البیان، ج ۱۰، ص۱۶۷ - ۱۶۸؛ مجمع‌البیان، ج ۵، ص۵۳.</ref> [[سوره فیل]] درباره [[هجوم]] [[لشکر]] [[ابرهه]] به [[مکه]] برای جنگ با مکیان و [[تخریب]] [[کعبه]] نازل شده است: {{متن قرآن|أَلَمْ تَرَ كَيْفَ فَعَلَ رَبُّكَ بِأَصْحَابِ الْفِيلِ}}<ref>«آیا ندیدی پروردگارت با پیلسواران چه کرد؟» سوره فیل، آیه ۱.</ref> گزارش شده که ابرهه با سپاهی ۶۰۰۰۰ نفره عازم مکه شد <ref>تفسیر قرطبی، ج ۲۰، ص۱۹۳؛ البحر المحیط، ج ۸، ص۵۱۱.</ref> و مکیان چون توان [[رویارویی]] با وی را نداشتند، به کوه‌ها [[پناه]] بردند؛<ref>مجمع‌البیان، ج ۱۰، ص۴۴۳؛ تفسیر قرطبی، ج ۲۰، ص۱۸۹ - ۱۹۰؛ امتاع الاسماع، ج ۴، ص۷۷.</ref> ولی [[خداوند]] با فرستادن گروه‌هایی از پرندگان آنان را نابود ساخت. [[مورخان]] [[زمان]] این رخداد را ۴۰ سال [[پیش از بعثت]] و در سال [[تولد]] [[پیامبراکرم]]{{صل}} دانسته‌اند. <ref>السیرة النبویه، ابن کثیر، ج ۱، ص۲۰۳؛ موسوعة التاریخ الاسلامی، ج ۱، ص۲۰۷؛ الصحیح من سیرة النبی، ج ۲، ص۲۴۳.</ref> در آیاتی دیگر به وقوع دو جنگ میان [[امپراتوری]] [[ایران]] و [[روم]] اشاره و [[پیروزی]] [[ایرانیان]] در جنگ نخست و [[شکست]] آنان در جنگ دوم [[پیش بینی]] شده است: {{متن قرآن|غُلِبَتِ الرُّومُ}}<ref>«رومیان شکست خوردند» سوره روم، آیه ۲.</ref>، {{متن قرآن|فِي أَدْنَى الْأَرْضِ وَهُمْ مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَيَغْلِبُونَ}}<ref>«در نزدیک‌ترین سرزمین و آنان پس از شکستشان به زودی پیروز می‌گردند» سوره روم، آیه ۳.</ref>، {{متن قرآن|وَعْدَ اللَّهِ لَا يُخْلِفُ اللَّهُ وَعْدَهُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ}}<ref>«بنابر وعده خداوند؛  خداوند در وعده خود خلاف نمی‌ورزد امّا بیشتر مردم نمی‌دانند» سوره روم، آیه ۶.</ref> مراد از {{متن قرآن|أَدْنَى الْأَرْضِ}} را منطقه [[شام]] <ref>تفسیر قمی، ج ۲، ص۱۵۲؛ نور الثقلین، ج ۴، ص۱۷۰.</ref> یا نزدیک‌ترین [[سرزمین]] [[روم]] به جزیره‌العرب شمرده‌اند. <ref>التفسیر الکبیر، ج ۲۵، ص۹۵؛ تفسیر بیضاوی، ج ۴، ص۳۲۶؛ الکامل، ج ۱، ص۴۷۹.</ref>[[شکست]] [[ایرانیان]] در [[جنگ]] دوم موجب [[شادمانی]] [[مؤمنان]] شد:{{متن قرآن|فِي أَدْنَى الْأَرْضِ وَهُمْ مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَيَغْلِبُونَ}}<ref>«در نزدیک‌ترین سرزمین و آنان پس از شکستشان به زودی پیروز می‌گردند» سوره روم، آیه ۳.</ref>، {{متن قرآن|فِي بِضْعِ سِنِينَ لِلَّهِ الْأَمْرُ مِنْ قَبْلُ وَمِنْ بَعْدُ وَيَوْمَئِذٍ يَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ}}<ref>«در چند سال؛ کار گذشته و آینده با خداوند است و در آن روز مؤمنان شاد می‌شوند» سوره روم، آیه ۴.</ref>
میان [[اعراب جاهلی]] نیز جنگ بسیار رایج بود <ref>ر. ک: المحبر، ص۷؛ تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص۳۶ - ۳۷؛ الکامل، ج ۱، ص۵۰۲.</ref> و گاه به آن [[افتخار]] می‌کردند. <ref>نمونه، ج ۲۴، ص۱۰۸؛ آثار الحرب، ص۵۴.</ref> رواج جنگ میان اعراب جاهلی از آیه {{متن قرآن|أَوَلَمْ يَرَوْا أَنَّا جَعَلْنَا حَرَمًا آمِنًا وَيُتَخَطَّفُ النَّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ أَفَبِالْبَاطِلِ يُؤْمِنُونَ وَبِنِعْمَةِ اللَّهِ يَكْفُرُونَ}}<ref>«آیا ندیده‌اند که ما حرمی امن پدید آوردیم (که در آن هیچ چیز را در نمی‌برند) در حالی که (بیرون از شهر مکّه) مردم از پیرامونشان ربوده می‌شوند؟ پس آیا به باطل باور دارند و نعمت خداوند را انکار می‌کنند؟» سوره عنکبوت، آیه ۶۷.</ref> استفاده می‌شود که از وجود [[ناامنی]] و جنگ در اطراف [[مکه]] <ref>جامع‌البیان، ج ۲۰، ص۱۱۶؛ الصافی، ج ۴، ص۱۲۳؛ المیزان، ج ۱۶، ص۱۵۰.</ref> و [[امن]] بودن این [[شهر]] یاد کرده است. از جمله [[جنگ‌های اعراب جاهلی]] که [[قرآن]] صریحا به آن اشاره کرده، [[جنگ]] میان [[قبایل]] [[اوس]] و [[خزرج]] است: {{متن قرآن|وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُوا وَاذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنْتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا وَكُنْتُمْ عَلَى شَفَا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَكُمْ مِنْهَا كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ}}<ref>«و همگان به ریسمان خداوند بیاویزید و مپرا کنید  و نعمت‌های خداوند را بر خود فرا یاد آورید که دشمنان (همدیگر) بودید و خداوند دل‌های شما را الفت داد و به نعمت او با هم برادر شدید و در لبه پرتگاهی از آتش بودید که شما را از آن رهانید؛ بدین‌گونه خداوند آیات خود را برای شما روشن می‌گوید باشد که شما راهیاب گردید» سوره آل عمران، آیه ۱۰۳.</ref>،  {{متن قرآن|وَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِهِمْ لَوْ أَنْفَقْتَ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا مَا أَلَّفْتَ بَيْنَ قُلُوبِهِمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ أَلَّفَ بَيْنَهُمْ إِنَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ}}<ref>«و دل‌های آنان را با هم پیوستگی داد ؛ اگر همه آنچه را در زمین است می‌بخشیدی میان دل‌های آنها پیوستگی نمی‌دادی اما خداوند ایشان را با هم پیوستگی داد؛ بی‌گمان او پیروزمندی فرزانه است» سوره انفال، آیه ۶۳.</ref>.<ref>جامع البیان، ج ۴، ص۵۰؛ مجمع البیان، ج ۲، ص۳۵۷.</ref> برخی از وقوع ۱۳ جنگ میان این دو [[قبیله]] در مدت ۱۲۰ سال،<ref>جامع البیان، ج ۴، ص۴۶؛ مجمع البیان، ج ۲، ص۳۵۷؛ ر. ک: الکامل، ج ۱، ص۶۵۸ ـ ۶۸۰.</ref> گزارش داده‌اند، با این همه، آنان به [[تبعیت]] از [[آیین]] [[ابراهیم]]{{ع}} جنگ در [[ماه‌های حرام]] را روا نمی‌دانستند، چنان که این نکته را از ظاهر آیه {{متن قرآن|يَسْأَلُونَكَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرَامِ قِتَالٍ فِيهِ قُلْ قِتَالٌ فِيهِ كَبِيرٌ وَصَدٌّ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَكُفْرٌ بِهِ وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَإِخْرَاجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَكْبَرُ عِنْدَ اللَّهِ وَالْفِتْنَةُ أَكْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ وَلَا يَزَالُونَ يُقَاتِلُونَكُمْ حَتَّى يَرُدُّوكُمْ عَنْ دِينِكُمْ إِنِ اسْتَطَاعُوا وَمَنْ يَرْتَدِدْ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَيَمُتْ وَهُوَ كَافِرٌ فَأُولَئِكَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ وَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ}}<ref>«از تو درباره جنگ در ماه حرام می‌پرسند، بگو: جنگ در آن (گناهی) بزرگ است و (گناه) باز داشتن (مردم) از راه خداوند و ناسپاسی به او و (باز داشتن مردم از) مسجد الحرام و بیرون راندن اهل آن از آن، در نظر خداوند بزرگ‌تر است و آشوب (شرک) از کشتار (هم) بزرگ‌تر است؛ و (این کافران) پیاپی با شما جنگ می‌کنند تا اگر بتوانند شما را از دینتان بازگردانند، و کردار کسانی از شما که از دین خود بازگردند و در کفر بمیرند، در این جهان و جهان واپسین، تباه است و آنان دمساز آتش و در آن جاودانند» سوره بقره، آیه ۲۱۷.</ref> نیز می‌توان دریافت<ref>التبیان، ج ۲، ص۲۰۷؛ مجمع البیان، ج ۲، ص۷۴؛ روح المعانی، ج ۲، ص۱۰۸.</ref>؛ زیرا [[پرسش]] از [[حرمت]] [[جنگ]] در این ماه‌ها را [[کافران]] مطرح کرده‌اند. <ref>التفسیر الکبیر، ج ۶، ص۳۱.</ref> [[کفار]] با آغاز شدن [[ماه‌های حرام]] [[ابزار جنگ]] را کنار می‌نهادند؛<ref>جامع البیان، ج ۲، ص۴۷۱؛ مجمع البیان، ج ۲، ص۷۴.</ref> ولی گاه که [[منفعت]] آنان در [[جنگیدن]] در این ماه‌ها بود، ماه‌های حرام را [[تغییر]] می‌دادند که [[قرآن کریم]] آنان را به جهت این عمل به شدت [[نکوهیده]] است: {{متن قرآن|إِنَّمَا النَّسِيءُ زِيَادَةٌ فِي الْكُفْرِ يُضَلُّ بِهِ الَّذِينَ كَفَرُوا يُحِلُّونَهُ عَامًا وَيُحَرِّمُونَهُ عَامًا لِيُوَاطِئُوا عِدَّةَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ فَيُحِلُّوا مَا حَرَّمَ اللَّهُ زُيِّنَ لَهُمْ سُوءُ أَعْمَالِهِمْ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ}}<ref>«بی‌گمان واپس افکندن  (ماه‌های حرام) افزایشی در کفر است؛ با آن، کافران به گمراهی کشیده می‌شوند، یک سال آن (ماه) را حلال و یک سال دیگر حرام می‌شمارند تا با شمار ماه‌هایی که خداوند حرام کرده است هماهنگی کنند از این رو آنچه را خداوند حرام کرده است حلال می‌گ» سوره توبه، آیه ۳۷.</ref>.<ref>جامع البیان، ج ۱۰، ص۱۶۷ - ۱۶۸؛ مجمع‌البیان، ج ۵، ص۵۳.</ref> [[سوره فیل]] درباره [[هجوم]] [[لشکر]] [[ابرهه]] به [[مکه]] برای جنگ با مکیان و [[تخریب]] [[کعبه]] نازل شده است: {{متن قرآن|أَلَمْ تَرَ كَيْفَ فَعَلَ رَبُّكَ بِأَصْحَابِ الْفِيلِ}}<ref>«آیا ندیدی پروردگارت با پیلسواران چه کرد؟» سوره فیل، آیه ۱.</ref> گزارش شده که ابرهه با سپاهی ۶۰۰۰۰ نفره عازم مکه شد <ref>تفسیر قرطبی، ج ۲۰، ص۱۹۳؛ البحر المحیط، ج ۸، ص۵۱۱.</ref> و مکیان چون توان [[رویارویی]] با وی را نداشتند، به کوه‌ها [[پناه]] بردند؛<ref>مجمع‌البیان، ج ۱۰، ص۴۴۳؛ تفسیر قرطبی، ج ۲۰، ص۱۸۹ - ۱۹۰؛ امتاع الاسماع، ج ۴، ص۷۷.</ref> ولی [[خداوند]] با فرستادن گروه‌هایی از پرندگان آنان را نابود ساخت. [[مورخان]] [[زمان]] این رخداد را ۴۰ سال [[پیش از بعثت]] و در سال [[تولد]] [[پیامبراکرم]]{{صل}} دانسته‌اند. <ref>السیرة النبویه، ابن کثیر، ج ۱، ص۲۰۳؛ موسوعة التاریخ الاسلامی، ج ۱، ص۲۰۷؛ الصحیح من سیرة النبی، ج ۲، ص۲۴۳.</ref> در آیاتی دیگر به وقوع دو جنگ میان [[امپراتوری]] [[ایران]] و [[روم]] اشاره و [[پیروزی]] [[ایرانیان]] در جنگ نخست و [[شکست]] آنان در جنگ دوم [[پیش بینی]] شده است: {{متن قرآن|غُلِبَتِ الرُّومُ}}<ref>«رومیان شکست خوردند» سوره روم، آیه ۲.</ref>، {{متن قرآن|فِي أَدْنَى الْأَرْضِ وَهُمْ مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَيَغْلِبُونَ}}<ref>«در نزدیک‌ترین سرزمین و آنان پس از شکستشان به زودی پیروز می‌گردند» سوره روم، آیه ۳.</ref>، {{متن قرآن|وَعْدَ اللَّهِ لَا يُخْلِفُ اللَّهُ وَعْدَهُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ}}<ref>«بنابر وعده خداوند؛  خداوند در وعده خود خلاف نمی‌ورزد امّا بیشتر مردم نمی‌دانند» سوره روم، آیه ۶.</ref> مراد از {{متن قرآن|أَدْنَى الْأَرْضِ}} را منطقه [[شام]] <ref>تفسیر قمی، ج ۲، ص۱۵۲؛ نور الثقلین، ج ۴، ص۱۷۰.</ref> یا نزدیک‌ترین [[سرزمین]] [[روم]] به جزیره‌العرب شمرده‌اند. <ref>التفسیر الکبیر، ج ۲۵، ص۹۵؛ تفسیر بیضاوی، ج ۴، ص۳۲۶؛ الکامل، ج ۱، ص۴۷۹.</ref>[[شکست]] [[ایرانیان]] در [[جنگ]] دوم موجب [[شادمانی]] [[مؤمنان]] شد:{{متن قرآن|فِي أَدْنَى الْأَرْضِ وَهُمْ مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَيَغْلِبُونَ}}<ref>«در نزدیک‌ترین سرزمین و آنان پس از شکستشان به زودی پیروز می‌گردند» سوره روم، آیه ۳.</ref>، {{متن قرآن|فِي بِضْعِ سِنِينَ لِلَّهِ الْأَمْرُ مِنْ قَبْلُ وَمِنْ بَعْدُ وَيَوْمَئِذٍ يَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ}}<ref>«در چند سال؛ کار گذشته و آینده با خداوند است و در آن روز مؤمنان شاد می‌شوند» سوره روم، آیه ۴.</ref>
===جنگ‌های پس از [[اسلام]]===
===جنگ‌های پس از [[اسلام]]===
پس از [[هجرت پیامبر اکرم]]{{صل}} به [[مدینه]]، جنگ‌های متعددی میان [[مسلمانان]] با [[قریش]] و دیگر [[معاندان]] رخ‌داد که آغازگر بیشتر آنها [[دشمنان اسلام]] بودند و [[نبرد]] مسلمانان، [[دفاعی]] بود. <ref>الصحیح من سیرة النبی، ج ۶، ص۱۳.</ref> به جنگ‌هایی که در آنها [[پیامبر]]{{صل}} جنگاوران را [[همراهی]] می‌کرد، غَزْوه <ref>امتاع الاسماع، ج ۸، ص۳۳۰؛ فقه‌الغزوات، ص۱۹.</ref> و به مأموریت‌هایی که در آنها گروهی به [[فرماندهی]] شخصی از جانب [[پیامبر اکرم]]{{صل}} برای [[جنگ با دشمن]] اعزام می‌شدند [[سَریّه]] گفته می‌شد. <ref> فقه الغزوات، ص۲۱؛ غزوات الرسول، ص۴۲۹؛ الصحیح من سیرة النبی، ج ۴، ص۳۳۱.</ref> کمترین تعداد افراد سریه را ۵ و بیشترین آنها را ۴۰۰ نفر دانسته‌اند. <ref> فقه الغزوات، ص۲۰؛ امتاع الاسماع، ج ۹، ص۲۲۳.</ref> برخی تعداد [[غزوه‌ها]] را ۱۸، ۱۹، ۲۷ <ref> المصنف، ج ۵، ص۲۹۵؛ الطبقات، ج ۲، ص۵؛ فتح الباری، ج ۸، ص۱۱۶.</ref> تا و تعداد [[سریه‌ها]] را ۴۷ تا شمرده‌اند <ref> الطبقات، ج ۲، ص۵ - ۶.</ref> و برخی دیگر غزوه‌ها را ۲۶ و سریه‌ها را ۳۶ و برخی حدود ۷۰ مورد دانسته‌اند. <ref>قصص‌الانبیاء، راوندی، ص۳۳۶؛ فتح‌الباری، ج ۸، ص۱۱۶.</ref> نخستین سریه‌ای که در [[قرآن]] ذکر شده [[سریه]]* عبدالله بن جَحْش است که وی همراه ۸ نفر از [[مهاجران]] برای کسب [[آگاهی]] از وضع قریش به جنوب [[مکه]] اعزام شدند و پس از روبه‌رو شدن با قافله‌ای از [[مشرکان]]، وارد جنگ شده، [[فرمانده]] آنان را کشتند و دو نفر را [[اسیر]] کردند. پس از این حادثه که در [[ماه حرام]] صورت گرفت، مشرکان مسلمانان را [[مذمت]] کردند و در نتیجه، [[آیه]] {{متن قرآن|يَسْأَلُونَكَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرَامِ قِتَالٍ فِيهِ قُلْ قِتَالٌ فِيهِ كَبِيرٌ وَصَدٌّ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَكُفْرٌ بِهِ وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَإِخْرَاجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَكْبَرُ عِنْدَ اللَّهِ وَالْفِتْنَةُ أَكْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ وَلَا يَزَالُونَ يُقَاتِلُونَكُمْ حَتَّى يَرُدُّوكُمْ عَنْ دِينِكُمْ إِنِ اسْتَطَاعُوا وَمَنْ يَرْتَدِدْ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَيَمُتْ وَهُوَ كَافِرٌ فَأُولَئِكَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ وَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ}}<ref>«از تو درباره جنگ در ماه حرام می‌پرسند، بگو: جنگ در آن (گناهی) بزرگ است و (گناه) باز داشتن (مردم) از راه خداوند و ناسپاسی به او و (باز داشتن مردم از) مسجد الحرام و بیرون راندن اهل آن از آن، در نظر خداوند بزرگ‌تر است و آشوب (شرک) از کشتار (هم) بزرگ‌تر است؛ و (این کافران) پیاپی با شما جنگ می‌کنند تا اگر بتوانند شما را از دینتان بازگردانند، و کردار کسانی از شما که از دین خود بازگردند و در کفر بمیرند، در این جهان و جهان واپسین، تباه است و آنان دمساز آتش و در آن جاودانند» سوره بقره، آیه ۲۱۷.</ref> نازل شد و ضمن [[نکوهش]] این کار، [[کفر]] و بیرون راندن [[مسلمانان]] را از دیار خود بدتر از آن برشمرد<ref> تفسیر قمی، ج ۱، ص۷۱ - ۷۲؛ مجمع‌البیان، ج ۲، ص۷۴ - ۷۵؛ بحارالانوار، ج ۵۶، ص۱۶.</ref>. از مهم‌ترین جنگ‌های مسلمانان با [[کفار]] [[قریش]]، [[جنگ بدر]] است که در [[سال دوم هجری]] در منطقه‌ای به همین نام رخ داد. <ref>تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص۴۵؛ الطبقات، ج ۲، ص۱۴ - ۱۵.</ref> شمار [[سپاه]] [[دشمن]] در این [[جنگ]] ۹۵۰ تا ۱۰۰۰ نفر <ref> المغازی، ج ۱، ص۳۹؛ تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص۴۵.</ref> و [[مسلمان]] ۳۱۳ تا ۳۱۹ نفر ذکر شده است. <ref> سنن‌الترمذی، ج ۳، ص۷۷؛ مجمع‌البیان، ج ۲، ص۳۸۱؛ فتح الباری، ج ۷، ص۲۲.</ref> با وجود این، مسلمانان با [[نصرت الهی]] در این جنگ [[پیروز]] شدند: {{متن قرآن|وَلَقَدْ نَصَرَكُمُ اللَّهُ بِبَدْرٍ وَأَنْتُمْ أَذِلَّةٌ فَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ}}<ref>«و بی‌گمان خداوند در «بدر» شما را با آنکه ناتوان بودید یاری کرد پس، از خداوند پروا کنید، باشد که سپاس گزارید» سوره آل عمران، آیه ۱۲۳.</ref> در این جنگ ۱۴ نفر از مسلمانان[[شهید]] و از کفار، ۷۰ نفر کشته و ۷۰ نفر [[اسیر]] شدند. <ref>ر.ک: المغازی، ج ۱، ص۱۴۵ـ ۱۵۲؛ تاریخ طبری، ج ۲، ص۱۶۹.</ref> پس از جنگ بدر، [[یهود]] [[بنی‌قینقاع]] با [[آزار]] دادن زنی مسلمان و کشتن مردی مسلمان، [[پیمان]] خود را با مسلمانان شکستند،<ref>الکامل، ج ۲، ص۱۳۸؛ تاریخ الاسلام، ج ۲، ص۱۴۵ - ۱۴۷.</ref> از این رو، آیه {{متن قرآن|وَإِمَّا تَخَافَنَّ مِنْ قَوْمٍ خِيَانَةً فَانْبِذْ إِلَيْهِمْ عَلَى سَوَاءٍ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْخَائِنِينَ}}<ref>«و اگر از گروهی بیم خیانتی (در پیمان) داری به گونه برابر (پیمانشان را) به سوی آنها بیفکن  که خداوند خیانتکاران را دوست نمی‌دارد» سوره انفال، آیه ۵۸.</ref> نازل و [[پیامبر]] به شکستن [[پیمان]] خود با این گروه [[مأمور]] شد <ref> تاریخ طبری، ج ۲، ص۱۷۳؛ سبل الهدی، ج ۴، ص۱۷۹.</ref>.
پس از [[هجرت پیامبر اکرم]]{{صل}} به [[مدینه]]، جنگ‌های متعددی میان [[مسلمانان]] با [[قریش]] و دیگر [[معاندان]] رخ‌داد که آغازگر بیشتر آنها [[دشمنان اسلام]] بودند و [[نبرد]] مسلمانان، [[دفاعی]] بود. <ref>الصحیح من سیرة النبی، ج ۶، ص۱۳.</ref> به جنگ‌هایی که در آنها [[پیامبر]]{{صل}} جنگاوران را [[همراهی]] می‌کرد، غَزْوه <ref>امتاع الاسماع، ج ۸، ص۳۳۰؛ فقه‌الغزوات، ص۱۹.</ref> و به مأموریت‌هایی که در آنها گروهی به [[فرماندهی]] شخصی از جانب [[پیامبر اکرم]]{{صل}} برای [[جنگ با دشمن]] اعزام می‌شدند [[سَریّه]] گفته می‌شد. <ref> فقه الغزوات، ص۲۱؛ غزوات الرسول، ص۴۲۹؛ الصحیح من سیرة النبی، ج ۴، ص۳۳۱.</ref> کمترین تعداد افراد سریه را ۵ و بیشترین آنها را ۴۰۰ نفر دانسته‌اند. <ref> فقه الغزوات، ص۲۰؛ امتاع الاسماع، ج ۹، ص۲۲۳.</ref> برخی تعداد [[غزوه‌ها]] را ۱۸، ۱۹، ۲۷ <ref> المصنف، ج ۵، ص۲۹۵؛ الطبقات، ج ۲، ص۵؛ فتح الباری، ج ۸، ص۱۱۶.</ref> تا و تعداد [[سریه‌ها]] را ۴۷ تا شمرده‌اند <ref> الطبقات، ج ۲، ص۵ - ۶.</ref> و برخی دیگر غزوه‌ها را ۲۶ و سریه‌ها را ۳۶ و برخی حدود ۷۰ مورد دانسته‌اند. <ref>قصص‌الانبیاء، راوندی، ص۳۳۶؛ فتح‌الباری، ج ۸، ص۱۱۶.</ref> نخستین سریه‌ای که در [[قرآن]] ذکر شده [[سریه عبدالله بن جَحْش|سریه عبدالله بن جحش]] است که وی همراه ۸ نفر از [[مهاجران]] برای کسب [[آگاهی]] از وضع قریش به جنوب [[مکه]] اعزام شدند و پس از روبه‌رو شدن با قافله‌ای از [[مشرکان]]، وارد جنگ شده، [[فرمانده]] آنان را کشتند و دو نفر را [[اسیر]] کردند. پس از این حادثه که در [[ماه حرام]] صورت گرفت، مشرکان مسلمانان را [[مذمت]] کردند و در نتیجه، [[آیه]] {{متن قرآن|يَسْأَلُونَكَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرَامِ قِتَالٍ فِيهِ قُلْ قِتَالٌ فِيهِ كَبِيرٌ وَصَدٌّ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَكُفْرٌ بِهِ وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَإِخْرَاجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَكْبَرُ عِنْدَ اللَّهِ وَالْفِتْنَةُ أَكْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ وَلَا يَزَالُونَ يُقَاتِلُونَكُمْ حَتَّى يَرُدُّوكُمْ عَنْ دِينِكُمْ إِنِ اسْتَطَاعُوا وَمَنْ يَرْتَدِدْ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَيَمُتْ وَهُوَ كَافِرٌ فَأُولَئِكَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ وَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ}}<ref>«از تو درباره جنگ در ماه حرام می‌پرسند، بگو: جنگ در آن (گناهی) بزرگ است و (گناه) باز داشتن (مردم) از راه خداوند و ناسپاسی به او و (باز داشتن مردم از) مسجد الحرام و بیرون راندن اهل آن از آن، در نظر خداوند بزرگ‌تر است و آشوب (شرک) از کشتار (هم) بزرگ‌تر است؛ و (این کافران) پیاپی با شما جنگ می‌کنند تا اگر بتوانند شما را از دینتان بازگردانند، و کردار کسانی از شما که از دین خود بازگردند و در کفر بمیرند، در این جهان و جهان واپسین، تباه است و آنان دمساز آتش و در آن جاودانند» سوره بقره، آیه ۲۱۷.</ref> نازل شد و ضمن [[نکوهش]] این کار، [[کفر]] و بیرون راندن [[مسلمانان]] را از دیار خود بدتر از آن برشمرد<ref> تفسیر قمی، ج ۱، ص۷۱ - ۷۲؛ مجمع‌البیان، ج ۲، ص۷۴ - ۷۵؛ بحارالانوار، ج ۵۶، ص۱۶.</ref>. از مهم‌ترین جنگ‌های مسلمانان با [[کفار]] [[قریش]]، [[جنگ بدر]] است که در [[سال دوم هجری]] در منطقه‌ای به همین نام رخ داد. <ref>تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص۴۵؛ الطبقات، ج ۲، ص۱۴ - ۱۵.</ref> شمار [[سپاه]] [[دشمن]] در این [[جنگ]] ۹۵۰ تا ۱۰۰۰ نفر <ref> المغازی، ج ۱، ص۳۹؛ تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص۴۵.</ref> و [[مسلمان]] ۳۱۳ تا ۳۱۹ نفر ذکر شده است. <ref> سنن‌الترمذی، ج ۳، ص۷۷؛ مجمع‌البیان، ج ۲، ص۳۸۱؛ فتح الباری، ج ۷، ص۲۲.</ref> با وجود این، مسلمانان با [[نصرت الهی]] در این جنگ [[پیروز]] شدند: {{متن قرآن|وَلَقَدْ نَصَرَكُمُ اللَّهُ بِبَدْرٍ وَأَنْتُمْ أَذِلَّةٌ فَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ}}<ref>«و بی‌گمان خداوند در «بدر» شما را با آنکه ناتوان بودید یاری کرد پس، از خداوند پروا کنید، باشد که سپاس گزارید» سوره آل عمران، آیه ۱۲۳.</ref> در این جنگ ۱۴ نفر از مسلمانان[[شهید]] و از کفار، ۷۰ نفر کشته و ۷۰ نفر [[اسیر]] شدند. <ref>ر.ک: المغازی، ج ۱، ص۱۴۵ـ ۱۵۲؛ تاریخ طبری، ج ۲، ص۱۶۹.</ref> پس از جنگ بدر، [[یهود]] [[بنی‌قینقاع]] با [[آزار]] دادن زنی مسلمان و کشتن مردی مسلمان، [[پیمان]] خود را با مسلمانان شکستند،<ref>الکامل، ج ۲، ص۱۳۸؛ تاریخ الاسلام، ج ۲، ص۱۴۵ - ۱۴۷.</ref> از این رو، آیه {{متن قرآن|وَإِمَّا تَخَافَنَّ مِنْ قَوْمٍ خِيَانَةً فَانْبِذْ إِلَيْهِمْ عَلَى سَوَاءٍ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْخَائِنِينَ}}<ref>«و اگر از گروهی بیم خیانتی (در پیمان) داری به گونه برابر (پیمانشان را) به سوی آنها بیفکن  که خداوند خیانتکاران را دوست نمی‌دارد» سوره انفال، آیه ۵۸.</ref> نازل و [[پیامبر]] به شکستن [[پیمان]] خود با این گروه [[مأمور]] شد <ref> تاریخ طبری، ج ۲، ص۱۷۳؛ سبل الهدی، ج ۴، ص۱۷۹.</ref>.


بر پایه برخی نقل‌ها، آیه {{متن قرآن|قُلْ لِلَّذِينَ كَفَرُوا سَتُغْلَبُونَ وَتُحْشَرُونَ إِلَى جَهَنَّمَ وَبِئْسَ الْمِهَادُ}}<ref>«به کافران بگو: از پا در خواهید آمد و در دوزخ  گردتان می‌آورند و این بستر، بد است» سوره آل عمران، آیه ۱۲.</ref> که از [[شکست]] [[کافران]] در جنگ خبر داده، در این باره نازل شده است. <ref> تاریخ طبری، ج ۲، ص۱۷۳؛ سبل الهدی، ج ۴، ص۱۷۹؛ الصحیح من سیرة النبی، ج ۶، ص۵۹.</ref> پس از محاصره [[قلعه]] [[بنی‌قینقاع]] از جانب [[پیامبر]]{{صل}}، [[یهودیان]] آنجا [[تسلیم]] شدند و با انعقاد قراردادی [[مدینه]] را ترک کردند. <ref>تاریخ طبری، ج ۲، ص۱۷۳؛ الطبقات، ج ۲، ص۲۸.</ref> [[جنگ احد]] [[کارزار]] دیگری بود که [[قریش]] یک سال پس از [[جنگ بدر]] ([[سال سوم هجری]]) <ref> تاریخ طبری، ج ۲، ص۱۸۷؛ المغازی، ج ۱، ص۱۹۹؛ الصحیح من سیرة النبی، ج ۶، ص۷۵.</ref> با [[هدف]] گرفتن [[انتقام]] از [[شکست]] [[بدر]] بر [[مسلمانان]] [[تحمیل]] کردند. <ref> تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص۴۷؛ سبل الهدی، ج ۴، ص۱۸۲؛ الصحیح من سیرة النبی، ج ۶، ص۷۵.</ref> شمار [[لشکریان]] [[قریش]] در این [[جنگ]] ۲۰۰۰ تا ۵۰۰۰ <ref>السیرة النبویه، ابن هشام، ج ۳، ص۵۸۷ - ۵۸۸؛ الطبقات، ج ۲، ص۳۷؛ اعلام‌الوری، ج ۱، ص۱۷۶.</ref> و تعداد [[لشکر اسلام]] ۷۰۰ نفر <ref>اعلام الوری، ج ۱، ص۱۷۶؛ قصص الانبیاء، ص۳۳۸.</ref> نقل شده است. [[با تدبیر]] پیامبر درباره [[آرایش]] [[جنگی]] مسلمانان، آنان ابتدا [[پیروز]] شدند؛<ref>المغازی، ج ۱، ص۲۲۴، ۲۲۹ - ۲۳۰؛ الطبقات، ج ۲، ص۴۱ - ۴۲.</ref> ولی بر اثر [[نافرمانی]] و [[غفلت]] شماری از آنان، مسلمانان[[شکست]] خوردند: {{متن قرآن|وَلَقَدْ صَدَقَكُمُ اللَّهُ وَعْدَهُ إِذْ تَحُسُّونَهُمْ بِإِذْنِهِ حَتَّى إِذَا فَشِلْتُمْ وَتَنَازَعْتُمْ فِي الْأَمْرِ وَعَصَيْتُمْ مِنْ بَعْدِ مَا أَرَاكُمْ مَا تُحِبُّونَ مِنْكُمْ مَنْ يُرِيدُ الدُّنْيَا وَمِنْكُمْ مَنْ يُرِيدُ الْآخِرَةَ ثُمَّ صَرَفَكُمْ عَنْهُمْ لِيَبْتَلِيَكُمْ وَلَقَدْ عَفَا عَنْكُمْ وَاللَّهُ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ}}<ref>«و به راستی خداوند به وعده خود وفا کرد که (در جنگ احد) به اذن وی آنان را از میان برداشتید؛ تا اینکه سست شدید و در کار (خود) به کشمکش افتادید و پس از آنکه آنچه را دوست می‌داشتید به شما نمایاند سرکشی کردید؛ برخی از شما این جهان را و برخی جهان واپسین را می‌خواستید؛ سپس شما را از (دنبال کردن) آنان روگردان کرد تا بیازمایدتان؛ و از شما در گذشت و خداوند به مؤمنان بخشش دارد» سوره آل عمران، آیه ۱۵۲.</ref> <ref>الطبقات، ج ۲، ص۴۱ - ۴۲؛ مجمع البیان، ج ۲، ص۳۷۷ - ۳۷۹؛ الروض الانف، ج ۵،ص ۴۳۹ - ۴۴۰.</ref> در این جنگ حدود ۷۰ <ref>صحیح البخاری، ج ۵، ص۳۸؛ انساب الاشراف، ج ۱، ص۴۰۰؛ بحار الانوار، ج ۱۰۸، ص۲۷۹.</ref> یا ۷۵ <ref>فتح الباری، ج ۷، ص۲۸۸؛ غزوات الرسول، ص۱۵۱.</ref> یا ۸۱ <ref>شرح نهج البلاغه، ج ۱۵، ص۵۲؛ بحارالانوار، ج ۲۰، ص۱۴۳.</ref> نفر از مسلمانان به [[شهادت]] رسیدند و از [[لشکر]] [[دشمن]] تنها ۱۸ نفر کشته شدند. <ref>جامع البیان، ج ۴، ص۱۱۳؛ تفسیر قرطبی، ج ۴، ص۱۹۸؛ الصحیح من سیرة النبی، ج ۶، ص۲۸۳.</ref> پس از رهسپار شدن لشکر قریش به سوی [[مکه]]، آنان درصدد بازگشت به [[مدینه]] و نابود کردن [[مسلمانان]] برآمدند که [[آیه]] {{متن قرآن|وَلَا تَهِنُوا فِي ابْتِغَاءِ الْقَوْمِ إِنْ تَكُونُوا تَأْلَمُونَ فَإِنَّهُمْ يَأْلَمُونَ كَمَا تَأْلَمُونَ وَتَرْجُونَ مِنَ اللَّهِ مَا لَا يَرْجُونَ وَكَانَ اللَّهُ عَلِيمًا حَكِيمًا}}<ref>«و در پیجویی  گروه (مشرکان) سست نشوید، اگر شما (در پیکار با آنها) به رنج افتاده‌اید آنان نیز چون شما به رنج افتاده‌اند و شما به خداوند امیدی دارید که آنان ندارند و خداوند دانایی فرزانه است» سوره نساء، آیه ۱۰۴.</ref> نازل شد و مسلمانان را به تعقیب [[دشمن]] فراخواند<ref>التبیان، ج ۳، ص۳۱۴؛ مجمع البیان، ج ۲، ص۴۴۷؛ تفسیر قرطبی، ج ۵، ص۳۷۴.</ref>. [[پیامبراکرم]]{{صل}} همراه با [[مجاهدان]] در تعقیب دشمن تا منطقه حمراء الاسد پیش رفت و [[مشرکان]] چون عزمِ [[استوار]] مسلمانان را دیدند، از [[جنگ]] منصرف شده، به [[مکه]] بازگشتند. <ref> مجمع البیان، ج ۲، ص۴۴۷ - ۴۴۸؛ البدایة و النهایه، ج ۴، ص۵۶ - ۵۷؛ غزوات الرسول، ص۱۵۹.</ref> در همین سال <ref>الطبقات، ج ۲، ص۵۵؛ سبل الهدی، ج ۶، ص۳۹.</ref> سریه ذات الرجیع رخ داد. هنگامی که [[پیامبر اکرم]]{{صل}} ۶ یا ۱۰ نفر از مسلمانان را به [[فرماندهی]] [[مرثد]] برای [[تبلیغ اسلام]] در میان [[قبایل]] [[عضد]] و قاره اعزام کرد، شماری از مشرکان با محاصره این افراد قصد دستگیریِ آنان و تحویل دادنشان به [[مشرکان مکه]] را داشتند که به [[مقاومت]] آن مسلمانان و وقوع جنگ و [[شهادت]] برخی از آنان انجامید. <ref> امتاع الاسماع، ج ۱، ص۱۸۵؛ غزوات الرسول، ص۴۵۶ - ۴۵۷.</ref> به گزارشی، آیه {{متن قرآن|وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ}}<ref>«و از مردم کسی است که در به دست آوردن خشنودی خداوند از جان می‌گذرد  و خداوند به بندگان مهربان است» سوره بقره، آیه ۲۰۷.</ref> در باره شهدای این سریه نازل شد؛<ref>تفسیر قرطبی، ج ۳، ص۲۱؛ روح المعانی، ج ۲، ص۹۶؛ الصحیح من سیرة النبی، ج ۷، ص۱۹۷.</ref> لیکن [[روایات]] فراوانی از [[شیعه]] و [[سنی]] [[نزول]] این آیه را درباره واقعه «لیلة الفراش» و خوابیدن [[حضرت علی]]{{ع}} در بستر [[پیامبر]] در آن حادثه می‌دانند. <ref>المیزان، ج ۲، ص۱۰۰؛ تفسیر ثعلبی، ج ۲، ص۱۲۶.</ref> مدتی پس از [[جنگ احد]] <ref>السیرة النبویه، ابن هشام، ج ۴، ص۱۰۲۷؛ تاریخ طبری، ج ۲، ص۴۰۴؛ السیرة النبویه، ابن کثیر، ج ۳، ص۱۴۵.</ref> یا [[جنگ بدر]] <ref>البدایة والنهایه، ج ۴، ص۸۵ - ۸۶؛ الصحیح من سیرة النبی، ج ۷، ص۲۶۹.</ref> که [[یهودیان بنی‌نضیر]] به [[پیمان‌شکنی]] و توطئه‌چینی برای [[ترور]] [[پیامبر]] <ref> التبیان، ج ۹، ص۵۵۹؛ الدر المنثور، ج ۶، ص۱۸۹.</ref> مبادرت کردند، [[مسلمانان]] [[دژ]] آنان را محاصره کردند و آنان مجبور به ترک [[سرزمین]] خود شدند. {{متن قرآن|هُوَ الَّذِي أَخْرَجَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ مِنْ دِيَارِهِمْ لِأَوَّلِ الْحَشْرِ مَا ظَنَنْتُمْ أَنْ يَخْرُجُوا وَظَنُّوا أَنَّهُمْ مَانِعَتُهُمْ حُصُونُهُمْ مِنَ اللَّهِ فَأَتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ حَيْثُ لَمْ يَحْتَسِبُوا وَقَذَفَ فِي قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ يُخْرِبُونَ بُيُوتَهُمْ بِأَيْدِيهِمْ وَأَيْدِي الْمُؤْمِنِينَ فَاعْتَبِرُوا يَا أُولِي الْأَبْصَارِ}}<ref>«اوست که کافران اهل کتاب  را از خانه‌هایشان در نخستین گردآوری بیرون راند (هر چند) شما گمان نمی‌کردید که بیرون روند و (خودشان) گمان می‌کردند که دژهایشان بازدارنده آنان در برابر خداوند است اما (اراده) خداوند از جایی که گمان نمی‌بردند بدیشان رسید و در دل‌هایشان هراس افکند؛ به دست خویش و به دست مؤمنان خانه‌های خویش را ویران می‌کردند؛ پس ای دیده‌وران پند بگیرید!» سوره حشر، آیه ۲.</ref> در این [[جنگ]] [[اموال]] و [[املاک]] [[بنی‌نضیر]] بدون [[خونریزی]] به دست [[لشکر اسلام]] افتاد. {{متن قرآن|وَمَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْهُمْ فَمَا أَوْجَفْتُمْ عَلَيْهِ مِنْ خَيْلٍ وَلَا رِكَابٍ وَلَكِنَّ اللَّهَ يُسَلِّطُ رُسُلَهُ عَلَى مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ}}<ref>«و آنچه خداوند به پیامبرش از (دارایی) آنان (به غنیمت) بازگرداند چیزی نبود که شما برای (به دست آوردن) آن، اسبان و شترانی دوانده باشید ولی خداوند پیامبرانش را بر هر کس بخواهد چیره می‌گرداند و خداوند بر هر کاری تواناست» سوره حشر، آیه ۶.</ref> [[غزوه]] دیگر، [[ذات‌الرقاع]] (یا غزوه نجد یا محاربه) <ref>سبل الهدی، ج ۵، ص۱۸۵؛ موسوعة التاریخ الاسلامی، ج ۲، ص۴۶۲.</ref> است که در سال چهارم،<ref> السیره‌النبویه، ابن هشام، ج ۳، ص۶۹۲؛ الصحیح من سیرة النبی، ج ۸، ص۲۷۴.</ref> پنجم یا هفتم [[هجری]] <ref>تاریخ طبری، ج ۲، ص۲۲۶ - ۲۲۷؛ الصحیح من سیرة النبی، ج ۸، ص۲۷۵.</ref> و به [[هدف]] مقابله با [[قبایل]] [[بنی‌ثعلبه]] و [[بنی‌غطفان]] صورت گرفت که برای تهاجم به [[مدینه]] گرد آمده بودند؛ ولی قبایل مذکور گریختند و با مسلمانان روبه‌رو نشدند و پیامبر و لشکر اسلام با [[غنایم]] بسیار به مدینه بازگشتند. <ref>البدایة و النهایه، ابن هشام، ج ۴، ص۹۴ - ۹۶؛ شیوه فرماندهی پیامبر، ص۱۹۳ - ۱۹۴.</ref> [[آیه]] {{متن قرآن|وَإِذَا كُنْتَ فِيهِمْ فَأَقَمْتَ لَهُمُ الصَّلَاةَ فَلْتَقُمْ طَائِفَةٌ مِنْهُمْ مَعَكَ وَلْيَأْخُذُوا أَسْلِحَتَهُمْ فَإِذَا سَجَدُوا فَلْيَكُونُوا مِنْ وَرَائِكُمْ وَلْتَأْتِ طَائِفَةٌ أُخْرَى لَمْ يُصَلُّوا فَلْيُصَلُّوا مَعَكَ وَلْيَأْخُذُوا حِذْرَهُمْ وَأَسْلِحَتَهُمْ وَدَّ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْ تَغْفُلُونَ عَنْ أَسْلِحَتِكُمْ وَأَمْتِعَتِكُمْ فَيَمِيلُونَ عَلَيْكُمْ مَيْلَةً وَاحِدَةً وَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ إِنْ كَانَ بِكُمْ أَذًى مِنْ مَطَرٍ أَوْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَنْ تَضَعُوا أَسْلِحَتَكُمْ وَخُذُوا حِذْرَكُمْ إِنَّ اللَّهَ أَعَدَّ لِلْكَافِرِينَ عَذَابًا مُهِينًا}}<ref>«و (به هنگام خطر) چون در میان ایشان بودی و برای آنان نماز برپا داشتی باید گروهی از ایشان با تو (به نماز) ایستند و جنگ‌افزارهایشان را (نیز) با خود بردارند و چون به سجده روند (و رکعت دیگر را فرادی تمام کنند) باید پس شما بایستند و پس از آن دسته دیگری که نماز نخوانده‌اند با تو نماز بگزارند و (اینان نیز) باید آمادگی (خود را حفظ کنند) و جنگ‌افزارهای خودشان را با خود بردارند؛ کافران دوست می‌دارند که شما از جنگ‌افزارها و بار و بنه خویش غفلت ورزید و آنان با یک تاخت بر شما بتازند؛ و اگر از باران در سختی باشید با بیمار شوید، گناهی بر شما نیست که جنگ‌افزارها را با خود برندارید و (به هر روی) آمادگی‌تان را حفظ کنید؛ خداوند برای کافران عذابی خواری‌آفرین آماده کرده است» سوره نساء، آیه ۱۰۲.</ref> در این غزوه نازل شد و پیامبر و مسلمانان را به [[مراقبت]] از خود در برابر [[حمله]] غافلگیرانه [[دشمن]] [[مأمور]] کرد: {{متن قرآن|وَدَّ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْ تَغْفُلُونَ عَنْ أَسْلِحَتِكُمْ وَأَمْتِعَتِكُمْ فَيَمِيلُونَ عَلَيْكُمْ مَيْلَةً وَاحِدَةً}} (ذات‌الرقاع / غزوه) <ref>تفسیر قرطبی، ج ۵، ص۳۶۸؛ الدر المنثور، ج ۲، ص۲۱۲؛ تاریخ طبری، ج ۲، ص۲۲۷ - ۲۲۸.</ref> غزوه [[بنی‌المصطلق]] یا مُرَیْسیع از دیگر جنگ‌های مسلمانان بود که در سال پنجم <ref>مجمع‌البیان، ج ۲، ص۳۸۴؛ البدایة والنهایه، ج ۳، ص۲۹۶؛ تاریخ الاسلام، ج ۲، ص۲۵۸.</ref> یا [[ششم هجری]] <ref>تاریخ طبری، ج ۲، ص۲۵۴؛ البدایة والنهایه، ج ۴، ص۱۷۸.</ref> به هدف سرکوبی [[قبیله]] بنی‌المصطلق که خود را آماده [[هجوم]] به مدینه کرده بودند رخ داد. <ref>تاریخ طبری، ج ۲، ص۲۶۰؛ البدایة والنهایه، ج ۴، ص۱۷۸.</ref> این جنگ با کشته شدن شماری از مردان بنی‌المصطلق و [[اسارت]] [[زنان]] و [[فرزندان]] آنان و دستیابی به [[غنایم]] بسیار پایان یافت. <ref>الکامل، ج ۲، ص۱۹۲؛ البدایة والنهایه، ج ۴، ص۱۷۸.</ref> به نظر [[مفسران]]، [[سوره منافقون]] در این [[جنگ]] نازل شده است. <ref>تفسیر قمی، ج ۲، ص۳۶۸؛ المحرر الوجیز، ج ۵، ص۳۱۱؛ زاد المسیر، ج ۸، ص۲۶.</ref> برخی مفسران [[آیه]] {{متن قرآن|لَنْ يَضُرُّوكُمْ إِلَّا أَذًى وَإِنْ يُقَاتِلُوكُمْ يُوَلُّوكُمُ الْأَدْبَارَ ثُمَّ لَا يُنْصَرُونَ}}<ref>«هرگز جز آزاری (اندک) زیانی به شما نمی‌رسانند و اگر با شما به جنگ برخیزند پشت به شما خواهند کرد سپس یاری نخواهند شد» سوره آل عمران، آیه ۱۱۱.</ref> را [[خبر غیبی]] [[قرآن]] دانسته‌اند؛ زیرا در آن از فرار [[کافران]] در صورت جنگ با [[مسلمانان]] [[سخن]] به میان آمده <ref>مجمع البیان، ج ۲، ص۳۶۵؛ روض الجنان، ج ۵، ص۱۶؛ فتح القدیر، ج ۱، ص۳۷۲.</ref> که از جمله همین [[قبیله]] بوده است.
بر پایه برخی نقل‌ها، آیه {{متن قرآن|قُلْ لِلَّذِينَ كَفَرُوا سَتُغْلَبُونَ وَتُحْشَرُونَ إِلَى جَهَنَّمَ وَبِئْسَ الْمِهَادُ}}<ref>«به کافران بگو: از پا در خواهید آمد و در دوزخ  گردتان می‌آورند و این بستر، بد است» سوره آل عمران، آیه ۱۲.</ref> که از [[شکست]] [[کافران]] در جنگ خبر داده، در این باره نازل شده است. <ref> تاریخ طبری، ج ۲، ص۱۷۳؛ سبل الهدی، ج ۴، ص۱۷۹؛ الصحیح من سیرة النبی، ج ۶، ص۵۹.</ref> پس از محاصره [[قلعه]] [[بنی‌قینقاع]] از جانب [[پیامبر]]{{صل}}، [[یهودیان]] آنجا [[تسلیم]] شدند و با انعقاد قراردادی [[مدینه]] را ترک کردند. <ref>تاریخ طبری، ج ۲، ص۱۷۳؛ الطبقات، ج ۲، ص۲۸.</ref> [[جنگ احد]] [[کارزار]] دیگری بود که [[قریش]] یک سال پس از [[جنگ بدر]] ([[سال سوم هجری]]) <ref> تاریخ طبری، ج ۲، ص۱۸۷؛ المغازی، ج ۱، ص۱۹۹؛ الصحیح من سیرة النبی، ج ۶، ص۷۵.</ref> با [[هدف]] گرفتن [[انتقام]] از [[شکست]] [[بدر]] بر [[مسلمانان]] [[تحمیل]] کردند. <ref> تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص۴۷؛ سبل الهدی، ج ۴، ص۱۸۲؛ الصحیح من سیرة النبی، ج ۶، ص۷۵.</ref> شمار [[لشکریان]] [[قریش]] در این [[جنگ]] ۲۰۰۰ تا ۵۰۰۰ <ref>السیرة النبویه، ابن هشام، ج ۳، ص۵۸۷ - ۵۸۸؛ الطبقات، ج ۲، ص۳۷؛ اعلام‌الوری، ج ۱، ص۱۷۶.</ref> و تعداد [[لشکر اسلام]] ۷۰۰ نفر <ref>اعلام الوری، ج ۱، ص۱۷۶؛ قصص الانبیاء، ص۳۳۸.</ref> نقل شده است. [[با تدبیر]] پیامبر درباره [[آرایش]] [[جنگی]] مسلمانان، آنان ابتدا [[پیروز]] شدند؛<ref>المغازی، ج ۱، ص۲۲۴، ۲۲۹ - ۲۳۰؛ الطبقات، ج ۲، ص۴۱ - ۴۲.</ref> ولی بر اثر [[نافرمانی]] و [[غفلت]] شماری از آنان، مسلمانان[[شکست]] خوردند: {{متن قرآن|وَلَقَدْ صَدَقَكُمُ اللَّهُ وَعْدَهُ إِذْ تَحُسُّونَهُمْ بِإِذْنِهِ حَتَّى إِذَا فَشِلْتُمْ وَتَنَازَعْتُمْ فِي الْأَمْرِ وَعَصَيْتُمْ مِنْ بَعْدِ مَا أَرَاكُمْ مَا تُحِبُّونَ مِنْكُمْ مَنْ يُرِيدُ الدُّنْيَا وَمِنْكُمْ مَنْ يُرِيدُ الْآخِرَةَ ثُمَّ صَرَفَكُمْ عَنْهُمْ لِيَبْتَلِيَكُمْ وَلَقَدْ عَفَا عَنْكُمْ وَاللَّهُ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ}}<ref>«و به راستی خداوند به وعده خود وفا کرد که (در جنگ احد) به اذن وی آنان را از میان برداشتید؛ تا اینکه سست شدید و در کار (خود) به کشمکش افتادید و پس از آنکه آنچه را دوست می‌داشتید به شما نمایاند سرکشی کردید؛ برخی از شما این جهان را و برخی جهان واپسین را می‌خواستید؛ سپس شما را از (دنبال کردن) آنان روگردان کرد تا بیازمایدتان؛ و از شما در گذشت و خداوند به مؤمنان بخشش دارد» سوره آل عمران، آیه ۱۵۲.</ref> <ref>الطبقات، ج ۲، ص۴۱ - ۴۲؛ مجمع البیان، ج ۲، ص۳۷۷ - ۳۷۹؛ الروض الانف، ج ۵،ص ۴۳۹ - ۴۴۰.</ref> در این جنگ حدود ۷۰ <ref>صحیح البخاری، ج ۵، ص۳۸؛ انساب الاشراف، ج ۱، ص۴۰۰؛ بحار الانوار، ج ۱۰۸، ص۲۷۹.</ref> یا ۷۵ <ref>فتح الباری، ج ۷، ص۲۸۸؛ غزوات الرسول، ص۱۵۱.</ref> یا ۸۱ <ref>شرح نهج البلاغه، ج ۱۵، ص۵۲؛ بحارالانوار، ج ۲۰، ص۱۴۳.</ref> نفر از مسلمانان به [[شهادت]] رسیدند و از [[لشکر]] [[دشمن]] تنها ۱۸ نفر کشته شدند. <ref>جامع البیان، ج ۴، ص۱۱۳؛ تفسیر قرطبی، ج ۴، ص۱۹۸؛ الصحیح من سیرة النبی، ج ۶، ص۲۸۳.</ref> پس از رهسپار شدن لشکر قریش به سوی [[مکه]]، آنان درصدد بازگشت به [[مدینه]] و نابود کردن [[مسلمانان]] برآمدند که [[آیه]] {{متن قرآن|وَلَا تَهِنُوا فِي ابْتِغَاءِ الْقَوْمِ إِنْ تَكُونُوا تَأْلَمُونَ فَإِنَّهُمْ يَأْلَمُونَ كَمَا تَأْلَمُونَ وَتَرْجُونَ مِنَ اللَّهِ مَا لَا يَرْجُونَ وَكَانَ اللَّهُ عَلِيمًا حَكِيمًا}}<ref>«و در پیجویی  گروه (مشرکان) سست نشوید، اگر شما (در پیکار با آنها) به رنج افتاده‌اید آنان نیز چون شما به رنج افتاده‌اند و شما به خداوند امیدی دارید که آنان ندارند و خداوند دانایی فرزانه است» سوره نساء، آیه ۱۰۴.</ref> نازل شد و مسلمانان را به تعقیب [[دشمن]] فراخواند<ref>التبیان، ج ۳، ص۳۱۴؛ مجمع البیان، ج ۲، ص۴۴۷؛ تفسیر قرطبی، ج ۵، ص۳۷۴.</ref>. [[پیامبراکرم]]{{صل}} همراه با [[مجاهدان]] در تعقیب دشمن تا منطقه حمراء الاسد پیش رفت و [[مشرکان]] چون عزمِ [[استوار]] مسلمانان را دیدند، از [[جنگ]] منصرف شده، به [[مکه]] بازگشتند. <ref> مجمع البیان، ج ۲، ص۴۴۷ - ۴۴۸؛ البدایة و النهایه، ج ۴، ص۵۶ - ۵۷؛ غزوات الرسول، ص۱۵۹.</ref> در همین سال <ref>الطبقات، ج ۲، ص۵۵؛ سبل الهدی، ج ۶، ص۳۹.</ref> سریه ذات الرجیع رخ داد. هنگامی که [[پیامبر اکرم]]{{صل}} ۶ یا ۱۰ نفر از مسلمانان را به [[فرماندهی]] [[مرثد]] برای [[تبلیغ اسلام]] در میان [[قبایل]] [[عضد]] و قاره اعزام کرد، شماری از مشرکان با محاصره این افراد قصد دستگیریِ آنان و تحویل دادنشان به [[مشرکان مکه]] را داشتند که به [[مقاومت]] آن مسلمانان و وقوع جنگ و [[شهادت]] برخی از آنان انجامید. <ref> امتاع الاسماع، ج ۱، ص۱۸۵؛ غزوات الرسول، ص۴۵۶ - ۴۵۷.</ref> به گزارشی، آیه {{متن قرآن|وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ}}<ref>«و از مردم کسی است که در به دست آوردن خشنودی خداوند از جان می‌گذرد  و خداوند به بندگان مهربان است» سوره بقره، آیه ۲۰۷.</ref> در باره شهدای این سریه نازل شد؛<ref>تفسیر قرطبی، ج ۳، ص۲۱؛ روح المعانی، ج ۲، ص۹۶؛ الصحیح من سیرة النبی، ج ۷، ص۱۹۷.</ref> لیکن [[روایات]] فراوانی از [[شیعه]] و [[سنی]] [[نزول]] این آیه را درباره واقعه «لیلة الفراش» و خوابیدن [[حضرت علی]]{{ع}} در بستر [[پیامبر]] در آن حادثه می‌دانند. <ref>المیزان، ج ۲، ص۱۰۰؛ تفسیر ثعلبی، ج ۲، ص۱۲۶.</ref> مدتی پس از [[جنگ احد]] <ref>السیرة النبویه، ابن هشام، ج ۴، ص۱۰۲۷؛ تاریخ طبری، ج ۲، ص۴۰۴؛ السیرة النبویه، ابن کثیر، ج ۳، ص۱۴۵.</ref> یا [[جنگ بدر]] <ref>البدایة والنهایه، ج ۴، ص۸۵ - ۸۶؛ الصحیح من سیرة النبی، ج ۷، ص۲۶۹.</ref> که [[یهودیان بنی‌نضیر]] به [[پیمان‌شکنی]] و توطئه‌چینی برای [[ترور]] [[پیامبر]] <ref> التبیان، ج ۹، ص۵۵۹؛ الدر المنثور، ج ۶، ص۱۸۹.</ref> مبادرت کردند، [[مسلمانان]] [[دژ]] آنان را محاصره کردند و آنان مجبور به ترک [[سرزمین]] خود شدند. {{متن قرآن|هُوَ الَّذِي أَخْرَجَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ مِنْ دِيَارِهِمْ لِأَوَّلِ الْحَشْرِ مَا ظَنَنْتُمْ أَنْ يَخْرُجُوا وَظَنُّوا أَنَّهُمْ مَانِعَتُهُمْ حُصُونُهُمْ مِنَ اللَّهِ فَأَتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ حَيْثُ لَمْ يَحْتَسِبُوا وَقَذَفَ فِي قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ يُخْرِبُونَ بُيُوتَهُمْ بِأَيْدِيهِمْ وَأَيْدِي الْمُؤْمِنِينَ فَاعْتَبِرُوا يَا أُولِي الْأَبْصَارِ}}<ref>«اوست که کافران اهل کتاب  را از خانه‌هایشان در نخستین گردآوری بیرون راند (هر چند) شما گمان نمی‌کردید که بیرون روند و (خودشان) گمان می‌کردند که دژهایشان بازدارنده آنان در برابر خداوند است اما (اراده) خداوند از جایی که گمان نمی‌بردند بدیشان رسید و در دل‌هایشان هراس افکند؛ به دست خویش و به دست مؤمنان خانه‌های خویش را ویران می‌کردند؛ پس ای دیده‌وران پند بگیرید!» سوره حشر، آیه ۲.</ref> در این [[جنگ]] [[اموال]] و [[املاک]] [[بنی‌نضیر]] بدون [[خونریزی]] به دست [[لشکر اسلام]] افتاد. {{متن قرآن|وَمَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْهُمْ فَمَا أَوْجَفْتُمْ عَلَيْهِ مِنْ خَيْلٍ وَلَا رِكَابٍ وَلَكِنَّ اللَّهَ يُسَلِّطُ رُسُلَهُ عَلَى مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ}}<ref>«و آنچه خداوند به پیامبرش از (دارایی) آنان (به غنیمت) بازگرداند چیزی نبود که شما برای (به دست آوردن) آن، اسبان و شترانی دوانده باشید ولی خداوند پیامبرانش را بر هر کس بخواهد چیره می‌گرداند و خداوند بر هر کاری تواناست» سوره حشر، آیه ۶.</ref> [[غزوه]] دیگر، [[ذات‌الرقاع]] (یا غزوه نجد یا محاربه) <ref>سبل الهدی، ج ۵، ص۱۸۵؛ موسوعة التاریخ الاسلامی، ج ۲، ص۴۶۲.</ref> است که در سال چهارم،<ref> السیره‌النبویه، ابن هشام، ج ۳، ص۶۹۲؛ الصحیح من سیرة النبی، ج ۸، ص۲۷۴.</ref> پنجم یا هفتم [[هجری]] <ref>تاریخ طبری، ج ۲، ص۲۲۶ - ۲۲۷؛ الصحیح من سیرة النبی، ج ۸، ص۲۷۵.</ref> و به [[هدف]] مقابله با [[قبایل]] [[بنی‌ثعلبه]] و [[بنی‌غطفان]] صورت گرفت که برای تهاجم به [[مدینه]] گرد آمده بودند؛ ولی قبایل مذکور گریختند و با مسلمانان روبه‌رو نشدند و پیامبر و لشکر اسلام با [[غنایم]] بسیار به مدینه بازگشتند. <ref>البدایة و النهایه، ابن هشام، ج ۴، ص۹۴ - ۹۶؛ شیوه فرماندهی پیامبر، ص۱۹۳ - ۱۹۴.</ref> [[آیه]] {{متن قرآن|وَإِذَا كُنْتَ فِيهِمْ فَأَقَمْتَ لَهُمُ الصَّلَاةَ فَلْتَقُمْ طَائِفَةٌ مِنْهُمْ مَعَكَ وَلْيَأْخُذُوا أَسْلِحَتَهُمْ فَإِذَا سَجَدُوا فَلْيَكُونُوا مِنْ وَرَائِكُمْ وَلْتَأْتِ طَائِفَةٌ أُخْرَى لَمْ يُصَلُّوا فَلْيُصَلُّوا مَعَكَ وَلْيَأْخُذُوا حِذْرَهُمْ وَأَسْلِحَتَهُمْ وَدَّ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْ تَغْفُلُونَ عَنْ أَسْلِحَتِكُمْ وَأَمْتِعَتِكُمْ فَيَمِيلُونَ عَلَيْكُمْ مَيْلَةً وَاحِدَةً وَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ إِنْ كَانَ بِكُمْ أَذًى مِنْ مَطَرٍ أَوْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَنْ تَضَعُوا أَسْلِحَتَكُمْ وَخُذُوا حِذْرَكُمْ إِنَّ اللَّهَ أَعَدَّ لِلْكَافِرِينَ عَذَابًا مُهِينًا}}<ref>«و (به هنگام خطر) چون در میان ایشان بودی و برای آنان نماز برپا داشتی باید گروهی از ایشان با تو (به نماز) ایستند و جنگ‌افزارهایشان را (نیز) با خود بردارند و چون به سجده روند (و رکعت دیگر را فرادی تمام کنند) باید پس شما بایستند و پس از آن دسته دیگری که نماز نخوانده‌اند با تو نماز بگزارند و (اینان نیز) باید آمادگی (خود را حفظ کنند) و جنگ‌افزارهای خودشان را با خود بردارند؛ کافران دوست می‌دارند که شما از جنگ‌افزارها و بار و بنه خویش غفلت ورزید و آنان با یک تاخت بر شما بتازند؛ و اگر از باران در سختی باشید با بیمار شوید، گناهی بر شما نیست که جنگ‌افزارها را با خود برندارید و (به هر روی) آمادگی‌تان را حفظ کنید؛ خداوند برای کافران عذابی خواری‌آفرین آماده کرده است» سوره نساء، آیه ۱۰۲.</ref> در این غزوه نازل شد و پیامبر و مسلمانان را به [[مراقبت]] از خود در برابر [[حمله]] غافلگیرانه [[دشمن]] [[مأمور]] کرد: {{متن قرآن|وَدَّ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْ تَغْفُلُونَ عَنْ أَسْلِحَتِكُمْ وَأَمْتِعَتِكُمْ فَيَمِيلُونَ عَلَيْكُمْ مَيْلَةً وَاحِدَةً}} (ذات‌الرقاع / غزوه) <ref>تفسیر قرطبی، ج ۵، ص۳۶۸؛ الدر المنثور، ج ۲، ص۲۱۲؛ تاریخ طبری، ج ۲، ص۲۲۷ - ۲۲۸.</ref> غزوه [[بنی‌المصطلق]] یا مُرَیْسیع از دیگر جنگ‌های مسلمانان بود که در سال پنجم <ref>مجمع‌البیان، ج ۲، ص۳۸۴؛ البدایة والنهایه، ج ۳، ص۲۹۶؛ تاریخ الاسلام، ج ۲، ص۲۵۸.</ref> یا [[ششم هجری]] <ref>تاریخ طبری، ج ۲، ص۲۵۴؛ البدایة والنهایه، ج ۴، ص۱۷۸.</ref> به هدف سرکوبی [[قبیله]] بنی‌المصطلق که خود را آماده [[هجوم]] به مدینه کرده بودند رخ داد. <ref>تاریخ طبری، ج ۲، ص۲۶۰؛ البدایة والنهایه، ج ۴، ص۱۷۸.</ref> این جنگ با کشته شدن شماری از مردان بنی‌المصطلق و [[اسارت]] [[زنان]] و [[فرزندان]] آنان و دستیابی به [[غنایم]] بسیار پایان یافت. <ref>الکامل، ج ۲، ص۱۹۲؛ البدایة والنهایه، ج ۴، ص۱۷۸.</ref> به نظر [[مفسران]]، [[سوره منافقون]] در این [[جنگ]] نازل شده است. <ref>تفسیر قمی، ج ۲، ص۳۶۸؛ المحرر الوجیز، ج ۵، ص۳۱۱؛ زاد المسیر، ج ۸، ص۲۶.</ref> برخی مفسران [[آیه]] {{متن قرآن|لَنْ يَضُرُّوكُمْ إِلَّا أَذًى وَإِنْ يُقَاتِلُوكُمْ يُوَلُّوكُمُ الْأَدْبَارَ ثُمَّ لَا يُنْصَرُونَ}}<ref>«هرگز جز آزاری (اندک) زیانی به شما نمی‌رسانند و اگر با شما به جنگ برخیزند پشت به شما خواهند کرد سپس یاری نخواهند شد» سوره آل عمران، آیه ۱۱۱.</ref> را [[خبر غیبی]] [[قرآن]] دانسته‌اند؛ زیرا در آن از فرار [[کافران]] در صورت جنگ با [[مسلمانان]] [[سخن]] به میان آمده <ref>مجمع البیان، ج ۲، ص۳۶۵؛ روض الجنان، ج ۵، ص۱۶؛ فتح القدیر، ج ۱، ص۳۷۲.</ref> که از جمله همین [[قبیله]] بوده است.

نسخهٔ ‏۱۵ دسامبر ۲۰۲۱، ساعت ۱۴:۴۵

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث جنگ است. "جنگ" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

جنگ به معنای پیکار، کارزار، ستیزه[۱] و در اصطلاح به معنای تبدیل شدن کشمکش دایمی بین کشورها به ستیزه‌ای خشونت بار و خونین[۲] است. مقصود ما از جنگ، مطلق پیکار و درگیری خشونت‌بار بین دو گروه است و چنانچه یکی از این دو گروه، خداپرست و هدفش مقدّس باشد، پیکارش جهاد است که در جایگاه خود بحث می‌شود. در این مدخل از واژه «حرب»، «قتال» و مشتقّات آنها استفاده شده است[۳].

مقدمه

جنگ در لغت به معنای جدال، کارزار، ستیز و پیکار است [۴] و غالباً بر درگیری و نزاع میان دو گروه اطلاق می‌شود که هریک سعی در مغلوب ساختن و از بین بردن دیگری دارد. [۵] این دو گروه گاه دو خانواده یا دو قبیله یا پیروان دو مذهب یا چند ملت‌اند. [۶]

به نظر برخی جنگ عبارت است از درگیری مسلحانه میان دو کشور یا بیشتر به سبب عوامل سیاسی، اقتصادی یا اختلافات درباره تملک برخی سرزمین‌ها. [۷] برخی برآن‌اند که در جنگ ۴ ویژگی باید باشد:

  1. دست‌کم دو گروه متخاصم وجود داشته باشند.
  2. حداقل یکی از آنها نیروی مسلح به کار بَرَد.
  3. منازعه و برخورد طولانی‌مدت میان آنان جریان داشته باشد.
  4. هردو گروه، سازمان‌یافته باشند. [۸]

جنگ گاه با ابزاری جز سلاح جنگی صورت می‌گیرد که بر حسب ماهیت آن به انواع جنگ روانی، جنگ تبلیغاتی، جنگ اقتصادی و جز اینها... قسمت می‌گردد. [۹] جهاد نیز نوعی کارزار با دشمن است؛ ولی صرفا به درگیری با کافران [۱۰] یا بر هر کوشش و مبارزه با جان و مال در راه خدا و برای تحقق اهداف الهی اطلاق می‌گردد. [۱۱]

در قرآن کریم از جنگ با واژه‌ها و تعبیرهایی گوناگون یاد شده است؛ از جمله:

  1. «حرب» که بیشتر موارد کاربرد آن در قرآن به معنای جنگ است؛ مانند: ﴿كُلَّمَا أَوْقَدُوا نَارًا لِلْحَرْبِ﴾[۱۲]، ﴿فَإِمَّا تَثْقَفَنَّهُمْ فِي الْحَرْبِ فَشَرِّدْ بِهِمْ مَنْ خَلْفَهُمْ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ﴾[۱۳]، ﴿فَإِذَا لَقِيتُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقَابِ حَتَّى إِذَا أَثْخَنْتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثَاقَ فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ وَإِمَّا فِدَاءً حَتَّى تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزَارَهَا ذَلِكَ وَلَوْ يَشَاءُ اللَّهُ لَانْتَصَرَ مِنْهُمْ وَلَكِنْ لِيَبْلُوَ بَعْضَكُمْ بِبَعْضٍ وَالَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَلَنْ يُضِلَّ أَعْمَالَهُمْ﴾[۱۴].[۱۵]؛ همچنین گاهی درباره جنگ با خداوند به کار رفته است؛ مانند ﴿فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ﴾[۱۶]، ﴿إِنَّمَا جَزَاءُ الَّذِينَ يُحَارِبُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَيَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَسَادًا أَنْ يُقَتَّلُوا أَوْ يُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَيْدِيهِمْ وَأَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلَافٍ أَوْ يُنْفَوْا مِنَ الْأَرْضِ ذَلِكَ لَهُمْ خِزْيٌ فِي الدُّنْيَا وَلَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌ﴾[۱۷]، ﴿وَالَّذِينَ اتَّخَذُوا مَسْجِدًا ضِرَارًا وَكُفْرًا وَتَفْرِيقًا بَيْنَ الْمُؤْمِنِينَ وَإِرْصَادًا لِمَنْ حَارَبَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ وَلَيَحْلِفُنَّ إِنْ أَرَدْنَا إِلَّا الْحُسْنَى وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ﴾[۱۸].
  2. «قتال» که به معنای از میان بردن حیات و کشتن یکدیگر است [۱۹] و با مشتقات آن در قرآن فراوان به کار رفته و در برخی آیات مراد از آن جنگ است؛ مانند ﴿الَّذِينَ آمَنُوا يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالَّذِينَ كَفَرُوا يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ الطَّاغُوتِ فَقَاتِلُوا أَوْلِيَاءَ الشَّيْطَانِ إِنَّ كَيْدَ الشَّيْطَانِ كَانَ ضَعِيفًا﴾[۲۰]، ﴿وَكَأَيِّنْ مِنْ نَبِيٍّ قَاتَلَ مَعَهُ رِبِّيُّونَ كَثِيرٌ فَمَا وَهَنُوا لِمَا أَصَابَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَمَا ضَعُفُوا وَمَا اسْتَكَانُوا وَاللَّهُ يُحِبُّ الصَّابِرِينَ﴾[۲۱]
  3. «بأس»، به معنای عذاب، مشقت و جنگ [۲۲] که در آیات متعدد به معنای جنگ آمده است؛ مانند ﴿لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَالْمَلَائِكَةِ وَالْكِتَابِ وَالنَّبِيِّينَ وَآتَى الْمَالَ عَلَى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَالسَّائِلِينَ وَفِي الرِّقَابِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُوا وَالصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ وَحِينَ الْبَأْسِ أُولَئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ﴾[۲۳]، ﴿قَدْ يَعْلَمُ اللَّهُ الْمُعَوِّقِينَ مِنْكُمْ وَالْقَائِلِينَ لِإِخْوَانِهِمْ هَلُمَّ إِلَيْنَا وَلَا يَأْتُونَ الْبَأْسَ إِلَّا قَلِيلًا﴾[۲۴].[۲۵]
  4. «لقاء» به معنای روبه‌رو شدن و برخورد دو شی یا دو فرد یا گروه؛ مانند ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا لَقِيتُمْ فِئَةً فَاثْبُتُوا وَاذْكُرُوا اللَّهَ كَثِيرًا لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾[۲۶]، ﴿فَإِذَا لَقِيتُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقَابِ حَتَّى إِذَا أَثْخَنْتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثَاقَ فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ وَإِمَّا فِدَاءً حَتَّى تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزَارَهَا ذَلِكَ وَلَوْ يَشَاءُ اللَّهُ لَانْتَصَرَ مِنْهُمْ وَلَكِنْ لِيَبْلُوَ بَعْضَكُمْ بِبَعْضٍ وَالَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَلَنْ يُضِلَّ أَعْمَالَهُمْ﴾[۲۷][۲۸].

همچنین در برخی آیات با تعابیری از جنگاوران و جنگجویان یاد شده است؛ مانند ﴿فَلَمَّا فَصَلَ طَالُوتُ بِالْجُنُودِ قَالَ إِنَّ اللَّهَ مُبْتَلِيكُم بِنَهَرٍ فَمَن شَرِبَ مِنْهُ فَلَيْسَ مِنِّي وَمَن لَّمْ يَطْعَمْهُ فَإِنَّهُ مِنِّي إِلاَّ مَنِ اغْتَرَفَ غُرْفَةً بِيَدِهِ فَشَرِبُواْ مِنْهُ إِلاَّ قَلِيلاً مِّنْهُمْ فَلَمَّا جَاوَزَهُ هُوَ وَالَّذِينَ آمَنُواْ مَعَهُ قَالُواْ لاَ طَاقَةَ لَنَا الْيَوْمَ بِجَالُوتَ وَجُنُودِهِ قَالَ الَّذِينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُم مُّلاقُوا اللَّهِ كَم مِّن فِئَةٍ قَلِيلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً كَثِيرَةً بِإِذْنِ اللَّهِ وَاللَّهُ مَعَ الصَّابِرِينَ﴾[۲۹]، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ كَفَرُوا وَقَالُوا لِإِخْوَانِهِمْ إِذَا ضَرَبُوا فِي الْأَرْضِ أَوْ كَانُوا غُزًّى لَوْ كَانُوا عِنْدَنَا مَا مَاتُوا وَمَا قُتِلُوا لِيَجْعَلَ اللَّهُ ذَلِكَ حَسْرَةً فِي قُلُوبِهِمْ وَاللَّهُ يُحْيِي وَيُمِيتُ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ﴾[۳۰] و نیز گاه از ابزار و اسلحه جنگی یاد شده است؛ مانند سلاح: ﴿وَإِذَا كُنْتَ فِيهِمْ فَأَقَمْتَ لَهُمُ الصَّلَاةَ فَلْتَقُمْ طَائِفَةٌ مِنْهُمْ مَعَكَ وَلْيَأْخُذُوا أَسْلِحَتَهُمْ فَإِذَا سَجَدُوا فَلْيَكُونُوا مِنْ وَرَائِكُمْ وَلْتَأْتِ طَائِفَةٌ أُخْرَى لَمْ يُصَلُّوا فَلْيُصَلُّوا مَعَكَ وَلْيَأْخُذُوا حِذْرَهُمْ وَأَسْلِحَتَهُمْ وَدَّ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْ تَغْفُلُونَ عَنْ أَسْلِحَتِكُمْ وَأَمْتِعَتِكُمْ فَيَمِيلُونَ عَلَيْكُمْ مَيْلَةً وَاحِدَةً وَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ إِنْ كَانَ بِكُمْ أَذًى مِنْ مَطَرٍ أَوْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَنْ تَضَعُوا أَسْلِحَتَكُمْ وَخُذُوا حِذْرَكُمْ إِنَّ اللَّهَ أَعَدَّ لِلْكَافِرِينَ عَذَابًا مُهِينًا﴾[۳۱]، اسبان جنگی: ﴿وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَمِنْ رِبَاطِ الْخَيْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَعَدُوَّكُمْ وَآخَرِينَ مِنْ دُونِهِمْ لَا تَعْلَمُونَهُمُ اللَّهُ يَعْلَمُهُمْ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ شَيْءٍ فِي سَبِيلِ اللَّهِ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَأَنْتُمْ لَا تُظْلَمُونَ﴾[۳۲]، زره جنگی: ﴿وَعَلَّمْنَاهُ صَنْعَةَ لَبُوسٍ لَكُمْ لِتُحْصِنَكُمْ مِنْ بَأْسِكُمْ فَهَلْ أَنْتُمْ شَاكِرُونَ﴾[۳۳] و پایگاه جنگی: ﴿وَإِذْ غَدَوْتَ مِنْ أَهْلِكَ تُبَوِّئُ الْمُؤْمِنِينَ مَقَاعِدَ لِلْقِتَالِ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾[۳۴] در آیاتی دیگر به برخی فعالیت‌های جنگی اشاره شده است؛ مانند تهیه ادوات و تجهیز نیروی جنگی: ﴿وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَمِنْ رِبَاطِ الْخَيْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَعَدُوَّكُمْ وَآخَرِينَ مِنْ دُونِهِمْ لَا تَعْلَمُونَهُمُ اللَّهُ يَعْلَمُهُمْ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ شَيْءٍ فِي سَبِيلِ اللَّهِ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَأَنْتُمْ لَا تُظْلَمُونَ﴾[۳۵]، شمشیر زدن: ﴿فَإِذَا لَقِيتُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقَابِ حَتَّى إِذَا أَثْخَنْتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثَاقَ فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ وَإِمَّا فِدَاءً حَتَّى تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزَارَهَا ذَلِكَ وَلَوْ يَشَاءُ اللَّهُ لَانْتَصَرَ مِنْهُمْ وَلَكِنْ لِيَبْلُوَ بَعْضَكُمْ بِبَعْضٍ وَالَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَلَنْ يُضِلَّ أَعْمَالَهُمْ﴾[۳۶]، تیراندازی: ﴿فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ قَتَلَهُمْ وَمَا رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ وَلَكِنَّ اللَّهَ رَمَى وَلِيُبْلِيَ الْمُؤْمِنِينَ مِنْهُ بَلَاءً حَسَنًا إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾[۳۷]، محاصره کردن: ﴿فَإِذَا انْسَلَخَ الْأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ وَخُذُوهُمْ وَاحْصُرُوهُمْ وَاقْعُدُوا لَهُمْ كُلَّ مَرْصَدٍ فَإِنْ تَابُوا وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ فَخَلُّوا سَبِيلَهُمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾[۳۸] و در کمین دشمن نشستن: ﴿وَاقْعُدُوا لَهُمْ كُلَّ مَرْصَدٍ﴾ در این آیات به اقسام جنگ، پیشینه و موارد جنگ در امت‌های پیشین و امت اسلامی، آثار و پیامدهای جنگ، زمینه‌های پدید آمدن جنگ، شیوه‌ها و آداب جنگ و برخی احکام فقهی آن پرداخته شده است.

اقسام جنگ

جنگ به لحاظ چگونگی ابزار و شیوه جنگی به جنگ نظامی و غیر نظامی قسمت می‌شود. جنگ نظامی آن است که دو طرف درگیر از سلاح‌‌های نظامی و جنگی استفاده می‌کنند و بیشتر آیات قرآنیِ مربوط به جنگ به این نوع از جنگ اشاره دارند؛ مانند ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قَاتِلُوا الَّذِينَ يَلُونَكُمْ مِنَ الْكُفَّارِ وَلْيَجِدُوا فِيكُمْ غِلْظَةً وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ﴾[۳۹]، ﴿فَإِذَا لَقِيتُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقَابِ حَتَّى إِذَا أَثْخَنْتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثَاقَ فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ وَإِمَّا فِدَاءً حَتَّى تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزَارَهَا ذَلِكَ وَلَوْ يَشَاءُ اللَّهُ لَانْتَصَرَ مِنْهُمْ وَلَكِنْ لِيَبْلُوَ بَعْضَكُمْ بِبَعْضٍ وَالَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَلَنْ يُضِلَّ أَعْمَالَهُمْ﴾[۴۰] جنگ غیر نظامی نیز آن است که در آن از ابزار و ادوات نظامی برای مغلوب کردن دشمن استفاده نمی‌شود؛ مانند جنگ روانی که مراد از آن، فعالیت‌هایی در طول جنگ یا پیش یا پس از آن است که با هدف درهم شکستن اراده مقاومت در دشمن و تضعیف روحیه او صورت می‌گیرد [۴۱]؛ همچنین جنگ اقتصادی که در آن به هدف غلبه بر دشمن به تحریم یا محاصره اقتصادی اقدام می‌شود [۴۲] و نیز جنگ تبلیغاتی یا هجوم فرهنگی که با ابزار تبلیغات و فرهنگ و ترویج شبهات، دشمن تضعیف می‌شود. [۴۳]

گفته‌اند که آیه ﴿يَسْأَلُونَكَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرَامِ قِتَالٍ فِيهِ قُلْ قِتَالٌ فِيهِ كَبِيرٌ وَصَدٌّ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَكُفْرٌ بِهِ وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَإِخْرَاجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَكْبَرُ عِنْدَ اللَّهِ وَالْفِتْنَةُ أَكْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ وَلَا يَزَالُونَ يُقَاتِلُونَكُمْ حَتَّى يَرُدُّوكُمْ عَنْ دِينِكُمْ إِنِ اسْتَطَاعُوا وَمَنْ يَرْتَدِدْ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَيَمُتْ وَهُوَ كَافِرٌ فَأُولَئِكَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ وَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾[۴۴] که از جنگ پیوسته کافران با مسلمانان برای تغییر دادن دین آنان سخن به میان آورده، افزون بر جنگ نظامی شامل روش‌های جنگ غیر نظامی نیز می‌گردد. [۴۵] همچنین جنگ از جهت انگیزه و اهداف آن به جنگ مشروع (مباح) و نامشروع (حرام) قسمت می‌شود. [۴۶]جنگ مشروع آن است که با اهداف مشروع صورت گیرد مانند خونخواهی و تنبیه متجاوز [۴۷] و با شرایط خاصی واجب است؛ مانند جنگ با مشرکان و کافرانِ محارب: ﴿إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهِ اثْنَا عَشَرَ شَهْرًا فِي كِتَابِ اللَّهِ يَوْمَ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ مِنْهَا أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ فَلَا تَظْلِمُوا فِيهِنَّ أَنْفُسَكُمْ وَقَاتِلُوا الْمُشْرِكِينَ كَافَّةً كَمَا يُقَاتِلُونَكُمْ كَافَّةً وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ﴾[۴۸]، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قَاتِلُوا الَّذِينَ يَلُونَكُمْ مِنَ الْكُفَّارِ وَلْيَجِدُوا فِيكُمْ غِلْظَةً وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ﴾[۴۹] یا با کسانی که با ما وارد جنگ می‌شوند ﴿أُذِنَ لِلَّذِينَ يُقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَإِنَّ اللَّهَ عَلَى نَصْرِهِمْ لَقَدِيرٌ﴾[۵۰]، جنگ برای حمایت از مظلومان ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالَّذِينَ آوَوْا وَنَصَرُوا أُولَئِكَ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَلَمْ يُهَاجِرُوا مَا لَكُمْ مِنْ وَلَايَتِهِمْ مِنْ شَيْءٍ حَتَّى يُهَاجِرُوا وَإِنِ اسْتَنْصَرُوكُمْ فِي الدِّينِ فَعَلَيْكُمُ النَّصْرُ إِلَّا عَلَى قَوْمٍ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُمْ مِيثَاقٌ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ﴾[۵۱]، جنگ با باغیان و سرکشان در برابر حکومت اسلامی: ﴿إِنَّ الَّذِينَ يُنَادُونَكَ مِنْ وَرَاءِ الْحُجُرَاتِ أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْقِلُونَ﴾[۵۲] و نیز جنگ با محاربان و فساد کنندگان در زمین. ﴿إِنَّمَا جَزَاءُ الَّذِينَ يُحَارِبُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَيَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَسَادًا أَنْ يُقَتَّلُوا أَوْ يُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَيْدِيهِمْ وَأَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلَافٍ أَوْ يُنْفَوْا مِنَ الْأَرْضِ ذَلِكَ لَهُمْ خِزْيٌ فِي الدُّنْيَا وَلَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌ﴾[۵۳] جنگ نامشروع جنگی است که برای دستیابی به اهداف مادی و به انگیزه‌های دنیوی مانند قدرت‌طلبی و انتقام صورت گیرد. [۵۴] آیات ﴿وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَكُمْ لَا تَسْفِكُونَ دِمَاءَكُمْ وَلَا تُخْرِجُونَ أَنْفُسَكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ ثُمَّ أَقْرَرْتُمْ وَأَنْتُمْ تَشْهَدُونَ﴾[۵۵]، ﴿ثُمَّ أَنْتُمْ هَؤُلَاءِ تَقْتُلُونَ أَنْفُسَكُمْ وَتُخْرِجُونَ فَرِيقًا مِنْكُمْ مِنْ دِيَارِهِمْ تَظَاهَرُونَ عَلَيْهِمْ بِالْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَإِنْ يَأْتُوكُمْ أُسَارَى تُفَادُوهُمْ وَهُوَ مُحَرَّمٌ عَلَيْكُمْ إِخْرَاجُهُمْ أَفَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْكِتَابِ وَتَكْفُرُونَ بِبَعْضٍ فَمَا جَزَاءُ مَنْ يَفْعَلُ ذَلِكَ مِنْكُمْ إِلَّا خِزْيٌ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ يُرَدُّونَ إِلَى أَشَدِّ الْعَذَابِ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ﴾[۵۶] که از پیمان خداوند از بنی‌اسرائیل مبنی بر ترک جنگ با یکدیگر سخن به میان آورده و آنان را به سبب جنگ با یکدیگر به شدت مذمت کرده‌اند، بر این موضوع دلالت دارند. آیه ﴿وَمِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ ائْذَنْ لِي وَلَا تَفْتِنِّي أَلَا فِي الْفِتْنَةِ سَقَطُوا وَإِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِيطَةٌ بِالْكَافِرِينَ﴾[۵۷] هم به مسلمانان فرمان داده که در صورت بروز جنگ میان مسلمانان آنان را به صلح وا دارند: ﴿وَإِنْ طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا﴾[۵۸]. از آیه ﴿إِنَّمَا جَزَاءُ الَّذِينَ يُحَارِبُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَيَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَسَادًا أَنْ يُقَتَّلُوا أَوْ يُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَيْدِيهِمْ وَأَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلَافٍ أَوْ يُنْفَوْا مِنَ الْأَرْضِ ذَلِكَ لَهُمْ خِزْيٌ فِي الدُّنْيَا وَلَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌ﴾[۵۹] می‌توان دریافت که جنگ به هدف مخالفت با خدا و پیامبر الهی و رواج دادن فساد در زمین حرام است.

جنگ با کافران همپیمان با مسلمانان نیز جایز نیست: ﴿إِلَّا الَّذِينَ عَاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِكِينَ ثُمَّ لَمْ يَنْقُصُوكُمْ شَيْئًا وَلَمْ يُظَاهِرُوا عَلَيْكُمْ أَحَدًا فَأَتِمُّوا إِلَيْهِمْ عَهْدَهُمْ إِلَى مُدَّتِهِمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَّقِينَ﴾[۶۰]؛ نیز ﴿كَيْفَ يَكُونُ لِلْمُشْرِكِينَ عَهْدٌ عِنْدَ اللَّهِ وَعِنْدَ رَسُولِهِ إِلَّا الَّذِينَ عَاهَدْتُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ فَمَا اسْتَقَامُوا لَكُمْ فَاسْتَقِيمُوا لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَّقِينَ﴾[۶۱] جنگ کردن در مکان‌هایی خاص نیز حرام به شمار رفته است؛ از جمله در منطقه حرم مکّی حتی با کافران: ﴿وَاقْتُلُوهُمْ حَيْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَأَخْرِجُوهُمْ مِنْ حَيْثُ أَخْرَجُوكُمْ وَالْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ وَلَا تُقَاتِلُوهُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ حَتَّى يُقَاتِلُوكُمْ فِيهِ فَإِنْ قَاتَلُوكُمْ فَاقْتُلُوهُمْ كَذَلِكَ جَزَاءُ الْكَافِرِينَ﴾[۶۲].[۶۳] البته اگر دشمن در این مکان با مسلمانان بجنگد مقابله با آنان جایز خواهد بود[۶۴] البته برخی فقها برآن‌اند که این آیه با آیات دیگر از جمله آیه ﴿وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّى لَا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَيَكُونَ الدِّينُ كُلُّهُ لِلَّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللَّهَ بِمَا يَعْمَلُونَ بَصِيرٌ﴾[۶۵] یا آیه ﴿فَإِذَا انْسَلَخَ الْأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ وَخُذُوهُمْ وَاحْصُرُوهُمْ وَاقْعُدُوا لَهُمْ كُلَّ مَرْصَدٍ فَإِنْ تَابُوا وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ فَخَلُّوا سَبِيلَهُمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾[۶۶] نسخ شده است؛[۶۷] همچنین در ماه‌های حرام (رجب، ذیقعده، ذیحجه و محرم) جنگ حرام است [۶۸] ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُحِلُّوا شَعَائِرَ اللَّهِ وَلَا الشَّهْرَ الْحَرَامَ وَلَا الْهَدْيَ وَلَا الْقَلَائِدَ وَلَا آمِّينَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنْ رَبِّهِمْ وَرِضْوَانًا وَإِذَا حَلَلْتُمْ فَاصْطَادُوا وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَنْ صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَنْ تَعْتَدُوا وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾[۶۹]، ﴿فَإِذَا انْسَلَخَ الْأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ وَخُذُوهُمْ وَاحْصُرُوهُمْ وَاقْعُدُوا لَهُمْ كُلَّ مَرْصَدٍ فَإِنْ تَابُوا وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ فَخَلُّوا سَبِيلَهُمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾[۷۰]، ﴿إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهِ اثْنَا عَشَرَ شَهْرًا فِي كِتَابِ اللَّهِ يَوْمَ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ مِنْهَا أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ فَلَا تَظْلِمُوا فِيهِنَّ أَنْفُسَكُمْ وَقَاتِلُوا الْمُشْرِكِينَ كَافَّةً كَمَا يُقَاتِلُونَكُمْ كَافَّةً وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ﴾[۷۱]؛ اما در صورتی که دشمن در این ماه‌ها جنگ را آغاز کند جنگ با او جایز خواهد بود: ﴿الشَّهْرُ الْحَرَامُ بِالشَّهْرِ الْحَرَامِ وَالْحُرُمَاتُ قِصَاصٌ فَمَنِ اعْتَدَى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَى عَلَيْكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ﴾[۷۲][۷۳]

برخی از فقهای اهل سنت برآن‌اند که حرمت جنگ در ماه‌های حرام با نزول آیات قتال مانند آیه ﴿فَإِذَا انْسَلَخَ الْأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ وَخُذُوهُمْ وَاحْصُرُوهُمْ وَاقْعُدُوا لَهُمْ كُلَّ مَرْصَدٍ فَإِنْ تَابُوا وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ فَخَلُّوا سَبِيلَهُمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾[۷۴] نسخ شده است، از این‌رو، جنگ ابتدایی نیز در این ماه‌ها جایز است. [۷۵] آیه ﴿الَّذِينَ آمَنُوا يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالَّذِينَ كَفَرُوا يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ الطَّاغُوتِ فَقَاتِلُوا أَوْلِيَاءَ الشَّيْطَانِ إِنَّ كَيْدَ الشَّيْطَانِ كَانَ ضَعِيفًا﴾[۷۶] می‌تواند به دو نوع جنگ مباح و حرام اشاره داشته باشد[۷۷]

در برخی آیات قرآن از جنگ با خدا یاد شده است؛ از جمله آیه ﴿ادْعُوهُمْ لِآبَائِهِمْ هُوَ أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ فَإِنْ لَمْ تَعْلَمُوا آبَاءَهُمْ فَإِخْوَانُكُمْ فِي الدِّينِ وَمَوَالِيكُمْ وَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ فِيمَا أَخْطَأْتُمْ بِهِ وَلَكِنْ مَا تَعَمَّدَتْ قُلُوبُكُمْ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِيمًا﴾[۷۸] که از محاربه برخی انسان‌ها با خدا و فرستاده او یاد کرده و کیفر چنین جنگی را کشته شدن و تبعید دانسته است. برخی مراد از جنگ با خدا را در این آیه، مخالفت با اوامر الهی و هتک حریم خداوند دانسته‌اند. [۷۹] برخی دیگر، مراد از آن را جنگ با اولیای الهی شمرده‌اند [۸۰] که به سبب مقام والای آنان نزد خداوند، جنگ با خداوند به شمار رفته است. [۸۱] در آیه‌ای دیگر، رباخواری اعلان جنگ با خدا و رسول شمرده شده است: ﴿فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِنْ تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُءُوسُ أَمْوَالِكُمْ لَا تَظْلِمُونَ وَلَا تُظْلَمُونَ﴾[۸۲] برخی مراد از جنگ را در این آیه دشمنی و مخالفت با دستورات خدا و رسول دانسته [۸۳] و تعبیر آیه را نوعی مبالغه در تهدید شمرده‌اند؛[۸۴] ولی برخی مراد از آن را جنگ حقیقی دانسته و بر آن‌اند که این آیه به پیامبر و مسلمانان اجازه جنگ با رباخواران را داده است. [۸۵] البته به نظر برخی این حکم مربوط به رباخوارانی است که ربا را حلال بشمارند [۸۶] چنان‌که در برخی احادیث نیز کشتن چنین افرادی جایز شمرده شده است. [۸۷] برخی نیز اصرار بر رباخواری را مصداق آیه دانسته‌اند. [۸۸] در این مقاله عمدتا به جنگ نظامی و به اختصار به جنگ روانی پرداخته می‌شود.

پیشینه جنگ

جنگ و نزاع در میان افراد و اقوام بشر و دیگر موجودات پیشینه‌ای طولانی دارد؛ به گونه‌ای که بر اساس برخی آیات، سابقه آن حتی به پیش از خلقت بشر باز می‌گردد. از جمله این آیات آیه ﴿وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً قَالُوا أَتَجْعَلُ فِيهَا مَنْ يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ﴾[۸۹] است که به موجب آن فرشتگان درباره لیاقت انسان برای خلافت الهی به سبب جنگ و خونریزی او در زمین اظهار تردید کردند. برخی مراد آیه را خونریزی‌های آدمیان دانسته‌اند که خداوند قبلاً ملائکه را از آن آگاه کرده بود؛[۹۰] اما بسیاری برآن‌اند که آیه به خونریزی‌های جنیان پیش از خلقت بشر در روی زمین اشاره دارد. [۹۱] این تفسیر در احادیث هم آمده است. [۹۲] افزون بر این، پس از خلقت در میان انسان‌ها نیز جنگ‌های فراوانی رخ داده که گاهی بر حق و برای تحقق اهداف الهی بوده است: ﴿وَكَأَيِّنْ مِنْ نَبِيٍّ قَاتَلَ مَعَهُ رِبِّيُّونَ كَثِيرٌ فَمَا وَهَنُوا لِمَا أَصَابَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَمَا ضَعُفُوا وَمَا اسْتَكَانُوا وَاللَّهُ يُحِبُّ الصَّابِرِينَ﴾[۹۳] و گاهی باطل و برای تحقق اهداف نفسانی: ﴿الَّذِينَ آمَنُوا يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالَّذِينَ كَفَرُوا يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ الطَّاغُوتِ فَقَاتِلُوا أَوْلِيَاءَ الشَّيْطَانِ إِنَّ كَيْدَ الشَّيْطَانِ كَانَ ضَعِيفًا﴾[۹۴]

جنگ در امت‌های پیشین

از جمله مصادیق جنگ در امت‌های گذشته ماجرای یأجوج و مأجوج است که به قتل و غارت افراد در سرزمین‌های دیگر می‌پرداختند. [۹۵] گروهی از مردم برای پیشگیری از رویارویی با آنان،[۹۶] از ذوالقرنین خواستند که راه ورود آنان به سرزمینشان را مسدود کند: ﴿قَالُوا يَا ذَا الْقَرْنَيْنِ إِنَّ يَأْجُوجَ وَمَأْجُوجَ مُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ فَهَلْ نَجْعَلُ لَكَ خَرْجًا عَلَى أَنْ تَجْعَلَ بَيْنَنَا وَبَيْنَهُمْ سَدًّا﴾[۹۷] (یأجوج و مأجوج) لشکرکشی فرعون برای جنگ با حضرت موسی و پیروانش در آیات متعدد مطرح شده است: ﴿فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ بِجُنُودِهِ فَغَشِيَهُمْ مِنَ الْيَمِّ مَا غَشِيَهُمْ﴾[۹۸]، ﴿وَجَاوَزْنَا بِبَنِي إِسْرَائِيلَ الْبَحْرَ فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ وَجُنُودُهُ بَغْيًا وَعَدْوًا حَتَّى إِذَا أَدْرَكَهُ الْغَرَقُ قَالَ آمَنْتُ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا الَّذِي آمَنَتْ بِهِ بَنُو إِسْرَائِيلَ وَأَنَا مِنَ الْمُسْلِمِينَ﴾[۹۹]؛ ولی فرعون و لشکریانش قبل از دستیابی به موسی و بروز جنگ دچار عذاب الهی شده، در دریا غرق شدند: ﴿فَأَخَذْنَاهُ وَجُنُودَهُ فَنَبَذْنَاهُمْ فِي الْيَمِّ فَانْظُرْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الظَّالِمِينَ﴾[۱۰۰]، ﴿فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ بِجُنُودِهِ فَغَشِيَهُمْ مِنَ الْيَمِّ مَا غَشِيَهُمْ﴾[۱۰۱]، ﴿فَأَخَذْنَاهُ وَجُنُودَهُ فَنَبَذْنَاهُمْ فِي الْيَمِّ وَهُوَ مُلِيمٌ﴾[۱۰۲] حضرت موسی و یارانش پس از نجات از فرعون و عبور از نیل، مأمور به جنگ با عمالقه [۱۰۳] برای پس گرفتن سرزمین مقدس شدند: ﴿يَا قَوْمِ ادْخُلُوا الْأَرْضَ الْمُقَدَّسَةَ الَّتِي كَتَبَ اللَّهُ لَكُمْ وَلَا تَرْتَدُّوا عَلَى أَدْبَارِكُمْ فَتَنْقَلِبُوا خَاسِرِينَ﴾[۱۰۴] در منابع تفسیری، این سرزمین مقدس شامل دمشق، فلسطین، اردن، شام، طور یا اریحا [۱۰۵] و شمار لشکریان حضرت موسی در این جنگ حدود ۶۰۰۰۰۰ نفر ذکر شده که تنها ۴۰۰۰۰ به آن حضرت وفادار ماندند. ﴿قَالُوا يَا مُوسَى إِنَّ فِيهَا قَوْمًا جَبَّارِينَ وَإِنَّا لَنْ نَدْخُلَهَا حَتَّى يَخْرُجُوا مِنْهَا فَإِنْ يَخْرُجُوا مِنْهَا فَإِنَّا دَاخِلُونَ﴾[۱۰۶].[۱۰۷] متمردان به آن حضرت گفتند که تو و خدایت بروید و بجنگید: ﴿قَالُوا يَا مُوسَى إِنَّا لَنْ نَدْخُلَهَا أَبَدًا مَا دَامُوا فِيهَا فَاذْهَبْ أَنْتَ وَرَبُّكَ فَقَاتِلَا إِنَّا هَاهُنَا قَاعِدُونَ﴾[۱۰۸]، ﴿ أَلَمْ تَرَ إِلَى الْمَلإِ مِن بَنِي إِسْرَائِيلَ مِن بَعْدِ مُوسَى إِذْ قَالُواْ لِنَبِيٍّ لَّهُمُ ابْعَثْ لَنَا مَلِكًا نُّقَاتِلْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ قَالَ هَلْ عَسَيْتُمْ إِن كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتَالُ أَلاَّ تُقَاتِلُواْ قَالُواْ وَمَا لَنَا أَلاَّ نُقَاتِلَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَقَدْ أُخْرِجْنَا مِن دِيَارِنَا وَأَبْنَائِنَا فَلَمَّا كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقِتَالُ تَوَلَّوْا إِلاَّ قَلِيلاً مِّنْهُمْ وَاللَّهُ عَلِيمٌ بِالظَّالِمِينَ وَقَالَ لَهُمْ نَبِيُّهُمْ إِنَّ اللَّهَ قَدْ بَعَثَ لَكُمْ طَالُوتَ مَلِكًا قَالُواْ أَنَّى يَكُونُ لَهُ الْمُلْكُ عَلَيْنَا وَنَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْكِ مِنْهُ وَلَمْ يُؤْتَ سَعَةً مِّنَ الْمَالِ قَالَ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَاهُ عَلَيْكُمْ وَزَادَهُ بَسْطَةً فِي الْعِلْمِ وَالْجِسْمِ وَاللَّهُ يُؤْتِي مُلْكَهُ مَن يَشَاء وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ وَقَالَ لَهُمْ نَبِيُّهُمْ إِنَّ آيَةَ مُلْكِهِ أَن يَأْتِيَكُمُ التَّابُوتُ فِيهِ سَكِينَةٌ مِّن رَّبِّكُمْ وَبَقِيَّةٌ مِّمَّا تَرَكَ آلُ مُوسَى وَآلُ هَارُونَ تَحْمِلُهُ الْمَلائِكَةُ إِنَّ فِي ذَلِكَ لآيَةً لَّكُمْ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ فَلَمَّا فَصَلَ طَالُوتُ بِالْجُنُودِ قَالَ إِنَّ اللَّهَ مُبْتَلِيكُم بِنَهَرٍ فَمَن شَرِبَ مِنْهُ فَلَيْسَ مِنِّي وَمَن لَّمْ يَطْعَمْهُ فَإِنَّهُ مِنِّي إِلاَّ مَنِ اغْتَرَفَ غُرْفَةً بِيَدِهِ فَشَرِبُواْ مِنْهُ إِلاَّ قَلِيلاً مِّنْهُمْ فَلَمَّا جَاوَزَهُ هُوَ وَالَّذِينَ آمَنُواْ مَعَهُ قَالُواْ لاَ طَاقَةَ لَنَا الْيَوْمَ بِجَالُوتَ وَجُنُودِهِ قَالَ الَّذِينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُم مُّلاقُوا اللَّهِ كَم مِّن فِئَةٍ قَلِيلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً كَثِيرَةً بِإِذْنِ اللَّهِ وَاللَّهُ مَعَ الصَّابِرِينَ وَلَمَّا بَرَزُواْ لِجَالُوتَ وَجُنُودِهِ قَالُواْ رَبَّنَا أَفْرِغْ عَلَيْنَا صَبْرًا وَثَبِّتْ أَقْدَامَنَا وَانصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ﴾[۱۰۹] نیز از سرگذشت گروهی از آوارگان بنی‌اسرائیل یاد شده که برای جنگ با غاصبان سرزمین خود از پیامبرشان فرمانده خواستند: ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الْمَلَإِ مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ مِنْ بَعْدِ مُوسَى إِذْ قَالُوا لِنَبِيٍّ لَهُمُ ابْعَثْ لَنَا مَلِكًا نُقَاتِلْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ قَالَ هَلْ عَسَيْتُمْ إِنْ كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتَالُ أَلَّا تُقَاتِلُوا قَالُوا وَمَا لَنَا أَلَّا نُقَاتِلَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَقَدْ أُخْرِجْنَا مِنْ دِيَارِنَا وَأَبْنَائِنَا فَلَمَّا كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقِتَالُ تَوَلَّوْا إِلَّا قَلِيلًا مِنْهُمْ وَاللَّهُ عَلِيمٌ بِالظَّالِمِينَ﴾[۱۱۰] مفسران نام این پیامبر را یوشع، شمعون یا اشموئیل [۱۱۱] و غاصب سرزمین بنی‌اسرائیل را جالوت [۱۱۲] دانسته‌اند. پس از تعیین فرمانده، بیشتر افراد از کارزار با جالوت خودداری کردند ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الْمَلَإِ مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ مِنْ بَعْدِ مُوسَى إِذْ قَالُوا لِنَبِيٍّ لَهُمُ ابْعَثْ لَنَا مَلِكًا نُقَاتِلْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ قَالَ هَلْ عَسَيْتُمْ إِنْ كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتَالُ أَلَّا تُقَاتِلُوا قَالُوا وَمَا لَنَا أَلَّا نُقَاتِلَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَقَدْ أُخْرِجْنَا مِنْ دِيَارِنَا وَأَبْنَائِنَا فَلَمَّا كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقِتَالُ تَوَلَّوْا إِلَّا قَلِيلًا مِنْهُمْ وَاللَّهُ عَلِيمٌ بِالظَّالِمِينَ﴾[۱۱۳]، ﴿وَقَالَ لَهُمْ نَبِيُّهُمْ إِنَّ اللَّهَ قَدْ بَعَثَ لَكُمْ طَالُوتَ مَلِكًا قَالُوا أَنَّى يَكُونُ لَهُ الْمُلْكُ عَلَيْنَا وَنَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْكِ مِنْهُ وَلَمْ يُؤْتَ سَعَةً مِنَ الْمَالِ قَالَ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَاهُ عَلَيْكُمْ وَزَادَهُ بَسْطَةً فِي الْعِلْمِ وَالْجِسْمِ وَاللَّهُ يُؤْتِي مُلْكَهُ مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ﴾[۱۱۴]؛ ولی اقلیت مانده با پایداری بر جالوت پیروز شدند و جالوت به دست داود کشته شد: ﴿فَهَزَمُوهُم بِإِذْنِ اللَّهِ وَقَتَلَ دَاوُدُ جَالُوتَ وَآتَاهُ اللَّهُ الْمُلْكَ وَالْحِكْمَةَ وَعَلَّمَهُ مِمَّا يَشَاء وَلَوْلاَ دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَّفَسَدَتِ الأَرْضُ وَلَكِنَّ اللَّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْعَالَمِينَ﴾[۱۱۵] (جالوت، طالوت) در آیه ﴿قَالُوا نَحْنُ أُوْلُوا قُوَّةٍ وَأُوْلُوا بَأْسٍ شَدِيدٍ وَالأَمْرُ إِلَيْكِ فَانظُرِي مَاذَا تَأْمُرِينَ﴾[۱۱۶] از آمادگی اشراف قوم سبأ برای جنگ با حضرت سلیمان یاد شده است. ولی ملکه سبأ با این استدلال که جنگ با پادشاهان مایه ویرانی‌هایی فراوان می‌شود، از جنگ با آن حضرت امتناع کرد ﴿قَالَتْ إِنَّ الْمُلُوكَ إِذَا دَخَلُوا قَرْيَةً أَفْسَدُوهَا وَجَعَلُوا أَعِزَّةَ أَهْلِهَا أَذِلَّةً وَكَذَلِكَ يَفْعَلُونَ﴾[۱۱۷] و با فرستادن هدیه‌ای برای سلیمان، منتظر عکس‌العمل او و در صدد ارزیابی قدرت و مُکنت او بر آمد ﴿وَإِنِّي مُرْسِلَةٌ إِلَيْهِمْ بِهَدِيَّةٍ فَنَاظِرَةٌ بِمَ يَرْجِعُ الْمُرْسَلُونَ﴾[۱۱۸][۱۱۹]؛ ولی حضرت سلیمان با ارسال نامه‌ای آنان را به جنگی سخت تهدید کرد: ﴿ارْجِعْ إِلَيْهِمْ فَلَنَأْتِيَنَّهُمْ بِجُنُودٍ لَا قِبَلَ لَهُمْ بِهَا وَلَنُخْرِجَنَّهُمْ مِنْهَا أَذِلَّةً وَهُمْ صَاغِرُونَ﴾[۱۲۰] در آیاتی دیگر از فساد بنی‌اسرائیل در دو مرحله و مبتلا شدن آنان به دو جنگ بزرگ یاد شده است: ﴿ وَقَضَيْنَا إِلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ فِي الْكِتَابِ لَتُفْسِدُنَّ فِي الأَرْضِ مَرَّتَيْنِ وَلَتَعْلُنَّ عُلُوًّا كَبِيرًا فَإِذَا جَاءَ وَعْدُ أُولاهُمَا بَعَثْنَا عَلَيْكُمْ عِبَادًا لَّنَا أُولِي بَأْسٍ شَدِيدٍ فَجَاسُواْ خِلالَ الدِّيَارِ وَكَانَ وَعْدًا مَّفْعُولاً ثُمَّ رَدَدْنَا لَكُمُ الْكَرَّةَ عَلَيْهِمْ وَأَمْدَدْنَاكُم بِأَمْوَالٍ وَبَنِينَ وَجَعَلْنَاكُمْ أَكْثَرَ نَفِيرًا إِنْ أَحْسَنتُمْ أَحْسَنتُمْ لأَنفُسِكُمْ وَإِنْ أَسَأْتُمْ فَلَهَا فَإِذَا جَاءَ وَعْدُ الآخِرَةِ لِيَسُوؤُواْ وُجُوهَكُمْ وَلِيَدْخُلُواْ الْمَسْجِدَ كَمَا دَخَلُوهُ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَلِيُتَبِّرُواْ مَا عَلَوْا تَتْبِيرًا ﴾[۱۲۱] مفسران درباره این دو جنگ آرای متفاوتی دارند؛ برخی نخستین جنگ را جنگ بنی‌اسرائیل با سابور پادشاه ایران و دومین جنگ را با بخت النصر دانسته‌اند که در دو مرحله صورت گرفت. [۱۲۲] عده‌ای دیگر جنگ نخست را با بخت النصر پادشاه بابل و دومین جنگ را با اسپانیوس قیصر روم دانسته‌اند که در پی جنگ دوم، بیت‌المقدس ویران شد و بسیاری از بنی‌اسرائیل کشته شدند. [۱۲۳] شماری جنگ اول را رانده شدن یهود از جزیره‌العرب به دست پیامبر اکرم(ص) و جنگ دوم را جنگ دوم جهانی و اخراج یهودیان از آلمان دانسته‌اند. [۱۲۴] احتمال دیگر آن است که مراد از جنگ نخست هجوم مسلمانان به یهود و آزادسازی بخشی از بیت‌المقدس به دست اعراب است و جنگ دوم که در آینده واقع خواهد شد، جنگی است که در پی آن سرزمین فلسطین از یهودیان پاک می‌شود. [۱۲۵] در آیه ﴿ثُمَّ أَنْتُمْ هَؤُلَاءِ تَقْتُلُونَ أَنْفُسَكُمْ وَتُخْرِجُونَ فَرِيقًا مِنْكُمْ مِنْ دِيَارِهِمْ تَظَاهَرُونَ عَلَيْهِمْ بِالْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَإِنْ يَأْتُوكُمْ أُسَارَى تُفَادُوهُمْ وَهُوَ مُحَرَّمٌ عَلَيْكُمْ إِخْرَاجُهُمْ أَفَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْكِتَابِ وَتَكْفُرُونَ بِبَعْضٍ فَمَا جَزَاءُ مَنْ يَفْعَلُ ذَلِكَ مِنْكُمْ إِلَّا خِزْيٌ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ يُرَدُّونَ إِلَى أَشَدِّ الْعَذَابِ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ﴾[۱۲۶] از جنگ شماری از بنی‌اسرائیل با یکدیگر پیش از بعثت پیامبر اکرم(ص) یاد شده که به بیرون راندن همکیشان از سرزمین خود یا به اسیر گرفتن یکدیگر انجامید. در تفسیر این آیه گفته‌اند که هریک از دو گروه یهود بنی‌قریظه و بنی‌نضیر با یکی از طوایف مشرکان مدینه همپیمان بودند [۱۲۷] یا این دو گروه همپیمان یکی از طوایف مشرک و یهود بنی قینقاع همپیمان طایفه‌ای دیگر بودند. [۱۲۸] گاهی این قبایل یهودی با یکدیگر می‌جنگیدند [۱۲۹] و گاهی یهودیان با مشرکان به جنگ می‌پرداختند و به خود وعده پیروز شدن بر آنان را با آمدن پیامبر جدید می‌دادند: ﴿وَلَمَّا جَاءَهُمْ كِتَابٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُصَدِّقٌ لِمَا مَعَهُمْ وَكَانُوا مِنْ قَبْلُ يَسْتَفْتِحُونَ عَلَى الَّذِينَ كَفَرُوا فَلَمَّا جَاءَهُمْ مَا عَرَفُوا كَفَرُوا بِهِ فَلَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الْكَافِرِينَ﴾[۱۳۰].[۱۳۱] مراد از کافران را در این آیه تُبّع و فرزندانش [۱۳۲] یا قبیله غطفان [۱۳۳] یا اوس و خزرج [۱۳۴] دانسته‌اند.

جنگ در عصر جاهلیت

میان اعراب جاهلی نیز جنگ بسیار رایج بود [۱۳۵] و گاه به آن افتخار می‌کردند. [۱۳۶] رواج جنگ میان اعراب جاهلی از آیه ﴿أَوَلَمْ يَرَوْا أَنَّا جَعَلْنَا حَرَمًا آمِنًا وَيُتَخَطَّفُ النَّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ أَفَبِالْبَاطِلِ يُؤْمِنُونَ وَبِنِعْمَةِ اللَّهِ يَكْفُرُونَ﴾[۱۳۷] استفاده می‌شود که از وجود ناامنی و جنگ در اطراف مکه [۱۳۸] و امن بودن این شهر یاد کرده است. از جمله جنگ‌های اعراب جاهلی که قرآن صریحا به آن اشاره کرده، جنگ میان قبایل اوس و خزرج است: ﴿وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُوا وَاذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنْتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا وَكُنْتُمْ عَلَى شَفَا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَكُمْ مِنْهَا كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ﴾[۱۳۹]، ﴿وَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِهِمْ لَوْ أَنْفَقْتَ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا مَا أَلَّفْتَ بَيْنَ قُلُوبِهِمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ أَلَّفَ بَيْنَهُمْ إِنَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾[۱۴۰].[۱۴۱] برخی از وقوع ۱۳ جنگ میان این دو قبیله در مدت ۱۲۰ سال،[۱۴۲] گزارش داده‌اند، با این همه، آنان به تبعیت از آیین ابراهیم(ع) جنگ در ماه‌های حرام را روا نمی‌دانستند، چنان که این نکته را از ظاهر آیه ﴿يَسْأَلُونَكَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرَامِ قِتَالٍ فِيهِ قُلْ قِتَالٌ فِيهِ كَبِيرٌ وَصَدٌّ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَكُفْرٌ بِهِ وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَإِخْرَاجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَكْبَرُ عِنْدَ اللَّهِ وَالْفِتْنَةُ أَكْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ وَلَا يَزَالُونَ يُقَاتِلُونَكُمْ حَتَّى يَرُدُّوكُمْ عَنْ دِينِكُمْ إِنِ اسْتَطَاعُوا وَمَنْ يَرْتَدِدْ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَيَمُتْ وَهُوَ كَافِرٌ فَأُولَئِكَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ وَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾[۱۴۳] نیز می‌توان دریافت[۱۴۴]؛ زیرا پرسش از حرمت جنگ در این ماه‌ها را کافران مطرح کرده‌اند. [۱۴۵] کفار با آغاز شدن ماه‌های حرام ابزار جنگ را کنار می‌نهادند؛[۱۴۶] ولی گاه که منفعت آنان در جنگیدن در این ماه‌ها بود، ماه‌های حرام را تغییر می‌دادند که قرآن کریم آنان را به جهت این عمل به شدت نکوهیده است: ﴿إِنَّمَا النَّسِيءُ زِيَادَةٌ فِي الْكُفْرِ يُضَلُّ بِهِ الَّذِينَ كَفَرُوا يُحِلُّونَهُ عَامًا وَيُحَرِّمُونَهُ عَامًا لِيُوَاطِئُوا عِدَّةَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ فَيُحِلُّوا مَا حَرَّمَ اللَّهُ زُيِّنَ لَهُمْ سُوءُ أَعْمَالِهِمْ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾[۱۴۷].[۱۴۸] سوره فیل درباره هجوم لشکر ابرهه به مکه برای جنگ با مکیان و تخریب کعبه نازل شده است: ﴿أَلَمْ تَرَ كَيْفَ فَعَلَ رَبُّكَ بِأَصْحَابِ الْفِيلِ﴾[۱۴۹] گزارش شده که ابرهه با سپاهی ۶۰۰۰۰ نفره عازم مکه شد [۱۵۰] و مکیان چون توان رویارویی با وی را نداشتند، به کوه‌ها پناه بردند؛[۱۵۱] ولی خداوند با فرستادن گروه‌هایی از پرندگان آنان را نابود ساخت. مورخان زمان این رخداد را ۴۰ سال پیش از بعثت و در سال تولد پیامبراکرم(ص) دانسته‌اند. [۱۵۲] در آیاتی دیگر به وقوع دو جنگ میان امپراتوری ایران و روم اشاره و پیروزی ایرانیان در جنگ نخست و شکست آنان در جنگ دوم پیش بینی شده است: ﴿غُلِبَتِ الرُّومُ﴾[۱۵۳]، ﴿فِي أَدْنَى الْأَرْضِ وَهُمْ مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَيَغْلِبُونَ﴾[۱۵۴]، ﴿وَعْدَ اللَّهِ لَا يُخْلِفُ اللَّهُ وَعْدَهُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ﴾[۱۵۵] مراد از ﴿أَدْنَى الْأَرْضِ﴾ را منطقه شام [۱۵۶] یا نزدیک‌ترین سرزمین روم به جزیره‌العرب شمرده‌اند. [۱۵۷]شکست ایرانیان در جنگ دوم موجب شادمانی مؤمنان شد:﴿فِي أَدْنَى الْأَرْضِ وَهُمْ مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَيَغْلِبُونَ﴾[۱۵۸]، ﴿فِي بِضْعِ سِنِينَ لِلَّهِ الْأَمْرُ مِنْ قَبْلُ وَمِنْ بَعْدُ وَيَوْمَئِذٍ يَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ﴾[۱۵۹]

جنگ‌های پس از اسلام

پس از هجرت پیامبر اکرم(ص) به مدینه، جنگ‌های متعددی میان مسلمانان با قریش و دیگر معاندان رخ‌داد که آغازگر بیشتر آنها دشمنان اسلام بودند و نبرد مسلمانان، دفاعی بود. [۱۶۰] به جنگ‌هایی که در آنها پیامبر(ص) جنگاوران را همراهی می‌کرد، غَزْوه [۱۶۱] و به مأموریت‌هایی که در آنها گروهی به فرماندهی شخصی از جانب پیامبر اکرم(ص) برای جنگ با دشمن اعزام می‌شدند سَریّه گفته می‌شد. [۱۶۲] کمترین تعداد افراد سریه را ۵ و بیشترین آنها را ۴۰۰ نفر دانسته‌اند. [۱۶۳] برخی تعداد غزوه‌ها را ۱۸، ۱۹، ۲۷ [۱۶۴] تا و تعداد سریه‌ها را ۴۷ تا شمرده‌اند [۱۶۵] و برخی دیگر غزوه‌ها را ۲۶ و سریه‌ها را ۳۶ و برخی حدود ۷۰ مورد دانسته‌اند. [۱۶۶] نخستین سریه‌ای که در قرآن ذکر شده سریه عبدالله بن جحش است که وی همراه ۸ نفر از مهاجران برای کسب آگاهی از وضع قریش به جنوب مکه اعزام شدند و پس از روبه‌رو شدن با قافله‌ای از مشرکان، وارد جنگ شده، فرمانده آنان را کشتند و دو نفر را اسیر کردند. پس از این حادثه که در ماه حرام صورت گرفت، مشرکان مسلمانان را مذمت کردند و در نتیجه، آیه ﴿يَسْأَلُونَكَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرَامِ قِتَالٍ فِيهِ قُلْ قِتَالٌ فِيهِ كَبِيرٌ وَصَدٌّ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَكُفْرٌ بِهِ وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَإِخْرَاجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَكْبَرُ عِنْدَ اللَّهِ وَالْفِتْنَةُ أَكْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ وَلَا يَزَالُونَ يُقَاتِلُونَكُمْ حَتَّى يَرُدُّوكُمْ عَنْ دِينِكُمْ إِنِ اسْتَطَاعُوا وَمَنْ يَرْتَدِدْ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَيَمُتْ وَهُوَ كَافِرٌ فَأُولَئِكَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ وَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾[۱۶۷] نازل شد و ضمن نکوهش این کار، کفر و بیرون راندن مسلمانان را از دیار خود بدتر از آن برشمرد[۱۶۸]. از مهم‌ترین جنگ‌های مسلمانان با کفار قریش، جنگ بدر است که در سال دوم هجری در منطقه‌ای به همین نام رخ داد. [۱۶۹] شمار سپاه دشمن در این جنگ ۹۵۰ تا ۱۰۰۰ نفر [۱۷۰] و مسلمان ۳۱۳ تا ۳۱۹ نفر ذکر شده است. [۱۷۱] با وجود این، مسلمانان با نصرت الهی در این جنگ پیروز شدند: ﴿وَلَقَدْ نَصَرَكُمُ اللَّهُ بِبَدْرٍ وَأَنْتُمْ أَذِلَّةٌ فَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾[۱۷۲] در این جنگ ۱۴ نفر از مسلمانانشهید و از کفار، ۷۰ نفر کشته و ۷۰ نفر اسیر شدند. [۱۷۳] پس از جنگ بدر، یهود بنی‌قینقاع با آزار دادن زنی مسلمان و کشتن مردی مسلمان، پیمان خود را با مسلمانان شکستند،[۱۷۴] از این رو، آیه ﴿وَإِمَّا تَخَافَنَّ مِنْ قَوْمٍ خِيَانَةً فَانْبِذْ إِلَيْهِمْ عَلَى سَوَاءٍ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْخَائِنِينَ﴾[۱۷۵] نازل و پیامبر به شکستن پیمان خود با این گروه مأمور شد [۱۷۶].

بر پایه برخی نقل‌ها، آیه ﴿قُلْ لِلَّذِينَ كَفَرُوا سَتُغْلَبُونَ وَتُحْشَرُونَ إِلَى جَهَنَّمَ وَبِئْسَ الْمِهَادُ﴾[۱۷۷] که از شکست کافران در جنگ خبر داده، در این باره نازل شده است. [۱۷۸] پس از محاصره قلعه بنی‌قینقاع از جانب پیامبر(ص)، یهودیان آنجا تسلیم شدند و با انعقاد قراردادی مدینه را ترک کردند. [۱۷۹] جنگ احد کارزار دیگری بود که قریش یک سال پس از جنگ بدر (سال سوم هجری) [۱۸۰] با هدف گرفتن انتقام از شکست بدر بر مسلمانان تحمیل کردند. [۱۸۱] شمار لشکریان قریش در این جنگ ۲۰۰۰ تا ۵۰۰۰ [۱۸۲] و تعداد لشکر اسلام ۷۰۰ نفر [۱۸۳] نقل شده است. با تدبیر پیامبر درباره آرایش جنگی مسلمانان، آنان ابتدا پیروز شدند؛[۱۸۴] ولی بر اثر نافرمانی و غفلت شماری از آنان، مسلمانانشکست خوردند: ﴿وَلَقَدْ صَدَقَكُمُ اللَّهُ وَعْدَهُ إِذْ تَحُسُّونَهُمْ بِإِذْنِهِ حَتَّى إِذَا فَشِلْتُمْ وَتَنَازَعْتُمْ فِي الْأَمْرِ وَعَصَيْتُمْ مِنْ بَعْدِ مَا أَرَاكُمْ مَا تُحِبُّونَ مِنْكُمْ مَنْ يُرِيدُ الدُّنْيَا وَمِنْكُمْ مَنْ يُرِيدُ الْآخِرَةَ ثُمَّ صَرَفَكُمْ عَنْهُمْ لِيَبْتَلِيَكُمْ وَلَقَدْ عَفَا عَنْكُمْ وَاللَّهُ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ﴾[۱۸۵] [۱۸۶] در این جنگ حدود ۷۰ [۱۸۷] یا ۷۵ [۱۸۸] یا ۸۱ [۱۸۹] نفر از مسلمانان به شهادت رسیدند و از لشکر دشمن تنها ۱۸ نفر کشته شدند. [۱۹۰] پس از رهسپار شدن لشکر قریش به سوی مکه، آنان درصدد بازگشت به مدینه و نابود کردن مسلمانان برآمدند که آیه ﴿وَلَا تَهِنُوا فِي ابْتِغَاءِ الْقَوْمِ إِنْ تَكُونُوا تَأْلَمُونَ فَإِنَّهُمْ يَأْلَمُونَ كَمَا تَأْلَمُونَ وَتَرْجُونَ مِنَ اللَّهِ مَا لَا يَرْجُونَ وَكَانَ اللَّهُ عَلِيمًا حَكِيمًا﴾[۱۹۱] نازل شد و مسلمانان را به تعقیب دشمن فراخواند[۱۹۲]. پیامبراکرم(ص) همراه با مجاهدان در تعقیب دشمن تا منطقه حمراء الاسد پیش رفت و مشرکان چون عزمِ استوار مسلمانان را دیدند، از جنگ منصرف شده، به مکه بازگشتند. [۱۹۳] در همین سال [۱۹۴] سریه ذات الرجیع رخ داد. هنگامی که پیامبر اکرم(ص) ۶ یا ۱۰ نفر از مسلمانان را به فرماندهی مرثد برای تبلیغ اسلام در میان قبایل عضد و قاره اعزام کرد، شماری از مشرکان با محاصره این افراد قصد دستگیریِ آنان و تحویل دادنشان به مشرکان مکه را داشتند که به مقاومت آن مسلمانان و وقوع جنگ و شهادت برخی از آنان انجامید. [۱۹۵] به گزارشی، آیه ﴿وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ﴾[۱۹۶] در باره شهدای این سریه نازل شد؛[۱۹۷] لیکن روایات فراوانی از شیعه و سنی نزول این آیه را درباره واقعه «لیلة الفراش» و خوابیدن حضرت علی(ع) در بستر پیامبر در آن حادثه می‌دانند. [۱۹۸] مدتی پس از جنگ احد [۱۹۹] یا جنگ بدر [۲۰۰] که یهودیان بنی‌نضیر به پیمان‌شکنی و توطئه‌چینی برای ترور پیامبر [۲۰۱] مبادرت کردند، مسلمانان دژ آنان را محاصره کردند و آنان مجبور به ترک سرزمین خود شدند. ﴿هُوَ الَّذِي أَخْرَجَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ مِنْ دِيَارِهِمْ لِأَوَّلِ الْحَشْرِ مَا ظَنَنْتُمْ أَنْ يَخْرُجُوا وَظَنُّوا أَنَّهُمْ مَانِعَتُهُمْ حُصُونُهُمْ مِنَ اللَّهِ فَأَتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ حَيْثُ لَمْ يَحْتَسِبُوا وَقَذَفَ فِي قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ يُخْرِبُونَ بُيُوتَهُمْ بِأَيْدِيهِمْ وَأَيْدِي الْمُؤْمِنِينَ فَاعْتَبِرُوا يَا أُولِي الْأَبْصَارِ﴾[۲۰۲] در این جنگ اموال و املاک بنی‌نضیر بدون خونریزی به دست لشکر اسلام افتاد. ﴿وَمَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْهُمْ فَمَا أَوْجَفْتُمْ عَلَيْهِ مِنْ خَيْلٍ وَلَا رِكَابٍ وَلَكِنَّ اللَّهَ يُسَلِّطُ رُسُلَهُ عَلَى مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾[۲۰۳] غزوه دیگر، ذات‌الرقاع (یا غزوه نجد یا محاربه) [۲۰۴] است که در سال چهارم،[۲۰۵] پنجم یا هفتم هجری [۲۰۶] و به هدف مقابله با قبایل بنی‌ثعلبه و بنی‌غطفان صورت گرفت که برای تهاجم به مدینه گرد آمده بودند؛ ولی قبایل مذکور گریختند و با مسلمانان روبه‌رو نشدند و پیامبر و لشکر اسلام با غنایم بسیار به مدینه بازگشتند. [۲۰۷] آیه ﴿وَإِذَا كُنْتَ فِيهِمْ فَأَقَمْتَ لَهُمُ الصَّلَاةَ فَلْتَقُمْ طَائِفَةٌ مِنْهُمْ مَعَكَ وَلْيَأْخُذُوا أَسْلِحَتَهُمْ فَإِذَا سَجَدُوا فَلْيَكُونُوا مِنْ وَرَائِكُمْ وَلْتَأْتِ طَائِفَةٌ أُخْرَى لَمْ يُصَلُّوا فَلْيُصَلُّوا مَعَكَ وَلْيَأْخُذُوا حِذْرَهُمْ وَأَسْلِحَتَهُمْ وَدَّ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْ تَغْفُلُونَ عَنْ أَسْلِحَتِكُمْ وَأَمْتِعَتِكُمْ فَيَمِيلُونَ عَلَيْكُمْ مَيْلَةً وَاحِدَةً وَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ إِنْ كَانَ بِكُمْ أَذًى مِنْ مَطَرٍ أَوْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَنْ تَضَعُوا أَسْلِحَتَكُمْ وَخُذُوا حِذْرَكُمْ إِنَّ اللَّهَ أَعَدَّ لِلْكَافِرِينَ عَذَابًا مُهِينًا﴾[۲۰۸] در این غزوه نازل شد و پیامبر و مسلمانان را به مراقبت از خود در برابر حمله غافلگیرانه دشمن مأمور کرد: ﴿وَدَّ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْ تَغْفُلُونَ عَنْ أَسْلِحَتِكُمْ وَأَمْتِعَتِكُمْ فَيَمِيلُونَ عَلَيْكُمْ مَيْلَةً وَاحِدَةً﴾ (ذات‌الرقاع / غزوه) [۲۰۹] غزوه بنی‌المصطلق یا مُرَیْسیع از دیگر جنگ‌های مسلمانان بود که در سال پنجم [۲۱۰] یا ششم هجری [۲۱۱] به هدف سرکوبی قبیله بنی‌المصطلق که خود را آماده هجوم به مدینه کرده بودند رخ داد. [۲۱۲] این جنگ با کشته شدن شماری از مردان بنی‌المصطلق و اسارت زنان و فرزندان آنان و دستیابی به غنایم بسیار پایان یافت. [۲۱۳] به نظر مفسران، سوره منافقون در این جنگ نازل شده است. [۲۱۴] برخی مفسران آیه ﴿لَنْ يَضُرُّوكُمْ إِلَّا أَذًى وَإِنْ يُقَاتِلُوكُمْ يُوَلُّوكُمُ الْأَدْبَارَ ثُمَّ لَا يُنْصَرُونَ﴾[۲۱۵] را خبر غیبی قرآن دانسته‌اند؛ زیرا در آن از فرار کافران در صورت جنگ با مسلمانان سخن به میان آمده [۲۱۶] که از جمله همین قبیله بوده است.

دیگر غزوه بزرگ مسلمانان که در سال پنجم [۲۱۷] یا چهارم [۲۱۸] هجری رخ داد، جنگ احزاب یا خندق [۲۱۹] بود. در این جنگ چندین قبیله از مشرکان با اتحاد با یهودیان بنی‌قریظه و بنی‌نضیر [۲۲۰] از چند سو مدینه را محاصره کردند: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ جَاءَتْكُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ رِيحًا وَجُنُودًا لَمْ تَرَوْهَا وَكَانَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرًا﴾[۲۲۱]، ﴿إِذْ جَاءُوكُمْ مِنْ فَوْقِكُمْ وَمِنْ أَسْفَلَ مِنْكُمْ وَإِذْ زَاغَتِ الْأَبْصَارُ وَبَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَنَاجِرَ وَتَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَا﴾[۲۲۲] تعداد نیروهای دشمن در این جنگ ۱۰۰۰۰ تا ۲۴۰۰۰ [۲۲۳] و شمار مسلمانان ۷۰۰ [۲۲۴] تا ۳۰۰۰ نفر [۲۲۵] گزارش شده است. با این همه، به امداد الهی و ابتکار مسلمانان در حفر خندق و کشته شدن شماری از لشکریان قریش، از جمله عمرو بن عبدود، دشمن شکست خورد. [۲۲۶] چند روز پس از جنگ خندق، پیامبر(ص) قلعه بنی‌قریظه را به سبب پیمان‌شکنی آنها و پشتیبانی آنان از لشکر قریش محاصره کرد. [۲۲۷] یهودیان پس از ۲۵ یا ۳۰ روز مقاومت، تسلیم شدند [۲۲۸] و برپایه حکمیت سعد بن معاذ که خود نیز آن را پذیرفته بودند، مردان آنان کشته و زنانشان اسیر شدند و اموال و سرزمینشان به تصرف مسلمانان درآمد. آیات ﴿الَّذِينَ عَاهَدْتَ مِنْهُمْ ثُمَّ يَنْقُضُونَ عَهْدَهُمْ فِي كُلِّ مَرَّةٍ وَهُمْ لَا يَتَّقُونَ﴾[۲۲۹]، ﴿فَإِمَّا تَثْقَفَنَّهُمْ فِي الْحَرْبِ فَشَرِّدْ بِهِمْ مَنْ خَلْفَهُمْ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ﴾[۲۳۰]، ﴿وَإِمَّا تَخَافَنَّ مِنْ قَوْمٍ خِيَانَةً فَانْبِذْ إِلَيْهِمْ عَلَى سَوَاءٍ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْخَائِنِينَ﴾[۲۳۱]، ﴿وَأَنْزَلَ الَّذِينَ ظَاهَرُوهُمْ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ مِنْ صَيَاصِيهِمْ وَقَذَفَ فِي قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ فَرِيقًا تَقْتُلُونَ وَتَأْسِرُونَ فَرِيقًا﴾[۲۳۲]، ﴿وَأَوْرَثَكُمْ أَرْضَهُمْ وَدِيَارَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ وَأَرْضًا لَمْ تَطَئُوهَا وَكَانَ اللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرًا﴾[۲۳۳] درباره این جنگ است.

در سال ششم هجری [۲۳۴] پیامبر همراه با ۱۴۰۰ تن از مسلمانان به قصد انجام مناسک عمره از مدینه به سوی مکه حرکت کردند؛ ولی لشکر قریش در منطقه حدیبیه مانع ادامه حرکت آنان شدند. در این مکان بیعت رضوان صورت گرفت که به موجب آن مسلمانان با پیامبراکرم(ص) پیمان بستند که تا پای جان به او وفادار بمانند. این رخداد به انعقاد صلح حدیبیه میان مسلمانان و مشرکان مکه انجامید. به نظر برخی مفسران، آیه ﴿إِنَّا فَتَحْنَا لَكَ فَتْحًا مُبِينًا﴾[۲۳۵] که از فتح آشکار سخن به میان آورده و نیز آیات ﴿إِنَّ الَّذِينَ يُبَايِعُونَكَ إِنَّمَا يُبَايِعُونَ اللَّهَ يَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ فَمَنْ نَكَثَ فَإِنَّمَا يَنْكُثُ عَلَى نَفْسِهِ وَمَنْ أَوْفَى بِمَا عَاهَدَ عَلَيْهُ اللَّهَ فَسَيُؤْتِيهِ أَجْرًا عَظِيمًا﴾[۲۳۶]، ﴿لَقَدْ رَضِيَ اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِينَ إِذْ يُبَايِعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ فَعَلِمَ مَا فِي قُلُوبِهِمْ فَأَنْزَلَ السَّكِينَةَ عَلَيْهِمْ وَأَثَابَهُمْ فَتْحًا قَرِيبًا﴾[۲۳۷]، ﴿وَمَغَانِمَ كَثِيرَةً يَأْخُذُونَهَا وَكَانَ اللَّهُ عَزِيزًا حَكِيمًا﴾[۲۳۸] درباره همین رخداد است. [۲۳۹] پس از صلح حدیبیه، در سال هفتم هجری غزوه خیبر رخ داد. [۲۴۰] در این جنگ پیامبراکرم(ص) همراه با سپاهیان اسلام قلعه‌های یهود در منطقه خیبر را محاصره و پس از چند مرحله جنگ، دژهای آنان را تصرف کردند [۲۴۱] و غنایم فراوانی نصیب مسلمانان شد. [۲۴۲] برخی مفسران وعده الهی درباره پیروزی نزدیک در آیه ﴿لَقَدْ رَضِيَ اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِينَ إِذْ يُبَايِعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ فَعَلِمَ مَا فِي قُلُوبِهِمْ فَأَنْزَلَ السَّكِينَةَ عَلَيْهِمْ وَأَثَابَهُمْ فَتْحًا قَرِيبًا﴾[۲۴۳]: «فتحاً قریبا» و نیز به دست آوردن غنایم بسیار در آیات ﴿وَمَغَانِمَ كَثِيرَةً يَأْخُذُونَهَا وَكَانَ اللَّهُ عَزِيزًا حَكِيمًا﴾[۲۴۴]، ﴿وَعَدَكُمُ اللَّهُ مَغَانِمَ كَثِيرَةً تَأْخُذُونَهَا فَعَجَّلَ لَكُمْ هَذِهِ وَكَفَّ أَيْدِيَ النَّاسِ عَنْكُمْ وَلِتَكُونَ آيَةً لِلْمُؤْمِنِينَ وَيَهْدِيَكُمْ صِرَاطًا مُسْتَقِيمًا﴾[۲۴۵]: ﴿وَمَغَانِمَ كَثِيرَةً﴾ را مربوط به غزوه خیبر دانسته‌اند؛[۲۴۶] همچنین مراد از فتح آشکار در آیه نخست سوره فتح / ۴۸: «فَتحـًا مُبینـا» برپایه برخی گزارش‌ها، فتح خیبر است. [۲۴۷]جنگ مهم دیگر میان مسلمانان و قریش، ماجرای فتح مکه است که در سال هشتم هجری رخ داد. [۲۴۸] سبب بروز این جنگ کشته شدن شماری از همپیمانان مسلمانان به دست قریش و نقض عهدنامه حدیبیه بود. [۲۴۹] فتح مکه پس از مقاومتی اندک از سوی مشرکان صورت گرفت که به کشته شدن ۲۳ یا ۲۴ نفر از قریش و ۴ نفر از هذیل انجامید. [۲۵۰] برخی مراد از «فتح» را در آیه ۱۰ حدید / ۵۷ [۲۵۱] و نیز آیه ۱ نصر / ۱۱۰ [۲۵۲] و ۱۸ فتح / ۴۸ [۲۵۳] فتح مکه دانسته‌اند. شمار سپاهیان اسلام در این جنگ ۱۰۰۰۰ نفر ذکر شده است. [۲۵۴] در پی فتح مکه قبایل هوازن و ثقیف برای تهاجم به مسلمانان در منطقه حنین گرد آمدند؛ ولی پیش از اقدام جنگی آنان، پیامبر اکرم با ۱۲۰۰۰ نیرو به سوی آنان حرکت کرد. [۲۵۵] در ابتدا سپاه مشرکان با استفاده از تاریکی شب مسلمانان را غافلگیر کرده، شکست دادند: «و یَومَ حُنَینٍ اِذ اَعجَبَتکُم کَثرَتُکُم... ثُمَّ ولَّیتُم مُدبِرین» (توبه / ۹، ۲۵) [۲۵۶]؛ اما با امداد الهی و تدبیر رسول خدا(ص) مسلمانان در ادامه نبرد پیروز شدند و دشمن شکست خورد. (توبه / ۹، ۲۶) [۲۵۷] در این نبرد، غنایم و اسیران فراوانی نصیب مسلمانان شد.

جنگ دیگر، سریه ذات‌السلاسل است که در سال هشتم هجری واقع شد [۲۵۸] و هدف از آن، رویارویی با گروهی از مشرکان بود که با گرد آمدن در منطقه ذات‌السلاسل قصد حمله به مدینه را داشتند. بر پایه برخی احادیث، در این سریه پیامبر(ص) ابتدا گروهی از مسلمانان را به فرماندهی عمرو بن عاص و سپس عده‌ای دیگر را به فرماندهی ابوبکر و عمربن خطاب بدین منظور فرستاد [۲۵۹] بر طبق احادیثی دیگر پس از حاصل نشدن نتیجه مطلوب از اقدامات پیشین، پیامبر گروهی را به فرماندهی علی بن ابی‌طالب(ع) فرستاد و آنان با یورش به کفار در صبحگاهان دشمن را شکست دادند. [۲۶۰] بنابر احادیث، سوره عادیات / ۱۰۰ درباره این سریه نازل شده است: «والعـادِیـتِ ضَبحـا * فَالمورِیـتِ قَدحـا * فَالمُغیرتِ صُبحـا... * فَوَسَطنَ بِهِ جَمعـا»[۲۶۱]. آخرین غزوه پیامبر(ص) غزوه تبوک در سال نهم هجری بود [۲۶۲] که سبب وقوع آن را آماده شدن رومیان برای حمله به سرزمین‌های اسلامی [۲۶۳] ذکر کرده‌اند. شمار مسلمانان در این جنگ ۳۰۰۰۰ نفر بود [۲۶۴] که پس از ۲۰ روز توقف در شام و بدون وقوع جنگ به مدینه بازگشتند. [۲۶۵] آیات متعددی در قرآن از جمله آیه ۱۲۳ توبه / ۹ که مسلمانان را به جنگ با کافران فرمان داده [۲۶۶] و آیه ۴۱ این سوره که از عزیمت به میدان نبرد به صورت فردی و گروهی یاد کرده [۲۶۷] درباره این جنگ نازل شده‌اند.

پس از وفات پیامبراکرم(ص) نیز جنگ‌هایی میان مسلمانان از یک سو و سرکشان و ملت‌های دیگر از جمله مرتدان، ممانعت کنندگان از ادای زکات، امپراتوری‌های روم و فارس از سوی دیگر واقع شد. برخی مفسران نزول آیه ۱۶ فتح / ۴۸ را که به در پیش بودن جنگ با اقوام قدرتمند وعده داده، درباره همین جنگ‌ها دانسته‌اند: «قُل لِلمُخَلَّفینَ مِنَ‌الاَعرابِ سَتُدعَونَ اِلی قَومٍ اولی بَأسٍ شَدیدٍ تُقـتِلونَهُم اَو یُسلِمونَ»[۲۶۸].

آثار و پیامدهای جنگ

جنگ پیامدهای مادی و معنویِ متعددی دارد که بسیاری از این آثار، مخرب و به زیان بشر و شماری دیگر خیر و به سود بشر است. [۲۶۹] به سبب وجود آثار زیانبار برای جنگ، طبع انسانی اصولاً جنگ را کاری ناپسند و نامقبول می‌شمارد و انسان‌ها از آن دوری می‌جویند: «کُتِبَ عَلَیکُمُ القِتالُ و هُوَ کُرهٌ لَکُم». (بقره / ۲، ۲۱۶) [۲۷۰] در آیه‌ای دیگر، جنگ در ردیف عذاب‌های الهی شمرده شده است: «قُل هُوَ القادِرُ عَلی اَن یَبعَثَ عَلَیکُم عَذابـًا مِن فَوقِکُم اَو مِن تَحتِ اَرجُلِکُم اَو یَلبِسَکُم شِیَعـًا ویُذیقَ بَعضَکُم بَأسَ بعض». (انعام / ۶، ۶۵) [۲۷۱] در قرآن به برخی از آثار منفی جنگ توجه شده است که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از: ۱. اضطراب و ترس: «و «لَنَبلُوَنَّکُم بِشَی‌ءٍ مِنَ‌الخَوف» (بقره / ۲، ۱۵۵؛ نیز توبه / ۹، ۱۳، ۲۵؛ احزاب / ۳۳، ۱۹)، ۲. غم و اندوه: «... فَاَثـبَکُم غَمـًّا بِغَمٍّ.».. (آل‌عمران / ۳، ۱۵۳)، ۳. گرسنگی: «ولَنَبلُوَنَّکُم بِشَی‌ءٍ مِنَ الخَوفِ والجوعِ» (بقره / ۲، ۱۵۵...)، ۴. سختی و مشقت: «... مَسَّتهُمُ البَأساءُ والضَّرّاءُ.».. (بقره / ۲، ۲۱۴؛ توبه / ۹، ۴۲)، ۵. جراحت‌های بدنی: «اِن یَمسَسکُم قَرحٌ فَقَد مَسَّ القَومَ قَرحٌ» (آل‌عمران / ۳، ۱۴۰؛ نیز آیه ۱۷۲)، ۶. از دست دادن مال و جان: «ونَقصٍ مِنَ الاَمولِ والاَنفُسِ» (بقره / ۲، ۱۵۵)، ۷. ویران شدن خانه‌ها: «یُخرِبونَ بُیوتَهُم بِاَیدیهِم و اَیدِی المُؤمِنینَ» (حشر / ۵۹، ۲)، ۸. آوارگی از وطن: «هُوَ الَّذی اَخرَجَ الَّذینَ کَفَروا مِن اَهلِ الکِتـبِ مِن دیـرِهِم.».. (حشر / ۵۹، ۲)، ۹. خواریِ انسان‌ها: «وجَعَلوا اَعِزَّةَ اَهلِها اَذِلَّةً» (نمل / ۲۷، ۳۴)، ۱۰. اسیر شدن به دست دشمن: «واِن یَأتوکُم اُسـری تُفـدوهُم (بقره / ۲، ۸۵؛ نیز بقره / ۲، ۲۴۶؛ محمّد / ۴۷، ۴)، ۱۱. شکست خوردن از دشمن: «غُلِبَتِ الرّوم * فی اَدنَی الاَرضِ» (روم / ۳۰، ۱ - ۲)، ۱۲. خواری در دنیا و آخرت (در جنگ‌های باطل): «ثُمَّ اَنتُم هــؤُلاءِ تَقتُلونَ اَنفُسَکُم وتُخرِجونَ فَریقـًا مِنکُم مِن دِیـرِهِم... مَن یَفعَلُ ذلِکَ مِنکُم اِلاّ خِزیٌ فِی الحَیوةِ الدُّنیا و یَومَ القِیـمَةِ یُرَدُّونَ اِلی اَشَدِّ العَذابِ». (بقره / ۲، ۸۵) همچنین در قرآن آثار مثبت بسیار دنیوی یا اخروی برای جنگ ذکر شده که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از: ۱. تحصیل غنایم جنگی: «مَغانِمَ کَثیرَةً تَأخُذونَها» (فتح / ۴۸، ۲۰؛ نیز ۱۵؛ انفال / ۸، ۴۱)، ۲. گرفتن فدیه از دشمن مغلوب: «فَاِمّا مَنّا بَعدُ واِمّا فِداءً» (محمّد / ۴۷، ۴)، ۳. آزادسازی سرزمین و اسرا از دست دشمن (بقره / ۲، ۲۴۶)، ۴. برطرف کردن تباهی از روی زمین: «ولَولا دَفعُ اللّهِ النّاسَ بَعضَهُم بِبَعضٍ لَفَسَدَتِ الاَرضُ» (بقره / ۲، ۲۵۱)، ۵. حفظ مظاهر و شعائر دینی: «ولَولا دَفعُ اللّهِ النّاسَ بَعضَهُم بِبَعضٍ لَهُدِّمَت صَومِعُ وبِیَعٌ وصَلَوتٌ ومَسـجِدُ یُذکَرُ فِیهَا اسمُ اللّهِ کَثیرًا» (حجّ / ۲۲، ۴۰)، ۶. متمایز شدن یاوران حقیقی خداوند از دیگران: «ولِیَعلَمَ اللّهُ مَن یَنصُرُهُ و رُسُلَهُ بِالغَیبِ» (حدید / ۵۷، ۲۵) و مؤمنان واقعی از منافقان: «ولَیَعلَمَنَّ اللّهُ الَّذینَ ءامَنوا ولَیَعلَمَنَّ المُنـفِقین» (عنکبوت / ۲۹، ۱۱) و صابران از غیرصابران: «ویَعلَمَ الصّـبِرین» (آل‌عمران / ۳، ۱۴۲) امتحان مردم: «لِیَبلوا بَعضَکُم بِبَعضٍ» (محمّد / ۴۷، ۴)، ۷. پیروزی بر دشمن: «فَاِذا دَخَلتُموهُ فَاِنَّکُم غـلِبونَ» (مائده / ۵، ۲۳؛ نیز روم / ۳۰، ۳ - ۴)، ۸. برخوردار شدن از پاداش اخروی: «اَلَّذینَ استَجابوا لِلّهِ والرَّسولِ... اَجرٌ عَظیم». (آل‌عمران / ۳، ۱۷۲)

عوامل و زمینه‌های جنگ

از دیدگاه قرآن کریم، جنگ عوامل و زمینه‌های متعددی دارد که پاره‌ای از آنها، عوامل مستقیم و شماری دیگر عوامل غیر مستقیم‌اند. برخی از زمینه‌ها و عوامل جنگ عبارت‌اند از:

تزیین و وسوسه شیطان

شیطان که دشمن انسان است (بقره / ۲، ۱۶۸) همواره درصدد ایجاد کینه و دشمنی میان انسان‌هاست: «اِنَّما یُریدُ الشَّیطـانُ اَن یوقِعَ بَینَکُمُ العَدوةَ والبَغضاءَ» (مائده / ۵، ۹۱) و آنان را به سوی نزاع و جنگ با یکدیگر سوق می‌دهد، چنان‌که به تعبیر قرآن کریم، در جنگ بدر کارهای ناپسند قریشیان را نزد آنان زینت داد و با این تلقین که شما پیروز خواهید شد آنان را به جنگ با مسلمانان وا داشت: «واِذ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیطـنُ اَعمــلَهُم وقالَ لا غالِبَ لَکُمُ الیَومَ مِنَ النّاسِ واِنّی جارٌ لَکُم» (انفال / ۸، ۴۸)، [۲۷۲] از این رو در آیه ۲۰۸ بقره / ۲ انسان‌ها به صلح و دوستی فرا خوانده شده و از پیروی از گام‌های شیطان منع شده‌اند: «یـاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنوا ادخُلوافِی السِّلمِ کافَّةً ولا تَتَّبِعوا خُطُوتِ الشَّیطـنِ».

دنیاطلبی

به دست آوردن مال و جاه در دنیا، از دیگر زمینه‌های بروز جنگ به شمار می‌رود، چنان‌که بسیاری از جنگ‌های اعراب جاهلی با این هدف صورت می‌گرفت. [۲۷۳] برخی از مسلمانان نیز گاه به همین انگیزه به ستیزه‌جویی با دیگران می‌پرداختند که قرآن این کار را مطرود شمرده است: «ولاتَقولوا لِمَن اَلقی اِلَیکُمُ السَّلـمَ لَستَ مُؤمِنـًا تَبتَغونَ عَرَضَ الحَیوةِ الدُّنیا». (نساء / ۴، ۹۴) [۲۷۴]

اختلافات عقیدتی و گروهی

اختلافات مذهبی و دینی از جمله زمینه‌های بروز جنگ‌اند: «ولـکِنِ اختَلَفوا... ولَو شاءَ اللّهُ مَا اقتَتَلوا» (بقره / ۲، ۲۵۳) [۲۷۵]؛ زیرا هر گروه درصدد آن است که دیگران را پیرو عقاید و دیدگاه‌های خود سازد و در این مسیر گاه به جنگ متوسل می‌شود: «ولا یَزالونَ یُقـتِلونَکُم حَتّی یَرُدّوکُم عَن دینِکُم اِنِ استَطـعوا». (بقره / ۲، ۲۱۷) یهودیان نیز به همین سبب همواره در صدد جنگ با مسلمانان بودند. (مائده / ۵، ۶۴) گاه جنگ میان دو گروه به سبب اختلافات گروهی و قبیله‌ای بوده است؛ مانند جنگ‌های طولانی میان دو قبیله اوس و خزرج[۲۷۶] که در آیه ۱۰۳ آل عمران / ۳ به آنها اشاره شده است.

اطلاعات نادرست

گاه یک خبر دروغ سبب بروز جنگی بزرگ می‌گردد، از این رو قرآن به مسلمانان فرمان داده تا درباره خبرهایی که فاسقان می‌دهند، به بررسی و تحقیق بپردازند: «یـاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنوا اِن جاءَکُم فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَیَّنوا اَن تُصیبوا قَومـًا بِجَهــلَةٍ فَتُصبِحوا عَلی ما فَعَلتُم نـدِمینَ». (حجرات / ۴۹، ۶) این آیه درباره ولید بن عقبه نازل شده که بدون دلیل مستند اخباری را درباره قبیله بنی‌مصطلق برای پیامبر(ص) آورد که بر اساس آنها، آن حضرت تصمیم گرفت با آنان بجنگد. [۲۷۷] در آیه‌ای دیگر نیز به مسلمانان توصیه شده که اطلاعات مربوط به جنگ را تنها به پیامبر و افراد مسئول گزارش دهند. (نساء / ۴، ۸۳)

پیمان شکنی

نقض عهد از اسباب شایع بروز جنگ میان دو گروه است، چنان‌که بسیاری از جنگ‌های مسلمانان صدر اسلام بر اثر پیمان‌شکنی یهود یا قریش رخ دادند (همین مقاله، پیشینه جنگ)، حتی آیات ۱۲ ـ ۱۳ توبه / ۹ به صراحت مسلمانان را به جنگ و قتال با عهدشکنان فرا خوانده‌اند: «فَقـتِلوا اَمَّةَ الکُفرِ اِنَّهُم لا اَیمـنَ لَهُم... * اَلا تُقـتِلون قَومـًا نَکَثوا اَیمـنَهُم و هَمّوا بِاِخراجِ الرَّسولِ» که مراد از پیمانشکنان را بیشتر مفسران، کفار قریش عهدشکن دانسته‌اند. [۲۷۸]

گناه و فساد

گناه و فساد موجب می‌شود که خداوند انسان را به بلاهای گوناگون از جمله نزاع و جنگ مبتلا سازد: «قُل هُوَ القادِرُ عَلی اَن یَبعَثَ عَلَیکُم عَذابـًا مِن فَوقِکُم اَو مِن تَحتِ اَرجُلِکُم اَو یَلبِسَکُم شِیَعـًا ویُذیقَ بَعضَکُم بَأسَ بَعضٍ». (انعام / ۶، ۶۵) [۲۷۹] در آیه ۱۱۲ نحل / ۱۶ نیز کفران نعمت‌های الهی از سوی انسان‌ها موجب دچار شدن آنان به برخی بلاها از جمله گرسنگی و وحشت به شمار رفته است: «وضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً قَریَةً کانَت ءامِنَةً مُطمَنَّةً... فَکَفَرَت بِاَنعُمِ اللّهِ فَاَذقَهَا اللّهُ لِباسَ الجوعِ والخَوفِ بِما کانوا یَصنَعون» که مراد از «لِباسَ الخَوفِ» در آیه گرفتار شدن این افراد به جنگ شمرده شده است. [۲۸۰] در آیات ۴ ـ ۷ اسراء / ۱۷ از فساد بنی‌اسرائیل در روی زمین و برپایی دو جنگ بزرگ بر ضد آنان سخن به میان آمده است. مفسران مراد از فساد بنی‌اسرائیل را در این آیات، ظلم، غصب اموال دیگران، کشتن پیامبران و ریختن خون بی‌گناهان دانسته [۲۸۱] و این جنگ‌ها را عقوبت الهی در برابر این گناهان شمرده‌اند. [۲۸۲]

راهبردها و مقتضیات جنگ

ادارهجنگ و ستیز با دشمن به راهبردها و شیوه‌های خاص جنگی نیاز دارد. در قرآن کریم به این راهبردها و ضروریات به گونه صریح یا ضمنی اشاره شده است که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از:

تأمین نیرو و هزینه و جنگ افزار

نخستین لازمه هر جنگ، تأمین هزینه و وسایل آن است: «واَعِدّوا لَهُم مَا استَطَعتُم مِن قُوَّةٍ... وما تُنفِقوا مِن شَی‌ءٍ فی سَبیلِ اللّهِ یُوَفَّ اِلَیکُم». (انفال / ۸، ۶۰) مراد از «قُوَّة» در آیه، نیروهای جنگی و هزینه و ادوات مورد نیاز جنگ است [۲۸۳] که امتناع از تأمین هزینه جنگ، موجب غلبه دشمن و شکست مسلمانان می‌شود: «واَنفِقوا فی سَبیلِ‌اللّهِ ولا تُلقوا بِاَیدیکُم اِلَی التَّهلُکَةِ». (بقره / ۲، ۱۹۵) [۲۸۴] آیاتی که مسلمانان را به جهاد با اموال فراخوانده‌اند (مانند آیات ۲۰ و ۴۱ توبه / ۹) نیز بر این نکته دلالت دارند، حتی می‌توان با استناد به این آیات گفت در صورت ناتوانی حکومت، یکایک مسلمانان وظیفه دارند که هزینه جنگ را تأمین کنند.

در برخی احادیث «قُوَّه» به شمشیر و سپر تفسیر شده [۲۸۵] که از جمله ابزار جنگی‌اند، برخی مفسران نیز مراد از آن را هر نوع جنگ‌افزار متناسب با مقتضیات زمان دانسته‌اند. [۲۸۶] مراد از «رِباطِ الخَیلِ» اسبان جنگی است [۲۸۷] که در صدر اسلام از وسائل بسیار ضروری برای حمل و نقل نیروها و تجهیزات جنگی به شمار می‌رفت. در آیه ۲۵ حدید / ۵۷ نیز یکی از منافع آهن کاربرد آن برای جنگ در راه خدا به شمار رفته است: «و اَنزَلنَا الحَدیدَ فیهِ بَأسٌ شَدیدٌ و مَنـفِعُ لِلنّاسِ ولِیَعلَمَ اللّهُ مَن یَنصُرُهُ ورُسُلَهُ بِالغَیبِ»[۲۸۸]، چنان‌که بنابر آیات ۱۰ - ۱۱ سبا / ۳۴ حضرت داود(ع) مأمور شد تا زره‌هایی را از آهن برای جنگ و دفاع بسازد.

آموزش جنگاوران

نیروی آموزش‌دیده و کارآزموده از دیگر ضروریات هر جنگ است. برخی مفسران یکی از مصادیق «قُوَّة» در آیه ۶۰ انفال / ۸ را آموزش نیروهای جنگی دانسته‌اند. [۲۸۹] در احادیث هم «قُوَّة» به آموزش تیراندازی * تفسیر شده است. [۲۹۰] افزون بر این، قرآن کریم در آیه ۷۱ نساء / ۴ مسلمانان را به آمادگی و هشیاری پیش از حرکت به سوی دشمن فرمان داده است: «خُذوا حِذرَکُم فَانفِروا ثُباتٍ اَوِ انفِروا جَمیعا». به نظر برخی، از جمله مصادیق این هشیاری، تعلیم نیروهای نظامی و آمادگی آنها برای جنگ است. [۲۹۱] برخی با استناد به این آیات گفته‌اند: برای مقابله با دشمن تأسیس مکان‌های آموزشی،[۲۹۲] تهیه سلاح‌های پیشرفته و آموزش علوم مرتبط با دانش‌های نظامی مانند ریاضیات و جغرافیا [۲۹۳] لازم است.

نشان دادن اقتدار جنگی به دشمن

قرآن غرض از آماده‌سازی و تهیه ابزار نظامی را ترساندن دشمنان دانسته است: «تُرهِبونَ بِهِ عَدُوَّ اللّهِ وعَدُوَّکُم وءاخَرینَ مِن دُونِهِم لا تَعلَمونَهُمُ اللّهُ یَعلَمُهُم». (انفال / ۸، ۶۰) ترساندن دشمن هنگامی تحقق می‌یابد که قدرت و توان جنگی به دشمن نشان داده شود، چنان‌که پیامبر اکرم(ص) در عمرة القضاء با نمایان کردن بازوی راست خود به مسلمانان نیز فرمان داد تا با برهنه کردن بازوی راست، قدرت خود را به دشمن نشان داده تا در دل دشمن هراس افکنند. [۲۹۴] لشکریان اسلام پیش از فتح مکه نیز مأمور شدند تا در برابر فرمانده دشمن با تمام تجهیزات نظامی رژه بروند. [۲۹۵] برخی از مفسران یکی از مصادیق استحکام و «غلظت» را در آیه ۱۲۳ توبه / ۹: «ولیَجِدوا فیکُم غِلظَةً» نمایش دادن قدرت نظامیِ خود به دشمن دانسته‌اند. [۲۹۶]

فرماندهی جنگ

تعیین فرمانده برای جنگاوران از ضروریات هر جنگ است، از این رو، بنی‌اسرائیل چون درصدد جنگ با دشمنانشان برآمدند، از پیامبر خود فرمانده خواستند: «قالوا لِنَبِیٍّ لَهُمُ ابعَث لَنا مَلِکـًا نُقـتِلْ». (بقره / ۲، ۲۴۶) خداوند نیز طالوت را برای فرماندهی آنان برگزید که هم علم و هم توان بدنی داشت: «اِنَّ اللّهَ قَد بَعَثَ لَکُم طالوتَ مَلِکـًا... وزادَهُ بَسطَةً فِی العِلمِ والجِسمِ». (بقره / ۲، ۲۴۷) برخی از آیه استنباط کرده‌اند که فرمانده شایسته باید دارای دو ویژگی دانش کافی و توان بدنی باشد،[۲۹۷] حتی گفته‌اند که از تقدم ذکری دانش بر توان بدنی در آیه مهم‌تر بودن آن استفاده می‌شود. [۲۹۸] برخی مراد از «الجِسمِ» را شجاعت و قدرت روحی دانسته‌اند. [۲۹۹]

گردآوری اطلاعات از دشمن

از دیگر امور لازم در جنگ، اطلاع یابی از وضع دشمن است: «یاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنوا اِذا ضَرَبتُم فی سَبیلِ اللّهِ فَتَبَیَّنوا... فَتَبَیَّنوا اِنَّ اللّهَ کانَ بِما تَعمَلونَ خَبیرا». (نساء / ۴، ۹۴) این آیه هرچند در باره تشخیص دادن مؤمن از کافر [۳۰۰] و دوست از دشمن نازل شده، تعبیر آن: «فَتَبَیَّنوا» مطلق است و می‌توان آن را شامل همه امور مرتبط با جنگ شمرد. [۳۰۱] برخی در تفسیر آیه ۷۱ نساء / ۴ که بر آمادگی و هشیاری پیش از حرکت به سوی دشمن اصرار دارد، بر ضرورت تجسس از وضع دشمن پیش از حرکت تأکید کرده‌اند. [۳۰۲] در سیره پیامبر(ص) نیز استفاده مکرر از افراد خودی برای تجسس از وضع دشمن گزارش شده است. [۳۰۳]

نگاهبانی از اطلاعات و اسرار خودی

در جنگ باید اسرار نظامی از دشمن پوشیده بماند، از این‌رو قرآن کریم در آیه ۲۷ انفال / ۸ مسلمانان را از خیانت به خدا و رسول که در واقع خیانت به امانات خویش است منع کرده است: «یـاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنوا لا تَخونُوا اللّهَ والرَّسولَ وتَخونوا اَمـنـتِکُم». این آیه درباره ابولبابه [۳۰۴] یا یکی از منافقان [۳۰۵] نازل شد که اخبار امنیتی و اسرار جنگی مسلمانان را به دشمن گزارش دادند؛ همچنین پیش از فتح مکه یکی از مسلمانان با نوشتن نامه‌ای قصد افشای حمله مسلمانان به مکه را داشت که پیامبر(ص) با نزول آیه ۱ ممتحنه / ۶۰ از آن آگاه [۳۰۶] و با فرستادن چند نفر مانع از رسیدن نامه به مشرکان شد. [۳۰۷] در آیه ۸۳ نساء / ۴ نیز مسلمانان مأمور شده‌اند تا در صورت اطلاع یافتن از اسرار و اخبار خاص، از افشای آنها خودداری کنند و تنها آنها را به پیامبر یا افراد مسئول گزارش دهند. افزون بر این، نیروهای خودی باید مراقب جاسوسان نفوذی دشمن نیز باشند: «لَو خَرَجوا فیکُم ما زادوکُم اِلاّ خَبالاً ولاََوضَعوا خِلــلَکُم یَبغونَکُمُ الفِتنَةَ و فیکُم سَمّـعونَ لَهُم». (توبه / ۹، ۴۷)

سرعت عمل و کابرد اصل غافلگیری

از دیگر الزامات جنگ، ضرورت سرعت عمل و غافلگیر کردن دشمن پیش از هرگونه تصمیم‌گیریِ اوست، چنان‌که در سریه ذات السلاسل، مسلمانان آن‌چنان سریع بر دشمن تاختند که صبحگاهان آنان را محاصره کرده، به سرعت آنان را شکست دادند: «والعـدِیـتِ ضَبحـا * فَالمورِیـتِ قَدحـا * فَالمُغیرتِ صُبحـا * فَاَثَرنَ بِهِ نَقعـا * فَوَسَطنَ بِهِ جَمعـا». (عادیات / ۱۰۰، ۱ ـ ۵) تعابیر این آیات مانند اسبان دونده، جرقه‌های برخاسته از برخورد سم اسبان با سنگ، هجوم‌آورندگان در سپیده‌دم و گرد و غباری که به هر سو پراکنده شد، کنایه از سرعت عمل آنان و غافلگیر کردن دشمن است. این سرعت عمل هم تلفات را به حداقل می‌رساند و هم نبرد را کوتاه می‌کند. [۳۰۸]

آرامش روحی جنگاوران

از جمله عوامل مهم پیروزی یا شکست در جنگ‌ها، چگونگی روحیه مبارزان و آرامش یا اضطراب حاکم بر فرمانده جنگ است. این نکته را می‌توان از آیات متعددی دریافت که از فرو فرستادن آرامش بر پیامبر و مؤمنان در هنگام جنگ یاد کرده‌اند؛ مانند «اَنزَلَ اللّهُ سَکینَتَهُ عَلی رَسولِهِ وعَلَی المُؤمِنین» (توبه / ۹، ۲۶؛ نیز بقره / ۲، ۲۴۸)؛ نیز آیاتی که از اطمینان و استواریِ قلب جنگجویان سخن گفته‌اند (آل عمران / ۳، ۱۲۶؛ انفال / ۸، ۱۰ - ۱۱) یا بر ایجاد رعب و وحشت در قلب دشمن دلالت دارند. (انفال / ۸، ۱۲) از جمله امور مؤثر در آرامش و تقویت روحیه نیروهای خودی و تضعیف روحیه دشمن عبارت‌اند از ذکر موارد ضعف دشمن (آل‌عمران / ۳، ۱۴۰)، یادآوری امتیازات خود به دشمن: «تَرجونَ مِنَ اللّهِ ما لایَرجونَ» (نساء / ۴، ۱۰۴)، کم جلوه دادن تعداد و توان نیروهای دشمن و زیاد نشان دادن نیروهای خودی (انفال / ۸، ۴۳ ـ ۴۴)، تهدید دشمن به نبردی دشوار (نمل / ۲۷، ۳۷)، القای شکست به نیروهای دشمن (آل‌عمران / ۳، ۱۲)، جوان نشان دادن نیروهای خودی به دشمن که این امر از احادیثی استفاده می‌شود که «قُوَّه» در آیه ۶۰ انفال / ۸ را به خضاب کردن ریش جنگجویان تفسیر کرده‌اند. [۳۰۹]

گزینش رزمندگان لایق و شایسته

ملاکِ پیروزی و موفقیت در جنگ، پر شمار بودن جنگجویان نیست و چه بسا که لشکر پر شمار شکست می‌خورد: «ولَن تُغنِیَ عَنکُم فِئَتُکُم شیـ ٔ ًا و لَو کَثُرَت» (انفال / ۸، ۱۹) و در برابر، نیروی کم‌شمار بر آن پیروز می‌گردد: «کَم مِن فِئَةٍ قَلیلَةٍ غَلَبَت فِئَةً کَثیرَةً» (بقره / ۲، ۲۴۹)، بلکه آنچه مهم است وجود نیروهای شایسته با اوصاف و ویژگی‌های اساسی چون ایمان به خدا، داشتن اراده قوی و استقامت در برابر دشمن است، چنان‌که در آیه ۱۴۶ آل عمران / ۳ این خصلت‌ها برای جنگاوران ستوده شده‌اند: «فَما وهَنوا لِما اَصابَهُم فی سَبیلِ اللّهِ وما ضَعُفوا و مَا استَکانوا». گاه ۲۰ نفر از چنین نیروهایی بر ۲۰۰ نفر یا ۱۰۰ نفر از آنها بر ۱۰۰۰ نفر از نیروهای دشمن پیروز می‌شوند: «اِن یَکُن مِنکُم عِشرونَ صـبِرونَ یَغلِبوا مِائَتَینِ و اِن یَکُن مِنکُم مِائَةٌ یَغلِبوا اَلفـًا». (انفال / ۸، ۶۵) به موجب آیه ۲۴۹ بقره / ۲، طالوت با آزمودن نیروی استقامت و بردباری در لشکریان خود، رزمندگانی شایسته برگزید: «فَلَمّا فَصَلَ طالوتُ بِالجُنودِ قالَ اِنَّ اللّهَ مُبتَلیکُم بِنَهَرٍ فَمَن شَرِبَ مِنهُ فَلَیسَ مِنّی ومَن لَم یَطعَمهُ فَاِنَّهُ مِنِّی اِلاّ مَنِ اغتَرَفَ غُرفَةَ بِیَدِهِ».(بقره / ۲، ۲۴۹) راهبرد دیگر در زمینه گزینش نیروی جنگی، معاف کردن بیماران و ناتوانان از حضور در جنگ است. (توبه / ۹، ۹۱)

پاکسازی افراد مردد و منافق

در هر جنگ، نیروهایی مفید به شمار می‌روند که به اهداف و آرمان‌های نبرد اعتقاد داشته باشند و در غیر این صورت، حضور آنان در میان لشکریان به زیان جنگ خواهد بود: «فَاِن رَجَعَکَ اللّهُ اِلی طَـافَةٍ مِنهُم فَاستَـ ٔ َنوکَ لِلخُروجِ فَقُل لَن تَخرُجوا مَعِیَ اَبَدًا و لَن تُقـتِلوا مَعِیَ عَدُوًّا اِنَّکُم رَضیتُم بِالقُعودِ اَوَّلَ مَرَّةٍ فَاقعُدوا مَعَ الخـلِفین». (توبه / ۹، ۸۳؛ نیز توبه / ۹، ۴۶) این آیات درباره منافقان صدر اسلام نازل شده‌اند [۳۱۰] که هیچ اعتقادی به خدا و پیامبر و اهداف جنگ‌های مسلمانان نداشتند. [۳۱۱] به تعبیر قرآن کریم، منافقان و سست ایمانان هیچ‌گاه با میل و اراده خود در جنگ شرکت نمی‌کنند (توبه / ۹، ۸۱) و اگر در جنگ حضور یابند، جز زمانی اندک با دشمن نخواهند جنگید: «ما قـتَلوا اِلاّ قَلیلاً». (احزاب / ۳۳، ۲۰) آنان در دشواری‌ها و ناملایمات صبر و استقامت ندارند (توبه / ۹، ۸۱)، به فتنه‌گری در میان جنگجویان می‌پردازند (توبه / ۹، ۴۷)، در مواقع حساس جنگ را رها کرده، می‌گریزند (احزاب / ۳۳، ۱۳)، دیگران را نیز به فرار از جنگ ترغیب می‌کنند (احزاب / ۳۳، ۱۳، ۱۸) و به هر طریقی به دشمن می‌پیوندند. (احزاب / ۳۳، ۱۴ـ۱۵)

هوشیاری و مراقبت از خود، تجهیزات جنگی و مواد غذایی

خداوند در آیه ۱۰۲ نساء / ۴ مسلمانان را به هشیاری و مراقبت از خود و نیز تجهیزات جنگی در هنگام نماز و گماردن نگهبان در سفرهای جنگی مأمور می‌کند: «واِذَا کُنتَ فیهِم فَاَقَمتَ لَهُمُ الصَّلوةَ فَلتَقُم طَـائفَةٌ مِنهُم مَعَکَ و لیَأخُذوا اَسلِحَتَهُم فَاِذا سَجَدوا فَلیَکونوا مِن وَرائکُم... ولیَأخُذوا حِذرَهُم واَسلِحَتَهُم». علت این امر، جلوگیری از هجوم ناگهانی دشمن در هنگام غافل شدن نیروهای خودی از ابزار جنگی و مواد غذایی است: «ودَّ الَّذینَ کَفَروا لَوتَغفُلونَ عَن اَسلِحَتِکُم واَمتِعَتِکُم فَیَمیلونَ عَلَیکُم مَیلَةً واحِدَةً». (نساء / ۴، ۱۰۲) [۳۱۲] آیه ۷۱ نساء / ۴ که لزوم مراقبت و هشیاری را قبل از حرکت نیروها به سوی دشمن گوشزد کرده نیز می‌تواند بر موضوع مورد بحث دلالت داشته باشد. در برخی احادیث نیز مسلمانان به همراه داشتن اسلحه به طور دائمی [۳۱۳] و نیز گماردن نگهبان بر قله کوه‌ها و تپه‌ها برای جلوگیری از نفوذ دشمن توصیه شده‌اند. [۳۱۴]

آغاز کردن نبرد از دشمنان نزدیک تر

لازم است نبرد را از دشمنان نزدیک آغاز کرد: «قـتِلوا الَّذینَ یَلونَکُم مِنَ الکُفّارِ» (توبه / ۹، ۱۲۳)؛ زیرا آنان خطر بیشتری دارند و اطلاعات نیروهای خودی از امکانات آنان بیشتر است و جنگ با آنان نیز هزینه کمتری در بردارد. [۳۱۵] افزون بر این، پرداختن به دشمنان دوردست، فرصت هجوم به سرزمین خودی را برای دشمن نزدیک فراهم می‌کند،[۳۱۶] مگر آنکه دشمن دورتر خطرناک‌تر و جنگ با آنان اولویت داشته باشد. [۳۱۷]

قاطعیت و صلابت در جنگ

شرط موفقیت در جنگ، رویارویی قاطعانه و شدید با دشمن است: «ولیَجِدوا فیکُم غِلظَةً». (توبه / ۹، ۱۲۳) [۳۱۸] یکی از اهداف چنین برخوردی آن است که حامیان دشمن، عبرت بگیرند و از دشمنی با مسلمانان یا حمله به آنان دست بردارند: «فَاِمّا تَثقَفَنَّهُم فِی الحَربِ فَشَرِّد بِهِم مَن خَلفَهُم لَعَلَّهُم یَذَّکَّرون». (انفال / ۸، ۵۷). [۳۱۹]

هدف قراردادن نقاط حساس و مرکزیت دشمن

از دیگر رویه‌های موفق جنگی، هدف قرار دادن نقاط حساس افراد و مراکز دشمن است، از این‌رو در آیه ۱۲ انفال / ۸ مسلمانان مأمور شده‌اند که در نبرد با دشمن ضربه‌های خود را بر نقاط حساس همچون سر و دست او وارد سازند: «فَاضرِبوا فَوقَ الاَعناقِ واضرِبوا مِنهُم کُلَّ بَنان». (انفال / ۸، ۱۲) برخی مراد از «بَنان» را دست و پاهای دشمن دانسته‌اند تا دشمن با از دست دادن آنها زمینگیر شود و قادر به تحرک و حمل سلاح نباشد. [۳۲۰] برخی گفته‌اند که مراد، ضربه به سرهای پیادگان دشمن و دست و پاهای سواران است. [۳۲۱] در آیه‌ای دیگر از هجوم لشکر اسلام به قلب سپاه دشمن و پراکنده کردن آنان سخن به میان آمده است: «فَوَسَطنَ بِهِ جَمعـا». (عادیات / ۱۰۰، ۵) [۳۲۲] از امور مؤثر در شکست دشمن، کشتن فرماندهان و پیشوایان آنهاست. در آیه ۲۵۱ بقره / ۲ از شکست سپاه کفر بر اثر نابودیِ فرمانده آنان جالوت به دست داود یاد شده است: «فَهَزَموهُم بِاِذنِ اللّهِ وقَتَلَ داوودُ جالوتَ». به تصریح مفسران، پس از کشته شدن جالوت ترس بر افراد سپاه او حاکم شد و به سرعت شکست خوردند. [۳۲۳]

کاربرد تاکتیک‌های نظامی

برای پیروزی بر دشمن یا پیشگیری از شکست، به‌کارگیری تاکتیک‌های خاص نظامی ضروری است که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از:

محاصره کردن

در برخی موارد، محاصره دشمن ضروری است: «واحصُروهُم». (توبه / ۹، ۵) برخی مفسران مراد از تعبیر «فَوَسَطنَ بِهِ جَمعـا» را در آیه ۵ عادیات / ۱۰۰ محاصره کردن دشمن دانسته‌اند. [۳۲۴] لشکریان اسلام با این شیوه، یهودیان بنی‌قریظه را از دژهای خود بیرون کشیده، آنان را به تسلیم وادار کردند. (احزاب / ۳۳، ۲۶) [۳۲۵] گاه دشمنان اسلام نیز از این راهبرد استفاده کرده‌اند؛ مانند محاصره مدینه در جنگ خندق: «اِذ جاءوکُم مِن فَوقِکُم ومِن اَسفَلَ مِنکُم». (احزاب / ۳۳، ۱۰) [۳۲۶]

کمین کردن

«واقعُدوا لَهُم کُلَّ مَرصَدٍ».(توبه / ۹، ۵)

عقب نشینی تاکتیکی

اصل مهم جنگی، پیشروی به سوی دشمن و پرهیز از پشت کردن به او و فرار است: «اِذا لَقیتُمُ الَّذینَ کَفَروا زَحفـًا فَلا تُوَلّوهُمُ الاَدبار» (انفال / ۸، ۱۵)، گرچه در پاره‌ای موارد، عقب‌نشینی ضرورت می‌یابد؛ مثلاً هنگامی که لشکریان در صدد یافتن مکان مناسبی برای جنگ یا پیوستن به گروهی دیگر باشند: «ومَن یُوَلِّهِم یَومَئذٍ دُبُرَهُ اِلاّ مُتَحَرِّفـًا لِقِتالٍ اَو مُتَحَیِّزًا اِلی فِئَةٍ». (انفال / ۸، ۱۶) [۳۲۷] برخی مراد از «مُتَحَرِّفـًا لِقِتالٍ» را فرار از دشمن برای فریب دادن وی و حمله مجدد دانسته‌اند. [۳۲۸]

استقرار در مکان مناسب

قرآن در آیه ۱۲۱ آل عمران / ۳ از گزینش مکان مناسب برای کارزار با دشمن در جنگ احد از سوی پیامبر(ص) یاد کرده است: «اِذ غَدَوتَ مِن اَهلِکَ تُبَوِّئُ المُؤمِنینَ مَقـعِدَ لِلقِتالِ»[۳۲۹]. به سبب کمتر بودن شمار سپاهیان مسلمان در برابر لشکر قریش، پیامبر(ص) آنان را در مکانی پشت به کوه احد جای داد و با گماردن تیراندازانی به فرماندهی عبداللّه‌بن جبیر در تپه‌ای در سمت چپ سپاه اسلام، راه ورود دشمن از پشت را هم بست؛[۳۳۰] همچنین آیه ۱۱ انفال / ۸ که از نزول باران برای تثبیت شن‌های روان در قرارگاه لشکر اسلام یاد کرده [۳۳۱] بر اهمیتِ نقش مکان مناسب در پیروزی در جنگ دلالت دارد.

خودداری از اسیرگیری زود هنگام

قبل از پایان جنگ و حصول پیروزی کامل نباید از دشمن اسیر گرفت: «ما کانَ لِنَبِیٍّ اَن یَکونَ لَهُ اَسری حَتّی یُثخِنَ فِی الاَرضِ». (انفال / ۸، ۶۷) برخی مفسران مراد از «اثخان» را کشتن افراد بسیاری از دشمن [۳۳۲] و برخی دیگر استقرار حکومت اسلامی [۳۳۳] و شماری دیگر، استقرار در عرصه نبرد و پیروز شدن بر دشمن [۳۳۴] دانسته‌اند. اسیرگیری زودهنگام از دشمنان، پیش از تسلط کامل بر آنان توان نیروهای خودی را کاهش داده، ممکن است موجب شکست شود. [۳۳۵]

تشویق و تنبیه جنگجویان

دیگر راهبرد مهم جنگی تشویق افراد شرکت کننده در جنگ است تا موجب تشویق دیگران برای مشارکت در جنگ شود. این راهبرد، شیوه‌های مختلفی دارد؛ از جمله برخورد خوب فرمانده با جنگجویان (آل‌عمران / ۳، ۱۵۹)، مشورت با آنان در امور جنگ (آل‌عمران / ۳، ۱۵۹)، برتری دادن آنان بر کسانی که در جنگ شرکت نکرده‌اند (نساء / ۴، ۹۵؛ توبه / ۹، ۱۹) و حتی ترجیح کسانی که سابقه بیشتری در نبرد دارند بر آنان که سابقه کمتری دارند.(حدید / ۵۷، ۱۰) در برابر، آنها که از شرکت کردن در جنگ تخلف کنند، سزاوار تنبیه و مجازات هستند که این راهبرد هم شیوه‌های گوناگونی دارد؛ مانند أ. قطع ارتباط مردم با آنان، چنان‌که متخلفان از جنگ تبوک این گونه تنبیه شدند؛ به گونه‌ای که سه نفر از آنان به ناچار مدینه را ترک کردند: «و عَلَی الثَّلـثَةِ الَّذینَ خُلِّفوا حَتّی اِذا ضاقَت عَلَیهِمُ الاَرضُ بِما رَحُبَت وضاقَت عَلَیهِم اَنفُسُهُم وظَنّوا اَن لا مَلجَاَ مِنَ اللّهِ اِلاّ اِلَیهِ». (توبه / ۹، ۱۱۸) [۳۳۶]؛ ب. محروم کردن آنان از غنایم جنگی، چنان که این تنبیه درباره برخی متخلفان در صدر اسلام اعمال شد: «سَیَقولُ المُخَلَّفونَ اِذَا انطَـلَقتُم اِلی مَغانِمَ لِتَأخُذوها ذَرونا نَتَّبِعکُم... قُل لَن تَتَّبِعونا». (فتح / ۴۸، ۱۵) [۳۳۷] با این همه، در مواردی که جنگجویان بر اثر خطا یا فشار زیاد دشمن از فعالیت جنگی کناره‌گیرند، می‌توان آنان را عفو کرد، چنان که خداوند خطای فراریان جنگ احد را بخشید: «اِنَّ الَّذینَ تَوَلَّوا مِنکُم یَومَ التَقَی الجَمعانِ اِنَّمَا استَزَلَّهُمُ الشَّیطـنُ بِبَعضِ ما کَسَبوا ولَقَد عَفَا اللّهُ عَنهُم اِنَّ اللّهَ غَفورٌ حَلیم» (آل‌عمران / ۳، ۱۵۵) [۳۳۸] و به پیامبرش هم فرمان داد تا از خطای آنان در گذرد: «فَاعفُ عَنهُم واستَغفِر لَهُم». (آل عمران / ۳، ۱۵۹)

پرهیز از تفرقه در جنگ

از دیگر عوامل پیروزی بر دشمن از نگاه قرآن کریم اتحاد جنگجویان است که در آیه ۳۶ توبه / ۹ مسلمانان به آن فرا خوانده شده‌اند: «قـتِلوا المُشرِکینَ کافَّةً»[۳۳۹]. اختلاف و نزاع جنگجویان با یکدیگر سبب از میان رفتن شوکت و قدرت آنان و حتی موجب شکست می‌شود،[۳۴۰] چنان که شکست لشکر اسلام در احد از همین عامل ناشی شد: «و لَقَد صَدَقَکُمُ اللّهُ وعدَهُ اِذ تَحُسّونَهُم بِاِذنِهِ حَتّی اِذا فَشِلتُم و تَنـزَعتُم فِی الاَمرِ... مِنکُم مَن یُریدُ الدُّنیا ومِنکُم مَن یُریدُ الأخِرَة». (آل عمران / ۳، ۱۵۲) آیه درباره اختلاف تیراندازان درجنگ احد نازل شد که پس از شکست اولیه مشرکان، درباره لزوم باقی ماندن در محل مأموریت با یکدیگر به اختلاف برخاستند و بخشی از آنان مکان یادشده را ترک کردند که به شکست مسلمانان انجامید. [۳۴۱]

استمداد از خداوند

پیروزی در جنگ تنها به عوامل مادی و انسانی آن بستگی ندارد، بلکه از جمله عوامل اساسی در دستیابی به موفقیت در جنگ، اراده خداست، از این رو جنگاوران به یاد خدا در هنگام جنگ توصیه شده‌اند: «اِذا لَقیتُم فِئَةً فَاثبُتوا واذکُروا اللّهَ کَثیرًا» (انفال / ۸، ۴۵) و نیز آنکه از او صبر و ثبات قدم و غلبه بر دشمن را بخواهند: «و لَمّا بَرَزوا لِجالوتَ و جُنودِهِ قالوا رَبَّنا اَفرِغ عَلَینا صَبرًا وثَبِّت اَقدامَنا وانصُرنا عَلَی القَومِ الکـفِرین * فَهَزَموهُم بِاِذنِ اللّهِ». (بقره / ۲، ۲۵۰ - ۲۵۱؛ نیز آل عمران / ۳، ۱۴۷) در این صورت از امداد * غیبی خداوند بهره‌مند خواهند شد، چنان‌که در جنگ بدر خداوند با فرستادن ۳۰۰۰ فرشته به دعای پیامبر(ص) پاسخ داد: «ولَقَد نَصَرَکُمُ اللّهُ بِبَدرٍ... *... یُمِدَّکُم رَبُّکُم بِثَلـثَةِ ءالـفٍ مِّنَ المَلسسکَةِ مُنزَلین» (آل‌عمران / ۳، ۱۲۳ - ۱۲۴) و با بسیار نمایاندن شمار مسلمانان در چشم دشمن: «یَرَونَهُم مِثلَیهِم رَأیَ العَین» (آل عمران / ۳، ۱۳) و اندک نشان دادن دشمن در چشم مسلمانان: «واِذ یُریکُموهُم اِذِ التَقَیتُم فی اَعیُنِکُم قَلیلاً» (انفال / ۸، ۴۴) به تقویت روحیه مسلمانان و ایجاد هراس در دل دشمن پرداخت. در جنگ احزاب هم سپاه اسلام با باد و جنگاورانی نادیدنی [۳۴۲] یاری شدند. (احزاب / ۳۳، ۹) در جنگ حنین نزول باد یا ملائکه الهی به آرامش جنگجویان مسلمان انجامید. (توبه / ۹، ۲۵ - ۲۶) [۳۴۳] در جنگ‌های دیگر هم خداوند با فرو فرستادن باران (انفال / ۸، ۱۱)، ایجاد هراس در نیروهای دشمن (آل عمران / ۳، ۱۵۱؛ انفال / ۸، ۱۲؛ احزاب / ۳۳، ۲۶؛ حشر / ۵۹، ۲) و تقویت دل‌های مؤمنان (انفال / ۸، ۱۱) آنان را یاری کرد.

احکام جنگ

جنگ، حتی جنگ مجاز احکام خاصی دارد که طرفین باید آنها را رعایت کنند. قرآن در آیه ۱۹۰ بقره / ۲ مسلمانان را از تعدی و تجاوز از حدود الهی در جنگ بازداشته است: «و قـتِلوا فی سَبیلِ اللّهِ الَّذینَ یُقـتِلونَکُم ولا تَعتَدُوا اِنَّ اللّهَ لایُحِبُّ المُعتَدین». برخی مراد از تعدی را کشتن اطفال، زنان و پیران دانسته‌اند که با جنگجویان وارد جنگ نشده‌اند. [۳۴۴] این مطلب در احادیث شیعه [۳۴۵] و اهل سنت [۳۴۶] نیز ذکر شده است. افزون بر این، روایات از کشتن مجروحان و فراریان منع کرده‌اند،[۳۴۷] مگر اینکه پس از مجروح شدن یا فرار، دوباره به جنگ با مسلمانان بپردازند که در این صورت در برخی روایات کشتن آنان جایز شمرده شده است؛[۳۴۸] همچنین پس از جنگ و پیروزی بر دشمن کشتن اسیران جایز نیست: «فَضَربَ الرِّقابِ حَتّی اِذا اَثخَنتُموهُم فَشُدُّوا الوَثاقَ». (محمّد / ۴۷، ۴) [۳۴۹] احادیث هم بر این مطلب دلالت دارند. [۳۵۰] افزون بر این در احادیث از خیانت در جنگ، مُثْله کردن کشته‌ها، قطع کردن درختان، سوزاندن درختان و مزارع و کشتن حیوانات نهی شده است. [۳۵۱] البته در موارد ضرورت، این امور تجویز شده‌اند، چنان‌که مسلمانان در جنگ با بنی‌نضیر درختان آنان را به اذن خداوند قطع کردند: «ما قَطَعتُم مِن لینَةٍ اَو تَرَکتُموها قامَةً عَلی اُصولِها فَبِاِذنِ اللّهِ ولِیُخزِیَ الفـسِقین». (حشر / ۵۹، ۵) [۳۵۲] در صورت تمایل دشمن به آتش * بس، پذیرش آن از سوی مسلمانان جایز است: «واِن جَنَحوا لِلسَّلمِ فَاجنَح لَها». (انفال / ۸، ۶۱) البته پذیرش آتش بس شرایطی دارد که در صورت فراهم بودن آنها آتش‌بس جایز می‌گردد [۳۵۳]

شیوه‌های جنگ روانی

جنگ روانی که گاه جنگ تبلیغاتی [۳۵۴] یا جنگ سرد [۳۵۵] نامیده می‌شود، مجموعه‌ای از فعالیت‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی است [۳۵۶] که هنگام جنگ یا پیش از آن [۳۵۷] برای درهم شکستن اراده دشمن [۳۵۸] و تضعیف روحیه او [۳۵۹] صورت می‌گیرد؛ به تعبیر دیگر، جنگ روانی تحمیل اراده یک طرف نزاع برطرف مقابل با هدف سیطره یافتن بر اوست یا تغییر سلوک و افکار که برای رسیدن به این هدف از انواع وسائل تبلیغاتی، صاحبان فکر و قلم، اهل سیاست و افراد با نفوذ بهره برده می‌شود. [۳۶۰] جنگ روانی به مراتب دشوارتر [۳۶۱] و مؤثرتر از جنگ‌های نظامی است [۳۶۲] و به قرون اخیر اختصاص ندارد، بلکه در دوران‌های دور و میان ملل پیشین نیز متداول بوده است. [۳۶۳] جنگ روانی شیوه‌ها و گونه‌های مختلفی دارد که برخی از آنها در مکتب انبیا مجاز و بیشتر آنها باطل و نارواست که تنها از سوی دشمنان دین و اسلام به کار گرفته شده است. از جمله این روش‌ها که در قرآن کریم به آنها اشاره شده، عبارت‌اند از:

توهین و افترا

مانند ساحر یا دیوانه خواندن پیامبران از سوی کافران: «کَذلِکَ ما اَتَی الَّذینَ مِن قَبلِهِم مِن رَسولٍ اِلاّ قالوا ساحِرٌ اَو مَجنون». (ذاریات / ۵۱، ۵۲) [۳۶۴] قرآن در آیات متعدد به مردود دانستن این اتهامات پرداخته است: «اَو لَم یَتَفَکَّروا ما بِصاحِبِهِم مِن جِنَّةٍ». (اعراف / ۷، ۱۸۴؛ نیز سبأ / ۳۴، ۴۶؛ تکویر / ۸۱، ۲۲) گاهی پیامبران خود به رد این اتهام‌ها می‌پرداختند: «قالَ یـقَومِ لَیسَ بی‌سَفاهَةٌ ولـکِنّی رَسولٌ مِن رَبِّ العــلَمین». (اعراف / ۷، ۶۷) نمونه دیگر جنگ روانی، متهم ساختن همسر پیامبر(ص) به ارتکاب اعمال ناشایست از سوی منافقان است: «اِنَّ الَّذینَ جاءو بِالاِفکِ عُصبَةٌ مِنکُم» (نور / ۲۴، ۱۱) که قرآن ضمن تهدید افترا زنندگان در این آیه، مسلمانان را توبیخ کرده که چرا با شنیدن این اتهام، آن را دروغ نشمرده‌اند: «لَولا اِذ سَمِعتُموهُ ظَنَّ المُؤمِنونَ والمُؤمِنـتُ بِاَنفُسِهِم خَیرًا وقالوا هـذا اِفکٌ مُبین». (نور / ۲۴، ۱۲) سپس با تأکید بسیار، آنان را از ترویج و نشر این گونه ادعاها برحذر داشته است: «ولَولا اِذ سَمِعتُمُوهُ قُلتُم ما یَکُونُ لَنا اَن نَتَکَلَّمَ بِهـذا سُبحـنَکَ هـذا بُهتـنٌ عَظیم». (نور / ۲۴، ۱۶) [۳۶۵]

شایعه پراکنی

دیگر شیوه متداول در جنگ روانی، ترویج شایعات است؛[۳۶۶] مانند شایعه کشته شدن پیامبر اکرم(ص) در جنگ احد از سوی مشرکان [۳۶۷] که در آیه ۱۴۴ آل‌عمران / ۳ بدان اشاره شده و مسلمانان از اثرپذیری از این جنگ روانی برحذر داشته شده‌اند: «و ما مُحَمَّدٌ اِلاّ رَسولٌ قَد خَلَت مِن قَبلِهِ الرُّسُلُ اَفَاِن ماتَ اَو قُتِلَ انقَلَبتُم عَلی اَعقـبِکُم و مَن یَنقَلِب عَلی عَقِبَیهِ فَلَن یَضُرَّ اللّهَ شیـ ٔ ًا». منافقانِ مدینه نیز با نشر شایعاتی مانند کشته شدن یا اسارت * پیامبر(ص) در جنگ [۳۶۸] یا شکست خوردن لشکر اسلام یا گردآمدن مشرکان برای حمله به مدینه به جنگ روانی می‌پرداختند. [۳۶۹] پیامبر(ص) برای رویارویی با این کارها آنان را به تبعید، اسارت و حتی کشته شدن تهدید کرد: «لـَن لَم یَنتَهِ المُنـفِقونَ والَّذینَ فی قُلوبِهِم مَرَضٌ والمُرجِفونَ فِی المَدینَةِ لَنُغرِیَنَّکَ بِهِم ثُمَّ لا یُجاوِرونَکَ فیها اِلاّ قَلیلا * مَلعونینَ اَینَماثُقِفوا اُخِذوا و قُتِّلوا تَقتیلا». (احزاب / ۳۳، ۶۰ - ۶۱) در آیه ۸۳ نساء / ۴ نیز مسلمانان برای رویارویی با جنگ روانیِ دشمنان مأمور شده‌اند تا در صورت دستیابی به اطلاعات ویژه امنیتی، تنها آنها را به پیامبراکرم(ص) یا اشخاص مسئول گزارش دهند: «واِذَا جاءَهُم اَمرٌ مِنَ الاَمنِ اَوِ الخَوفِ اَذاعوا بِهِ ولَو رَدّوهُ اِلَی الرَّسولِ و اِلی اُولِی الاَمرِ مِنهُم لَعَلِمَهُ الَّذینَ یَستَنـبِطونَهُ مِنهُم».

تهدید به حمله

روش دیگر جنگ روانی تهدید کردن دشمنان به حمله و نابود کردن آنان است، چنان‌که حضرت سلیمان(ع) با تمسک به این شیوه، ملکه سبأ را به تسلیم واداشت: «فَلَنَأتِیَنَّهُم بِجُنودٍ لا قِبَلَ لَهُم بِها و لَنُخرِجَنَّهُم مِنها اَذِلَّةً و هُم صـغِرون». (نمل / ۲۷، ۳۷) کفار قریش هم پس از جنگ احد گرد هم آمدند و با فرستادن شخص یا اشخاصی به سوی مسلمانان اطلاع دادند که قصد حمله مجدد به آنان برای نابود کردن ایشان را دارند: «قالَ لَهُمُ النّاسُ اِنَّ النّاسَ قَد جَمَعوا لَکُم فَاخشَوهُم» (آل عمران / ۳، ۱۷۳) [۳۷۰]؛ ولی مسلمانان با توکل بر خدا، از اثرپذیری از این جنگ روانی به دور ماندند و حتی برای رویارویی با لشکر قریش راسخ‌تر شدند: «فَزادَهُم ایمـنـًا و قالوا حَسبُنَا اللّهُ ونِعمَ الوَکیل». (آل‌عمران / ۳، ۱۷۳)

حیله و تزویر

حیله و تزویر یکی از روش‌های ایجاد جنگ روانی ضدّ دشمن است؛ مثلاً گروهی از عالمان یهود تصمیم گرفتند اسلام را به ظاهر بپذیرند و سپس به دین خود بازگردند تا مسلمانان را از اسلام منصرف کنند: «وقالَت طَـافَةٌ مِن اَهلِ الکِتـبِ ءامِنوا بِالَّذی اُنزِلَ عَلَی الَّذینَ ءامَنوا وَجهَ النَّهارِ واکفُرُوا ءاخِرَهُ لَعَلَّهُم یَرجِعون» (آل عمران / ۳، ۷۲) [۳۷۱] که قرآن نیت واقعی این تزویرکنندگان را افشا کرده: «ودَّت طَـافَةٌ مِن اَهلِ الکِتـبِ لَویُضِلّونَکُم» (آل‌عمران / ۳، ۶۹) و مسلمانان را از پیروی آنان برحذر داشته است: «یـاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنوا اِن تُطیعوا فَریقـًا مِنَ الَّذینَ اوتُوا الکِتـبَ یَرُدّوکُم بَعدَ ایمـنِکُم کـفِرین». (آل عمران / ۳، ۱۰۰)

اعلام و تبلیغ پیروزی خود و شکست دشمن

از جمله نمونه‌های قرآنی این شیوه، ادعای ساحران زمان فرعون مبنی بر پیروزی آنها بر حضرت موسی(ع) است: «قالوا بِعِزَّةِ فِرعَونَ اِنّا لَنَحنُ الغــلِبون». (شعراء / ۲۶، ۴۴) پیامبر اکرم(ص) نیز پیش از جنگ با یهود بنی‌قینقاع برای ایجاد رعب در آنان، به همین شیوه رفتار کرد و لشکر اسلام را در جنگ با آنان پیروز حتمی قلمداد کرد: «قُل لِلَّذینَ کَفَروا سَتُغلَبونَ و تُحشَرونَ اِلی جَهَنَّم». (آل عمران / ۳، ۱۲) [۳۷۲]

جلب افکار عمومی

روش دیگر جنگ روانی جلب نگرش عامه مردم به سود خود است، چنان که مشرکان پس از اقدام مسلمانان به جنگ در ماه‌های حرام ادعا کردند که محمد(ص) و یارانش برخلاف سیره پیشینیان خود برای ماه‌های حرام حرمتی قائل نیستند[۳۷۳]. با نزول آیه ۲۱۷ بقره / ۲ در پاسخ به این جنگ روانی، کارهای ناپسند مشرکان مانند کفر به خداوند، ایجاد مانع در راه خدا و بیرون راندن پیامبر و مؤمنان از وطن خود بدتر از هتک حرمت ماه‌های حرام به شمار رفت: «قُل قِتالٌ فیهِ کَبیرٌ و صَدٌّ عَن سَبیلِ اللّهِ و کُفرٌ بِهِ والمَسجِدِ الحَرامِ و اِخرَاجُ اَهلِهِ مِنهُ اَکبَرُ عِندَ اللّهِ والفِتنَةُ اَکبَرُ مِنَ القَتل».





جنگ در فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم

هر چند در قرآن کریم اصل بر صلح و تعامل و همزیستی است و جنگ در شرایط خاص بر مؤمنان تحمیل می‌شود، و آیاتی که به موضوع قتال اشاره دارد، بسیار و بیانگر دوران سخت و شکننده تلاش دشمنان بر علیه مسلمانان و مخالفت با تبلیغ پیامبر بوده است که نمی‌خواستند و نمی‌گذاشتند تا او همانند خودشان عقاید خود را بیان کند، و مانع آزادی بیان بوده‌اند، قهرا مسائل و موضوعات مختلفی در باره جنگ در خطاب به مؤمنبن به عنوان نیروی مجری پیامبر مطرح می‌شود و حتی آنجا که از او در باره اصل موضوع، قلمرو، دلایل روی آوردن آن پرسش می‌کردند، باز این مؤمنان هستند، که مخاطب قرار می‌گیرند و این دسته از آیات که با واژه «قتل» و «قتال» آمده و با موضوع جهاد قرابت خاصی دارد، رابطه رهبری پیامبر را با این دسته از موضوعات روشن می‌کند. از سوی دیگر چون قتال و جنگ عملی جمعی است، هم پرسش‌ها و هم مخاطب به صورت جمع است و اگر آثاری این جنگ برجای می‌گذارد، برای جامعه است. این مباحث در چند بخش تقسیم می‌شود.

فلسفه و دلایل قتال

  1. ﴿أُذِنَ لِلَّذِينَ يُقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَإِنَّ اللَّهَ عَلَى نَصْرِهِمْ لَقَدِيرٌ﴾[۳۷۴]
  2. ﴿وَقَاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَكُمْ وَلَا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ﴾[۳۷۵]
  3. ﴿وَمَا لَكُمْ لَا تُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاءِ وَالْوِلْدَانِ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْ هَذِهِ الْقَرْيَةِ الظَّالِمِ أَهْلُهَا وَاجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا وَاجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ نَصِيرًا﴾[۳۷۶]
  4. ﴿وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّى لَا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَيَكُونَ الدِّينُ لِلَّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَلَا عُدْوَانَ إِلَّا عَلَى الظَّالِمِينَ﴾[۳۷۷]
  5. ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قَاتِلُوا الَّذِينَ يَلُونَكُمْ مِنَ الْكُفَّارِ وَلْيَجِدُوا فِيكُمْ غِلْظَةً وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ﴾[۳۷۸]

فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم جلد ۱،(صفحه ۴۲۰)

  1. ﴿لا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقَاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَلَمْ يُخْرِجُوكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ * إِنَّمَا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ قَاتَلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَأَخْرَجُوكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ وَظَاهَرُوا عَلَى إِخْرَاجِكُمْ أَنْ تَوَلَّوْهُمْ وَمَنْ يَتَوَلَّهُمْ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ﴾[۳۷۹]

نکات:

  1. فلسفه اذن قتال به پیامبر به این است که چون آنان ستم می‌کنند، به صورت عمل متقابل و از باب مقابله به مثل اجازه قتال به پیامبر داده شده است. ﴿أُذِنَ لِلَّذِينَ يُقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا﴾[۳۸۰] در آیه بعدی می‌گوید: باآنهایی که با شما می‌جنگ بجنگید: ﴿وَقَاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَكُمْ﴾[۳۸۱]
  2. درجنگ رعایت حدود ومقررات باید بشود وتجاوز وظلم ممنوع است ﴿وَلَا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ﴾[۳۸۲]
  3. فلسفه جنگ آزادی بخشی و نجات انسان‌های مورد ستم از دست ظالمان ﴿وَمَا لَكُمْ لَا تُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاءِ وَالْوِلْدَانِ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْ هَذِهِ الْقَرْيَةِ الظَّالِمِ﴾[۳۸۳]
  4. ﴿وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّى لَا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَيَكُونَ الدِّينُ لِلَّهِ﴾[۳۸۴] فرمان پیشبرد جهاد است از حدود دشمنان جنگجو تا هر جا و هر زمان که فتنه‌ای درگیرد و مانع پیشرفت رسالت و دعوت اسلام شود و مردم را در شرک و حاکمیت غیر خدا و عقاید و عادات جاهلیت نگهدارد، اینگونه فتنه باید از میان خلق برداشته شود تا از هر مسئولیت و تعهدی جز در برابر خدا آزاد شوند و بتوانند با آزادی و اراده مستقل پذیرای آئین و حاکمیت او گردند: ﴿وَيَكُونَ الدِّينُ لِلَّهِ﴾[۳۸۵]».. پس این فرمان قاتلوا که در دو مرحله نفی و اثبات است: ﴿لا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَيَكُونَ الدِّينُ لِلَّهِ﴾[۳۸۶] فرمان جهاد با شرک و کفری نیست که در مرتبه عقیده و فکر باشد و از آن تجاوز نکند. ﴿فَإِنِ انْتَهَوْا فَلَا عُدْوَانَ إِلَّا عَلَى الظَّالِمِينَ﴾[۳۸۷]. کلمه: ﴿فَلَا عُدْوَانَ﴾[۳۸۸]».... تفریع و تعلیل برای جواب شرط مقدر است. حصر عدوان بر ظالمین دلالت بر این دارد که تا مشرکین دست بستم باز نکرده و در حد عقیده ایستاده‌اند آزادند: پس اگر باز ایستادند شما هم باز ایستید چون عدوان جز بر ستمکاران روا نیست.
  5. رابطه با کسانی که با مسلمانان نمی‌جنگندبراساس نیکی وقسط باید باشد «ل﴿ا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقَاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَلَمْ يُخْرِجُوكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ﴾[۳۸۹].
  6. بادشمنان امت اسلامی که با پیامبر ومسلمانان می‌جنگند و برای اخراج پیامبر و مسلمانان هم پیمان شدند نباید دوستی وهم پیمانی کرد: ﴿إِنَّمَا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ قَاتَلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَأَخْرَجُوكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ وَظَاهَرُوا عَلَى إِخْرَاجِكُمْ أَنْ تَوَلَّوْهُمْ﴾[۳۹۰]

قلمرو جنگ

منظور آن دسته از آیاتی است که محدوده جنگی را که تجویز شده معین می‌کند و به پیامبر وظایف را نشان می‌دهد، تا مؤمنان بدانند که اگر جنگ در شرایط خاصی تحدید شده، رعایت مقررات آن هم الزامی است. این قلمرو گاهی تاریخی و گاه جغرافیایی و گاه انسانی است.

  1. ﴿يَسْأَلُونَكَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرَامِ قِتَالٍ فِيهِ قُلْ قِتَالٌ فِيهِ كَبِيرٌ﴾[۳۹۱]
  2. ﴿فَإِذَا انْسَلَخَ الْأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ وَخُذُوهُمْ وَاحْصُرُوهُمْ وَاقْعُدُوا لَهُمْ كُلَّ مَرْصَدٍ فَإِنْ تَابُوا وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ فَخَلُّوا سَبِيلَهُمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾[۳۹۲]
  3. ﴿وَلَا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ وَمَنْ قُتِلَ مَظْلُومًا فَقَدْ جَعَلْنَا لِوَلِيِّهِ سُلْطَانًا فَلَا يُسْرِفْ فِي الْقَتْلِ إِنَّهُ كَانَ مَنْصُورًا﴾[۳۹۳] این آیه هرچند صورت فردی دارد، اما شامل قتل در میدان کارزار هم می‌شود که کاملا مواظب باشید و زیاده روی نکنید و بدانید که اگر کسی مظلوم کشته شود، شما بازخواست می‌شوید و حق خانواده مقتول در جای خود باقی است و از جمله: ﴿فَلَا يُسْرِفْ فِي الْقَتْلِ إِنَّهُ كَانَ مَنْصُورًا﴾[۳۹۴] که استفاده می‌شود بسا در میدان جنگ زمینه زیاده روی وجود پیدا می‌کند و این اشخاص هستند که کدام باید مواظبت کنند.
  4. ﴿سَتَجِدُونَ آخَرِينَ يُرِيدُونَ أَنْ يَأْمَنُوكُمْ وَيَأْمَنُوا قَوْمَهُمْ كُلَّ مَا رُدُّوا إِلَى الْفِتْنَةِ أُرْكِسُوا فِيهَا فَإِنْ لَمْ يَعْتَزِلُوكُمْ وَيُلْقُوا إِلَيْكُمُ السَّلَمَ وَيَكُفُّوا أَيْدِيَهُمْ فَخُذُوهُمْ وَاقْتُلُوهُمْ حَيْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَأُولَئِكُمْ جَعَلْنَا لَكُمْ عَلَيْهِمْ سُلْطَانًا مُبِينًا﴾[۳۹۵]
  5. ﴿وَإِنْ نَكَثُوا أَيْمَانَهُمْ مِنْ بَعْدِ عَهْدِهِمْ وَطَعَنُوا فِي دِينِكُمْ فَقَاتِلُوا أَئِمَّةَ الْكُفْرِ إِنَّهُمْ لَا أَيْمَانَ لَهُمْ لَعَلَّهُمْ يَنْتَهُونَ﴾[۳۹۶]
  6. ﴿وَإِنْ طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا فَإِنْ بَغَتْ إِحْدَاهُمَا عَلَى الْأُخْرَى فَقَاتِلُوا الَّتِي تَبْغِي حَتَّى تَفِيءَ إِلَى أَمْرِ اللَّهِ فَإِنْ فَاءَتْ فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا بِالْعَدْلِ وَأَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ﴾[۳۹۷]
  7. ﴿وَاقْتُلُوهُمْ حَيْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَأَخْرِجُوهُمْ مِنْ حَيْثُ أَخْرَجُوكُمْ وَالْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ وَلَا تُقَاتِلُوهُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ حَتَّى يُقَاتِلُوكُمْ فِيهِ فَإِنْ قَاتَلُوكُمْ فَاقْتُلُوهُمْ كَذَلِكَ جَزَاءُ الْكَافِرِينَ﴾[۳۹۸]
  8. ﴿وَإِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَهَا وَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ * وَإِنْ يُرِيدُوا أَنْ يَخْدَعُوكَ فَإِنَّ حَسْبَكَ اللَّهُ هُوَ الَّذِي أَيَّدَكَ بِنَصْرِهِ وَبِالْمُؤْمِنِينَ﴾[۳۹۹]
  9. ﴿إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهِ اثْنَا عَشَرَ شَهْرًا فِي كِتَابِ اللَّهِ يَوْمَ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ مِنْهَا أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ فَلَا تَظْلِمُوا فِيهِنَّ أَنْفُسَكُمْ وَقَاتِلُوا الْمُشْرِكِينَ كَافَّةً كَمَا يُقَاتِلُونَكُمْ كَافَّةً وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ﴾[۴۰۰]

اوصاف کسانی که با آنان قتال می‌شود

منظور آن دسته از آیاتی است که خصوصیاتجنگجویان با پیامبر را بیان می‌کند، مانند نقض عهد، خیانت، تفریق بین مؤمنین ضربه زدن از درون مسلمانان.

  1. ﴿فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ آذَنْتُكُمْ عَلَى سَوَاءٍ وَإِنْ أَدْرِي أَقَرِيبٌ أَمْ بَعِيدٌ مَا تُوعَدُونَ﴾[۴۰۱]
  2. ﴿إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الَّذِينَ كَفَرُوا فَهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ الَّذِينَ عَاهَدْتَ مِنْهُمْ ثُمَّ يَنْقُضُونَ عَهْدَهُمْ فِي كُلِّ مَرَّةٍ وَهُمْ لَا يَتَّقُونَ فَإِمَّا تَثْقَفَنَّهُمْ فِي الْحَرْبِ فَشَرِّدْ بِهِمْ مَنْ خَلْفَهُمْ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ وَإِمَّا تَخَافَنَّ مِنْ قَوْمٍ خِيَانَةً فَانْبِذْ إِلَيْهِمْ عَلَى سَوَاءٍ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْخَائِنِينَ وَلَا يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا سَبَقُوا إِنَّهُمْ لَا يُعْجِزُونَ)﴾[۴۰۲]
  3. ﴿وَالَّذِينَ اتَّخَذُوا مَسْجِدًا ضِرَارًا وَكُفْرًا وَتَفْرِيقًا بَيْنَ الْمُؤْمِنِينَ وَإِرْصَادًا لِمَنْ حَارَبَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ وَلَيَحْلِفُنَّ إِنْ أَرَدْنَا إِلَّا الْحُسْنَى وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ﴾[۴۰۳]
  4. ﴿وَلِيَعْلَمَ الَّذِينَ نَافَقُوا وَقِيلَ لَهُمْ تَعَالَوْا قَاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَوِ ادْفَعُوا قَالُوا لَوْ نَعْلَمُ قِتَالًا لَاتَّبَعْنَاكُمْ هُمْ لِلْكُفْرِ يَوْمَئِذٍ أَقْرَبُ مِنْهُمْ لِلْإِيمَانِ يَقُولُونَ بِأَفْوَاهِهِمْ مَا لَيْسَ فِي قُلُوبِهِمْ وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا يَكْتُمُونَ﴾[۴۰۴]
  5. ﴿ثُمَّ أَنْتُمْ هَؤُلَاءِ تَقْتُلُونَ أَنْفُسَكُمْ وَتُخْرِجُونَ فَرِيقًا مِنْكُمْ مِنْ دِيَارِهِمْ تَظَاهَرُونَ عَلَيْهِمْ بِالْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَإِنْ يَأْتُوكُمْ أُسَارَى تُفَادُوهُمْ وَهُوَ مُحَرَّمٌ عَلَيْكُمْ إِخْرَاجُهُمْ أَفَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْكِتَابِ وَتَكْفُرُونَ بِبَعْضٍ فَمَا جَزَاءُ مَنْ يَفْعَلُ ذَلِكَ مِنْكُمْ إِلَّا خِزْيٌ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ يُرَدُّونَ إِلَى أَشَدِّ الْعَذَابِ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ﴾[۴۰۵]
  6. ﴿كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتَالُ وَهُوَ كُرْهٌ لَكُمْ وَعَسَى أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئًا وَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَعَسَى أَنْ تُحِبُّوا شَيْئًا وَهُوَ شَرٌّ لَكُمْ وَاللَّهُ يَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ﴾[۴۰۶]
  7. ﴿وَقَاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾[۴۰۷]
  8. ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَكْفُرُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ وَيَقْتُلُونَ النَّبِيِّينَ بِغَيْرِ حَقٍّ وَيَقْتُلُونَ الَّذِينَ يَأْمُرُونَ بِالْقِسْطِ مِنَ النَّاسِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ﴾[۴۰۸]
  9. ﴿وَإِذْ غَدَوْتَ مِنْ أَهْلِكَ تُبَوِّئُ الْمُؤْمِنِينَ مَقَاعِدَ لِلْقِتَالِ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾[۴۰۹]
  10. ﴿فَقَاتِلْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ لَا تُكَلَّفُ إِلَّا نَفْسَكَ وَحَرِّضِ الْمُؤْمِنِينَ عَسَى اللَّهُ أَنْ يَكُفَّ بَأْسَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَاللَّهُ أَشَدُّ بَأْسًا وَأَشَدُّ تَنْكِيلًا﴾[۴۱۰]
  11. ﴿وَمَنْ يُوَلِّهِمْ يَوْمَئِذٍ دُبُرَهُ إِلَّا مُتَحَرِّفًا لِقِتَالٍ أَوْ مُتَحَيِّزًا إِلَى فِئَةٍ فَقَدْ بَاءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ وَمَأْوَاهُ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمَصِيرُ * فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ قَتَلَهُمْ وَمَا رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ وَلَكِنَّ اللَّهَ رَمَى وَلِيُبْلِيَ الْمُؤْمِنِينَ مِنْهُ بَلَاءً حَسَنًا إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾[۴۱۱]
  12. ﴿وَإِذْ يَمْكُرُ بِكَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِيُثْبِتُوكَ أَوْ يَقْتُلُوكَ أَوْ يُخْرِجُوكَ وَيَمْكُرُونَ وَيَمْكُرُ اللَّهُ وَاللَّهُ خَيْرُ الْمَاكِرِينَ﴾[۴۱۲]

انواع آثار و پاداش‌های قتال در کنار پیامبر

  1. ﴿الَّذِينَ آمَنُوا يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالَّذِينَ كَفَرُوا يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ الطَّاغُوتِ فَقَاتِلُوا أَوْلِيَاءَ الشَّيْطَانِ إِنَّ كَيْدَ الشَّيْطَانِ كَانَ ضَعِيفًا﴾[۴۱۳]
  2. ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ حَرِّضِ الْمُؤْمِنِينَ عَلَى الْقِتَالِ إِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ عِشْرُونَ صَابِرُونَ يَغْلِبُوا مِائَتَيْنِ وَإِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ مِائَةٌ يَغْلِبُوا أَلْفًا مِنَ الَّذِينَ كَفَرُوا بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لَا يَفْقَهُونَ﴾[۴۱۴]
  3. ﴿قَاتِلُوهُمْ يُعَذِّبْهُمُ اللَّهُ بِأَيْدِيكُمْ وَيُخْزِهِمْ وَيَنْصُرْكُمْ عَلَيْهِمْ وَيَشْفِ صُدُورَ قَوْمٍ مُؤْمِنِينَ﴾[۴۱۵]
  4. ﴿قَاتِلُوا الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَا بِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَلَا يُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَلَا يَدِينُونَ دِينَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ حَتَّى يُعْطُوا الْجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ وَهُمْ صَاغِرُونَ﴾[۴۱۶]
  5. ﴿وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّى لَا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَيَكُونَ الدِّينُ لِلَّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَلَا عُدْوَانَ إِلَّا عَلَى الظَّالِمِينَ﴾[۴۱۷]
  6. ﴿وَأَنْزَلَ الَّذِينَ ظَاهَرُوهُمْ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ مِنْ صَيَاصِيهِمْ وَقَذَفَ فِي قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ فَرِيقًا تَقْتُلُونَ وَتَأْسِرُونَ فَرِيقًا﴾[۴۱۸] این آیه که گفته شده در اشاره به عمل بنی قریظه نازل شده و در اثر خیانت و پیمان شکنی مکرر فرمان رسید که از قلعه خود بیرون رانده شوند و در اثر خیانتی که کرده بودند، ترس آنها را فراگرفته بود و عده‌ای کشته و عده‌ای اسیر شدند، مشخص است که جنبه مذهبی نداشت، بلکه به دلیل عهدشکنی آنان بوده است.
  7. ﴿فَإِذَا لَقِيتُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقَابِ حَتَّى إِذَا أَثْخَنْتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثَاقَ فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ وَإِمَّا فِدَاءً حَتَّى تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزَارَهَا ذَلِكَ وَلَوْ يَشَاءُ اللَّهُ لَانْتَصَرَ مِنْهُمْ وَلَكِنْ لِيَبْلُوَ بَعْضَكُمْ بِبَعْضٍ وَالَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَلَنْ يُضِلَّ أَعْمَالَهُمْ﴾[۴۱۹]
  8. ﴿ لا يُقَاتِلُونَكُمْ جَمِيعًا إِلَّا فِي قُرًى مُحَصَّنَةٍ أَوْ مِنْ وَرَاءِ جُدُرٍ بَأْسُهُمْ بَيْنَهُمْ شَدِيدٌ تَحْسَبُهُمْ جَمِيعًا وَقُلُوبُهُمْ شَتَّى ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لَا يَعْقِلُونَ﴾[۴۲۰]
  9. ﴿إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِهِ صَفًّا كَأَنَّهُمْ بُنْيَانٌ مَرْصُوصٌ﴾[۴۲۱]

نتیجه: در آیات فوق این موضوعات مورد توجه واقع شده است:

  1. پرسش مکرر مردم از پیامبر، در باره حکم جنگ در ماه‌های حرام ﴿يَسْأَلُونَكَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرَامِ قِتَالٍ فِيهِ﴾[۴۲۲] و اعلام حرمت آغاز جنگ در ماه‌های حرام و از گناهان بزرگ و کفر به خداوند: ﴿قُلْ قِتَالٌ فِيهِ كَبِيرٌ﴾[۴۲۳]... ﴿وَكُفْرٌ بِهِ﴾[۴۲۴]
  2. شکستن مکرر پیمان‌های نظامی از سوی کافران و یهودیان: ﴿الَّذِينَ عَاهَدْتَ مِنْهُمْ ثُمَّ يَنْقُضُونَ عَهْدَهُمْ فِي كُلِّ مَرَّةٍ﴾[۴۲۵]»... ۳ - تهدید شدن مشرکان حق ناپذیر به جنگ، از سوی پیامبر: ﴿فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ آذَنْتُكُمْ عَلَى سَوَاءٍ﴾[۴۲۶][۴۲۷]
  3. ایجاد پایگاه برای جنگ با خدا و رسول هدف منافقان از ساختن مسجد ضرار: ﴿وَالَّذِينَ اتَّخَذُوا مَسْجِدًا ضِرَارًا﴾[۴۲۸] ﴿وَإِرْصَادًا لِمَنْ حَارَبَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ﴾[۴۲۹].
  4. وعده خداوند به پیامبر مبنی بر پشتیبانی از آن حضرت در صلح با دشمن: ﴿وَإِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَهَا وَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ﴾[۴۳۰][۴۳۱].

جستارهای وابسته

منابع

  1. سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم

پانویس

  1. ↑ لغت‌نامه دهخدا، ج ۵، ص ۶۹۱۸ «جنگ».
  2. ↑ فرهنگ علوم سیاسی، مرکز اطّلاعات و مدارک علمی ایران، ص ۴۵۵.
  3. ↑ فرهنگ قرآن، واژه «جنگ».
  4. ↑ لغت نامه، ج ۵، ص۷۸۷۸، «جنگ».
  5. ↑ الموسوعة العربیه، ج ۹، ص۱۶۲.
  6. ↑ موسوعة المورد، ج ۱، ص۴۲۳.
  7. ↑ موسوعة المورد، ج ۱، ص۴۲۳.
  8. ↑ جنگ و صلح، ص۶.
  9. ↑ موسوعة المورد، ج ۱، ص۴۲۳؛ فرهنگ علوم سیاسی، ص۳۴۸.
  10. ↑ مواهب الجلیل، ج ۴، ص۵۳۵ - ۵۳۶؛ الثمر الدانی، ص۴۱۱؛ معجم لغة الفقهاء، ص۱۶۸.
  11. ↑ ر. ک: ریاض المسائل، ج ۷، ص۴۴۱؛ جواهرالکلام، ج ۲۱، ص۳.
  12. ↑ «هر بار که آتشی را برای جنگ بر افروختند» سوره مائده، آیه ۶۴.
  13. ↑ «پس چون در جنگ بر آنان دست یافتی با (تار و مار کردن) آنها، کسانی را که در پس ایشانند پراکنده ساز! باشد که در یاد گیرند» سوره انفال، آیه ۵۷.
  14. ↑ «پس هرگاه با کافران (حربی) روبه‌رو شدید (آنان را) گردن بزنید تا چون آنها را از توان انداختید اسیر بگیرید و از آن پس یا منّت بگذارید (و آزادشان کنید) و یا سربها بگیرید تا جنگ، به پایان آید، (فرمان خداوند) چنین است و اگر خدا می‌خواست از آنان انتقام می‌گرفت لیک (نگرفت) تا شما را به یکدیگر بیازماید و آنان که در راه خداوند کشته شدند هرگز (خداوند) کارهایشان را بیراه نمی‌سازد» سوره محمد، آیه ۴.
  15. ↑ لسان العرب، ج ۱، ص۳۰۲؛ تاج العروس، ج ۱، ص۴۰۹، «حرب».
  16. ↑ «از سوی خداوند و فرستاده وی (با خویش) آگاه باشید» سوره بقره، آیه ۲۷۹.
  17. ↑ «کیفر کسانی که با خداوند و پیامبرش به جنگ برمی‌خیزند و در زمین به تبهکاری می‌کوشند جز این نیست که کشته یا به دار آویخته شوند یا دست‌ها و پاهایشان ناهمتا بریده شود یا از سرزمین خود تبعید گردند؛ این (کیفرها) برای آنان خواری در این جهان است و در جهان واپسین عذابی سترگ خواهند داشت» سوره مائده، آیه ۳۳.
  18. ↑ «و کسانی هستند که مسجدی را برگزیده‌اند برای زیان رساندن (به مردم) و کفر و اختلاف افکندن میان مؤمنان و (ساختن) کمینگاه برای آن کس که از پیش با خداوند و پیامبر وی به جنگ برخاسته بود؛ و سوگند می‌خورند که ما جز سر نیکی نداریم و خداوند گواهی می‌دهد که آنان دروغگویند» سوره توبه، آیه ۱۰۷.
  19. ↑ لسان العرب، ج ۱۱، ص۵۴۷؛ التحقیق، ج ۹، ص۱۹۳، «قتل».
  20. ↑ «مؤمنان در راه خداوند جنگ می‌کنند و کافران در راه طاغوت پس با یاران شیطان کارزار کنید که نیرنگ شیطان، سست است» سوره نساء، آیه ۷۶.
  21. ↑ «و بسا پیامبرانی که همراه آنان توده‌های انبوه به نبرد (با دشمنان خداوند) پرداختند و در راه خداوند هر چه به ایشان رسید نه سست و نه ناتوان شدند و نه تن به زبونی سپردند؛ و خداوند شکیبایان را دوست می‌دارد» سوره آل عمران، آیه ۱۴۶.
  22. ↑ العین، ج ۷، ص۳۱۶؛ الصحاح، ج ۳، ص۹۰۶؛ لسان العرب، ج ۶، ص۲۰، «بأس».
  23. ↑ «نیکی آن نیست که روی را سوی خاور و باختر بگردانید، بلکه نیکی (از آن) کسی است که به خداوند و روز بازپسین و فرشتگان و کتاب (آسمانی) و پیامبران ایمان آورد و دارایی را با دوست داشتنش به نزدیکان و یتیمان و بیچارگان و به راه‌ماندگان و کمک‌خواهان و در راه (آزادی) بردگان ببخشد و نماز برپا دارد و زکات پردازد و (نیکی از آن) آنان (است) که چون پیمان بندند وفا کنند؛ و به ویژه شکیبایان در سختی و رنج و در هنگامه کارزار، آنها راستگویند و آنانند که به راستی پرهیزگارند» سوره بقره، آیه ۱۷۷.
  24. ↑ «بی‌گمان خداوند از میان شما کارشکنان (جنگ) را خوب می‌شناسد و (نیز) کسانی را که به برادران خویش می‌گویند: به ما بپیوندید و جز اندکی در جنگ شرکت نمی‌کنند؛» سوره احزاب، آیه ۱۸.
  25. ↑ جامع البیان، ج ۲، ص۱۳۸؛ مجمع البیان، ج ۱، ص۴۸۸؛ التفسیر الکبیر، ج ۵، ص۴۹.
  26. ↑ «ای مؤمنان! چون با دسته‌ای (از دشمن) رویاروی شدید استوار باشید و خداوند را بسیار یاد کنید باشد که رستگار گردید» سوره انفال، آیه ۴۵.
  27. ↑ «پس هرگاه با کافران (حربی) روبه‌رو شدید (آنان را) گردن بزنید تا چون آنها را از توان انداختید اسیر بگیرید و از آن پس یا منّت بگذارید (و آزادشان کنید) و یا سربها بگیرید تا جنگ، به پایان آید، (فرمان خداوند) چنین است و اگر خدا می‌خواست از آنان انتقام می‌گرفت لیک (نگرفت) تا شما را به یکدیگر بیازماید و آنان که در راه خداوند کشته شدند هرگز (خداوند) کارهایشان را بیراه نمی‌سازد» سوره محمد، آیه ۴.
  28. ↑ مفردات، ص۴۵۳؛ مقاییس اللغه، ج ۵، ص۲۶۰، «لقی».
  29. ↑ «و چون طالوت با سپاه (از شهر) بیرون رفت گفت: خداوند شما را به (آب) جویباری می‌آزماید، هر که از آن بنوشد از من نیست و هر که نخورد با من است مگر آنکه تنها کفی از آن برگیرد. باری، همه جز اندکی از آن نوشیدند و چون طالوت و مؤمنان همراه وی از آن گذشتند (همراهان سست ایمان طالوت که از آب نوشیده بودند) گفتند: امروز ما را تاب جالوت و سپاه وی نیست اما آنان که می‌دانستند خداوند را دیدار خواهند کرد گفتند: بسا گروهی اندک بر گروهی بسیار به اذن خداوند، پیروز شده است و خداوند با شکیبایان است» سوره بقره، آیه ۲۴۹.
  30. ↑ «ای مؤمنان! مانند کسانی مباشید که کفر پیشه کردند و در مورد همگنان خویش- هنگامی که سفر رفتند یا جهادگر شدند- گفتند: اینان اگر نزد ما می‌ماندند نمی‌مردند یا کشته نمی‌شدند (بگذار چنین بپندارند) تا این (پندار) را خداوند دریغی در دل‌هایشان کند؛ و این خداوند است که زنده می‌گرداند و می‌میراند و خداوند به آنچه انجام می‌دهید بیناست» سوره آل عمران، آیه ۱۵۶.
  31. ↑ «و (به هنگام خطر) چون در میان ایشان بودی و برای آنان نماز برپا داشتی باید گروهی از ایشان با تو (به نماز) ایستند و جنگ‌افزارهایشان را (نیز) با خود بردارند و چون به سجده روند (و رکعت دیگر را فرادی تمام کنند) باید پس شما بایستند و پس از آن دسته دیگری که نماز نخوانده‌اند با تو نماز بگزارند و (اینان نیز) باید آمادگی (خود را حفظ کنند) و جنگ‌افزارهای خودشان را با خود بردارند؛ کافران دوست می‌دارند که شما از جنگ‌افزارها و بار و بنه خویش غفلت ورزید و آنان با یک تاخت بر شما بتازند؛ و اگر از باران در سختی باشید با بیمار شوید، گناهی بر شما نیست که جنگ‌افزارها را با خود برندارید و (به هر روی) آمادگی‌تان را حفظ کنید؛ خداوند برای کافران عذابی خواری‌آفرین آماده کرده است» سوره نساء، آیه ۱۰۲.
  32. ↑ «و آنچه در توان دارید از نیرو و اسبان آماده در برابر آنان فراهم سازید که بدان دشمن خداوند و دشمن خود را به هراس می‌افکنید؛ و نیز جز آنها کسانی دیگر را که شما نمی‌شناسید (اما) خداوند آنان را می‌شناسد؛ و آنچه در راه خداوند ببخشید، به شما تمام باز خواهند داد و بر شما ستم نخواهد رفت» سوره انفال، آیه ۶۰.
  33. ↑ «و برای شما ساختن زرهی را به او آموختیم تا از (گزند) جنگتان نگه دارد پس آیا شما سپاسگزار هستید؟» سوره انبیاء، آیه ۸۰.
  34. ↑ «و به یادآور که پگاهان از خانواده‌ات جدا شدی در حالی که مؤمنان را در سنگرها برای پیکار (احد) جای می‌دادی و خداوند شنوای داناست» سوره آل عمران، آیه ۱۲۱.
  35. ↑ «و آنچه در توان دارید از نیرو و اسبان آماده در برابر آنان فراهم سازید که بدان دشمن خداوند و دشمن خود را به هراس می‌افکنید؛ و نیز جز آنها کسانی دیگر را که شما نمی‌شناسید (اما) خداوند آنان را می‌شناسد؛ و آنچه در راه خداوند ببخشید، به شما تمام باز خواهند داد و بر شما ستم نخواهد رفت» سوره انفال، آیه ۶۰.
  36. ↑ «پس هرگاه با کافران (حربی) روبه‌رو شدید (آنان را) گردن بزنید تا چون آنها را از توان انداختید اسیر بگیرید و از آن پس یا منّت بگذارید (و آزادشان کنید) و یا سربها بگیرید تا جنگ، به پایان آید، (فرمان خداوند) چنین است و اگر خدا می‌خواست از آنان انتقام می‌گرفت لیک (نگرفت) تا شما را به یکدیگر بیازماید و آنان که در راه خداوند کشته شدند هرگز (خداوند) کارهایشان را بیراه نمی‌سازد» سوره محمد، آیه ۴.
  37. ↑ «پس شما آنان را نکشتید که خداوند آنان را کشت، و چون تیر افکندی تو نیفکندی بلکه خداوند افکند و (چنین کرد) تا مؤمنان را از سوی خود نعمتی نیکو دهد که خداوند شنوایی داناست» سوره انفال، آیه ۱۷.
  38. ↑ «و چون ماه‌های حرام به پایان رسید مشرکان را هر جا یافتید بکشید و دستگیرشان کنید و به محاصره درآورید و در هر کمینگاهی به کمین آنان بنشینید؛ و اگر توبه کردند و نماز برپا داشتند و زکات دادند آزادشان بگذارید که بی‌گمان خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره توبه، آیه ۵.
  39. ↑ «ای مؤمنان! با کافرانی که نزدیک شمایند جنگ کنید و باید در شما صلابت بیابند و بدانید که خداوند با پرهیزگاران است» سوره توبه، آیه ۱۲۳.
  40. ↑ «پس هرگاه با کافران (حربی) روبه‌رو شدید (آنان را) گردن بزنید تا چون آنها را از توان انداختید اسیر بگیرید و از آن پس یا منّت بگذارید (و آزادشان کنید) و یا سربها بگیرید تا جنگ، به پایان آید، (فرمان خداوند) چنین است و اگر خدا می‌خواست از آنان انتقام می‌گرفت لیک (نگرفت) تا شما را به یکدیگر بیازماید و آنان که در راه خداوند کشته شدند هرگز (خداوند) کارهایشان را بیراه نمی‌سازد» سوره محمد، آیه ۴.
  41. ↑ موسوعة المورد، ج ۱، ص۴۲۴؛ فرهنگ علوم سیاسی، ص۳۴۸.
  42. ↑ فرهنگ علوم سیاسی، ص۱۳۳؛ فرهنگ بزرگ سخن، ج ۳، ص۲۲۰۰، «جنگ».
  43. ↑ ر.ک: اسالیب الغزو الفکری، ص۱۰ - ۲۳۸؛ اضواء البیان، ج ۷، ص۳۷۸؛ موسوعة الامام علی، ج ۶، ص۵ - ۳۷.
  44. ↑ «از تو درباره جنگ در ماه حرام می‌پرسند، بگو: جنگ در آن (گناهی) بزرگ است و (گناه) باز داشتن (مردم) از راه خداوند و ناسپاسی به او و (باز داشتن مردم از) مسجد الحرام و بیرون راندن اهل آن از آن، در نظر خداوند بزرگ‌تر است و آشوب (شرک) از کشتار (هم) بزرگ‌تر است؛ و (این کافران) پیاپی با شما جنگ می‌کنند تا اگر بتوانند شما را از دینتان بازگردانند، و کردار کسانی از شما که از دین خود بازگردند و در کفر بمیرند، در این جهان و جهان واپسین، تباه است و آنان دمساز آتش و در آن جاودانند» سوره بقره، آیه ۲۱۷.
  45. ↑ الفرقان، ج ۳، ص۲۷۸ـ ۲۷۹؛ من وحی القرآن، ج ۴، ص۲۰۵ـ ۲۰۹.
  46. ↑ جنگ و صلح، ص۱۵.
  47. ↑ جنگ و صلح، ص۱۵.
  48. ↑ «بی‌گمان شمار ماه‌ها نزد خداوند در کتاب وی روزی که آسمان‌ها و زمین را آفرید دوازده ماه است؛ از آنها چهار ماه، حرام است، این است آیین استوار، در آنها به خود ستم روا ندارید و همگی با مشرکان جنگ کنید چنان که آنان همگی با شما جنگ می‌کنند و بدانید که خداوند با پرهیزگاران است» سوره توبه، آیه ۳۶.
  49. ↑ «ای مؤمنان! با کافرانی که نزدیک شمایند جنگ کنید و باید در شما صلابت بیابند و بدانید که خداوند با پرهیزگاران است» سوره توبه، آیه ۱۲۳.
  50. ↑ «به کسانی که بر آنها جنگ تحمیل می‌شود اجازه (ی جهاد) داده شد زیرا ستم دیده‌اند و بی‌گمان خداوند بر یاری آنان تواناست» سوره حج، آیه ۳۹.
  51. ↑ «کسانی که ایمان آورده و هجرت گزیده‌اند و در راه خداوند با مال و جانشان جهاد کرده‌اند و کسانی که (به آنان) پناه داده و یاری رسانده‌اند دوستان یکدیگرند و کسانی که ایمان آورده و هجرت نکرده‌اند شما را با آنان هیچ پیوندی نیست تا آنکه هجرت گزینند و اگر از شما در دین یاری بجویند باید یاری کنید مگر در برابر گروهی که میان شما و آنان پیمانی است و خداوند به آنچه انجام می‌دهید بیناست» سوره انفال، آیه ۷۲.
  52. ↑ «به راستی آنان که تو را از پشت (در) اتاق‌ها صدا می‌زنند، بیشترشان خرد نمی‌ورزند» سوره حجرات، آیه ۴.
  53. ↑ «کیفر کسانی که با خداوند و پیامبرش به جنگ برمی‌خیزند و در زمین به تبهکاری می‌کوشند جز این نیست که کشته یا به دار آویخته شوند یا دست‌ها و پاهایشان ناهمتا بریده شود یا از سرزمین خود تبعید گردند؛ این (کیفرها) برای آنان خواری در این جهان است و در جهان واپسین عذابی سترگ خواهند داشت» سوره مائده، آیه ۳۳.
  54. ↑ جنگ در اسلام، ص۱۳۳ - ۱۳۴.
  55. ↑ «و (یاد کنید) آنگاه را که از شما پیمان گرفتیم که خون همدیگر را نریزید و یکدیگر را از خانه‌هاتان آواره نسازید سپس اقرار کردید در حالی که خود (بر آن) گواهی می‌دهید» سوره بقره، آیه ۸۴.
  56. ↑ «آنگاه، این شمایید که یکدیگر را می‌کشید و دسته‌ای از خودتان را از خانه‌هاشان بیرون می‌رانید در حالی که با گناه و ستم به زیان آنها از یکدیگر پشتیبانی می‌کنید و (با این حال) اگر به اسیری نزد شما آیند آنان را (بنابر حکم تورات) با دادن سربها آزاد می‌کنید با آنکه بیرون راندنشان بر شما حرام است. آیا به بخشی از کتاب (تورات) ایمان می‌آورید و به بخشی (دیگر) کفر می‌ورزید؟ کیفر کسانی از شما که چنین کنند جز خواری در این جهان چیست؟ و در رستخیز به سوی سخت‌ترین عذاب باز برده می‌شوند؛ و خداوند از آنچه می‌کنید غافل نیست» سوره بقره، آیه ۸۵.
  57. ↑ «و از ایشان، کسی است که می‌گوید: به من اجازه (کناره گیری از جهاد) بده و مرا در آشوب میفکن! آگاه باش که آنان در آشوب افتاده‌اند و دوزخ فراگیرنده کافران است» سوره توبه، آیه ۴۹.
  58. ↑ «و اگر دو دسته از مؤمنان جنگ کنند، میان آنان را آشتی دهید » سوره حجرات، آیه ۹.
  59. ↑ «کیفر کسانی که با خداوند و پیامبرش به جنگ برمی‌خیزند و در زمین به تبهکاری می‌کوشند جز این نیست که کشته یا به دار آویخته شوند یا دست‌ها و پاهایشان ناهمتا بریده شود یا از سرزمین خود تبعید گردند؛ این (کیفرها) برای آنان خواری در این جهان است و در جهان واپسین عذابی سترگ خواهند داشت» سوره مائده، آیه ۳۳.
  60. ↑ «مگر کسانی از مشرکان که با آنان پیمان بسته‌اید سپس چیزی از (پیمان) شما نکاسته‌اند و در برابر شما از کسی پشتیبانی نکرده‌اند؛ پیمان اینان را تا پایان زمانشان پاس بدارید؛ بی‌گمان خداوند پرهیزکاران را دوست می‌دارد» سوره توبه، آیه ۴.
  61. ↑ «چگونه مشرکان را نزد خداوند و پیامبرش پیمانی تواند بود؟ جز کسانی که با آنها در کنار مسجد الحرام پیمان بسته‌اید پس تا (در پیمان خود) با شما پایدارند شما نیز (بر پیمان) با آنان پایدار بمانید که خداوند پرهیزگاران را دوست می‌دارد» سوره توبه، آیه ۷.
  62. ↑ «و هر جا بر آنان دست یافتید، بکشیدشان و از همان‌جا که بیرونتان راندند بیرونشان برانید و (بدانید که) آشوب (شرک) از کشتار بدتر است و نزد مسجد الحرام با آنان به کارزار نیاغازید مگر در آنجا با شما به جنگ برخیزند در آن صورت اگر به کارزار با شما دست یازیدند شما هم آنان را بکشید که سزای کافران همین است» سوره بقره، آیه ۱۹۱.
  63. ↑ المبسوط، طوسی، ج ۲، ص۳؛ المحلی، ج ۱۰، ص۴۹۶؛ منهاج الصالحین، ج ۱، ص۳۶۹.
  64. ↑ المغنی، ج ۱۰، ص۲۳۸؛ بدائع الصنائع، ج ۷، ص۱۱۴.
  65. ↑ «و با آنان نبرد کنید تا آشوبی بر جا نماند و دین، یکجا از آن خداوند باشد پس اگر (از کفر و شرک) باز ایستند بی‌گمان خداوند از آنچه می‌کنند آگاه است» سوره انفال، آیه ۳۹.
  66. ↑ «و چون ماه‌های حرام به پایان رسید مشرکان را هر جا یافتید بکشید و دستگیرشان کنید و به محاصره درآورید و در هر کمینگاهی به کمین آنان بنشینید؛ و اگر توبه کردند و نماز برپا داشتند و زکات دادند آزادشان بگذارید که بی‌گمان خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره توبه، آیه ۵.
  67. ↑ ر. ک: المبسوط، طوسی، ج ۲، ص۳؛ کشاف القناع، ج ۶، ص۱۱۳.
  68. ↑ قواعد الاحکام، ج ۱، ص۴۷۹؛ ایضاح الفوائد، ج ۱، ص۳۵۲؛ جامع المقاصد، ج ۳، ص۳۷۳.
  69. ↑ «ای مؤمنان! (حرمت) شعائر خداوند را و نیز (حرمت) ماه حرام و قربانی‌های بی‌نشان و قربانی‌های دارای گردن‌بند و (حرمت) زیارت‌کنندگان بیت الحرام را که بخشش و خشنودی پروردگارشان را می‌جویند؛ نشکنید و چون از احرام خارج شدید می‌توانید شکار کنید و نباید دشمنی با گروهی که شما را از (ورود به) مسجد الحرام باز داشتند، وادارد که به تجاوز دست یازید؛ و یکدیگر را در نیکی و پرهیزگاری یاری کنید و در گناه و تجاوز یاری نکنید و از خداوند پروا کنید، بی‌گمان خداوند سخت کیفر است» سوره مائده، آیه ۲.
  70. ↑ «و چون ماه‌های حرام به پایان رسید مشرکان را هر جا یافتید بکشید و دستگیرشان کنید و به محاصره درآورید و در هر کمینگاهی به کمین آنان بنشینید؛ و اگر توبه کردند و نماز برپا داشتند و زکات دادند آزادشان بگذارید که بی‌گمان خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره توبه، آیه ۵.
  71. ↑ «بی‌گمان شمار ماه‌ها نزد خداوند در کتاب وی روزی که آسمان‌ها و زمین را آفرید دوازده ماه است؛ از آنها چهار ماه، حرام است، این است آیین استوار، در آنها به خود ستم روا ندارید و همگی با مشرکان جنگ کنید چنان که آنان همگی با شما جنگ می‌کنند و بدانید که خداوند با پرهیزگاران است» سوره توبه، آیه ۳۶.
  72. ↑ «(این) ماه حرام در برابر (آن) ماه حرام است و حرمت شکنی‌ها قصاص دارد پس هر کس بر شما ستم روا داشت همان‌گونه که با شما ستم روا داشته است با وی ستم روا دارید، و از خداوند پروا کنید و بدانید که خداوند با پرهیزگاران است» سوره بقره، آیه ۱۹۴.
  73. ↑ کفایة الاحکام، ج ۱، ص۳۶۹؛ منهاج الصالحین، ج ۱، ص۳۶۹.
  74. ↑ «و چون ماه‌های حرام به پایان رسید مشرکان را هر جا یافتید بکشید و دستگیرشان کنید و به محاصره درآورید و در هر کمینگاهی به کمین آنان بنشینید؛ و اگر توبه کردند و نماز برپا داشتند و زکات دادند آزادشان بگذارید که بی‌گمان خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره توبه، آیه ۵.
  75. ↑ المبسوط، سرخسی، ج ۱۰، ص۲۶؛ بدائع الصنائع، ج ۷، ص۱۰۰؛ کشاف القناع، ج ۳، ص۴۰.
  76. ↑ «مؤمنان در راه خداوند جنگ می‌کنند و کافران در راه طاغوت پس با یاران شیطان کارزار کنید که نیرنگ شیطان، سست است» سوره نساء، آیه ۷۶.
  77. ↑ نمونه، ج ۴، ص۱۱ - ۱۲.
  78. ↑ «آنان را به (نام) پدرانشان بخوانید، این نزد خداوند دادگرانه‌تر است و اگر پدرانشان را نمی‌شناسید برادران دینی و وابستگان شمایند و شما را در آنچه اشتباه کرده‌اید گناهی نیست اما در آنچه دل‌هایتان به قصد، خواسته است (گناهکارید) و خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده» سوره احزاب، آیه ۵.
  79. ↑ احکام القرآن، جصاص، ج ۲، ص۵۰۸.
  80. ↑ احکام القرآن، جصاص، ج ۲، ص۵۰۸؛ التبیان، ج ۳، ص۵۰۴؛ فقه القرآن، ج ۱، ص۳۶۵.
  81. ↑ تفسیر بیضاوی، ج ۲، ص۳۲۰؛ روح المعانی، ج ۶، ص۱۱۸ ـ ۱۱۹.
  82. ↑ «و اگر (رها) نکردید پس، از پیکاری از سوی خداوند و فرستاده وی (با خویش) آگاه باشید و اگر توبه کنید سرمایه‌هایتان از آن شماست، نه ستم می‌ورزید و نه بر شما ستم می‌رود» سوره بقره، آیه ۲۷۹.
  83. ↑ مجمع‌البیان، ج ۲، ص۲۱۱؛ تفسیر قرطبی، ج ۳، ص۳۶۳ - ۳۶۴.
  84. ↑ التفسیر الکبیر، ج ۷، ص۱۰۷؛ البحر المحیط، ج ۲، ص۳۵۲.
  85. ↑ جامع البیان، ج ۳، ص۱۴۸؛ مجمع البیان، ج ۲، ص۲۱۱؛ تفسیر قرطبی، ج ۳، ص۳۶۳.
  86. ↑ احکام القرآن، جصاص، ج ۱، ص۵۷۱؛ مجمع البیان، ج ۲، ص۲۱۱.
  87. ↑ الکافی، ج ۵، ص۱۴۷؛ وسائل الشیعه، ج ۱۸، ص۱۲۵؛ جامع احادیث الشیعه، ج ۱۸، ص۱۳۵.
  88. ↑ جامع البیان، ج ۳، ص۱۴۸.
  89. ↑ «و (یاد کن) آنگاه را که پروردگارت به فرشتگان فرمود: می‌خواهم جانشینی در زمین بگمارم، گفتند: آیا کسی را در آن می‌گماری که در آن تباهی می‌کند و خون‌ها می‌ریزد در حالی که ما تو را با سپاس، به پاکی می‌ستاییم و تو را پاک می‌شمریم؛ فرمود: من چیزی می‌دانم که شما نمی‌دانید» سوره بقره، آیه ۳۰.
  90. ↑ مجمع البیان، ج ۱، ص۱۴۸؛ تفسیر ابن کثیر، ج ۱، ص۷۴ - ۷۵.
  91. ↑ مجمع البیان، ج ۱، ص۱۴۸؛ تفسیر ابن کثیر، ج ۱، ص۷۴؛ الدر المنثور، ج ۱، ص۴۴ - ۴۵.
  92. ↑ دعائم الاسلام، ج ۱، ص۲۹۱؛ مستدرک الوسائل، ج ۹، ص۳۲۴.
  93. ↑ «و بسا پیامبرانی که همراه آنان توده‌های انبوه به نبرد (با دشمنان خداوند) پرداختند و در راه خداوند هر چه به ایشان رسید نه سست و نه ناتوان شدند و نه تن به زبونی سپردند؛ و خداوند شکیبایان را دوست می‌دارد» سوره آل عمران، آیه ۱۴۶.
  94. ↑ «مؤمنان در راه خداوند جنگ می‌کنند و کافران در راه طاغوت پس با یاران شیطان کارزار کنید که نیرنگ شیطان، سست است» سوره نساء، آیه ۷۶.
  95. ↑ مجمع البیان، ج ۶، ص۳۸۷؛ روح المعانی، ج ۱۶، ص۳۹؛ تفسیر سمرقندی، ج ۲، ص۳۶۳.
  96. ↑ مجمع‌البیان، ج ۶، ص۳۸۷ - ۳۸۸؛ تفسیر بیضاوی، ج ۳، ص۳۸۷.
  97. ↑ «گفتند: ای ذو القرنین! در این سرزمین، یأجوج و مأجوج تبهکاری می‌ورزند، آیا می‌خواهی برای تو هزینه‌ای بنهیم تا میان ما و آنان سدّی بسازی؟» سوره کهف، آیه ۹۴.
  98. ↑ «فرعون با سپاهیانش در پی آنان افتاد و از دریا آنچه (بایست) آنها را فرا می‌پوشاند، فرا پوشاند» سوره طه، آیه ۷۸.
  99. ↑ «و بنی اسرائیل را از دریا گذراندیم و فرعون و سپاهش از ستم و دشمنی، سر در پی آنان نهادند تا آنگاه که آب از سرش گذشت؛ گفت: ایمان آوردم که هیچ خدایی نیست جز همان که بنی اسرائیل بدان ایمان دارند و من از گردن نهادگانم» سوره یونس، آیه ۹۰.
  100. ↑ «بنابراین او و سپاهیانش را فرو گرفتیم و به دریا افکندیم پس بنگر که سرانجام ستمکاران چگونه بود» سوره قصص، آیه ۴۰.
  101. ↑ «فرعون با سپاهیانش در پی آنان افتاد و از دریا آنچه (بایست) آنها را فرا می‌پوشاند، فرا پوشاند» سوره طه، آیه ۷۸.
  102. ↑ «پس او و سپاهش را فرو گرفتیم، آن‌گاه او را که سزاوار سرزنش بود در دریا افکندیم» سوره ذاریات، آیه ۴۰.
  103. ↑ مجمع‌البیان، ج ۱، ص۲۲۵؛ المیزان، ج ۸، ص۲۹۳.
  104. ↑ «ای قوم من! به سرزمین مقدّسی که خداوند برای شما مقرّر فرموده است وارد شوید و واپس مگرایید که زیانکار گردید» سوره مائده، آیه ۲۱.
  105. ↑ جامع البیان، ج ۶، ص۲۳۴؛ احکام القرآن، جصاص، ج ۲، ص۵۰۰؛ مجمع البیان، ج ۳، ص۳۰۸.
  106. ↑ «گفتند: ای موسی! در آنجا گروهی گردنکش جای دارند و تا آنان از آن بیرون نیایند ما درون آن نخواهیم رفت اما اگر از آنجا بیرون آیند ما درون می‌رویم» سوره مائده، آیه ۲۲.
  107. ↑ الصافی، ج ۲، ص۲۶.
  108. ↑ «گفتند: ای موسی، تا آنان در آنند ما هرگز، هیچ‌گاه بدان وارد نمی‌شویم؛ تو برو و پروردگارت، (با آنان) نبرد کنید که ما همین‌جا خواهیم نشست» سوره مائده، آیه ۲۴.
  109. ↑ «آیا به (سرگذشت) بزرگان بنی اسرائیل پس از موسی ننگریسته‌ای که به پیامبری که داشتند گفتند: پادشاهی بر ما بگمار تا در راه خداوند کارزار کنیم. گفت: آیا گمان نمی‌کنید که اگر جنگ بر شما مقرّر شود، کارزار نکنید؟ گفتند: چرا در راه خداوند جنگ نکنیم در حالی که ما از سرزمینمان رانده و از فرزندانمان مانده‌ایم؛ اما چون بر آنان جنگ مقرر شد جز تنی چند رو گرداندند و خداوند به (احوال) ستمکاران داناست. و پیامبرشان به آنان گفت: خداوند طالوت را به پادشاهی شما گمارده است، گفتند: چگونه او را بر ما پادشاهی تواند بود با آنکه ما از او به پادشاهی سزاوارتریم و در دارایی (هم) به او گشایشی نداده‌اند. گفت: خداوند او را بر شما برگزیده و بر گستره دانش و (نیروی) تن او افزوده است و خداوند پادشاهی خود را به هر که خواهد می‌دهد و خداوند نعمت‌گستری داناست. و پیامبرشان به آنان گفت: نشانه پادشاهی او این است که تابوت (عهد) نزدتان خواهد آمد که در آن آرامشی از سوی پروردگارتان (نهفته) است و (نیز) بازمانده‌ای از آنچه از خاندان موسی و هارون بر جای نهاده‌اند و فرشتگان آن را حمل می‌کنند، بی‌گمان در آن برای شما اگر مؤمن باشید نشانه‌ای است. و چون طالوت با سپاه (از شهر) بیرون رفت گفت: خداوند شما را به (آب) جویباری می‌آزماید، هر که از آن بنوشد از من نیست و هر که نخورد با من است مگر آنکه تنها کفی از آن برگیرد. باری، همه جز اندکی از آن نوشیدند و چون طالوت و مؤمنان همراه وی از آن گذشتند (همراهان سست ایمان طالوت که از آب نوشیده بودند) گفتند: امروز ما را تاب جالوت و سپاه وی نیست اما آنان که می‌دانستند خداوند را دیدار خواهند کرد گفتند: بسا گروهی اندک بر گروهی بسیار به اذن خداوند، پیروز شده است و خداوند با شکیبایان است. و چون با جالوت و سپاه وی رویاروی شدند گفتند: پروردگارا! ما را از شکیب، سرشار کن و گام‌های ما را استوار دار و ما را بر کافران پیروز گردان» سوره بقره، آیه ۲۴۶-۲۵۰.
  110. ↑ «آیا به (سرگذشت) بزرگان بنی اسرائیل پس از موسی ننگریسته‌ای که به پیامبری که داشتند گفتند: پادشاهی بر ما بگمار تا در راه خداوند کارزار کنیم. گفت: آیا گمان نمی‌کنید که اگر جنگ بر شما مقرّر شود، کارزار نکنید؟ گفتند: چرا در راه خداوند جنگ نکنیم در حالی که ما از سرزمینمان رانده و از فرزندانمان مانده‌ایم؛ اما چون بر آنان جنگ مقرر شد جز تنی چند رو گرداندند و خداوند به (احوال) ستمکاران داناست» سوره بقره، آیه ۲۴۶.
  111. ↑ جامع‌البیان، ج ۲، ص۸۰۶؛ مجمع البیان، ج ۲، ص۱۴۰؛ تفسیر قرطبی، ج ۳، ص۲۴۳.
  112. ↑ جامع‌البیان، ج ۲، ص۸۱۰.
  113. ↑ «آیا به (سرگذشت) بزرگان بنی اسرائیل پس از موسی ننگریسته‌ای که به پیامبری که داشتند گفتند: پادشاهی بر ما بگمار تا در راه خداوند کارزار کنیم. گفت: آیا گمان نمی‌کنید که اگر جنگ بر شما مقرّر شود، کارزار نکنید؟ گفتند: چرا در راه خداوند جنگ نکنیم در حالی که ما از سرزمینمان رانده و از فرزندانمان مانده‌ایم؛ اما چون بر آنان جنگ مقرر شد جز تنی چند رو گرداندند و خداوند به (احوال) ستمکاران داناست» سوره بقره، آیه ۲۴۶.
  114. ↑ «و پیامبرشان به آنان گفت: خداوند طالوت را به پادشاهی شما گمارده است، گفتند: چگونه او را بر ما پادشاهی تواند بود با آنکه ما از او به پادشاهی سزاوارتریم و در دارایی (هم) به او گشایشی نداده‌اند. گفت: خداوند او را بر شما برگزیده و بر گستره دانش و (نیروی) تن او افزوده است و خداوند پادشاهی خود را به هر که خواهد می‌دهد و خداوند نعمت‌گستری داناست» سوره بقره، آیه ۲۴۷.
  115. ↑ «پس آنان را به اذن خداوند تار و مار کردند و داود جالوت را کشت و خداوند به وی پادشاهی و فرزانگی ارزانی داشت و آنچه خود می‌خواست بدو آموخت، و اگر خداوند برخی مردم را با برخی دیگر باز نمی‌داشت، زمین تباه می‌گردید امّا خداوند بر جهانیان بخششی (بزرگ) دارد» سوره بقره، آیه ۲۵۱.
  116. ↑ «گفتند: ما نیرومند و سخت دلیریم و فرمان با توست، بنگر تا چه فرمان خواهی داد» سوره نمل، آیه ۳۳.
  117. ↑ «گفت: پادشاهان چون به شهری درآیند آن را ویران و مردم گرانمایه آن را خوار و بدین‌گونه رفتار می‌کنند» سوره نمل، آیه ۳۴.
  118. ↑ «و من ارمغانی برای آنان می‌فرستم و می‌نگرم تا فرستادگان چه باز آورند» سوره نمل، آیه ۳۵.
  119. ↑ المیزان، ج ۱۵، ص۳۶۱.
  120. ↑ «نزد آنان باز گرد (و بگو) بی‌گمان سپاهی به سوی آنان خواهیم آورد که تاب رویارویی با آن را ندارند و آنان را از آنجا با زبونی و خواری بیرون خواهیم راند» سوره نمل، آیه ۳۷.
  121. ↑ «و به بنی اسرائیل در کتاب (تورات) خبر دادیم که دو بار در این سرزمین تباهی می‌ورزید و گردنکشی بزرگی می‌کنید. و چون وعده نخست (از) آن دو (تباهی) فرا رسد بندگانی سخت جنگاور را که داریم بر شما برمی‌انگیزیم که درون خانه‌ها را جست و جو می‌کنند و (این) وعده‌ای انجام یافتنی است. سپس پیروزی بر آنان را دوباره بهره شما می‌کنیم و با دارایی‌ها و پسران به شما یاری می‌رسانیم و شمار شما را افزون‌تر می‌گردانیم. اگر نیکی ورزید به خویش نیکی ورزیده‌اید و اگر بدی کنید به خویش کرده‌اید و چون وعده فرجامین فرا رسد (بندگانی دیگر را می‌فرستیم) تا چهره‌هایتان را اندوهبار گردانند و در آن مسجد وارد گردند چنان که بار نخست وارد آن شده بودند و تا بر هر چه دست یابند از میان بردارند» سوره اسراء، آیه ۴-۷.
  122. ↑ مجمع‌البیان، ج ۶، ص۲۲۱؛ جامع‌البیان، ج ۱۵، ص۲۹.
  123. ↑ المیزان، ج ۱۳، ص۴۴؛ نمونه، ج ۱۲، ص۲۸.
  124. ↑ فی ظلال القرآن، ج ۴، ص۲۲۱۴.
  125. ↑ نمونه، ج ۱۲، ص۳۰.
  126. ↑ «آنگاه، این شمایید که یکدیگر را می‌کشید و دسته‌ای از خودتان را از خانه‌هاشان بیرون می‌رانید در حالی که با گناه و ستم به زیان آنها از یکدیگر پشتیبانی می‌کنید و (با این حال) اگر به اسیری نزد شما آیند آنان را (بنابر حکم تورات) با دادن سربها آزاد می‌کنید با آنکه بیرون راندنشان بر شما حرام است. آیا به بخشی از کتاب (تورات) ایمان می‌آورید و به بخشی (دیگر) کفر می‌ورزید؟ کیفر کسانی از شما که چنین کنند جز خواری در این جهان چیست؟ و در رستخیز به سوی سخت‌ترین عذاب باز برده می‌شوند؛ و خداوند از آنچه می‌کنید غافل نیست» سوره بقره، آیه ۸۵.
  127. ↑ جامع‌البیان، ج ۱، ص۵۶۰ - ۵۶۱؛ مجمع‌البیان، ج ۱، ص۲۹۱؛ زاد المسیر، ج ۱، ص۸۵.
  128. ↑ التبیان، ج ۱، ص۳۳۶؛ جامع البیان، ج ۱، ص۵۵۹.
  129. ↑ نمونه، ج ۱، ص۳۳۱.
  130. ↑ «و چون کتابی از سوی خداوند نزدشان آمد که آنچه را با خود داشتند، راست می‌شمرد؛ با آنکه پیش‌تر، (به مژده آمدن آن) در برابر کافران یاری می‌خواستند ؛ همین که آنچه می‌شناختند نزدشان رسید، بدان کفر ورزیدند پس لعنت خداوند بر کافران باد» سوره بقره، آیه ۸۹.
  131. ↑ التفسیر الکبیر، ج ۳، ص۱۸۰؛ المیزان، ج ۱، ص۲۲۲.
  132. ↑ نور الثقلین، ج ۱، ص۱۰۱ - ۱۰۲.
  133. ↑ اسباب النزول، ص۱۶؛ تفسیر قرطبی، ج ۲، ص۲۷؛ الصافی، ج ۱، ص۱۶۰.
  134. ↑ جامع البیان، ج ۱، ص۵۷۸؛ التفسیر الکبیر، ج ۳، ص۱۸۰.
  135. ↑ ر. ک: المحبر، ص۷؛ تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص۳۶ - ۳۷؛ الکامل، ج ۱، ص۵۰۲.
  136. ↑ نمونه، ج ۲۴، ص۱۰۸؛ آثار الحرب، ص۵۴.
  137. ↑ «آیا ندیده‌اند که ما حرمی امن پدید آوردیم (که در آن هیچ چیز را در نمی‌برند) در حالی که (بیرون از شهر مکّه) مردم از پیرامونشان ربوده می‌شوند؟ پس آیا به باطل باور دارند و نعمت خداوند را انکار می‌کنند؟» سوره عنکبوت، آیه ۶۷.
  138. ↑ جامع‌البیان، ج ۲۰، ص۱۱۶؛ الصافی، ج ۴، ص۱۲۳؛ المیزان، ج ۱۶، ص۱۵۰.
  139. ↑ «و همگان به ریسمان خداوند بیاویزید و مپرا کنید و نعمت‌های خداوند را بر خود فرا یاد آورید که دشمنان (همدیگر) بودید و خداوند دل‌های شما را الفت داد و به نعمت او با هم برادر شدید و در لبه پرتگاهی از آتش بودید که شما را از آن رهانید؛ بدین‌گونه خداوند آیات خود را برای شما روشن می‌گوید باشد که شما راهیاب گردید» سوره آل عمران، آیه ۱۰۳.
  140. ↑ «و دل‌های آنان را با هم پیوستگی داد ؛ اگر همه آنچه را در زمین است می‌بخشیدی میان دل‌های آنها پیوستگی نمی‌دادی اما خداوند ایشان را با هم پیوستگی داد؛ بی‌گمان او پیروزمندی فرزانه است» سوره انفال، آیه ۶۳.
  141. ↑ جامع البیان، ج ۴، ص۵۰؛ مجمع البیان، ج ۲، ص۳۵۷.
  142. ↑ جامع البیان، ج ۴، ص۴۶؛ مجمع البیان، ج ۲، ص۳۵۷؛ ر. ک: الکامل، ج ۱، ص۶۵۸ ـ ۶۸۰.
  143. ↑ «از تو درباره جنگ در ماه حرام می‌پرسند، بگو: جنگ در آن (گناهی) بزرگ است و (گناه) باز داشتن (مردم) از راه خداوند و ناسپاسی به او و (باز داشتن مردم از) مسجد الحرام و بیرون راندن اهل آن از آن، در نظر خداوند بزرگ‌تر است و آشوب (شرک) از کشتار (هم) بزرگ‌تر است؛ و (این کافران) پیاپی با شما جنگ می‌کنند تا اگر بتوانند شما را از دینتان بازگردانند، و کردار کسانی از شما که از دین خود بازگردند و در کفر بمیرند، در این جهان و جهان واپسین، تباه است و آنان دمساز آتش و در آن جاودانند» سوره بقره، آیه ۲۱۷.
  144. ↑ التبیان، ج ۲، ص۲۰۷؛ مجمع البیان، ج ۲، ص۷۴؛ روح المعانی، ج ۲، ص۱۰۸.
  145. ↑ التفسیر الکبیر، ج ۶، ص۳۱.
  146. ↑ جامع البیان، ج ۲، ص۴۷۱؛ مجمع البیان، ج ۲، ص۷۴.
  147. ↑ «بی‌گمان واپس افکندن (ماه‌های حرام) افزایشی در کفر است؛ با آن، کافران به گمراهی کشیده می‌شوند، یک سال آن (ماه) را حلال و یک سال دیگر حرام می‌شمارند تا با شمار ماه‌هایی که خداوند حرام کرده است هماهنگی کنند از این رو آنچه را خداوند حرام کرده است حلال می‌گ» سوره توبه، آیه ۳۷.
  148. ↑ جامع البیان، ج ۱۰، ص۱۶۷ - ۱۶۸؛ مجمع‌البیان، ج ۵، ص۵۳.
  149. ↑ «آیا ندیدی پروردگارت با پیلسواران چه کرد؟» سوره فیل، آیه ۱.
  150. ↑ تفسیر قرطبی، ج ۲۰، ص۱۹۳؛ البحر المحیط، ج ۸، ص۵۱۱.
  151. ↑ مجمع‌البیان، ج ۱۰، ص۴۴۳؛ تفسیر قرطبی، ج ۲۰، ص۱۸۹ - ۱۹۰؛ امتاع الاسماع، ج ۴، ص۷۷.
  152. ↑ السیرة النبویه، ابن کثیر، ج ۱، ص۲۰۳؛ موسوعة التاریخ الاسلامی، ج ۱، ص۲۰۷؛ الصحیح من سیرة النبی، ج ۲، ص۲۴۳.
  153. ↑ «رومیان شکست خوردند» سوره روم، آیه ۲.
  154. ↑ «در نزدیک‌ترین سرزمین و آنان پس از شکستشان به زودی پیروز می‌گردند» سوره روم، آیه ۳.
  155. ↑ «بنابر وعده خداوند؛ خداوند در وعده خود خلاف نمی‌ورزد امّا بیشتر مردم نمی‌دانند» سوره روم، آیه ۶.
  156. ↑ تفسیر قمی، ج ۲، ص۱۵۲؛ نور الثقلین، ج ۴، ص۱۷۰.
  157. ↑ التفسیر الکبیر، ج ۲۵، ص۹۵؛ تفسیر بیضاوی، ج ۴، ص۳۲۶؛ الکامل، ج ۱، ص۴۷۹.
  158. ↑ «در نزدیک‌ترین سرزمین و آنان پس از شکستشان به زودی پیروز می‌گردند» سوره روم، آیه ۳.
  159. ↑ «در چند سال؛ کار گذشته و آینده با خداوند است و در آن روز مؤمنان شاد می‌شوند» سوره روم، آیه ۴.
  160. ↑ الصحیح من سیرة النبی، ج ۶، ص۱۳.
  161. ↑ امتاع الاسماع، ج ۸، ص۳۳۰؛ فقه‌الغزوات، ص۱۹.
  162. ↑ فقه الغزوات، ص۲۱؛ غزوات الرسول، ص۴۲۹؛ الصحیح من سیرة النبی، ج ۴، ص۳۳۱.
  163. ↑ فقه الغزوات، ص۲۰؛ امتاع الاسماع، ج ۹، ص۲۲۳.
  164. ↑ المصنف، ج ۵، ص۲۹۵؛ الطبقات، ج ۲، ص۵؛ فتح الباری، ج ۸، ص۱۱۶.
  165. ↑ الطبقات، ج ۲، ص۵ - ۶.
  166. ↑ قصص‌الانبیاء، راوندی، ص۳۳۶؛ فتح‌الباری، ج ۸، ص۱۱۶.
  167. ↑ «از تو درباره جنگ در ماه حرام می‌پرسند، بگو: جنگ در آن (گناهی) بزرگ است و (گناه) باز داشتن (مردم) از راه خداوند و ناسپاسی به او و (باز داشتن مردم از) مسجد الحرام و بیرون راندن اهل آن از آن، در نظر خداوند بزرگ‌تر است و آشوب (شرک) از کشتار (هم) بزرگ‌تر است؛ و (این کافران) پیاپی با شما جنگ می‌کنند تا اگر بتوانند شما را از دینتان بازگردانند، و کردار کسانی از شما که از دین خود بازگردند و در کفر بمیرند، در این جهان و جهان واپسین، تباه است و آنان دمساز آتش و در آن جاودانند» سوره بقره، آیه ۲۱۷.
  168. ↑ تفسیر قمی، ج ۱، ص۷۱ - ۷۲؛ مجمع‌البیان، ج ۲، ص۷۴ - ۷۵؛ بحارالانوار، ج ۵۶، ص۱۶.
  169. ↑ تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص۴۵؛ الطبقات، ج ۲، ص۱۴ - ۱۵.
  170. ↑ المغازی، ج ۱، ص۳۹؛ تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص۴۵.
  171. ↑ سنن‌الترمذی، ج ۳، ص۷۷؛ مجمع‌البیان، ج ۲، ص۳۸۱؛ فتح الباری، ج ۷، ص۲۲.
  172. ↑ «و بی‌گمان خداوند در «بدر» شما را با آنکه ناتوان بودید یاری کرد پس، از خداوند پروا کنید، باشد که سپاس گزارید» سوره آل عمران، آیه ۱۲۳.
  173. ↑ ر.ک: المغازی، ج ۱، ص۱۴۵ـ ۱۵۲؛ تاریخ طبری، ج ۲، ص۱۶۹.
  174. ↑ الکامل، ج ۲، ص۱۳۸؛ تاریخ الاسلام، ج ۲، ص۱۴۵ - ۱۴۷.
  175. ↑ «و اگر از گروهی بیم خیانتی (در پیمان) داری به گونه برابر (پیمانشان را) به سوی آنها بیفکن که خداوند خیانتکاران را دوست نمی‌دارد» سوره انفال، آیه ۵۸.
  176. ↑ تاریخ طبری، ج ۲، ص۱۷۳؛ سبل الهدی، ج ۴، ص۱۷۹.
  177. ↑ «به کافران بگو: از پا در خواهید آمد و در دوزخ گردتان می‌آورند و این بستر، بد است» سوره آل عمران، آیه ۱۲.
  178. ↑ تاریخ طبری، ج ۲، ص۱۷۳؛ سبل الهدی، ج ۴، ص۱۷۹؛ الصحیح من سیرة النبی، ج ۶، ص۵۹.
  179. ↑ تاریخ طبری، ج ۲، ص۱۷۳؛ الطبقات، ج ۲، ص۲۸.
  180. ↑ تاریخ طبری، ج ۲، ص۱۸۷؛ المغازی، ج ۱، ص۱۹۹؛ الصحیح من سیرة النبی، ج ۶، ص۷۵.
  181. ↑ تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص۴۷؛ سبل الهدی، ج ۴، ص۱۸۲؛ الصحیح من سیرة النبی، ج ۶، ص۷۵.
  182. ↑ السیرة النبویه، ابن هشام، ج ۳، ص۵۸۷ - ۵۸۸؛ الطبقات، ج ۲، ص۳۷؛ اعلام‌الوری، ج ۱، ص۱۷۶.
  183. ↑ اعلام الوری، ج ۱، ص۱۷۶؛ قصص الانبیاء، ص۳۳۸.
  184. ↑ المغازی، ج ۱، ص۲۲۴، ۲۲۹ - ۲۳۰؛ الطبقات، ج ۲، ص۴۱ - ۴۲.
  185. ↑ «و به راستی خداوند به وعده خود وفا کرد که (در جنگ احد) به اذن وی آنان را از میان برداشتید؛ تا اینکه سست شدید و در کار (خود) به کشمکش افتادید و پس از آنکه آنچه را دوست می‌داشتید به شما نمایاند سرکشی کردید؛ برخی از شما این جهان را و برخی جهان واپسین را می‌خواستید؛ سپس شما را از (دنبال کردن) آنان روگردان کرد تا بیازمایدتان؛ و از شما در گذشت و خداوند به مؤمنان بخشش دارد» سوره آل عمران، آیه ۱۵۲.
  186. ↑ الطبقات، ج ۲، ص۴۱ - ۴۲؛ مجمع البیان، ج ۲، ص۳۷۷ - ۳۷۹؛ الروض الانف، ج ۵،ص ۴۳۹ - ۴۴۰.
  187. ↑ صحیح البخاری، ج ۵، ص۳۸؛ انساب الاشراف، ج ۱، ص۴۰۰؛ بحار الانوار، ج ۱۰۸، ص۲۷۹.
  188. ↑ فتح الباری، ج ۷، ص۲۸۸؛ غزوات الرسول، ص۱۵۱.
  189. ↑ شرح نهج البلاغه، ج ۱۵، ص۵۲؛ بحارالانوار، ج ۲۰، ص۱۴۳.
  190. ↑ جامع البیان، ج ۴، ص۱۱۳؛ تفسیر قرطبی، ج ۴، ص۱۹۸؛ الصحیح من سیرة النبی، ج ۶، ص۲۸۳.
  191. ↑ «و در پیجویی گروه (مشرکان) سست نشوید، اگر شما (در پیکار با آنها) به رنج افتاده‌اید آنان نیز چون شما به رنج افتاده‌اند و شما به خداوند امیدی دارید که آنان ندارند و خداوند دانایی فرزانه است» سوره نساء، آیه ۱۰۴.
  192. ↑ التبیان، ج ۳، ص۳۱۴؛ مجمع البیان، ج ۲، ص۴۴۷؛ تفسیر قرطبی، ج ۵، ص۳۷۴.
  193. ↑ مجمع البیان، ج ۲، ص۴۴۷ - ۴۴۸؛ البدایة و النهایه، ج ۴، ص۵۶ - ۵۷؛ غزوات الرسول، ص۱۵۹.
  194. ↑ الطبقات، ج ۲، ص۵۵؛ سبل الهدی، ج ۶، ص۳۹.
  195. ↑ امتاع الاسماع، ج ۱، ص۱۸۵؛ غزوات الرسول، ص۴۵۶ - ۴۵۷.
  196. ↑ «و از مردم کسی است که در به دست آوردن خشنودی خداوند از جان می‌گذرد و خداوند به بندگان مهربان است» سوره بقره، آیه ۲۰۷.
  197. ↑ تفسیر قرطبی، ج ۳، ص۲۱؛ روح المعانی، ج ۲، ص۹۶؛ الصحیح من سیرة النبی، ج ۷، ص۱۹۷.
  198. ↑ المیزان، ج ۲، ص۱۰۰؛ تفسیر ثعلبی، ج ۲، ص۱۲۶.
  199. ↑ السیرة النبویه، ابن هشام، ج ۴، ص۱۰۲۷؛ تاریخ طبری، ج ۲، ص۴۰۴؛ السیرة النبویه، ابن کثیر، ج ۳، ص۱۴۵.
  200. ↑ البدایة والنهایه، ج ۴، ص۸۵ - ۸۶؛ الصحیح من سیرة النبی، ج ۷، ص۲۶۹.
  201. ↑ التبیان، ج ۹، ص۵۵۹؛ الدر المنثور، ج ۶، ص۱۸۹.
  202. ↑ «اوست که کافران اهل کتاب را از خانه‌هایشان در نخستین گردآوری بیرون راند (هر چند) شما گمان نمی‌کردید که بیرون روند و (خودشان) گمان می‌کردند که دژهایشان بازدارنده آنان در برابر خداوند است اما (اراده) خداوند از جایی که گمان نمی‌بردند بدیشان رسید و در دل‌هایشان هراس افکند؛ به دست خویش و به دست مؤمنان خانه‌های خویش را ویران می‌کردند؛ پس ای دیده‌وران پند بگیرید!» سوره حشر، آیه ۲.
  203. ↑ «و آنچه خداوند به پیامبرش از (دارایی) آنان (به غنیمت) بازگرداند چیزی نبود که شما برای (به دست آوردن) آن، اسبان و شترانی دوانده باشید ولی خداوند پیامبرانش را بر هر کس بخواهد چیره می‌گرداند و خداوند بر هر کاری تواناست» سوره حشر، آیه ۶.
  204. ↑ سبل الهدی، ج ۵، ص۱۸۵؛ موسوعة التاریخ الاسلامی، ج ۲، ص۴۶۲.
  205. ↑ السیره‌النبویه، ابن هشام، ج ۳، ص۶۹۲؛ الصحیح من سیرة النبی، ج ۸، ص۲۷۴.
  206. ↑ تاریخ طبری، ج ۲، ص۲۲۶ - ۲۲۷؛ الصحیح من سیرة النبی، ج ۸، ص۲۷۵.
  207. ↑ البدایة و النهایه، ابن هشام، ج ۴، ص۹۴ - ۹۶؛ شیوه فرماندهی پیامبر، ص۱۹۳ - ۱۹۴.
  208. ↑ «و (به هنگام خطر) چون در میان ایشان بودی و برای آنان نماز برپا داشتی باید گروهی از ایشان با تو (به نماز) ایستند و جنگ‌افزارهایشان را (نیز) با خود بردارند و چون به سجده روند (و رکعت دیگر را فرادی تمام کنند) باید پس شما بایستند و پس از آن دسته دیگری که نماز نخوانده‌اند با تو نماز بگزارند و (اینان نیز) باید آمادگی (خود را حفظ کنند) و جنگ‌افزارهای خودشان را با خود بردارند؛ کافران دوست می‌دارند که شما از جنگ‌افزارها و بار و بنه خویش غفلت ورزید و آنان با یک تاخت بر شما بتازند؛ و اگر از باران در سختی باشید با بیمار شوید، گناهی بر شما نیست که جنگ‌افزارها را با خود برندارید و (به هر روی) آمادگی‌تان را حفظ کنید؛ خداوند برای کافران عذابی خواری‌آفرین آماده کرده است» سوره نساء، آیه ۱۰۲.
  209. ↑ تفسیر قرطبی، ج ۵، ص۳۶۸؛ الدر المنثور، ج ۲، ص۲۱۲؛ تاریخ طبری، ج ۲، ص۲۲۷ - ۲۲۸.
  210. ↑ مجمع‌البیان، ج ۲، ص۳۸۴؛ البدایة والنهایه، ج ۳، ص۲۹۶؛ تاریخ الاسلام، ج ۲، ص۲۵۸.
  211. ↑ تاریخ طبری، ج ۲، ص۲۵۴؛ البدایة والنهایه، ج ۴، ص۱۷۸.
  212. ↑ تاریخ طبری، ج ۲، ص۲۶۰؛ البدایة والنهایه، ج ۴، ص۱۷۸.
  213. ↑ الکامل، ج ۲، ص۱۹۲؛ البدایة والنهایه، ج ۴، ص۱۷۸.
  214. ↑ تفسیر قمی، ج ۲، ص۳۶۸؛ المحرر الوجیز، ج ۵، ص۳۱۱؛ زاد المسیر، ج ۸، ص۲۶.
  215. ↑ «هرگز جز آزاری (اندک) زیانی به شما نمی‌رسانند و اگر با شما به جنگ برخیزند پشت به شما خواهند کرد سپس یاری نخواهند شد» سوره آل عمران، آیه ۱۱۱.
  216. ↑ مجمع البیان، ج ۲، ص۳۶۵؛ روض الجنان، ج ۵، ص۱۶؛ فتح القدیر، ج ۱، ص۳۷۲.
  217. ↑ السیرة النبویه، ابن کثیر، ج ۳، ص۱۸۰؛ الصحیح من سیرة النبی، ج ۹، ص۳۲.
  218. ↑ اعلام الوری، ص۵۹۹؛ تاریخ الاسلام، ج ۲، ص۲۹۶؛ البدایة والنهایه، ج ۳، ص۲۹۶.
  219. ↑ المغازی، ج ۲، ص۴۴۰ - ۴۴۱؛ اعیان الشیعه، ج ۱، ص۲۶۲.
  220. ↑ تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص۵۲؛ المغازی، ج ۲، ص۴۵۷ - ۴۵۸؛ السیرة الحلبیه، ج ۲، ص۶۲۸.
  221. ↑ «ای مؤمنان! نعمت خداوند را بر خویش به یاد آورید هنگامی که سپاهیانی بر شما تاختند و ما بر (سر) آنان بادی و (نیز) سپاهیانی را که آنان را نمی‌دیدید فرستادیم و خداوند به آنچه انجام می‌دهید بیناست» سوره احزاب، آیه ۹.
  222. ↑ «هنگامی که از فراز و فرودتان بر شما تاختند و آنگاه که چشم‌ها کلاپیسه شد و دل‌ها به گلوها رسید و به خداوند گمان‌ها (ی نادرست) بردید؛» سوره احزاب، آیه ۱۰.
  223. ↑ الطبقات، ج ۲، ص۶۶؛ التنبیه والاشراف، ص۲۱۶.
  224. ↑ تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص۵۰؛ بحارالانوار، ج ۲۰، ص۲۱۹.
  225. ↑ الطبقات، ج ۲، ص۶۶ - ۶۷؛ سبل الهدی، ج ۴، ص۳۷۱.
  226. ↑ الکامل، ج ۲، ص۱۸۱ - ۱۸۲؛ اعیان‌الشیعه، ج ۱، ص۲۶۳.
  227. ↑ الطبقات، ج ۲، ص۷۴ - ۷۵؛ السیره‌النبویه، ابن هشام، ج ۳، ص۷۱۵ - ۷۱۶.
  228. ↑ المحبر، ص۱۱۳؛ السیرة النبویه، ابن هشام، ج ۳، ص۷۱۷؛ تاریخ طبری، ج ۲، ص۲۴۶.
  229. ↑ «همان کسانی از ایشان که با آنان پیمان بستی سپس هر بار پیمان خود را می‌شکنند و پرهیزگاری نمی‌ورزند» سوره انفال، آیه ۵۶.
  230. ↑ «پس چون در جنگ بر آنان دست یافتی با (تار و مار کردن) آنها، کسانی را که در پس ایشانند پراکنده ساز! باشد که در یاد گیرند» سوره انفال، آیه ۵۷.
  231. ↑ «و اگر از گروهی بیم خیانتی (در پیمان) داری به گونه برابر (پیمانشان را) به سوی آنها بیفکن که خداوند خیانتکاران را دوست نمی‌دارد» سوره انفال، آیه ۵۸.
  232. ↑ «و کسانی از اهل کتاب را که پشتیبان ایشان بودند از دژهای آنان فرود آورد و در دل‌هاشان هراس افکند، (چنانکه) دسته‌ای را می‌کشتید و دسته‌ای (دیگر) را اسیر می‌گرفتید» سوره احزاب، آیه ۲۶.
  233. ↑ «و زمین و خانه‌ها و دارایی‌هایشان را و سرزمینی را که بر آن گام ننهاده بودید به شما وانهاد و خداوند بر هر کاری تواناست» سوره احزاب، آیه ۲۷.
  234. ↑ البدایة والنهایه، ج ۴، ص۱۸۸؛ المیزان، ج ۱۸، ص۲۵۱.
  235. ↑ «بی‌گمان ما به تو پیروزی آشکاری دادیم» سوره فتح، آیه ۱.
  236. ↑ «بی‌گمان آنان که با تو بیعت می‌کنند جز این نیست که با خداوند بیعت می‌کنند؛ دست خداوند بالای دست‌های آنان است؛ از این روی هر که پیمان شکند به زیان خویش می‌شکند و هر کس به آنچه با خداوند پیمان بسته است وفا کند به زودی به او پاداشی سترگ خواهد داد» سوره فتح، آیه ۱۰.
  237. ↑ «به راستی خداوند از مؤمنان خشنود شد هنگامی که با تو در زیر آن درخت بیعت می‌کردند پس آنچه در دل داشتند معلوم داشت، از این رو آرامش را بر آنها فرو فرستاد و به پیروزی زودرسی پاداششان داد» سوره فتح، آیه ۱۸.
  238. ↑ «و نیز به غنیمت های فراوانی که به دست خواهند آورد؛ و خداوند، پیروزمندی فرزانه است» سوره فتح، آیه ۱۹.
  239. ↑ جامع البیان، ج ۲۶، ص۸۹؛ المیزان، ج ۱۸، ص۲۵۱ - ۲۵۲.
  240. ↑ تاریخ طبری، ج ۲، ص۲۹۷ - ۲۹۸؛ تاریخ الاسلام، ج ۲، ص۴۰۳.
  241. ↑ الکامل، ج ۲، ص۲۱۶ - ۲۱۷؛ اعیان الشیعه، ج ۱، ص۲۷۰.
  242. ↑ تاریخ طبری، ج ۲، ص۳۰۲؛ مجمع البیان، ج ۹، ص۲۰۴.
  243. ↑ «به راستی خداوند از مؤمنان خشنود شد هنگامی که با تو در زیر آن درخت بیعت می‌کردند پس آنچه در دل داشتند معلوم داشت، از این رو آرامش را بر آنها فرو فرستاد و به پیروزی زودرسی پاداششان داد» سوره فتح، آیه ۱۸.
  244. ↑ «و نیز به غنیمت های فراوانی که به دست خواهند آورد؛ و خداوند، پیروزمندی فرزانه است» سوره فتح، آیه ۱۹.
  245. ↑ «خداوند غنیمت‌های فراوانی را به شما وعده داد که به دست می‌آورید، آنگاه این (وعده) را برایتان پیش افکند و دست مردم را از شما کوتاه کرد و (چنین کرد) تا نشانه‌ای برای مؤمنان باشد و شما را به راهی راست رهنمون گردد» سوره فتح، آیه ۲۰.
  246. ↑ التبیان، ج ۹، ص۳۲۸؛ تفسیر قرطبی، ج ۱۶، ص۲۷۸؛ الصافی، ج ۵، ص۴۲.
  247. ↑ مجمع البیان، ج ۹، ص۱۸۴؛ تفسیر ثعلبی، ج ۹، ص۴۰.
  248. ↑ المحبّر، ص۱۱۵؛ فتوح البلدان، ج ۱، ص۴۵ - ۴۶.
  249. ↑ فتوح‌البلدان، ج ۱، ص۴۱ - ۴۳؛ تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص۵۸؛ حدیث القرآن، ج ۲، ص۵۵۹.
  250. ↑ الطبقات، ج ۲، ص۱۳۶؛ فتوح البلدان، ج ۱، ص۴۴.
  251. ↑ جامع البیان، ج ۲۷، ص۲۸۶؛ مجمع البیان، ج ۹، ص۳۸۶.
  252. ↑ جامع البیان، ج ۳۰، ص۴۳۲؛ مجمع البیان، ج ۱۰، ص۴۶۶؛ اعیان الشیعه، ج ۱، ص۲۷۴.
  253. ↑ المیزان، ج ۱۸، ص۲۸۵.
  254. ↑ تاریخ طبری، ج ۲، ص۳۴۰.
  255. ↑ السیرة النبویه، ابن هشام، ج ۴، ص۸۸۹ - ۸۹۲؛ تاریخ ابن خلدون، ج ۲، ق ۲، ص۴۵ - ۴۶.
  256. ↑ السیرة النبویه، ابن هشام، ج ۴، ص۸۹۳ - ۸۹۴؛ اعلام الوری، ج ۱، ص۲۳۲.
  257. ↑ السیرة النبویه، ابن هشام، ج ۴، ص۸۹۶ - ۸۹۸.
  258. ↑ الطبقات، ج ۲، ص۱۳۱؛ اعیان الشیعه، ج ۱، ص۲۸۶.
  259. ↑ الکامل، ج ۲، ص۲۳۲؛ البدایة و النهایه، ج ۴، ص۳۱۱.
  260. ↑ تفسیر فرات الکوفی، ص۵۹۱ - ۵۹۲؛ مجمع‌البیان، ج ۱۰، ص۴۲۲؛ بحارالانوار، ج ۲۱، ص۶۶.
  261. ↑ مجمع البیان، ج ۱۰، ص۴۲۲؛ الخرائج والجرائح، ج ۱، ص۱۶۷ - ۱۶۸؛ المیزان، ج ۲۰، ص۳۴۵، ۳۴۷.
  262. ↑ المحبّر، ص۱۱۶؛ الکامل، ج ۲، ص۳۰۳؛ البدایة والنهایه، ج ۳، ص۲۹۷؛ ج ۵، ص۵.
  263. ↑ الکامل، ج ۲، ص۲۷۷؛ امتاع الاسماع، ج ۲، ص۴۷.
  264. ↑ البدایة والنهایه، ج ۵، ص۱۰؛ امتاع الاسماع، ج ۲، ص۵۱؛ سبل‌الهدی، ج ۵، ص۴۶۴.
  265. ↑ الطبقات، ج ۲، ص۱۶۸؛ السیرة الحلبیه، ج ۳، ص۱۱۹؛ سبل الهدی، ج ۵، ص۴۶۳ - ۴۶۴.
  266. ↑ جامع البیان، ج ۱۱، ص۹۵؛ زاد المسیر، ج ۳، ص۳۵۲.
  267. ↑ تفسیر قمی، ج ۱، ص۲۹۰؛ تفسیر ابن کثیر، ج ۲، ص۲۷۳.
  268. ↑ جامع البیان، ج ۲۶، ص۱۰۷؛ مجمع‌البیان، ج ۹، ص۱۹۳؛ المیزان، ج ۱۸، ص۲۸۱.
  269. ↑ جامع البیان، ج ۲، ص۴۷۰؛ مجمع‌البیان، ج ۲، ص۷۲.
  270. ↑ تفسیر قرطبی، ج ۳، ص۳۹؛ المیزان، ج ۲، ص۱۶۴؛ نمونه، ج ۲، ص۱۰۶.
  271. ↑ نمونه، ج ۲۱، ص۴۰۹.
  272. ↑ جامع البیان، ج ۱۰، ص۲۵؛ مجمع‌البیان، ج ۴، ص۴۷۷.
  273. ↑ آثار الحرب، ص۵۳.
  274. ↑ مجمع البیان، ج ۳، ص۱۶۳؛ نورالثقلین، ج ۱، ص۵۳۵.
  275. ↑ المیزان، ج ۲، ص۳۰۹.
  276. ↑ نمونه، ج ۳، ص۲۵.
  277. ↑ جامع البیان، ج ۲۶، ص۱۶۱ - ۱۶۲؛ التبیان، ج ۹، ص۳۴۳؛ تفسیر قرطبی، ج ۱۶، ص۳۱۱.
  278. ↑ جامع البیان، ج ۱۰، ص۱۱۶؛ مجمع البیان، ج ۵، ص۲۲.
  279. ↑ نمونه، ج ۵، ص۲۸۲ - ۲۸۵.
  280. ↑ مجمع‌البیان، ج ۶، ص۲۰۶؛ تفسیر قرطبی، ج ۱۰، ص۱۹۴.
  281. ↑ مجمع البیان، ج ۶، ص۲۲۱؛ التفسیر الکبیر، ج ۲۰، ص۱۵۵.
  282. ↑ جامع‌البیان، ج ۱۵، ص۲۸؛ المیزان، ج ۱۳، ص۳۹ - ۴۰.
  283. ↑ مجمع البیان، ج ۴، ص۴۸۷؛ التفسیر الکبیر، ج ۱۵، ص۱۸۵؛ المیزان، ج ۹، ص۱۱۴.
  284. ↑ جامع البیان، ج ۲، ص۲۷۳؛ مجمع البیان، ج ۲، ص۳۵؛ التفسیر الکبیر، ج ۵، ص۱۴۸ - ۱۴۹.
  285. ↑ تفسیر عیاشی، ج ۲، ص۶۶؛ الدرالمنثور، ج ۳، ص۱۹۲؛ بحارالانوار، ج ۶۱، ص۱۵۸.
  286. ↑ فقه القرآن، ج ۱، ص۳۳۳؛ المنار، ج ۱۰، ص۶۱ـ ۶۳؛ تفسیر مراغی، ج ۱۰، ص۲۴ ـ ۲۵.
  287. ↑ التفسیر الکبیر، ج ۱۵، ص۱۸۶؛ تفسیر بیضاوی، ج ۳، ص۱۱۸.
  288. ↑ جامع البیان، ج ۲۷، ص۳۰۷؛ المیزان، ج ۱۹، ص۱۷۲.
  289. ↑ پیام قرآن، ج ۱۰، ص۳۴۸؛ المنار، ج ۵، ص۲۵۱.
  290. ↑ الکافی، ج ۵، ص۴۹ - ۵۰؛ الدرالمنثور، ج ۳، ص۱۹۲.
  291. ↑ پیام قرآن، ج ۱۰، ص۳۴۸؛ المیزان، ج ۹، ص۱۱۵.
  292. ↑ تفسیر مراغی، ج ۵، ص۸۸.
  293. ↑ المنار، ج ۵، ص۲۵۱.
  294. ↑ المغازی، ج ۲، ص۷۳۵ - ۷۳۶؛ السیرة النبویه، ابن هشام، ج ۳، ص۸۲۷ - ۸۲۸؛ السیرة النبویه، ابن کثیر، ج ۳، ص۴۲۹ - ۴۳۰.
  295. ↑ المغازی، ج ۲، ص۸۱۸؛ السیرة النبویه، ابن هشام، ج ۴، ص۸۶۳.
  296. ↑ نمونه، ج ۸، ص۱۹۷.
  297. ↑ التفسیر الکبیر، ج ۶، ص۱۸۶؛ اضواء البیان، ج ۱، ص۲۸؛ دراسات فی ولایة الفقیه، ج ۱، ص۳۲۱.
  298. ↑ التفسیر الکبیر، ج ۶، ص۱۸۶.
  299. ↑ البحر المحیط، ج ۲، ص۲۶۶؛ دراسات فی ولایة الفقیه، ج ۱، ص۳۲۱.
  300. ↑ جامع البیان، ج ۵، ص۳۰۰؛ مجمع البیان، ج ۳، ص۱۶۴.
  301. ↑ تفسیر غریب القرآن، ص۵۳۳؛ الفرقان، ج ۷، ص۲۵۷ - ۲۵۸؛ راهنما، ج ۳، ص۵۲۳.
  302. ↑ احکام القرآن، ابن عربی، ج ۱، ص۵۸۱؛ المنار، ج ۵، ص۲۵۰؛ المنیر، ج ۵، ص۱۵۱.
  303. ↑ ر.ک: شیوه فرماندهی پیامبر، ص۱۰۰ - ۲۰۰؛ دانشنامه جهان اسلام، ج ۶، ص۵۸۲ - ۵۸۵، «تجسس».
  304. ↑ اسباب النزول، ص۱۵۷؛ مجمع‌البیان، ج ۴، ص۴۵۵؛ زاد المسیر، ج ۳، ص۲۳۴.
  305. ↑ جامع البیان، ج ۹، ص۲۹۱؛ مجمع البیان، ج ۴، ص۴۵۵.
  306. ↑ تفسیر قمی، ج ۲، ص۳۶۱؛ جامع البیان، ج ۲۸، ص۷۴؛ احکام القرآن، جصاص، ج ۳، ص۵۸۲.
  307. ↑ تفسیر قمی، ج ۲، ص۳۶۱؛ الصحیح من سیرة النبی، ج ۵، ص۱۳۵.
  308. ↑ نمونه، ج ۲۷، ص۲۴۶، ۲۵۵ ـ ۲۵۶.
  309. ↑ من لایحضره الفقیه، ج ۱، ص۱۲۳؛ وسائل الشیعه، ج ۲، ص۸۹.
  310. ↑ تفسیر مقاتل، ج ۲، ص۶۳؛ مجمع البیان، ج ۵، ص۹۹؛ الاصفی، ج ۱، ص۴۸۲ - ۴۸۳.
  311. ↑ تفسیر ابن ابی حاتم، ج ۶، ص۱۸۵۶ - ۱۸۵۷؛ جامع البیان، ج ۱۰، ص۲۶۰؛ التبیان، ج ۵، ص۲۷۱.
  312. ↑ جامع‌البیان، ج ۵، ص۳۵۱؛ روح المعانی، ج ۵، ص۱۳۶.
  313. ↑ دعائم‌الاسلام، ج ۱، ص۳۷۱؛ جامع احادیث الشیعه، ج ۱۳، ص۱۲۱.
  314. ↑ نهج‌البلاغه، ص۱۲ - ۱۳، نامه ۱۱؛ نهج‌السعاده، ج ۴، ص۲۳۷.
  315. ↑ نمونه، ج ۸، ص۱۹۶ ـ ۱۹۷.
  316. ↑ المغنی، ج ۱۰، ص۳۷۲ - ۳۷۳؛ منتهی‌المطلب، ج ۲، ص۹۰۷.
  317. ↑ تذکرة الفقهاء، ج ۱، ص۴۰۵؛ مسالک الافهام، ج ۳، ص۲۲.
  318. ↑ جامع‌البیان، ج ۱۱، ص۹۶؛ مجمع البیان، ج ۵، ص۱۴۵؛ الصافی، ج ۲، ص۳۹۰.
  319. ↑ مجمع‌البیان، ج ۴، ص۴۸۴؛ التفسیر الکبیر، ج ۱۵، ص۱۸۲ - ۱۸۳.
  320. ↑ تفسیر قرطبی، ج ۷، ص۳۷۹؛ المیزان، ج ۹، ص۲۲.
  321. ↑ نمونه، ج ۷، ص۱۰۸.
  322. ↑ نمونه، ج ۷، ص۱۰۸.
  323. ↑ جامع‌البیان، ج ۲، ص۸۴۴؛ التبیان، ج ۲، ص۳۰۰.
  324. ↑ الصافی، ج ۵، ص۳۶۰؛ نمونه، ج ۲۷، ص۲۴۶.
  325. ↑ السیرة النبویه، ابن هشام، ج ۳، ص۷۲۹ - ۷۳۰؛ کشف الغمه، ج ۱، ص۱۹۹.
  326. ↑ تفسیر قمی، ج ۲، ص۱۷۶؛ التسهیل، ج ۳، ص۱۳۳.
  327. ↑ مجمع‌البیان، ج ۴، ص۴۴۴؛ المیزان، ج ۹، ص۳۷.
  328. ↑ التفسیر الکبیر، ج ۱۵، ص۱۳۷؛ تفسیر غریب القرآن، ص۳۸۷.
  329. ↑ الصافی، ج ۱، ص۳۷۴.
  330. ↑ تفسیر ابن کثیر، ج ۱، ص۴۰۸ - ۴۰۹؛ تفسیر ثعالبی، ج ۲، ص۱۰۰.
  331. ↑ احکام القرآن، جصاص، ج ۳، ص۶۱ - ۶۲؛ التبیان، ج ۵، ص۸۶.
  332. ↑ روح المعانی، ج ۱۰، ص۳۳؛ التحریر والتنویر، ج ۹، ص۱۶۱.
  333. ↑ المیزان، ج ۹، ص۱۳۴.
  334. ↑ الفرقان، ج ۱۲، ص۲۹۲؛ التحریر والتنویر، ج ۹، ص۱۶۱؛ نمونه، ج ۷، ص۲۴۳ - ۲۴۴.
  335. ↑ نمونه، ج ۷، ص۲۴۳ - ۲۴۴.
  336. ↑ التبیان، ج ۵، ص۳۱۶؛ مجمع البیان، ج ۵، ص۱۳۷.
  337. ↑ جامع البیان، ج ۲۶، ص۱۰۴ - ۱۰۵؛ مجمع البیان، ج ۹، ص۱۹۱.
  338. ↑ التبیان، ج ۳، ص۲۵؛ التفسیر الکبیر، ج ۹، ص۵۰؛ الصافی، ج ۱، ص۳۹۴.
  339. ↑ جامع البیان، ج ۱۰، ص۱۶۶؛ مجمع البیان، ج ۵، ص۵۱.
  340. ↑ جامع البیان، ج ۱۰، ص۲۰؛ مجمع البیان، ج ۴، ص۴۷۶.
  341. ↑ الصافی، ج ۱، ص۳۹۲؛ تفسیر بیضاوی، ج ۲، ص۱۰۳.
  342. ↑ جامع البیان، ج ۲۱، ص۱۵۳؛ التبیان، ج ۸، ص۳۲۰.
  343. ↑ مجمع‌البیان، ج ۵، ص۳۱ ـ ۳۲؛ الصافی، ج ۲، ص۳۳۰ - ۳۳۲؛ تفسیر ابن کثیر، ج ۲، ص۳۵۶.
  344. ↑ فقه القرآن، ج ۱، ص۳۳۰ - ۳۳۱؛ المغنی، ج ۱۰، ص۵۴؛ زبدة البیان، ص۳۰۶ - ۳۰۷.
  345. ↑ الکافی، ج ۵، ص۲۷ - ۲۹؛ دعائم الاسلام، ج ۱، ص۳۶۹.
  346. ↑ مسند الشامیین، ج ۲، ص۳۹۱؛ الدرالمنثور، ج ۱، ص۲۰۵؛ کنزالعمال، ج ۵، ص۶۸۹ - ۶۹۰.
  347. ↑ الکافی، ج ۵، ص۳۸؛ وسائل الشیعه، ج ۱۵، ص۹۲.
  348. ↑ الکافی، ج ۵، ص۳۳؛ تهذیب، ج ۶، ص۱۴۴؛ وسائل الشیعه، ج ۱۵، ص۷۴.
  349. ↑ جامع البیان، ج ۲۶، ص۵۵؛ الجامع للشرایع، ص۲۳۸؛ جواهر الکلام، ج ۲۱، ص۱۲۳.
  350. ↑ الکافی، ج ۵، ص۳۲؛ نورالثقلین، ج ۵، ص۲۹؛ جامع الاحادیث، ج ۱۳، ص۱۷۵.
  351. ↑ الکافی، ج ۵، ص۲۹؛ وسائل الشیعه، ج ۱۵، ص۵۹.
  352. ↑ جامع‌البیان، ج ۲۸، ص۴۴؛ مجمع‌البیان، ج ۹، ص۴۲۴ ـ ۴۲۵؛ اسباب النزول، ص۲۷۹ ـ ۲۸۰.
  353. ↑ تذکرة الفقهاء، ج ۹، ص۳۵۳؛ جواهرالکلام، ج ۲۱، ص۲۹۳.
  354. ↑ الاعداد المعنوی، ص۱۵۲ ـ ۱۵۷؛ موسوعة الامام علی علیه ‌السلام، ج ۶، ص۳۷.
  355. ↑ فرهنگ علوم سیاسی، ص۳۴۸؛ الاعداد المعنوی، ص۱۵۶.
  356. ↑ فرهنگ علوم سیاسی، ص۳۴۸.
  357. ↑ الموسوعة العربیه، ج ۹، ص۲۶۲.
  358. ↑ فرهنگ علوم سیاسی، ص۳۴۸.
  359. ↑ موسوعة المورد، ج ۱، ص۴۲۴.
  360. ↑ الاعداد المعنوی، ص۱۵۶.
  361. ↑ فرهنگ علوم سیاسی، ص۳۴۸.
  362. ↑ الصحیح من سیرة النبی، ج ۸، ص۱۸۲؛ الاعداد المعنوی، ص۱۵۲.
  363. ↑ الاعداد المعنوی، ص۱۵۱.
  364. ↑ الصحیح من سیرة النبی، ج ۳، ص۱۳۶.
  365. ↑ الاعداد المعنوی، ص۱۶۹؛ نمونه، ج ۱۴، ص۴۰۷.
  366. ↑ نمونه، ج ۱۴، ص۴۰۷.
  367. ↑ التبیان، ج ۳، ص۶؛ جامع البیان، ج ۴، ص۱۴۷ - ۱۴۹؛ الاعداد المعنوی، ص۱۷۰.
  368. ↑ تفسیر قمی، ج ۲، ص۱۹۶ - ۱۹۷؛ الصافی، ج ۴، ص۲۰۴.
  369. ↑ احکام القرآن، جصاص، ج ۳، ص۴۸۶؛ مجمع البیان، ج ۸، ص۱۸۲.
  370. ↑ تفسیر ابن ابی حاتم، ج ۳، ص۸۱۸؛ مجمع‌البیان، ج ۲، ص۴۴۸ - ۴۵۰؛ الدرالمنثور، ج ۲، ص۱۰۱ - ۱۰۲.
  371. ↑ مجمع البیان، ج ۲، ص۳۲۰.
  372. ↑ احکام القرآن، جصاص، ج ۲، ص۸؛ التبیان، ج ۲، ص۴۰۶؛ جامع البیان، ج ۳، ص۲۶۱ - ۲۶۲.
  373. ↑ فقه القرآن، ج ۱، ص۳۳۶؛ الاعداد المعنوی، ص۱۷۰ - ۱۷۱.
  374. ↑ «به کسانی که بر آنها جنگ تحمیل می‌شود اجازه (ی جهاد) داده شد زیرا ستم دیده‌اند و بی‌گمان خداوند بر یاری آنان تواناست» سوره حج، آیه ۳۹.
  375. ↑ «و در راه خداوند با آنان که با شما جنگ می‌کنند، جنگ کنید اما تجاوز نکنید که خداوند تجاوزکاران را دوست نمی‌دارد» سوره بقره، آیه ۱۹۰.
  376. ↑ «و چرا شما در راه خداوند نبرد نمی‌کنید و (نیز) در راه (رهایی) مستضعفان از مردان و زنان و کودکانی که می‌گویند: پروردگارا! ما را از این شهر که مردمش ستمگرند رهایی بخش و از سوی خود برای ما سرپرستی بگذار و از سوی خود برای ما یاوری بگمار» سوره نساء، آیه ۷۵.
  377. ↑ «و با آنان نبرد کنید تا آشوبی برجا نماند و تنها دین خداوند بر جای ماند، پس اگر دست از (جنگ) بازداشتند (شما نیز دست باز دارید که) جز با ستمگران دشمنی نباید کرد» سوره بقره، آیه ۱۹۳.
  378. ↑ «ای مؤمنان! با کافرانی که نزدیک شمایند جنگ کنید و باید در شما صلابت بیابند و بدانید که خداوند با پرهیزگاران است» سوره توبه، آیه ۱۲۳.
  379. ↑ «خداوند شما را از نیکی ورزیدن و دادگری با آنان که با شما در کار دین جنگ نکرده‌اند و شما را از خانه‌هایتان بیرون نرانده‌اند باز نمی‌دارد؛ بی‌گمان خداوند دادگران را دوست می‌دارد * خداوند تنها شما را از دوست داشتن کسانی باز می‌دارد که با شما در کار دین جنگ کردند و شما را از خانه‌هایتان بیرون راندند و (یا) از بیرون راندنتان پشتیبانی کردند و کسانی که آنان را دوست بدارند ستمگرند» سوره ممتحنه، آیه ۸-۹.
  380. ↑ «به کسانی که بر آنها جنگ تحمیل می‌شود اجازه (ی جهاد) داده شد زیرا ستم دیده‌اند و بی‌گمان خداوند بر یاری آنان تواناست» سوره حج، آیه ۳۹.
  381. ↑ «و در راه خداوند با آنان که با شما جنگ می‌کنند، جنگ کنید اما تجاوز نکنید که خداوند تجاوزکاران را دوست نمی‌دارد» سوره بقره، آیه ۱۹۰.
  382. ↑ «و در راه خداوند با آنان که با شما جنگ می‌کنند، جنگ کنید اما تجاوز نکنید که خداوند تجاوزکاران را دوست نمی‌دارد» سوره بقره، آیه ۱۹۰.
  383. ↑ «و چرا شما در راه خداوند نبرد نمی‌کنید و (نیز) در راه (رهایی) مستضعفان از مردان و زنان و کودکانی که می‌گویند: پروردگارا! ما را از این شهر که مردمش ستمگرند رهایی بخش و از سوی خود برای ما سرپرستی بگذار و از سوی خود برای ما یاوری بگمار» سوره نساء، آیه ۷۵.
  384. ↑ «و با آنان نبرد کنید تا آشوبی برجا نماند و تنها دین خداوند بر جای ماند، پس اگر دست از (جنگ) بازداشتند (شما نیز دست باز دارید که) جز با ستمگران دشمنی نباید کرد» سوره بقره، آیه ۱۹۳.
  385. ↑ «و با آنان نبرد کنید تا آشوبی برجا نماند و تنها دین خداوند بر جای ماند، پس اگر دست از (جنگ) بازداشتند (شما نیز دست باز دارید که) جز با ستمگران دشمنی نباید کرد» سوره بقره، آیه ۱۹۳.
  386. ↑ «و با آنان نبرد کنید تا آشوبی برجا نماند و تنها دین خداوند بر جای ماند، پس اگر دست از (جنگ) بازداشتند (شما نیز دست باز دارید که) جز با ستمگران دشمنی نباید کرد» سوره بقره، آیه ۱۹۳.
  387. ↑ «و با آنان نبرد کنید تا آشوبی برجا نماند و تنها دین خداوند بر جای ماند، پس اگر دست از (جنگ) بازداشتند (شما نیز دست باز دارید که) جز با ستمگران دشمنی نباید کرد» سوره بقره، آیه ۱۹۳.
  388. ↑ «و با آنان نبرد کنید تا آشوبی برجا نماند و تنها دین خداوند بر جای ماند، پس اگر دست از (جنگ) بازداشتند (شما نیز دست باز دارید که) جز با ستمگران دشمنی نباید کرد» سوره بقره، آیه ۱۹۳.
  389. ↑ «خداوند شما را از نیکی ورزیدن و دادگری با آنان که با شما در کار دین جنگ نکرده‌اند و شما را از خانه‌هایتان بیرون نرانده‌اند باز نمی‌دارد؛ بی‌گمان خداوند دادگران را دوست می‌دارد» سوره ممتحنه، آیه ۸.
  390. ↑ «خداوند تنها شما را از دوست داشتن کسانی باز می‌دارد که با شما در کار دین جنگ کردند و شما را از خانه‌هایتان بیرون راندند و (یا) از بیرون راندنتان پشتیبانی کردند و کسانی که آنان را دوست بدارند ستمگرند» سوره ممتحنه، آیه ۹.
  391. ↑ «از تو درباره جنگ در ماه حرام می‌پرسند، بگو: جنگ در آن (گناهی) بزرگ است و (گناه) باز داشتن (مردم) از راه خداوند و ناسپاسی به او و (باز داشتن مردم از) مسجد الحرام و بیرون راندن اهل آن از آن، در نظر خداوند بزرگ‌تر است و آشوب (شرک) از کشتار (هم) بزرگ‌تر است» سوره بقره، آیه ۲۱۷.
  392. ↑ «و چون ماه‌های حرام به پایان رسید مشرکان را هر جا یافتید بکشید و دستگیرشان کنید و به محاصره درآورید و در هر کمینگاهی به کمین آنان بنشینید؛ و اگر توبه کردند و نماز برپا داشتند و زکات دادند آزادشان بگذارید که بی‌گمان خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره توبه، آیه ۵.
  393. ↑ «و آن کس را که خداوند (کشتن وی را) حرام کرده است جز به حقّ مکشید و آنکه به ستم کشته شود برای وارث او حقّی نهاده‌ایم پس نباید در کشتن (به قصاص) گزافکاری کند زیرا (از سوی شرع) یاری شده است» سوره اسراء، آیه ۳۳.
  394. ↑ «و آن کس را که خداوند (کشتن وی را) حرام کرده است جز به حقّ مکشید و آنکه به ستم کشته شود برای وارث او حقّی نهاده‌ایم پس نباید در کشتن (به قصاص) گزافکاری کند زیرا (از سوی شرع) یاری شده است» سوره اسراء، آیه ۳۳.
  395. ↑ «دسته دیگری خواهید یافت که می‌خواهند هم از شما و هم از قوم خود در امان باشند؛ هر بار به سوی (چاه) فتنه بازگردانده شوند در آن سرنگون می‌گردند؛ پس، اگر از شما کناره نجستند و به سازش با شما رو نیاوردند و دست (از شما) باز نداشتند هر جا بر آنان دست یافتید بکش» سوره نساء، آیه ۹۱.
  396. ↑ «و اگر پیمانشان را پس از بستن بشکنند و به دینتان طعنه زنند با پیشگامان کفر که به هیچ پیمانی پایبند نیستند کارزار کنید باشد که باز ایستند» سوره توبه، آیه ۱۲.
  397. ↑ «و اگر دو دسته از مؤمنان جنگ کنند، میان آنان را آشتی دهید پس اگر یکی از آن دو بر دیگری ستم کرد با آن کس که ستم می‌کند جنگ کنید تا به فرمان خداوند باز گردد و چون بازگشت، میان آن دو با دادگری آشتی دهید و دادگری ورزید که خداوند دادگران را دوست می‌دارد» سوره حجرات، آیه ۹.
  398. ↑ «و هر جا بر آنان دست یافتید، بکشیدشان و از همان‌جا که بیرونتان راندند بیرونشان برانید و (بدانید که) آشوب (شرک) از کشتار بدتر است و نزد مسجد الحرام با آنان به کارزار نیاغازید مگر در آنجا با شما به جنگ برخیزند در آن صورت اگر به کارزار با شما دست یازیدند» سوره بقره، آیه ۱۹۱.
  399. ↑ «و اگر به سازش گرایند، تو نیز بدان گرای و بر خداوند توکّل کن که او شنوای داناست * و اگر بخواهند تو را فریب دهند بی‌گمان خداوند تو را بسنده است؛ هموست که تو را با یاوری خویش و با مؤمنان پشتیبانی کرد» سوره انفال، آیه ۶۱-۶۲.
  400. ↑ «بی‌گمان شمار ماه‌ها نزد خداوند در کتاب وی روزی که آسمان‌ها و زمین را آفرید دوازده ماه است؛ از آنها چهار ماه، حرام است، این است آیین استوار، در آنها به خود ستم روا ندارید و همگی با مشرکان جنگ کنید چنان که آنان همگی با شما جنگ می‌کنند و بدانید که خداوند» سوره توبه، آیه ۳۶.
  401. ↑ «و اگر روی بگردانند، بگو: (همه) شما را یکسان آگاه گردانیدم و نمی‌دانم آیا آنچه به شما وعده می‌دهند نزدیک است یا دور؟» سوره انبیاء، آیه ۱۰۹.
  402. ↑ «بی‌گمان بدترین جنبندگان نزد خداوند کافرانند که ایمان نمی‌آورند همان کسانی از ایشان که با آنان پیمان بستی سپس هر بار پیمان خود را می‌شکنند و پرهیزگاری نمی‌ورزند پس چون در جنگ بر آنان دست یافتی با (تار و مار کردن) آنها، کسانی را که در پس ایشانند پراکنده ساز! باشد که در یاد گیرند و اگر از گروهی بیم خیانتی (در پیمان) داری به گونه برابر (پیمانشان را) به سوی آنها بیفکن که خداوند خیانتکاران را دوست نمی‌دارد و کافران هرگز نپندارند که پیش افتاده‌اند بی‌گمان آنان (ما را) به ستوه نمی‌آورند» سوره انفال، آیه ۵۵-۵۹.
  403. ↑ «و کسانی هستند که مسجدی را برگزیده‌اند برای زیان رساندن (به مردم) و کفر و اختلاف افکندن میان مؤمنان و (ساختن) کمینگاه برای آن کس که از پیش با خداوند و پیامبر وی به جنگ برخاسته بود؛ و سوگند می‌خورند که ما جز سر نیکی نداریم و خداوند گواهی می‌دهد که آنان در» سوره توبه، آیه ۱۰۷.
  404. ↑ «و تا آنان را (نیز) که دورویی کردند معلوم بدارد و (چون) به آنان گفته شد که بیایید در راه خداوند پیکار یا دفاع کنید گفتند: اگر می‌دانستیم پیکاری در کار است از شما پیروی می‌کردیم! اینان (در) همین روز به کفر نزدیک‌تر بودند تا به ایمان؛ چیزی به زبان می‌آورند» سوره آل عمران، آیه ۱۶۷.
  405. ↑ «آنگاه، این شمایید که یکدیگر را می‌کشید و دسته‌ای از خودتان را از خانه‌هاشان بیرون می‌رانید در حالی که با گناه و ستم به زیان آنها از یکدیگر پشتیبانی می‌کنید و (با این حال) اگر به اسیری نزد شما آیند آنان را (بنابر حکم تورات) با دادن سربها آزاد می‌کنید با» سوره بقره، آیه ۸۵.
  406. ↑ «جنگ بر شما مقرر شده است در حالی که شما را ناپسند است و بسا چیزی را ناپسند می‌دارید و همان برای شما بهتر است و بسا چیزی را دوست می‌دارید و همان برایتان بدتر است و خداوند می‌داند و شما نمی‌دانید» سوره بقره، آیه ۲۱۶.
  407. ↑ «و در راه خداوند جنگ کنید و بدانید که خداوند شنوایی داناست» سوره بقره، آیه ۲۴۴.
  408. ↑ «آنان را که به آیات خداوند کفر می‌ورزند و پیامبران را ناحقّ می‌کشند و دادفرمایان از مردم را به قتل می‌رسانند به عذابی دردناک نوید ده!» سوره آل عمران، آیه ۲۱.
  409. ↑ «و به یادآور که پگاهان از خانواده‌ات جدا شدی در حالی که مؤمنان را در سنگرها برای پیکار (احد) جای می‌دادی و خداوند شنوای داناست» سوره آل عمران، آیه ۱۲۱.
  410. ↑ «در راه خداوند نبرد کن! تو را جز به (وظیفه) خویش مکلّف نکرده‌اند و مؤمنان را (نیز به نبرد) ترغیب کن، باشد که خداوند سختی کافران را (از شما) باز دارد و خداوند سختگیرتر و سخت کیفرتر است» سوره نساء، آیه ۸۴.
  411. ↑ «و هر کس در آن روز از آنان واپس گریزد - مگر آنکه برای کارزاری (بهتر) کناره جوید یا جوینده جایی (بهتر) نزد گروهی (خودی) باشد- خشم خداوند را به گردن گرفته و جایگاه (نهایی) او دوزخ است و (این) پایانه، بد است * پس شما آنان را نکشتید که خداوند آنان را کشت، و چون تیر افکندی تو نیفکندی بلکه خداوند افکند و (چنین کرد) تا مؤمنان را از سوی خود نعمتی نیکو دهد که خداوند شنوایی داناست» سوره انفال، آیه ۱۶-۱۷.
  412. ↑ «و (یاد کن) آنگاه را که کافران با تو نیرنگ می‌باختند تا تو را بازداشت کنند یا بکشند یا بیرون رانند، آنان نیرنگ می‌باختند و خداوند تدبیر می‌کرد و خداوند بهترین تدبیر کنندگان است» سوره انفال، آیه ۳۰.
  413. ↑ «مؤمنان در راه خداوند جنگ می‌کنند و کافران در راه طاغوت پس با یاران شیطان کارزار کنید که نیرنگ شیطان، سست است» سوره نساء، آیه ۷۶.
  414. ↑ «ای پیامبر! مؤمنان را به کارزار برانگیز، اگر از شما بیست تن شکیبا باشند بر دویست تن پیروز می‌گردند و اگر از شما صد تن باشند بر هزار تن از کافران پیروز می‌شوند زیرا آنان گروهی هستند که درنمی‌یابند» سوره انفال، آیه ۶۵.
  415. ↑ «با آنان پیکار کنید تا خداوند آنها را به دست شما عذاب کند و خوارشان گرداند و شما را بر آنان پیروزی دهد و دل‌های گروهی مؤمن را خنک گرداند» سوره توبه، آیه ۱۴.
  416. ↑ «با آن دسته از اهل کتاب که به خداوند و به روز بازپسین ایمان نمی‌آورند و آنچه را خداوند و پیامبرش حرام کرده‌اند حرام نمی‌دانند و به دین حق نمی‌گروند جنگ کنید تا به دست خود با خواری جزیه بپردازند» سوره توبه، آیه ۲۹.
  417. ↑ «و با آنان نبرد کنید تا آشوبی برجا نماند و تنها دین خداوند بر جای ماند، پس اگر دست از (جنگ) بازداشتند (شما نیز دست باز دارید که) جز با ستمگران دشمنی نباید کرد» سوره بقره، آیه ۱۹۳.
  418. ↑ «و کسانی از اهل کتاب را که پشتیبان ایشان بودند از دژهای آنان فرود آورد و در دل‌هاشان هراس افکند، (چنانکه) دسته‌ای را می‌کشتید و دسته‌ای (دیگر) را اسیر می‌گرفتید» سوره احزاب، آیه ۲۶.
  419. ↑ «پس هرگاه با کافران (حربی) روبه‌رو شدید (آنان را) گردن بزنید تا چون آنها را از توان انداختید اسیر بگیرید و از آن پس یا منّت بگذارید (و آزادشان کنید) و یا سربها بگیرید تا جنگ، به پایان آید، (فرمان خداوند) چنین است و اگر خدا می‌خواست از آنان انتقام می‌گر» سوره محمد، آیه ۴.
  420. ↑ «همگی با شما جنگ نمی‌کنند جز در آبادی‌هایی که بارو دارد یا از پس دیوارها (ی دژ)، جنگشان میان خودشان سخت است؛ تو آنان را همراه هم می‌یابی اما دل‌هاشان از هم جداست و این بدان روست که گروهی نابخردند» سوره حشر، آیه ۱۴.
  421. ↑ «بی‌گمان خداوند کسانی را دوست می‌دارد که در راه او صف زده کارزار می‌کنند چنان که گویی بنیادی به هم پیوسته (و استوار) اند» سوره صف، آیه ۴.
  422. ↑ «از تو درباره جنگ در ماه حرام می‌پرسند، بگو: جنگ در آن (گناهی) بزرگ است و (گناه) باز داشتن (مردم) از راه خداوند و ناسپاسی به او و (باز داشتن مردم از) مسجد الحرام و بیرون راندن اهل آن از آن، در نظر خداوند بزرگ‌تر است و آشوب (شرک) از کشتار (هم) بزرگ‌تر است» سوره بقره، آیه ۲۱۷.
  423. ↑ «از تو درباره جنگ در ماه حرام می‌پرسند، بگو: جنگ در آن (گناهی) بزرگ است و (گناه) باز داشتن (مردم) از راه خداوند و ناسپاسی به او و (باز داشتن مردم از) مسجد الحرام و بیرون راندن اهل آن از آن، در نظر خداوند بزرگ‌تر است و آشوب (شرک) از کشتار (هم) بزرگ‌تر است» سوره بقره، آیه ۲۱۷.
  424. ↑ «از تو درباره جنگ در ماه حرام می‌پرسند، بگو: جنگ در آن (گناهی) بزرگ است و (گناه) باز داشتن (مردم) از راه خداوند و ناسپاسی به او و (باز داشتن مردم از) مسجد الحرام و بیرون راندن اهل آن از آن، در نظر خداوند بزرگ‌تر است و آشوب (شرک) از کشتار (هم) بزرگ‌تر است» سوره بقره، آیه ۲۱۷.
  425. ↑ «همان کسانی از ایشان که با آنان پیمان بستی سپس هر بار پیمان خود را می‌شکنند و پرهیزگاری نمی‌ورزند» سوره انفال، آیه ۵۶.
  426. ↑ «و اگر روی بگردانند، بگو: (همه) شما را یکسان آگاه گردانیدم و نمی‌دانم آیا آنچه به شما وعده می‌دهند نزدیک است یا دور؟» سوره انبیاء، آیه ۱۰۹.
  427. ↑ منظور از ﴿آذَنْتُكُمْ عَلَى سَوَاءٍ﴾ «و اگر روی بگردانند، بگو: (همه) شما را یکسان آگاه گردانیدم و نمی‌دانم آیا آنچه به شما وعده می‌دهند نزدیک است یا دور؟» سوره انبیاء، آیه ۱۰۹. بنا بر آن چه که مجمع البیان آورده اعلام جنگ است - ﴿فَإِنْ تَوَلَّوْا﴾ «بگو از خداوند و پیامبر فرمان برید و اگر پشت کردند (بدانند که) بی‌گمان خداوند کافران را دوست نمی‌دارد» سوره آل عمران، آیه ۳۲. أی أعرضوا و لم یسلموا ﴿فَقُلْ آذَنْتُكُمْ﴾ «و اگر روی بگردانند، بگو: (همه) شما را یکسان آگاه گردانیدم و نمی‌دانم آیا آنچه به شما وعده می‌دهند نزدیک است یا دور؟» سوره انبیاء، آیه ۱۰۹. أی أعلمتکم بالحرب «عَلیٰ سَوٰاءٍ» أی إیذانا علی سواء إعلاما نستوی نحن و أنتم فی علمه لا استیذانا به دونکم لتتأهبوا لما یراد بکم ". (مجمع البیان ج ۷ ص ۱۰۸ - هر چند با توجه به مکی بودن سوره این احتمال بعید دانسته شده است
  428. ↑ «و کسانی هستند که مسجدی را برگزیده‌اند برای زیان رساندن (به مردم) و کفر و اختلاف افکندن میان مؤمنان و (ساختن) کمینگاه برای آن کس که از پیش با خداوند و پیامبر وی به جنگ برخاسته بود؛ و سوگند می‌خورند که ما جز سر نیکی نداریم و خداوند گواهی می‌دهد که آنان در» سوره توبه، آیه ۱۰۷.
  429. ↑ «و کسانی هستند که مسجدی را برگزیده‌اند برای زیان رساندن (به مردم) و کفر و اختلاف افکندن میان مؤمنان و (ساختن) کمینگاه برای آن کس که از پیش با خداوند و پیامبر وی به جنگ برخاسته بود؛ و سوگند می‌خورند که ما جز سر نیکی نداریم و خداوند گواهی می‌دهد که آنان در» سوره توبه، آیه ۱۰۷.
  430. ↑ «و اگر به سازش گرایند، تو نیز بدان گرای و بر خداوند توکّل کن که او شنوای داناست» سوره انفال، آیه ۶۱.
  431. ↑ سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم، ج۱، ص ۴۱۹-۴۲۵.
برگرفته از «https://fa.imamatpedia.com/w/index.php?title=جنگ_در_قرآن&oldid=626280»