دلایل عقلی عصمت امامان چیست؟ (پرسش)

دلایل عقلی عصمت امامان چیست؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ عصمت
مدخل بالاتر	اثبات عصمت امام
مدخل اصلی	دلیل عقلی عصمت امام
مدخل وابسته	عصمت امام
تعداد پاسخ	۹ پاسخ

دلایل عقلی عصمت امامان چیست؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث عصمت است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی عصمت مراجعه شود.

پاسخ جامع اجمالی

متکلمان امامی براهین عقلی متعددی را در اثبات عصمت امامان اقامه کرده‌اند از جمله:

برهان لزوم هدایت بشر

ارتباط تنگاتنگ بین هدایت و عصمت باعث شده است تا عصمت برای هادی لازم و واجب باشد تا جایی که هادی اگر معصوم نباشد امر هدایت او مختل خواهد شد.

از طرفی هدایت، امری است که در امام و نبی مشترک است یعنی همان وظیفه هدایت پیامبر به همان دقت و ظرافت و اهمیت، برای جانشین او (امام) هم متعین است؛ لذا شاید بتوان گفت یکی از فلسفه‌های عصمت در امام هم همان ایجاد اعتماد مردم به الگو و هادی است و اگر امام و هادی معصوم نباشد تضمین عمل به معارف دین از بین می‌رود.

اگر بنا باشد جانشین رسول خدا(ص) که جایگزین او در هدایت امت بر صراط مستقیم است، معصوم نباشد، سه محذور پیش می‌آید: اوّل آنکه امّت محتاج امامی دیگر برای اصلاح خطای امام می‌شود تا درست از نادرست تفکیک گردد؛ دوم، ضرورت برخورد امّت با امام از باب امر به معروف و نهی از منکر است که در این صورت، او دیگر جایگاهی برای ارشاد و اصلاح در میان مردم ندارد و سوم، از بین رفتن اصل قاعده لطف در ضرورت امامت است؛ از آن جهت که امام باید حافظ شریعت الهی باشد و با عدم عصمت، وی قادر نیست این مسئولیت را انجام دهد.

برهان امتناع تسلسل

این برهان یک پیش‌فرض دارد. از جمله وظایف امام، اجرای حد بر گنهکار است. با توجه به این پیش‌فرض، هشام برهان خود را این‌گونه تقریر می‌کند: اگر امام، معصوم نباشد، ممکن است مانند دیگران مرتکب گناه شود. آن‌گاه نیازمند فرد دیگری است که حد را بر او جاری کند. برخی از این برهان با عنوان: برهان اقامه حدود نام برده‌اند.

برهان هشام چیزی غیر از آنچه نقل کردیم، نیست؛ اما به نظر می‌رسد اندیشه او این بوده است که اگر امام خود مرتکب گناه شود، باید فرد دیگری باشد تا حد را بر او جاری کند، و اگر او نیز معصوم نباشد، باز نیاز به فرد دیگری است که این کار را انجام دهد و در این صورت تسلسل لازم می‌آید. از این رو، امام که باید حد را بر گنهکار جاری کند لازم است، خود معصوم باشد.

ظاهر استدلال، گویای این مطلب است که هشام با این برهان در پی اثبات عصمت امام از گناه است. بازگشتی دوباره به روایات صادر شده از امام صادق (ع) روشن می‌سازد که ریشه‌های استدلال هشام، پیش‌تر به وسیله امام صادق (ع) ارائه شده بود: «کسی که حدی بر گردن اوست، خود نمی‌تواند اقامه حد کند. از این رو، امام نیست، مگر کسی که معصوم باشد».

برهان حفظ شریعت

از جمله برهان‌های عقلی اثبات عصمت امامان (ع)، برهان معروف حفظ شریعت است. برهان حفظ شریعت را می‌توان از جمله براهین بسیار معروف متکلمان دانست، که غالب متکلمان امامیه و حتی اسماعیلیه به آن استدلال کرده‌اند و حتی برخی از اهل سنت نیز آنجا که در صدد معرفی دلایل شیعه بر عصمت امام بوده‌اند، همین دلیل را بیان کرده‌اند.

بر اساس تقریر سیدمرتضی، این برهان را می‌توان در سه مرحله ارائه کرد:

1. نخست آنکه شریعت، به حافظ نیاز دارد. سید می‌نویسد: «همانا شریعت پیامبر ما ابدی و غیر قابل نسخ است... و لازم است حافظی داشته باشد؛ زیرا رها کردن آن بدون حافظ، اهمال درباره آن و نیز تکلیف کردن پیروانش به چیزی خارج از طاقت آنهاست»،
2. مرحله دوم آنکه حافظ شریعت باید معصوم باشد؛ زیرا اگر نباشد، شریعت حفظ نخواهد شد. سیدمرتضی در تبیین ملازمه میان ارکان استدلال خود چنین توضیح می‌دهد که اگر حافظ شریعت معصوم نباشد، ممکن است در شریعت تغییر و تبدیل ایجاد کند، و این امر، در واقع سبب محفوظ نماندن شریعت خواهد شد؛ زیرا در این صورت، تفاوتی میان بود و نبود حافظ شریعت نخواهد بود.
3. مرحله سوم استدلال سید، تأکید بر این است که حافظ شریعت، لزوماً امام است: «هنگامی که ثابت شد حافظ باید معصوم باشد، محال است شریعت به دست امت حفظ شود؛ در حالی که امت معصوم نیست، و همان‌گونه که ممکن است تک تک آنها اشتباه کنند، در جمع آنان نیز همین امکان هست، و هنگامی که حافظ شریعت بودن امت، باطل شد، لازم است امام حافظ آن باشد.

سید مرتضی در کتاب گران‌سنگ الشافی فی الامامة، با بررسی همه مواردی که ممکن است تصور شود به جای امام می‌توانند شریعت را حفظ کنند، امام را تنها گزینه صحیح برای این امر می‌داند. از نظر سید، برخی از گزینه‌هایی که برخی از اندیشمندان اهل سنت برای حفظ شریعت معرفی می‌کنند، عبارت‌اند از:

1. تواتر: وقتی شریعت و احکام آن از راه تواتر به ما رسیده باشند، دیگر نیازی به امام نیست و در واقع همان موجب حفظ شریعت خواهد شد. سید مرتضی در پاسخ به این شبهه، بر این باور است که بسیاری از احکام شریعت یا دست‌کم برخی از آنها، متواتر نیستند. از این‌رو، بازهم نیاز به امام برای حفظ شریعت ثابت می‌شود؛
2. اجماع: وقتی امت درباره احکام دین اتفاق و اجماع داشته باشند، همین عامل موجب حفظ شریعت خواهد شد. سید مرتضی این شبهه را این‌گونه پاسخ می‌دهد که وقتی فرد معصوم، میان اجماع کنندگان حضور نداشته باشد، آن اجماع حجت نخواهد بود، و اساساً همان‌گونه که ممکن است افراد امت اشتباه کنند، امکان دارد اجماع آنان نیز اشتباه کنند. از این‌رو، اجماع امت نیز نمی‌تواند موجب حفظ شریعت شود؛
3. قرآن: مرحوم سید در پاسخ به اینکه خود قرآن برای حفظ شریعت کافی است، می‌گوید: اولاً، بیشتر احکام دین به صراحت و به طور تفصیل و مشخص در قرآن نیامده‌اند؛ ثانیاً، قرآن از معنا، تفصیل و تأویل خود خبر نداده است، و لازم است مترجم و مبینی داشته باشد. سید با انکار حفظ شریعت به وسیله این گزینه‌ها، بر حفظ شریعت به دست امام تأکید می‌کند و عصمت او را نیز لازم می‌داند.

برهان نقض غرض در ارسال انبیا

دلیلی که تقریباً همه متکلمان شیعه بدان تمسک کرده‌اند این است که: امامت یعنی استمرار وظایف نبوت و امام یعنی جانشین و خلیفه پیامبر در همه شؤون نبوت، جز در مسأله تلقی وحی به معنای اصطلاحی آن. چنین انسانی باید در مقام تبیین و توضیح احکام الهی و سنت نبوی، از هر گونه انحراف عمدی و سهوی معصوم باشد و الا نقض غرض پیش آمده، هدف تشریع احکام و برانگیختن انبیا تحقق نخواهد یافت. بنابراین، همان ادله‌ای که عصمت انبیا را اثبات می‌نمودند، بر عصمت امام نیز صحه می‌گذارند.

شفافیت این دلیل و چگونگی دلالت آن بر لزوم عصمت امام، متوقف بر ذکر چند نکته است:

1. وظایف پیامبر گرامی اسلام: بی‌شک پیامبر اکرم (ص) در مدت ۲۳ سال نبوت خویش وظایف و شؤون مختلفی را در قبال جامعه اسلامی بر عهده داشتند که اصول و کلیات آنها عبارت‌ند از:
   1. دریافت و ابلاغ پیام الهی؛
   2. تفسیر وحی الهی و تشریح مقاصد آن؛
   3. بیان احکام موضوعات مستحدثه؛
   4. رد شبهات و تشکیکات اعتقادی؛
   5. محافظت از دین و جلوگیری از وقوع تحریف در آن؛
   6. قضاوت و تطبیق و اجرای قوانین کلی الهی؛
   7. حکومت و ریاست عامه مردم در مسائل مختلف سیاسی، اجتماعی و امنیتی.
2. سرنوشت این وظایف بعد از رحلت پیامبر: بی‌شک پس از ارتحال رسول اکرم (ص)، وحی آسمانی منقطع شد و همان طور که علی (ع) در هنگام رحلت پیامبر (ص) فرمود: «لَقَدِ انْقَطَعَ بِمَوْتِكَ مَا لَمْ يَنْقَطِعْ بِمَوْتِ غَيْرِكَ مِنَ النُّبُوَّةِ وَ الْإِنْبَاءِ وَ أَخْبَارِ السَّمَاءِ»؛ با مرگ تو رشته ای برید که در مرگ جز تو - کسی چنان ندید - پایان یافتن دعوت پیامبران و بریدن خبرهای آسمان.

اما بقیه شؤون و وظایف آن حضرت چه وضعیتی داشتند؟ آیا شارع مقدّس برای جبران آنها تدبیری نیندیشیده است؟ آیا پر کردن این خلأها و کاستی‌های اعتقادی، سیاسی، امنیّتی و امثال آن را به خود امّت واگذار کرده است؟ یا شخص خاصی را برای جانشینی پیامبر در این امور معرفی نموده است؟ در این مورد سه احتمال وجود دارد:

1. اینکه شارع برای جبران این امور و پر کردن خلأها، هیچ فکری نکرده و در این زمینه سخنی نگفته باشد.
2. اینکه امّت اسلامی به واسطه بهره‌مندی از تعلیم و تربیت پیامبر اکرم (ص) به حد و مرتبه‌ای رسیده باشد که خود صلاحیت جبران این کمبودها را داشته، نیازی به نصب جانشینی از ناحیه خداوند برای پیامبر، نباشد.
3. اینکه پیامبر اسلام موظف بوده تمامی معارف و علومی را که از ناحیه خداوند دریافته بود و تمامی احکامی را که امت اسلامی در آینده با آن روبه‌رو می‌شدند، به شخص معینی که از ناحیه خداوند منصوب شده است. منتقل نماید و او موظف به استمرار وظایف پیامبر باشد.

بطلان وجه اول ـ که شارع در این مورد هیچ اهتمامی نکرده باشد ـ با اندک توجهی روشن می‌شود؛ زیرا این امر با هدف بعثت انبیا منافات دارد و نقض غرض محسوب می‌گردد. از این رو، امر دائر است بین یکی از دو وجه اخیر و این، مهم‌ترین نقطه اختلاف بین شیعه و اهل سنّت است. اهل سنت گمان کرده‌اند که امت اسلامی بعد از پیامبر، بی‌نیاز از راهنما و رهبر الهی است. چرا که خود توانایی جبران کمبودها و انجام وظایف پیامبر اسلام را دارد و قادر است به تبیین احکام و تفسیر وحی و اجرای احکام الهی ـ آن گونه که خدا می‌خواهد ـ همت گمارد.

حقیقت این است که اگر اندکی مطالعه در تاریخ دوران بعد از رحلت پیامبر داشته باشیم، متوجه می‌شویم که امت اسلامی به هیچ وجه توانایی انجام این وظایف را نداشته است. مثلاً در مسأله تفسیر قرآن و توضیح و تشریح مقاصد آیات الهی، اختلافات زیادی در بین مفسران اسلامی وجود دارد که خود، شاهدی است بر اثبات عدم توانایی و شایستگی امّت در این مسأله.

بنابراین، ضروری است که شارع مقدس بعد از پیامبر، انسانی را به عنوان ادامه‌دهنده وظایف او معرفی و منصوب کرده، مردم را موظف به تبعیت از او نماید.

برهان لطف

چنان‌که وجود پیامبران و امام لطف است، عصمت آنها نیز لطف است. بلکه لطف بودن متحقّق نشود مگر به عصمت؛ زیرا پیامبران و امامان غیر معصوم، از حیف و میل که موجب وقوع خلل و فتن در امر دین و دنیا شود مصون نیستند و این لامحاله منافی‌ لطف است. ایضاً غرض از نصب پیامبران و امامان، حصول اطاعت و انقیاد است و هرگاه معصوم نباشند و خطا و معصیت بر آنها روا باشد، اطاعتشان واجب نیست، بلکه مخالفتشان واجب بوده و این مناقض لطف و غرض امامت است.

برهان نفی احتجاج به غیر معصوم

این برهان نیز مانند برهان گذشته، یک پیش فرض دارد: امام کسی است که خداوند بتواند با او برای مردم احتجاج کند. هشام در پاسخ ضرار بن عمرو که از دلیل لزوم عصمت امام از گناهان پرسیده بود، برهان خود را با توجه به این مقدمه، این گونه تقریر می‌کند: اگر امام از گناه معصوم نباشد، ممکن است مسائلی از دین را به نفع خود یا دوستانش پنهان کند و آنها را به مردم اعلام نکند. در این صورت خداوند نمی‌تواند با چنین کسی برای مردم احتجاج کند: «إِنْ لَمْ يَكُنْ مَعْصُوماً مِنَ الذُّنُوبِ دَخَلَ فِي الْخَطَإِ فَلَا يُؤْمَنُ أَنْ يَكْتُمَ عَلَى نَفْسِهِ وَ يَكْتُمَ عَلَى حَمِيمِهِ وَ قَرِيبِهِ وَ لَا يَحْتَجُّ اللَّهُ بِمِثْلِ هَذَا عَلَى خَلْقِهِ...». کیفیت استدلال هشام، گویای این مطلب است که وی با این برهان در پی اثبات عصمت امام از همه گناهان ـ پس از تصدی منصب امامت ـ است.

برخی از این برهان با عنوان تنافی گناه با شئون امامت، نام برده و آن را چنین تقریر کرده‌اند که اگر امام معصوم نباشد از آلوده‌شدن به گناه ایمن نیست و چه‌بسا به دیگران ستم کند یا حقی را به نفع نزدیکانش کتمان نماید و این با شأن أمام سازگار نیست.

برهان فقدان صفات چهارگانه در امام

شیخ صدوق با سند صحیح از محمد بن علی ماجیلویه از علی بن ابراهیم از پدرش نقل می‌کند که ابن ابی‌عمیر گفت: در طول همنشینی ام با هشام، سخنی نیکوتر از سخن او در توصیف عصمت امام نشنیدم. روزی از هشام پرسیدم آیا امام معصوم است؟ گفت: بله. گفتم: عصمت چیست و چگونه فهمیده می‌شود؟ هشام گفت: همه گناهان ما از چهار صفت ناشی می‌شود: حرص، حسد، غضب و شهوت و این چهار صفت در امام وجود ندارد؛ اما حرص ندارد، زیرا تمام دنیا در تحت قدرت امام است و او خزانه‌دار مسلمین است پس چرا حریص باشد. امام حسود نیست زیرا مقام امام از مقام همه بالاتر است و معنی ندارد کسی نسبت به پایین‌تر از خود حسد ورزد. امام غضبی ندارد مگر در راه خدا زیرا خداوند به او اختیار اجرای حدود را واگذار کرده است. امام شهوت ندارد زیرا خداوند آخرت را در نظر امام محبوب کرده است و چنین کسی نعمت دائمی را به خاطر دنیای فانی رها نمی‌کند. تذکر این نکته لازم است این که ابن أبی‌عمیر گفت: «بهترین چیزی که از هشام استفاده کردم مسئله عصمت بود» به خاطر نحوه استدلال بوده نه به خاطر اصل عصمت، زیرا با مراجعه به نوع تفکرات ابن ابی‌عمیر معلوم می‌شود وی دیدگاه بالاتری را درباره امام نسبت به هشام داشته است و حتی در یک مورد که هشام دیدگاه ابن ابی‌عمیر را درباره اینکه «دنیا سراسر از آن امام است و امام از مردم بر آن‌چه در دستشان قرار دارد اولاتر است» تأیید نکرد، وی ناراحت شد و از هشام فاصله گرفت. او در مطلب اول هم که اشاره شد هشام عصمت را از امام (ع) گرفته است.

برهان اضطرار به امام

هشام بن حکم در مناظره خود با ضرار که منکر ضرورت وجود امام در جامعه بود، برای ضرورت وجود امام پس از رسول خدا (ص) دلیلی می‌آورد که ضمن آن، ضرورت عصمت امام نیز ثابت می‌شود.

دلیل ضرورت وجود امام، پس از رسول خدا (ص)، از نظر هشام بن حکم بدین تقریر است: وضعیت مردم پس از رسول خدا (ص) از سه حال خارج نیست: یا اینکه خداوند، آنها را بدون تکلیف رها کرده است؛ یا اینکه مردم پس از رسول خدا (ص) تبدیل به علما و دانشمندانی در حد و اندازه رسول خدا (ص) - در شناخت احکام دین - شده باشند؛ به گونه‌ای که همگی در راه حق باشند و اختلافی پیش نیاید؛ یا اینکه رسول خدا (ص) فردی را که عاری از هرگونه اشتباه و گناه است، با عنوان راهنمایشان معرفی کرده باشد؛ کسی که مردم به او نیاز دارند؛ ولی او به مردم نیازی ندارد.

از آنجا که فرض‌های اول و دوم اشتباه است، تنها فرض سوم باقی می‌ماند که همان مطلوب است: فبقي الوجه الثالث‌: و هو أنّه لابدّ لهم من علم يقيمه الرسول لهم و لا يحيف معصوم من الذنوب مبرأ من الخطایا يحتاج إليه و لا يحتاج إلى أحد. در واقع، این برهان، ضرورت وجود امام معصوم را ثابت می‌کند؛ به گونه‌ای که اگر امام معصوم نباشد، بود و نبود او تفاوتی نخواهد داشت.

ظاهر این برهان، گویای آن است که هشام با این برهان در پی اثبات عصمت امام از گناه و اشتباه در تبیین دین است.

چنان که پیش‌تر نیز اشاره شد، هشام واژه عصمت را تنها برای عصمت از گناه به کار برده است؛ اما مبرا بودن امام از اشتباه و نیز عطف واژه «مبرأ» به واژه معصوم، قرینه این مطلب است که در اندیشه هشام بن حکم، این دو به یک معنا به کار رفته‌اند. به دیگر بیان، حقیقتی به نام «مصونیت از گناه یا اشتباه» که امروزه آن را با عنوان «عصمت» مطرح می‌کنیم، دو مصداق دارد، که هشام بن حکم برای «مصونیت از گناه»، از واژه عصمت و برای «مصونیت از اشتباه» یا عیوب، از واژة «مبرأ» استفاده کرده است.

برهان وجوب اطاعت از معصوم

اگر از پیامبر خاتم(ص) خطا سرزند، مخالفت و انکار او واجب خواهد بود و این با دستور خداوند بر اطاعت از او مغایرت دارد: ﴿أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ﴾..

برهان کمال عقل

این دلیل، عقلی، فلسفی و عرفانی است و ناظر به مقام ثبوت است نه اثبات. جناب ابن سینا در بیان این استدلال می‌فرماید: "تفکر فلسفی، سطح برتر از عصمت را در مقام ثبوت ثابت می‌کند، نه اثبات".

وقتی نفس به مرحله عقل مستفاد و بالفعل رسید، همه علوم و حقایق عینی را می‌یابد و آنها را برابر با وحی گزارش می‌دهد و در یافتن آن معارف و گزارش دادن آنها معصوم است؛ همانطور که در عمل به احکام معصوم است. ابن سینا در کتاب شریف الهیات شفا می‌گوید: الانبياء، الذين لا يؤتون من جهة غلطاً او سهواً. آنها از اشتباه معصوم‌اند؛ زیرا انسان متعالی که به اوج عروج راه یافت، به مرحله‌ای می‌رسد که خیال و وهم از درون، و شیطان از برون به آنجا راه ندارد و از هرگونه اشتباه علمی و عملی مصون خواهد بود.

پس اگر نفس انسانی به مرحله کمال عقل نظری و عملی برسد، در آن حس و وهم و خیال، مأموم عقل نظری، و غضب و شهوت، مطیع عقل عملی است و در نتیجه به مقام شهود و ولایت که پایان سفر اول از سفرهای چهارگانه است، نایل می‌گردد، لذا شایستگی پیامبر یا امام شدن را دارد که جامع این اوصاف، همان وصف عصمت است. البته روشن است که این دلیل برخلاف ادله متکلمان ناظر به مقام ثبوت و نفس الامر است به مقام اثبات.

برهان خلافت انسان کامل

این دلیل حکما با دید عرفانی، مطرح گردیده است. آیت الله جوادی آملی در بیان این استدلال می‌فرماید: عرفا که دید وسیع‌تری دارند، نبوت و رسالت و امامت را مبتنی بر خلافت دانسته و عصمت برتر را اثبات می‌کنند و می‌گویند هر موجودی مظهر اسمی از اسمای خاص خدای سبحان است، ولی انسان کامل مظهر الله است، که جامع همه اسماء می‌باشد. انسان کامل جانشین خدا بر همه عالم است و همانطور که انسان‌ها از جانشین خدا بهره می‌برند و هدایت می‌شوند، ملائکه نیز از او استفاده کرده، در ثبات همان مقام معلوم از فیض انسان کامل مدد می‌جویند.

برهان کلامی یا فلسفی حداکثر می‌تواند استفاده انسان‌ها را از خلیفةالله ثابت کند ﴿وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ﴾، ولی بلندای نظر عارف به این مرحله از اوج انسان کامل می‌رسد که ﴿فَسَجَدَ الْمَلَائِكَةُ كُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ﴾، ﴿وَعَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمَاءَ كُلَّهَا ثُمَّ عَرَضَهُمْ... * قَالَ يَا آدَمُ أَنْبِئْهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ فَلَمَّا أَنْبَأَهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ...﴾ به زبان عرفان، برد رسالت، محدودتر از برد خلافت که معلم مطلق است، می‌باشد.

از این‌رو جناب صدر المتألهین می‌فرماید: "اگرچه در علوم عقلی ارسطو را معلم اول و فارابی را معلم دوم علم می‌دانند، ولی در علوم الهی، رسول خدا معلم اول و علی بن ابی‌طالب (ع) معلم ثانی است. البته به لحاظی معلم اول خدای سبحان، معلم دوم جبرییل و معلم سوم رسول اکرم (ص) می‌باشند".

گرچه در کل هستی معلم اول همان معلم آخر است، مثل: ﴿هُوَ الْأَوَّلُ وَالْآخِرُ﴾؛ ﴿عَلَّمَ الْإِنْسَانَ مَا لَمْ يَعْلَمْ﴾؛ ﴿وَعَلَّمَكَ مَا لَمْ تَكُنْ تَعْلَمُ وَكَانَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكَ عَظِيمًا﴾. عالم را مدبرات امر الهی، یعنی فرشتگان، مخصوصاً حاملان عرش اداره می‌کنند، که اسرافیل احیا را و میکائیل ارزاق را و عزرائیل مرگ را و جبرائیل تعلیم و تربیت را و همه آنها شاگردان انسان کامل‌اند که «بِبَقَائِهِ بَقِيَتِ الدُّنْيَا وَ بِيُمْنِهِ رُزِقَ الْوَرَى وَ بِوُجُودِهِ ثَبَتَتِ الْأَرْضُ وَ السَّمَاءُ». امروز در همه عالم انسان کاملی جز حجت بن الحجج البالغه ولی عصر ارواحنا فداه وجود ندارد که او معلم ملائکه و خلیفة الله بر همه عالم است.

قرآن درباره احاطه انسان کامل بر جهان امکان به رسول اکرم می‌فرماید: ﴿فَكَيْفَ إِذَا جِئْنَا مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِيدٍ وَجِئْنَا بِكَ عَلَى هَؤُلَاءِ شَهِيدًا﴾.

و او باید معصومانه بر همه جزئیات در جهان امکان شهادت دهد. همه خلافت‌ها، نبوت‌ها و ولایت‌ها زیر پوشش شهادت شهیدالشهداء، که وجود مبارک رسول اکرم است، قرار دارد و در حیطه این شهادت مطلق، سهو و نسیان راه ندارد و انسان کامل مظهر اسم الله و اسمای حسنی اوست: «نَحْنُ وَ اللَّهِ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَى» چون یکی از اسمای حسنی خدای سبحان این است که در او جهل و نسیان و قبح و ظلم راه ندارد، انسان کامل در آن بُعد، مظهر همه این کمالات خواهد بود.

این استدلال که در کتاب‌ها به عنوان دلیل عقلی، فلسفی و عرفانی نام گرفته است؛ با دیدی عرفانی به عصمت انبیا و امامان نگریسته و دارای دو مقدمه است:

1. خداوند متعال دارای اسمای حسنی می‌باشد ﴿وَلِلَّهِ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَى﴾ و اسم الله جامع این اسماء می‌باشد.
2. امامان از آن حیث که خلیفةالله‌اند، مظهر اسم مبارک الله هستند، که جامع جمیع اسماء است، لذا کل عالم هستی از وجود خلیفه خدا بهره می‌برند و او معلم همه موجودات است.

در خداوند که معلم اول است، سهو و نسیان و ظلم و گناه راه ندارد، لذا امام که جانشین خدا و مظهر اسم الله و جامع کلیه اسماء و صفات حق تعالی است، در او هم نواقصی مثل جهل، نسیان، ظلم و گناه راه ندارد، لذا مثل خداوند سبحان از جمیع جهات معصوم است.

برهان برتری و فضیلت معصوم

این دلیل در کتاب‌های متکلمین بزرگ شیعه، مثل علامه حلی، شیخ طوسی، سید مرتضی و سایر اندیشمندان اسلامی وارد شده است. بنابراین، دلیل لازمه اینکه امام معصوم نباشد این است که مقامش نزد مردم سقوط کند، لذا از او پیروی نمی‌کنند.

این استدلال دارای دو مقدمه عقلی است:

1. هر کسی که به عنوان امام از جانب خدای متعال انتخاب می‌شود، علم، عقل، بندگی، اطاعت و اجتناب از معاصی در او باید بیشتر از بقیه مردم باشد تا موجب فضیلت و برتری او بر سایر مردم شود.
2. با این فرض، اگر امام معصوم نباشد هیچ فضیلتی بر دیگران ندارد، لذا دلیلی برای اطاعت از او نیست چون گناه او موجب سقوط مقامش در چشم مردم می‌گردد.

در نتیجه اطاعت از اهل گناه از نظر عقل ناپسند است و اگر عقل حکم به عدم اطاعت نکند، حکم به اطاعت اهل گناه هم نمی‌کند و سأکت خواهد بود. لذا برای اینکه مقام و رتبه امام پایین‌تر از عوام نباشد و اطاعت از او حاصل شود باید به حکم عقل، امام (ع) معصوم باشد تا اطاعت از برتر حاصل گردد و عقل، حکم به اطاعت از برتر کند.

معجزه

متکلمین این استدلال را در عصمت انبیا ذکر کرده‌اند و در شرح آن چنین گفته‌اند که راه اثبات نبوت یک شخص علاوه بر نص (از طرف نبی سابق) معجزه اوست عقل می‌گوید وقتی مدعی نبوت، کاری را که میسور بشر نیست انجام دهد، معلوم می‌شود که این توانایی از منبع قدرت لایزال الهی به او عطا شده است تا نشانه صدق ادعای او باشد. اگر این کبرای کلی را ـ که معجزه نشانه نبوت و صداقت است ـ ضمیمه این صغری کنیم که، انبیا خصوصاً نبی اکرم معجزه‌های فراوانی آورده‌اند، از جمله قرآن، نبوت و عصمت هر دو ثابت می‌شود.

این استدلال را با همین بیان، در باب امامت و صدق و عصمت آن می‌توان به کار گرفت چنان که بعضی از علما از آن بهره برده‌اند. البته با توضیح چند مقدمه می‌توان از آن به عنوان یک دلیل عقلی استفاده کرد.

1. تعریف معجزه، معجزه، امری است خارق‌العاده به همراه تحدّی با عدم اتیان دیگران به مثل آن و مطابق ادعا.
2. رابطه منطقی و عقلی بین عصمت و معجزه، بعضی چون از تفکر و اندیشه عقلی و فلسفی به دورند بین عصمت و معجزه ارتباط منطقی نمی‌یابند. لذا معجزه را دلیل اقناعی برای صدق گفتار تلقی می‌کنند، آن هم بدون پشتوانه عقلی. لکن می‌توانیم رابطه منطقی و عقلی آن را ثابت کنیم؛ یعنی معجزه‌ای که توسط نبی اکرم یا امام (ع) حاصل می‌شود، به اذن خداوند تعالی و مطابق ادعاست و به دنبال خود تحدی را به همراه دارد. با توجه به افعال الهی که غایت‌مند و منزه از هرگونه فعل قبیح است و با عنایت به حکمت خدا در خلقت و تشریع، به حکم عقل، اتیان معجزه، بر صدق و عصمت مدعی امامت یا نبوت دلالت می‌کند.

اگر خداوند متعال معجزه را در اختیار فرد کاذب قرار دهد، موجب گمراهی مردم خواهد شد و حال اینکه خداوند متعال، به حکم عقل، از هرگونه فعل قبیح، جهل و اغراء به جهل، مبرا است. همین بیان پشتوانه عقلی رابطه بین معجزه و عصمت است.

البته این بیان در صورتی قابل قبول است که امامان دارای معجزه باشند و می‌دانیم که معجزات زیادی از امامان در کتب تاریخ و روایت، به تواتر نقل شده است.

عصمت و حکمت: علامه حلّی حکمت الهی را دلیل محکم عقل، برای اثبات عصمت امامان می‌داند و در این رابطه چنین استدلال می‌کند: خداوند متعال در نهایت حکمت، حکیم است و عالم به جمیع معلومات (مخلوقات) و غنی مطلق است و محتاج به چیزی در این عالم نیست، در اقوال و افعال پروردگار عالم چیزی که حکیمانه نباشد واقع نمی‌شود (چون خداوند تعالی امر به اطاعت از امام کرده است) به حکم عقل اطاعت از امام غیر معصوم به صورت مطلق منافی حکمت پروردگار است. پس عقل می‌گوید امام باید به واسطه حکمت خداوند حکیم معصوم باشد.

آیت‌الله مصباح یزدی هم در باب عصمت انبیا به همین دلیل استناد کرده که قابل توجیه در باب عصمت امامان نیز هست.

استدلال علامه حلی بر دو مقدمه عقلی استوار است:

1. خداوند حکیم است و گفتار یا رفتار (فعلی) غیر حکیمانه از او سر می‌زند.
2. به حکم عقل، اطاعت از امام غیر معصوم بدون قید و شرط، با حکمت خداوند حکیم سازگاری ندارد.

پس عقل می‌گوید، به واسطه حکمت خداوند، محال است که امام، معصوم نباشد.

برهان تناقض در احکام یک فعل بر مکلف

آزار و اذیّت و ضرب و جرح و کشتن پیامبر و امام حرام است. در صورت ارتکاب گناه از باب امر به معروف و نهی از منکر آزار و زدن و حتی کشتن آنان واجب. در این صورت تناقض لازم می‌آید. یعنی یک فعل هم بر مکلّف واجب است و هم حرام، پس باید پیامبر (ص) و امام از ارتکاب گناه مصون باشند. مقدمه اول روشن است زیرا هم در پیشگاه عقل بدیهی است که اذیّت و ضرب و شتم پیامبر و امام با جایگاه و سمت آنها هیچ‌گونه تناسبی ندارد و هم آیات و روایات فراوانی بر حرمت ایذا پیامبر و امام وارد شده است. و در مورد مقدمه دوم نیز باید دقّت کرد که هم از نظر عقل امر به معروف و نهی از منکر عام است و هیچ اختصاصی به مردی دون فردی ندارد و هم از نظر شرع، پس پیامبر و امام نیز تحت این حکم عام قرار می‌گیرند و شامل آنها نیز می‌شود، و این مطلب که امر به معروف باعث آزار و ضرب و جرح و سرانجام حبس و قتل می‌شود نیز محتاج توضیح نیست.

برهان لزوم اطمینان

ائمه(ع) می‌خواهند رضا و سخط ـ شریعت ـ را به ما برسانند لذا اگر خطاکار باشند ما اطمینان به این مورد نداریم، پس باید معصوم باشند. به عبارت دیگر بدون شک امامان قبل از هر چیز باید اعتماد عموم را جلب کنند، به طوری‌ که در گفته آنها احتمال دروغ و اشتباه داده نشود؛ در غیر این صورت، مقامِ رهبری آنها متزلزل خواهد شد. چرا که اگر ائمه معصوم نباشند، بهانه‌جویان به عذر اینکه آنها اشتباه می‌کنند، از آنان روی برمی‌تابند و حقیقت‌طلبان نیز به خاطر تزلزل نسبت به محتوای دعوت آنها، از پذیرفتن دعوتشان خودداری خواهند کرد و یا لااقل نمی‌توانند با دلگرمی آن را پذیرا شوند. این دلیل که می‌توان آن را "دلیل اعتماد" نیز نام نهاد، یکی از مهم‌ترین دلایل عقلی ضرورت عصمت ائمه(ع) است. چگونه ممکن است خداوند فرمان دهد که از انسانی بی‌قید و شرط اطاعت شود، در حالی که این انسان ممکن است خطا کند و یا مرتکب گناهی گردد. اگر مردم از او اطاعت کنند که پیروی از خطا و گناه است و اگر نکنند، جایگاه رهبری او متزلزل می‌گردد، به‌ویژه آن‌که مقام رهبری امامان با دیگران کاملاً متفاوت است؛ زیرا مردم تمام اعتقاد و برنامه خود را از آنها می‌گیرند.

برهان تلازم امامت با عصمت

مرحوم شیخ مفید در این برهان در صدد اثبات این مطلب است که اساساً خود امام بودن، مقتضی عصمت است؛ بدین معنا که امام بودن، بدون عصمت قابل تصور نیست: و الامامة تدل على عصمة صاحبها...؛ شاید بتوان در تقریر این برهان که خود شیخ آن را به معنای امامت ارجاع می‌دهد، چنین گفت که از منظر او «امامان اسوه‌های دین‌اند و معنای ائتمام، همان اقتداست و ثابت شده است که حقیقت اقتدا، پیروی از مقتدی در رفتار و گفتار اوست، از آن جهت که او حجت است».... بنا بر این عبارت، امام اسوه ما در دین است و باید از رفتار و گفتارش در دین پیروی شود. از این رو، امام، لزوماً باید در آنچه می‌گوید و انجام می‌دهد، معصوم باشد. به دیگر بیان، کسی شأنیت اسوه بودن را دارد که خود مرتکب عصیان و خطا نشود»

پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه

۱. آقای شریفی؛

احمد حسین شریفی حجت الاسلام و المسلمین دکتر شریفی در کتاب «پژوهشی در عصمت معصومان» در این‌باره گفته است: «دلیلی که تقریباً همه متکلمان شیعه بدان تمسک کرده‌اند این است که: امامت یعنی استمرار وظایف نبوت و امام یعنی جانشین و خلیفه پیامبر در همه شؤون نبوت، جز در مسأله تلقی وحی به معنای اصطلاحی آن. چنین انسانی باید در مقام تبیین و توضیح احکام الهی و سنت نبوی، از هر گونه انحراف عمدی و سهوی معصوم باشد و الا نقض غرض پیش آمده، هدف تشریع احکام و برانگیختن انبیا تحقق نخواهد یافت. بنابراین، همان ادله‌ای که عصمت انبیا را اثبات می‌نمودند، بر عصمت امام نیز صحه می‌گذارند. شفافیت این دلیل و چگونگی دلالت آن بر لزوم عصمت امام، متوقف بر ذکر چند نکته است: وظایف پیامبر گرامی اسلام: بی‌شک پیامبر اکرم (ص) در مدت ۲۳ سال نبوت خویش وظایف و شؤون مختلفی را در قبال جامعه اسلامی بر عهده داشتند که اصول و کلیات آنها عبارتند از: دریافت و ابلاغ پیام الهی؛ تفسیر وحی الهی و تشریح مقاصد آن؛ بیان احکام موضوعات مستحدثه؛ رد شبهات و تشکیکات اعتقادی؛ محافظت از دین و جلوگیری از وقوع تحریف در آن؛ قضاوت و تطبیق و اجرای قوانین کلی الهی؛ حکومت و ریاست عامه مردم در مسائل مختلف سیاسی، اجتماعی و امنیتی. سرنوشت این وظایف بعد از رحلت پیامبر: بی‌شک پس از ارتحال رسول اکرم (ص)، وحی آسمانی منقطع شد و همان طور که علی (ع) در هنگام رحلت پیامبر (ص) فرمود: «لَقَدِ انْقَطَعَ بِمَوْتِكَ مَا لَمْ يَنْقَطِعْ بِمَوْتِ غَيْرِكَ مِنَ النُّبُوَّةِ وَ الْإِنْبَاءِ وَ أَخْبَارِ السَّمَاءِ»؛ با مرگ تو رشته ای برید که در مرگ جز تو - کسی چنان ندید - پایان یافتن دعوت پیامبران و بریدن خبرهای آسمان. اما بقیه شؤون و وظایف آن حضرت چه وضعیتی داشتند؟ آیا شارع مقدّس برای جبران آنها تدبیری نیندیشیده است؟ آیا پر کردن این خلأها و کاستی‌های اعتقادی، سیاسی، امنیّتی و امثال آن را به خود امّت واگذار کرده است؟ یا شخص خاصی را برای جانشینی پیامبر در این امور معرفی نموده است؟ در این مورد سه احتمال وجود دارد: اینکه شارع برای جبران این امور و پر کردن خلأها، هیچ فکری نکرده و در این زمینه سخنی نگفته باشد. اینکه امّت اسلامی به واسطه بهره‌مندی از تعلیم و تربیت پیامبر اکرم (ص) به حد و مرتبه‌ای رسیده باشد که خود صلاحیت جبران این کمبودها را داشته، نیازی به نصب جانشینی از ناحیه خداوند برای پیامبر، نباشد. اینکه پیامبر اسلام موظف بوده تمامی معارف و علومی را که از ناحیه خداوند دریافته بود و تمامی احکامی را که امت اسلامی در آینده با آن روبه‌رو می‌شدند، به شخص معینی که از ناحیه خداوند منصوب شده است. منتقل نماید و او موظف به استمرار وظایف پیامبر باشد. بطلان وجه اول - که شارع در این مورد هیچ اهتمامی نکرده باشد - با اندک توجهی روشن می‌شود؛ زیرا این امر با هدف بعثت انبیا منافات دارد و نقض غرض محسوب می‌گردد. از این رو، امر دائر است بین یکی از دو وجه اخیر و این، مهم‌ترین نقطه اختلاف بین شیعه و اهل سنّت است. اهل سنت گمان کرده‌اند که امت اسلامی بعد از پیامبر، بی‌نیاز از راهنما و رهبر الهی است. چرا که خود توانایی جبران کمبودها و انجام وظایف پیامبر اسلام را دارد و قادر است به تبیین احکام و تفسیر وحی و اجرای احکام الهی - آن گونه که خدا می‌خواهد - همت گمارد. حقیقت این است که اگر اندکی مطالعه در تاریخ دوران بعد از رحلت پیامبر داشته باشیم، متوجه می‌شویم که امت اسلامی به هیچ وجه توانایی انجام این وظایف را نداشته است. مثلاً در مسأله تفسیر قرآن و توضیح و تشریح مقاصد آیات الهی، اختلافات زیادی در بین مفسران اسلامی وجود دارد که خود، شاهدی است بر اثبات عدم توانایی و شایستگی امّت در این مسأله.(...) بنابراین، ضروری است که شارع مقدس بعد از پیامبر، انسانی را به عنوان ادامه‌دهنده وظایف او معرفی و منصوب کرده، مردم را موظف به تبعیت از او نماید. معنای امامت: هر چند در نکته قبلی، تا حدودی مراد از امامت اعتقاد شیعه روشن شد، اما از آنجا که فهم دقیق مفهوم امامت از دیدگاه شیعه، در حل بسیاری از مسائل و شبهات کارگشاست. به چند معنا از معانی امامت اشاره کرده، منظور از امام معصوم را به تحقیق می‌نشینیم. رهبری اجتماع: بی‌شک اگر نگوییم یکی از شؤون تمامی انبیا لااقل یکی از شؤون بسیاری از آنها - و از جمله پیامبر اسلام (ص) - مسأله رهبری سیاسی جامعه و حکومت بر مردم بوده است. بنابراین بعد از رحلت پیامبر، سرنوشت این شأن و وظیفه او باید مشخص شود. چرا که هر جامعه‌ای ناچار نیازمند به رهبر و زعیم خواهد بود؛ «لَا بُدَّ لِلنَّاسِ مِنْ أَمِيرٍ بَرٍّ أَوْ فَاجِرٍ»؛ اگر منظور از امام، فقط در همین حد باشد، البته دلیل عقلی بر لزوم عصمت او نمی‌توان اقامه کرد، عملاً نیز مشاهده می‌کنیم نظام‌های حکومتی جهان، بدون داشتن حاکمی معصوم به حیات خود ادامه می‌دهند و احیاناً به توفیقات چشمگیری نیز نایل شده‌اند. مرجعیت دینی: در اینجا امامت نوعی کارشناسی اسلام می‌شود. خیلی بالاتر از حد یک مجتهد؛ کارشناس من جانب الله... ائمه یعنی افرادی که از یک طریق رمزی و غیبی که بر ما مجهول است علوم اسلام را از پیغمبر گرفته‌اند... [و همین] علم معصوم غیر مخطیء... از هر امامی به امامان بعد رسیده است. توضیح آنکه: خاتمیت دین اسلام از ضروریات بوده و هیچ مسلمانی نسبت به آن تردیدی ندارد. از این رو لازم است جامع همه شؤون و ابعاد گوناگون بشر باشد و تمامی آنچه را که در تحقق سعادت دنیوی و اخروی انسان تا روز قیامت مورد نیاز است، تأمین نماید. اما سخن در این است که آیا پیامبر اکرم (ص) در طول رسالت خویش، شخصاً چنین فرصت و موقعیت زمانی و فرهنگی داشته‌اند که اسلام را به تمام و کمال، به همه مردم برسانند؟ بر هیچ محققی پوشیده نیست که چنین فرصتی هرگز برای آن حضرت فراهم نیامد. ولی از طرفی هم امکان ندارد پیامبر (ص) دین خدا را به صورتی ناقص برای مردم بیان کرده باشد؛ چنان‌که در قرآن کریم می‌فرماید: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا﴾. همان‌طور که در شأن نزول آیه فوق گفته شده، با تعیین جانشین و نصب رهبر دینی و دنیوی مردم است که دین اسلام به صورت یک دین کامل و جامع معرفی می‌شود. نتیجه: نتیجه‌ای که از این نکات سه‌گانه می‌توان گرفت این است که باید در بین اصحاب پیامبر اکرم (ص)، انسان یا انسان‌هایی باشند که اسلام را به صورت کامل از آن حضرت فراگرفته، بعد از او به توضیح و تبیین احکام دین بپردازند. بدون وجود چنین اشخاصی که در تبیین دین معصومانه عمل کنند، سخن از دسترسی مردم به دین خالص و کامل الهی نمی‌توان به میان آورد و غرض از بعثت تحقق نخواهد یافت. چه آن‌که بعد از پیامبر، مسائل و مشکلاتی در جهان اسلام پدید آمد که هیچ‌گاه مستقیماً از زبان خود پیامبر حکمی درباره آنها بیان نشده بود. به همین خاطر بود که مسأله قیاس در بین اهل تسنن سر بر آورد؛ زیرا در مسائل جدیدی که برای آنها پیش می‌آمد، از آنجا که به یک مفسّر و اسلام‌شناس معصوم اعتقاد نداشتند، چاره‌ای جز استفاده از قیاس و روی‌آوردن به استحسانات ظنی و گمانی در پیش روی خود نمی‌دیدند. در همین رابطه است که علی (ع) می‌فرماید: «أَمْ أَنْزَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ دِيناً نَاقِصاً فَاسْتَعَانَ بِهِمْ عَلَى إِتْمَامِهِ... أَمْ أَنْزَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ دِيناً تَامّاً فَقَصَّرَ الرَّسُولُ (ص) عَنْ تَبْلِيغِهِ وَ أَدَائِهِ»؛ روشن است که هیچ یک از این صورت‌ها صحیح نیست. بنابراین باید در بین امّت کسانی باشند که احکام و معارف دین را به طور کامل از پیامبر فرا گرفته، در تبیین آن معصومانه عمل نمایند».

۲. آقای صفرزاده؛

ابراهیم صفرزاده آقای صفرزاده در کتاب «عصمت امامان از دیدگاه عقل و وحی» در این‌باره گفته است: «عصمت و جلب اعتماد: قبل از بیان ادله، لازم است این نکته ذکر گردد که بسیاری از دلایلی که توسط دانشمندان اسلامی در عصمت انبیا آورده شده، در عصمت امامان هم، قابل استدلال و تبیین است، لذا اگر در بیان استدلال، از عصمت انبیا ذکری به میان می‌آید، به جهت اشتراک در استدلال است. بیان اول: هدف از بعثت در صورتی تأمین می‌گردد که در زندگی راهنمایان آسمانی نقطه ضعف و موجبات تنفر و انزجار وجود نداشته باشد، تا مردم پس از شنیدن سخنانشان به آسانی به سوی آنان گرایش یابند و از آنها پیروی کنند. بر این اساس، دانشمندان معتقدند که پیامبران آسمانی باید از نقطه ضعفی که موجب تنفر و دوری مردم باشد پیراسته باشند، هرچند که این موجبات تنفر، خارج از اختیار آنان باشد. لذا افراد مبتلا به بیماری‌های جذام و برص و مانند آنها که موجب گریز مردم می‌شوند، نمی‌توانند مسئول رسالت الهی باشند؛ زیرا هر قدر هم مؤمن و پاک‌دل باشند نمی‌توانند مردم را به خود جذب کنند؛ در نتیجه هدف از بعثت، تأمین نمی‌گردد. همچنین آلودگی خانوادگی چه پیش از بعثت و چه پس از بعثت، مایه تنفر مردم از مدعیان رسالت می‌شود و سپردن چنین رسالت بزرگی به فردی که در او مایه تنفر و انزجار مردم وجود دارد، کاری حکیمانه نیست، زیرا هدف از رسالت در این شرایط، تأمین نمی‌گردد. بیان دوم: هدف از بعثت انبیا هدایت بشر در سایه دستورات الهی است و این هدف در صورتی تأمین می‌شود که در مردم هیچ شکی نسبت به سخنان و تعلیمات پیامبران نباشد؛ به گونه‌ای که سخن آنان را سخن خدا بدانند، تا بتوانند به آن اعتماد کنند و تسلیم گردند. بدیهی است که اگر آنها از گناه و خطا معصوم نباشند، احتمال دروغ و تحریف حقایق و خطا و اشتباه در کلمات آنها وجود دارد و سخنان آنان قابل اعتماد نخواهد بود، زیرا هرچه که خوب باشند، این احتمال وجود دارد که روزی پای آنها در برابر مظاهر فریبنده مادی بلغزد یا بدون قصد و غرضی گرفتار خطا و اشتباه شوند و همیشه بهانه‌ای در دست مخالفان خواهد بود که عدم پیروی از تعالیم، به خاطر احتمال دروغ و خطا یا اشتباه آنان بوده است. بنابراین سرمایه اصلی نبوت، جلب اعتماد تشنگان حقیقت است و این معنی بدون مقام عصمت و مصونیت از خطا و گناه امکان‌پذیر نیست. اکنون این سوال پیش می‌آید که این دلیل، تنها خطای در تبلیغ و دروغ و تحریف را مصونیت می‌دهد نه سایر گناهان را. در جواب باید گفت غالب گناهان، ریشه مشترکی دارند. گناهانی مثل دروغ، تهمت، سرقت، شراب‌خواری، قمار و بی‌عفتی از هوای نفس و شهوت‌پرستی یا حب جاه و مال و ثروت سرچشمه می‌گیرند. چگونه کسی آلوده به انواع گناهان باشد ولی دروغ نگوید و اگر هم چنین باشد نمی‌تواند جلب اعتماد کند یا مثلا اگر کسی در مسائل عادی زندگی خطا می‌کند، چگونه در ابلاغ وحی الهی مورد اعتماد قرار گیرد. عصمت برای امتناع تسلسل: برخی گفته‌اند: الگو:متن عربی. بسیاری از اندیشمندان و متکلمان اسلامی مثل شیخ مفید و سید مرتضی این دلیل را در باب عصمت انبیا و امامان آورده‌اند و در تقریر این دلیل عقلی محض می‌فرمایند آنچه که مقتضی نصب، وجوب و ضرورت امام است خطاکاری و گناهان مکلفین است؛ اگر امام هم، خطاکار و آلوده به گناه باشد بر او تبعیت از شخص سوم که معصوم باشد، لازم است، تا به حکم عقل بتوان از معصوم پیروی کرد و همینطور در سلسله بی‌نهایت، اگر همه اهل گناه باشند، بدون توقف در شخص معصوم، این تسلسل باطل است، لذا به واسطه بطلان تسلسل، به حکم عقل، امام باید معصوم باشد. نقد و بررسی؛ این برهان که در اکثر کتاب‌های کلامی آورده شده و علما به عنوان دلیل عقلی محض، به آن استدلال کرده‌اند، دارای چند نکته مثبت و چند اشکال است. نکته مثبت اینکه در میان مردم و مکلفین باید شخصی باشد تا در تفسیر قرآن و تبیین احکام اسلام، مؤید به الطاف و الهامات حضرت حق و بدون اشتباه و نسیان باشد تا عقل، به اطاعت از او حکم کند و این، امری مسلم است، زیرا عقل درباره اطاعت از گناه‌کار و شخصی که دچار اشتباه و نسیان است، حکم به عدم اطاعت می‌دهد، چون عقل، اطاعت از گناه و اشتباه را نمی‌پذیرد، بلکه آن را ناپسند می‌داند، لذا این دلیل، عصمت امام را در زمان امامت ثابت می‌کند. تنها اشکال این استدلال این است که، عصمت امام را قبل از امامت و از حین تولد اثبات نمی‌کند. اصلح بودن عصمت: اگر امام معصوم باشد در تحقق غرض پروردگار عالم، اصلح و احسن است. مرحوم محقق لاهیجی می‌فرماید: عصمت به معنایی که در نزد امامیه است، ادخل و ادعی و برانگیزنده‌تر است در تبعیت مردم و عدم تنفر آنها و این ممکن است و مانعی هم ندارد، لذا حق این است که مذهب امامیه در باب عصمت، در هر دو مقام (وجوب عصمت در تمام عمر و در جمیع امور از افعال و آرا و اقوال) بوده باشد. بنابراین عصمت به معنایی که نزد شیعه معروف است، در تحقق هدف پروردگار عالم، أصلح است؛ زیرا: خداوند حکیم است و هرآنچه که اقتضای حکمت را ایجاب کند، انجام می‌دهد و چون عصمت امامان در اطاعت کردن امت، مؤثر و دخیل است، پس به مقتضای حکمت پروردگار است و لازمه‌اش اعطای عصمت به امامان از جانب خداوند سبحان است. از جهت امکان و ایجاد عصمت از جانب خدا و نیز از ناحیه ذات انسانی مانعی وجود ندارد. بر اساس این دو مقدمه، بر خداوند لازم می‌شود (وجوب من الله) برای تحقق غرض خود، به امامان، عصمت را عطا نماید. در غیر این صورت، ترک عصمت از ناحیه ذات مقدس حق تعالی قبیح است، چون به ترجیح مرجوح برمی‌گردد و خداوند کار قبیح انجام نمی‌دهد. بنابراین عصمت برای امامان امری ضروری است و برای تحقق غرض خدا، اصلح است. از طرفی استدلال فوق، در نوع خود بی‌نقص است و به نظر می‌رسد در نهایت دقت باشد؛ چون: جهان هستی را بر اساس نظام احسن و اصلح تصویر کرده که در آن، همه چیز بر مبنای حکمت حکیمانه خداوند خلق شده است. تمام هستی و موجودات آن هدفمند هستند و خدای حکیم موجودات را برای هدف و غرضی خلق کرده است. در این میان، هدف خدای سبحان از خلقت انسان، به کمال رسیدن بشر، در سایه تعالیم آسمانی است که توسط رهبران الهی انجام می‌شود. معماری عالم هستی و زندگی بشر هدفمند است؛ بدون رهبر آسمانی معصوم ممکن نیست، چون عصمت امام دارای دو مزیت است؛ یکی به مقتضای حکمت الهی است، زیرا عصمت امام موجب می‌شود تا اغراض الهی در ابلاغ کلام پروردگار و تفسیر و تبیین قرآن و احکام آن، بی‌نقص و بدون خطا و نسیان به مردم برسد. دیگر اینکه عصمت امام، در طبع مردم، انگیزه اطاعت را برمی‌انگیزد، و تنفر را از آنها دور می‌کند و بهانه را از مکلفین می‌گیرد. این عصمت باید از ابتدای عمر، در جمیع احوال و افعال و اقوال باشد تا ادعی و اصلح و احسن در اطباع مردم باشد. هیچ‌گونه منعی از ناحیه ذات حق تعالی و نیز وجود انسان به جهت امتناع ذاتی عصمت وجود ندارد. عصمت و کمال عقل: این دلیل، عقلی، فلسفی و عرفانی است و ناظر به مقام ثبوت است نه اثبات. جناب ابن سینا در بیان این استدلال می‌فرماید: "تفکر فلسفی، سطح برتر از عصمت را در مقام ثبوت ثابت می‌کند، نه اثبات". وقتی نفس به مرحله عقل مستفاد و بالفعل رسید، همه علوم و حقایق عینی را می‌یابد و آنها را برابر با وحی گزارش می‌دهد و در یافتن آن معارف و گزارش دادن آنها معصوم است؛ همانطور که در عمل به احکام معصوم است. ابن سینا در کتاب شریف الهیات شفا می‌گوید: الانبياء، الذين لا يؤتون من جهة غلطاً او سهواً. آنها از اشتباه معصوم‌اند؛ زیرا انسان متعالی که به اوج عروج راه یافت، به مرحله‌ای می‌رسد که خیال و وهم از درون، و شیطان از برون به آنجا راه ندارد و از هرگونه اشتباه علمی و عملی مصون خواهد بود. پس اگر نفس انسانی به مرحله کمال عقل نظری و عملی برسد، در آن حس و وهم و خیال، مأموم عقل نظری، و غضب و شهوت، مطیع عقل عملی است و در نتیجه به مقام شهود و ولایت که پایان سفر اول از سفرهای چهارگانه است، نایل می‌گردد، لذا شایستگی پیامبر یا امام شدن را دارد که جامع این اوصاف، همان وصف عصمت است. البته روشن است که این دلیل برخلاف ادله متکلمان ناظر به مقام ثبوت و نفس الامر است به مقام اثبات. نقد و بررسی: دلیل فوق که به استدلال عقلی و عرفانی مشهور است، در اثبات مدعا راه جدیدی را ارائه کرده؛ به گونه‌ای که اگر بتوانیم این استدلال را اثبات کنیم در نوع خود بی‌نظیر است. استدلال فوق چند نکته زیبا دارد و به نظر می‌رسد چند اشکال نیز داشته باشد. نکات مثبت: عصمت را کسبی دانسته، یعنی که با تلاش و مجاهدت به دست می‌آید. وقتی پیامبر یا امام (ع) به این مقام عصمت نائل شد نفس او از گزند اوهام و خیالات درونی و شیطان بیرون در امان است و عین وحی و الهام در صفحه نفس او حاضر و منکشف می‌شود و می‌دانیم که در علم حضوری خطا راه ندارد و نسیان و اشتباه در این مرحله دیده نمی‌شود. البته با این توضیح که عصمت کسبی ملاک برتری و پاداش معصوم است. از طرفی این استدلال، عصمت علمی را علاوه بر عصمت عملی ثابت می‌کند که مدعای شیعه است و با این فرض، عصمت از گناهان و خطاهای غیر اختیاری مثل سهو و نسیان را نیز شامل می‌شود. اشکال این استدلال این است که به نظر می‌رسد این نوع بیان با قرآن و روایات در باب عصمت علمی در تضاد باشد یا لااقل قابل تبیین نباشد، زیرا همانطور که در قرآن و روایات آمده، پیامبر و امام (ع) توسط فرشته‌ای به نام روح از حین تولد تا لحظه مرگ هدایت می‌شوند که آنان را از گناه و خطا تسدید می‌کند، لذا عصمت از نسیان و سهو در علوم، غیر اختیاری است نه با اختیار معصوم. به هر حال، این استدلال به استثنای اشکال اخیر می‌تواند در اثبات عصمت امامان رهگشا باشد. عصمت و خلافت انسان کامل: این دلیل حکما با دید عرفانی، مطرح گردیده است. آیت الله جوادی آملی در بیان این استدلال می‌فرماید: عرفا که دید وسیع‌تری دارند، نبوت و رسالت و امامت را مبتنی بر خلافت دانسته و عصمت برتر را اثبات می‌کنند و می‌گویند هر موجودی مظهر اسمی از اسمای خاص خدای سبحان است، ولی انسان کامل مظهر الله است، که جامع همه اسماء می‌باشد. انسان کامل جانشین خدا بر همه عالم است و همانطور که انسان‌ها از جانشین خدا بهره می‌برند و هدایت می‌شوند، ملائکه نیز از او استفاده کرده، در ثبات همان مقام معلوم از فیض انسان کامل مدد می‌جویند. برهان کلامی یا فلسفی حداکثر می‌تواند استفاده انسان‌ها را از خلیفةالله ثابت کند ﴿وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ﴾، ولی بلندای نظر عارف به این مرحله از اوج انسان کامل می‌رسد که ﴿فَسَجَدَ الْمَلَائِكَةُ كُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ﴾، ﴿وَعَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمَاءَ كُلَّهَا ثُمَّ عَرَضَهُمْ... * قَالَ يَا آدَمُ أَنْبِئْهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ فَلَمَّا أَنْبَأَهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ...﴾ به زبان عرفان، برد رسالت، محدودتر از برد خلافت که معلم مطلق است، می‌باشد. از این‌رو جناب صدر المتألهین می‌فرماید: "اگرچه در علوم عقلی ارسطو را معلم اول و فارابی را معلم دوم علم می‌دانند، ولی در علوم الهی، رسول خدا معلم اول و علی بن ابی‌طالب (ع) معلم ثانی است. البته به لحاظی معلم اول خدای سبحان، معلم دوم جبرییل و معلم سوم رسول اکرم (ص) می‌باشند". گرچه در کل هستی معلم اول همان معلم آخر است، مثل: ﴿هُوَ الْأَوَّلُ وَالْآخِرُ﴾؛ ﴿عَلَّمَ الْإِنْسَانَ مَا لَمْ يَعْلَمْ﴾؛ ﴿وَعَلَّمَكَ مَا لَمْ تَكُنْ تَعْلَمُ وَكَانَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكَ عَظِيمًا﴾. عالم را مدبرات امر الهی، یعنی فرشتگان، مخصوصاً حاملان عرش اداره می‌کنند، که اسرافیل احیا را و میکائیل ارزاق را و عزرائیل مرگ را و جبرائیل تعلیم و تربیت را و همه آنها شاگردان انسان کامل‌اند که «بِبَقَائِهِ بَقِيَتِ الدُّنْيَا وَ بِيُمْنِهِ رُزِقَ الْوَرَى وَ بِوُجُودِهِ ثَبَتَتِ الْأَرْضُ وَ السَّمَاءُ». امروز در همه عالم انسان کاملی جز حجت بن الحجج البالغه ولی عصر ارواحنا فداه وجود ندارد که او معلم ملائکه و خلیفة الله بر همه عالم است. قرآن درباره احاطه انسان کامل بر جهان امکان به رسول اکرم می‌فرماید: ﴿فَكَيْفَ إِذَا جِئْنَا مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِيدٍ وَجِئْنَا بِكَ عَلَى هَؤُلَاءِ شَهِيدًا﴾. و او باید معصومانه بر همه جزئیات در جهان امکان شهادت دهد. همه خلافت‌ها، نبوت‌ها و ولایت‌ها زیر پوشش شهادت شهیدالشهداء، که وجود مبارک رسول اکرم است، قرار دارد و در حیطه این شهادت مطلق، سهو و نسیان راه ندارد و انسان کامل مظهر اسم الله و اسمای حسنی اوست: «نَحْنُ وَ اللَّهِ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَى» چون یکی از اسمای حسنی خدای سبحان این است که در او جهل و نسیان و قبح و ظلم راه ندارد، انسان کامل در آن بُعد، مظهر همه این کمالات خواهد بود. این استدلال که در کتاب‌ها به عنوان دلیل عقلی، فلسفی و عرفانی نام گرفته است؛ با دیدی عرفانی به عصمت انبیا و امامان نگریسته و دارای دو مقدمه است: خداوند متعال دارای اسمای حسنی می‌باشد ﴿وَلِلَّهِ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَى﴾ و اسم الله جامع این اسماء می‌باشد. امامان از آن حیث که خلیفةالله‌اند، مظهر اسم مبارک الله هستند، که جامع جمیع اسماء است، لذا کل عالم هستی از وجود خلیفه خدا بهره می‌برند و او معلم همه موجودات است. در خداوند که معلم اول است، سهو و نسیان و ظلم و گناه راه ندارد، لذا امام که جانشین خدا و مظهر اسم الله و جامع کلیه اسماء و صفات حق تعالی است، در او هم نواقصی مثل جهل، نسیان، ظلم و گناه راه ندارد، لذا مثل خداوند سبحان از جمیع جهات معصوم است. عصمت و لطف: بسیاری از متکلمین شیعه مثل، شیخ مفید، علامه حلی و سید مرتضی برای اثبات عصمت امامان و انبیا (ع) به لطف استدلال کرده‌اند و گفته‌اند که وقتی حسن و قبح عقلی ثابت گردید، عقل به این حکم می‌کند که لطف بر خداوند واجب است؛ چون محصل، غرض الهی و عصمت امام، لطف است. از طرفی عصمت امری خفی است و مگر از جانب خداوند تعالی دانسته نمی‌شود. همچنین اجماع بر عدم عصمت غیر امامان واقع است. این استدلال را بسیاری از دانشمندان اسلامی در باب عصمت انبیا و امامان مشترکاً آورده‌اند، حتی جناب فخر رازی هم در باب عصمت انبیا به آن تمسک کرده و دارای دو مقدمه عقلی است: بعد از ثبوت حسن و قبح عقلی در کلام عقل می‌گوید آنچه مصداق لطف است انجام آن بر خدا واجب است تا غرض خدا محقق شود. عصمت امام، لطف و حسن است و بر خداوند لطف (مِن الله) لازم است؛ چون هرچیزی که حسن باشد و دارای مصلحت، خداوند آن را انجام می‌دهد. بنابراین امام باید معصوم باشد تا غرض پروردگار عالم در حفظ شریعت، تبیین و تفسیر دین طبق نظر خدا انجام گردد. نقد اولاً، این استدلال، حیطه عصمت را در حد بسیار محدود و فقط در دایره حفظ و ابلاغ، ثابت می‌کند، ولی عصمت عملی را شامل نمی‌شود. ثانیاً، در باب گناهان و خطاهای غیر اختیاری مثل سهو و اشتباه و نسیان، این دلیل ساکت است، لذا اجمال و ابهام دارد. ثالثاً، این بیان می‌رساند که صاحب عصمت، یعنی اگر گوینده امام بدون این زحمت و به واسطه هبه الهی، عصمت را کسب کرده و حتی اگر گوینده این منظور را نداشته، اما در بیان او اجمال است. رابعاً، این استدلال عصمت را به صورت محدود و در حین امامت ثابت می‌کند، ولی عصمت امام (ع) را از حین تولد که مدعای شیعه است، ثابت نمی‌کند. به هر حال این استدلال فقط در بخش عصمت علمی، آن هم به صورت محدود قابل قبول است؛ مگر اینکه در نوع بیان تغییراتی ایجاد گردد، لذا نمی‌توانیم برای اثبات مدعای خود (عصمت مطلق) از این استدلال استفاده کنیم. عصمت، موجب برتری و فضیلت: این دلیل در کتاب‌های متکلمین بزرگ شیعه، مثل علامه حلی، شیخ طوسی، سید مرتضی و سایر اندیشمندان اسلامی وارد شده است. بنابراین، دلیل لازمه اینکه امام معصوم نباشد این است که مقامش نزد مردم سقوط کند، لذا از او پیروی نمی‌کنند. این استدلال دارای دو مقدمه عقلی است: هر کسی که به عنوان امام از جانب خدای متعال انتخاب می‌شود، علم، عقل، بندگی، اطاعت و اجتناب از معاصی در او باید بیشتر از بقیه مردم باشد تا موجب فضیلت و برتری او بر سایر مردم شود. با این فرض، اگر امام معصوم نباشد هیچ فضیلتی بر دیگران ندارد، لذا دلیلی برای اطاعت از او نیست چون گناه او موجب سقوط مقامش در چشم مردم می‌گردد. در نتیجه اطاعت از اهل گناه از نظر عقل ناپسند است و اگر عقل حکم به عدم اطاعت نکند، حکم به اطاعت اهل گناه هم نمی‌کند و سأکت خواهد بود. لذا برای اینکه مقام و رتبه امام پایین‌تر از عوام نباشد و اطاعت از او حاصل شود باید به حکم عقل، امام (ع) معصوم باشد تا اطاعت از برتر حاصل گردد و عقل، حکم به اطاعت از برتر کند. نقد و بررسی: این استدلال متکلمین، عصمت امام را در بعضی از مراتب ثابت می‌کند، ولی در بعضی از مراتب ساکت است، لذا این اشکالات احتمالی را دارد: اولاً: این استدلال، عصمت امامان را در زمان امامت شامل است، ولی عصمت امام از حین تولد را ثابت نمی‌کند. ثانیاً: این دلیل، عصمت از گناهان اختیاری و ظاهری را ثابت می‌کند، ولی گناهان پنهانی را که مردم از آن آگاه نیستند شامل نمی‌شود. ثالثاً؛ شاید این استدلال به دلیل اول ما برمی‌گردد (عصمت و جلب اعتماد) گرچه به اندازه آن دلیل گویا نیست. بنابراین از این دلیل به اندازه دلالتش و به عنوان مؤید سایر ادله می‌توانیم بهره بگیریم. عصمت و معجزه: متکلمین این استدلال را در عصمت انبیا ذکر کرده‌اند و در شرح آن چنین گفته‌اند که راه اثبات نبوت یک شخص علاوه بر نص (از طرف نبی سابق) معجزه اوست عقل می‌گوید وقتی مدعی نبوت، کاری را که میسور بشر نیست انجام دهد، معلوم می‌شود که این توانایی از منبع قدرت لایزال الهی به او عطا شده است تا نشانه صدق ادعای او باشد. اگر این کبرای کلی را - که معجزه نشانه نبوت و صداقت است - ضمیمه این صغری کنیم که، انبیا خصوصاً نبی اکرم معجزه‌های فراوانی آورده‌اند، از جمله قرآن، نبوت و عصمت هر دو ثابت می‌شود. این استدلال را با همین بیان، در باب امامت و صدق و عصمت آن می‌توان به کار گرفت چنان که بعضی از علما از آن بهره برده‌اند. البته با توضیح چند مقدمه می‌توان از آن به عنوان یک دلیل عقلی استفاده کرد. تعریف معجزه، معجزه، امری است خارق‌العاده به همراه تحدّی با عدم اتیان دیگران به مثل آن و مطابق ادعا. رابطه منطقی و عقلی بین عصمت و معجزه، بعضی چون از تفکر و اندیشه عقلی و فلسفی به دورند بین عصمت و معجزه ارتباط منطقی نمی‌یابند. لذا معجزه را دلیل اقناعی برای صدق گفتار تلقی می‌کنند، آن هم بدون پشتوانه عقلی. لکن می‌توانیم رابطه منطقی و عقلی آن را ثابت کنیم؛ یعنی معجزه‌ای که توسط نبی اکرم یا امام (ع) حاصل می‌شود، به اذن خداوند تعالی و مطابق ادعاست و به دنبال خود تحدی را به همراه دارد. با توجه به افعال الهی که غایت‌مند و منزه از هرگونه فعل قبیح است و با عنایت به حکمت خدا در خلقت و تشریع، به حکم عقل، اتیان معجزه، بر صدق و عصمت مدعی امامت یا نبوت دلالت می‌کند. اگر خداوند متعال معجزه را در اختیار فرد کاذب قرار دهد، موجب گمراهی مردم خواهد شد و حال اینکه خداوند متعال، به حکم عقل، از هرگونه فعل قبیح، جهل و اغراء به جهل، مبرا است. همین بیان پشتوانه عقلی رابطه بین معجزه و عصمت است. البته این بیان در صورتی قابل قبول است که امامان دارای معجزه باشند و می‌دانیم که معجزات زیادی از امامان در کتب تاریخ و روایت، به تواتر نقل شده است. نقد: ::::::اولاً، این استدلال، عصمت امام را در حین امامت ثابت می‌کند، اما اینکه امام از حین تولد هم معصوم بوده، قابل اثبات نیست. ثانیاً، با این استدلال نمی‌توانیم عصمت عملی امام را ثابت کنیم. بنابراین نمی‌توانیم از این استدلال برای اثبات عصمت امام (ع) در تمام ابعاد آن استفاده کنیم، بلکه به عنوان مؤید دیگر ادله عقلی در ثبوت صداقت و عصمت امام از حین امامت تا لحظه مرگ در بُعد گفتار و تبیین شریعت بهره بگیریم، لذا در حد دلالت خود قابل قبول است. عصمت و حکمت: علامه حلّی حکمت الهی را دلیل محکم عقل، برای اثبات عصمت امامان می‌داند و در این رابطه چنین استدلال می‌کند: خداوند متعال در نهایت حکمت، حکیم است و عالم به جمیع معلومات (مخلوقات) و غنی مطلق است و محتاج به چیزی در این عالم نیست، در اقوال و افعال پروردگار عالم چیزی که حکیمانه نباشد واقع نمی‌شود (چون خداوند تعالی امر به اطاعت از امام کرده است) به حکم عقل اطاعت از امام غیر معصوم به صورت مطلق منافی حکمت پروردگار است. پس عقل می‌گوید امام باید به واسطه حکمت خداوند حکیم معصوم باشد. آیت‌الله مصباح یزدی هم در باب عصمت انبیا به همین دلیل استناد کرده که قابل توجیه در باب عصمت امامان نیز هست. استدلال علامه حلی بر دو مقدمه عقلی استوار است: خداوند حکیم است و گفتار یا رفتار (فعلی) غیر حکیمانه از او سر می‌زند. به حکم عقل، اطاعت از امام غیر معصوم بدون قید و شرط، با حکمت خداوند حکیم سازگاری ندارد. پس عقل می‌گوید، به واسطه حکمت خداوند، محال است که امام، معصوم نباشد. نقد: اگرچه دانشمندان این دلیل را به عنوان دلیل عقلی مستقل ذکر کرده‌اند لکن مقدمه اول آن شرعی است، چون امر به اطاعت از امامان از قرآن و روایات گرفته شده است. از طرفی این استدلال، عصمت امامان را از زمان امامت تا لحظه مرگ ثابت می‌کند، ولی قبل از امامت و از حین تولد را شامل نمی‌شود».

۲. آقای علی‌پور وحید؛

حسن علی‌پور وحید آقای علی‌پور وحید در کتاب «مکتب در فرآیند نواندیشی» در این‌باره گفته است: «همان منطق و فلسفه‌ای که عصمت انبیا را به گونه ضرورت و حتمیت واجب می‌شمارد، می‌طلبد اوصیا و وارثان انبیا نیز معصوم و مصون از هرگونه گناه و لغزش باشند. ادله لزوم عصمت در نبوت با همان قوّت وشدّت و با همان بنیادهای نظری و عملی، در حوزه امامت نیز استناد و استدلال می‌شود. برخی از مستندات عقلی عصمت درامام‌شناسی: از برترین کارکردهای امام، حفاظت از شریعت و دستاوردهای وحی در حوزه نظر و عمل است. پیش‌نیاز قطعی حفاظت از دین، عصمت نظری و عملی است. اگر معرفت امام به دین یا رفتار وی مصون از خطا نباشد، نمی‌تواند از دین حراست بورزد؛ زیرا جاهل و غیرعامل خواهد بود و بیگانه از شرع به شمار می‌رود. اگر امام عصمت نداشته باشد و شریعت را مخالفت و معصیت کند خود ناقض شریعت خواهد بود، نه حافظ. همان‌گونه که دستاورد نبوت، «ایجاد» شریعت است و بی‌عصمت سامان نمی‌یابد، ره‌آورد امامت نیز که «ابقا» ی شریعت است، بدون عصمت به سرانجام نمی‌رسد. اگر امام، معصوم نباشد، تسلسل لازم می‌آید؛ چون اگر امام خطا کند، برای رفع خطا باید به امامی دیگر مراجعه کرد که از خطا در امان است. و اگر او هم معصوم نباشد، رجوع به امامی دیگر لازم می‌آید و هیچ‌گاه خطا و اشتباه رفع نمی‌شود. از آنجا که تسلسل باطل است، وجود امام معصوم، ضروری خواهد بود تا این زنجیره بی‌حاصل و سرگردان را با علم یقینی و عمل معصومانه خود بگسلد و یک یک حلقه‌های انسانی را دست بگیرد و به مقصد برساند. اگر امام، مرتکب گناه و لغزش شود، یا باید از او اطاعت کرد که این، باطل است و نه عقل اجازه پیروی از گمراه و گناهکار را می‌دهد و نه شرع، و یا نباید از او پیروی کرد که در این صورت، فایده امام منتفی و فلسفه وجودی‌اش لغو خواهد بود و واجب‌الاطاعة نخواهد شد؛ در حالی که قرآن دستور به اطاعت بی‌قید و شرط از اولی‌الامر داده است ﴿أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾. پس امام بی‌عصمت، عَبَث و ابتر است و غرض از نصب وی باطل می‌شود. «امام امین خداست بر دین و دنیای مردم. پس هرگاه خود در احکام الهی خیانت کند، کی قابل امامت خواهد بود؟ بلکه محل ملامت خواهد بود به قول خدا که فرموده است: "آیا مردم را به نیکی می‌خوانید و خود را فراموش می‌کنید با آن‌که کتاب خدا را می‌خوانید؟" و باز فرموده است: "ای گروه مؤمنان! چرا می‌گویید چیزی را که خود عمل نمی‌کنید؟" حق تعالی بسیار دشمن می‌دارد که بگویید چیزی را که نمی‌کنید و کسی که مستحق این ملامت‌ها باشد، قابل خلافت و امامت نیست». رتبه و منزلت امام خطاکار، پایین‌تر خواهد بود از جایگاه عموم مردم، در حالی که امام و پیشوای هر قوم باید برتر وافضل از دیگران باشد تا زعامتش مقبول و معقول باشد».

4. حجت الاسلام و المسلمین فاریاب؛

محمد حسین فاریاب حجت الاسلام و المسلمین دکتر سید احمد فاریاب در کتاب «عصمت امام» در این‌باره گفته‌ است: «هشام بن حکم دست‌کم سه برهان عقلی بر عصمت امام اقامه کرده است: برهان امتناع تسلسل: این برهان یک پیش‌فرض دارد. از جمله وظایف امام، اجرای حد بر گنهکار است. با توجه به این پیش‌فرض، هشام برهان خود را این‌گونه تقریر می‌کند: اگر امام، معصوم نباشد، ممکن است مانند دیگران مرتکب گناه شود. آن‌گاه نیازمند فرد دیگری است که حد را بر او جاری کند. برهان هشام چیزی غیر از آنچه نقل کردیم، نیست؛ اما به نظر می‌رسد اندیشه او این بوده است که اگر امام خود مرتکب گناه شود، باید فرد دیگری باشد تا حد را بر او جاری کند، و اگر او نیز معصوم نباشد، باز نیاز به فرد دیگری است که این کار را انجام دهد و در این صورت تسلسل لازم می‌آید. از این رو، امام که باید حد را بر گنهکار جاری کند لازم است، خود معصوم باشد. ظاهر استدلال، گویای این مطلب است که هشام با این برهان در پی اثبات عصمت امام از گناه است. بازگشتی دوباره به روایات صادر شده از امام صادق (ع) روشن می‌سازد که ریشه‌های استدلال هشام، پیش‌تر به وسیله امام صادق (ع) ارائه شده بود: «کسی که حدی بر گردن اوست، خود نمی‌تواند اقامه حد کند. از این رو، امام نیست، مگر کسی که معصوم باشد». نفی احتجاج به غیر معصوم: این برهان نیز مانند برهان گذشته، یک پیش فرض دارد: امام کسی است که خداوند بتواند با او برای مردم احتجاج کند. هشام در پاسخ ضرار بن عمرو که از دلیل لزوم عصمت امام از گناهان پرسیده بود، برهان خود را با توجه به این مقدمه، این گونه تقریر می‌کند: اگر امام از گناه معصوم نباشد، ممکن است مسائلی از دین را به نفع خود یا دوستانش پنهان کند و آنها را به مردم اعلام نکند. در این صورت خداوند نمی‌تواند با چنین کسی برای مردم احتجاج کند: «إِنْ لَمْ يَكُنْ مَعْصُوماً مِنَ الذُّنُوبِ دَخَلَ فِي الْخَطَإِ فَلَا يُؤْمَنُ أَنْ يَكْتُمَ عَلَى نَفْسِهِ وَ يَكْتُمَ عَلَى حَمِيمِهِ وَ قَرِيبِهِ وَ لَا يَحْتَجُّ اللَّهُ بِمِثْلِ هَذَا عَلَى خَلْقِهِ...». کیفیت استدلال هشام، گویای این مطلب است که وی با این برهان در پی اثبات عصمت امام از همه گناهان - پس از تصدی منصب امامت - است؛ فلسفه وجودی امام: هشام بن حکم در مناظره خود با ضرار که منکر ضرورت وجود امام در جامعه بود، برای ضرورت وجود امام پس از رسول خدا (ص) دلیلی می‌آورد که ضمن آن، ضرورت عصمت امام نیز ثابت می‌شود. دلیل ضرورت وجود امام، پس از رسول خدا (ص)، از نظر هشام بن حکم بدین تقریر است: وضعیت مردم پس از رسول خدا (ص) از سه حال خارج نیست: یا اینکه خداوند، آنها را بدون تکلیف رها کرده است؛ یا اینکه مردم پس از رسول خدا (ص) تبدیل به علما و دانشمندانی در حد و اندازه رسول خدا (ص) - در شناخت احکام دین - شده باشند؛ به گونه‌ای که همگی در راه حق باشند و اختلافی پیش نیاید؛ یا اینکه رسول خدا (ص) فردی را که عاری از هرگونه اشتباه و گناه است، با عنوان راهنمایشان معرفی کرده باشد؛ کسی که مردم به او نیاز دارند؛ ولی او به مردم نیازی ندارد. از آنجا که فرض‌های اول و دوم اشتباه است، تنها فرض سوم باقی می‌ماند که همان مطلوب است: «فبقي الوجه الثالث‌: و هو أنّه لابدّ لهم من علم يقيمه الرسول لهم و لا يحيف معصوم من الذنوب مبرأ من الخطایا يحتاج إليه و لا يحتاج إلى أحد». در واقع، این برهان، ضرورت وجود امام معصوم را ثابت می‌کند؛ به گونه‌ای که اگر امام معصوم نباشد، بود و نبود او تفاوتی نخواهد داشت. ظاهر این برهان، گویای آن است که هشام با این برهان در پی اثبات عصمت امام از گناه و اشتباه در تبیین دین است. برهان تلازم امامت با عصمت مرحوم شیخ مفید در این برهان در صدد اثبات این مطلب است که اساساً خود امام بودن، مقتضی عصمت است؛ بدین معنا که امام بودن، بدون عصمت قابل تصور نیست: و الامامة تدل على عصمة صاحبها...؛ شاید بتوان در تقریر این برهان که خود شیخ آن را به معنای امامت ارجاع می‌دهد، چنین گفت که از منظر او «امامان اسوه‌های دین‌اند و معنای ائتمام، همان اقتداست و ثابت شده است که حقیقت اقتدا، پیروی از مقتدی در رفتار و گفتار اوست، از آن جهت که او حجت است».... بنا بر این عبارت، امام اسوه ما در دین است و باید از رفتار و گفتارش در دین پیروی شود. از این رو، امام، لزوماً باید در آنچه می‌گوید و انجام می‌دهد، معصوم باشد. به دیگر بیان، کسی شأنیت اسوه بودن را دارد که خود مرتکب عصیان و خطا نشود»

5. مصطفی سلیمانیان؛

مصطفی سلیمانیان حجت الاسلام و المسلمین مصطفی سلیمانیان در کتاب «مقامات امامان» در این‌باره گفته‌ است: «چند استدلال و برهان عقلی از هشام در اثبات عصمت امامان مطرح شده است که از این قرار است: حسین اشقر می‌گوید: به هشام بن حکم گفتم: اینکه می‌گویید امام باید معصوم باشد به چه معناست؟ هشام گفت: همین مطلب را من از امام صادق (ع) پرسیدم و ایشان فرمودند: معصوم کسی است که از جانب خداوند از همه محارم الهی منع می‌شود و خداوند فرموده است: ﴿وَمَنْ يَعْتَصِمْ بِاللَّهِ فَقَدْ هُدِيَ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾. کلمه جمیع که در این عبارت به کار رفته نشانه عصمت مطلق و عمومی می‌باشد، و نشان می‌دهد عصمت ابتکار هشام نیست بلکه آن را از امام شنیده بوده که از معنای آن سؤال می‌کند. هشام معتقد بود: «امام معصوم از گناهان صغیره و کبیره است و مردم به عالمی معین شده از سوی پیامبر نیاز دارند که سهو و اشتباه و ظلم نکند و معصوم از گناه و منزه از خطا باشد. مردم به وی محتاج باشند و او به آنها نیاز نداشته باشد». همچنین وی در مناظره با یک مسیحی درباره صفات امام می‌گوید: «امام معصوم است و پیرامون گناه و نافرمانی نمی‌گردد، بخشنده است و بخل در او راه ندارد، شجاع است سست است و نمی‌ترسد، آنچه از علم به او داده شده بدان جهل نمی‌ورزد». هشام و برهان اقامه حدود: اگر امام به گناه آلوده شود نیازمند به کسی است که بر او حد جاری کند، چنان‌که او بر دیگران حد جاری می‌سازد و اگر احتمال گناه در آن شخص نیز برود مستلزم تسلسل است. هشام و برهان تنافی گناه با شئون امامت: اگر امام معصوم نباشد از آلوده‌شدن به گناه ایمن نیست و چه‌بسا به دیگران ستم کند یا حقی را به نفع نزدیکانش کتمان نماید و این با شأن أمام سازگار نیست. هشام و برهان اضطرار: بعد از پیامبر سه حالت احتمال دارد: الف) با رفتن پیامبر تکلیف برداشته شده و انسان‌ها مانند بهائم باشند، که این احتمال باطل است. ب) همه مردم در حد مساوی و به اندازه پیامبر عالم شوند که هیچ‌کس به دیگری احتیاج نداشته باشد، این احتمال هم وقوع خارجی ندارد. ج) این که مردم به شخصی نیازمند باشند که سهو و غلط و انحراف نداشته باشد و معصوم از گناهان و بری از خطاها باشد و همه به او نیازمند باشند و او به کسی نیازمند نباشد. این احتمال صحیح است. شیخ صدوق با سند صحیح از محمد بن علی ماجیلویه از علی بن ابراهیم از پدرش نقل می‌کند که ابن ابی‌عمیر گفت: در طول همنشینی ام با هشام، سخنی نیکوتر از سخن او در توصیف عصمت امام نشنیدم. روزی از هشام پرسیدم آیا امام معصوم است؟ گفت: بله. گفتم: عصمت چیست و چگونه فهمیده می‌شود؟ هشام گفت: همه ما گناهان از چهار صفت ناشی می‌شود: حرص، حسد، غضب و شهوت و این چهار صفت در امام وجود ندارد؛ اما حرص ندارد، زیرا تمام دنیا در تحت قدرت امام است و او خزانه‌دار مسلمین است پس چرا حریص باشد. امام حسود نیست زیرا مقام امام از مقام همه بالاتر است و معنی ندارد کسی نسبت به پایین‌تر از خود حسد ورزد. امام غضبی ندارد مگر در راه خدا زیرا خداوند به او اختیار اجرای حدود را واگذار کرده است. امام شهوت ندارد زیرا خداوند آخرت را در نظر امام محبوب کرده است و چنین کسی نعمت دائمی را به خاطر دنیای فانی رها نمی‌کند. تذکر این نکته لازم است این که ابن أبی‌عمیر گفت: «بهترین چیزی که از هشام استفاده کردم مسئله عصمت بود» به خاطر نحوه استدلال بوده نه به خاطر اصل عصمت، زیرا با مراجعه به نوع تفکرات ابن ابی‌عمیر معلوم می‌شود وی دیدگاه بالاتری را درباره امام نسبت به هشام داشته است و حتی در یک مورد که هشام دیدگاه ابن ابی‌عمیر را درباره اینکه «دنیا سراسر از آن امام است و امام از مردم بر آن‌چه در دستشان قرار دارد اولاتر است» تأیید نکرد، وی ناراحت شد و از هشام فاصله گرفت. او در مطلب اول هم که اشاره شد هشام عصمت را از امام (ع) گرفته است. روزی هشام در یک مباحثه علمی در قصر هارون‌الرشید گفت: در هر زمان باید یک امام معصوم وجود داشته باشد که ترسو هم نباشد، از او پرسیدند: در این زمان آن شخص کیست؟ گفت: امیرالمؤمنین صاحب این قصر. اطرافیان هارون گفتند: مراد وی موسی بن جعفر (ع) است چون شیعیان او را مالک حکومت می‌دانند. هارون با ناراحتی گفت: امثال هشام زنده‌اند و حکومت ما باقی است! وجود یکی مثل او از صدهزار شمشیر کاری‌تر است. در این هنگام که هشام متوجه خطر جانی شد به بهانه تجدید وضو بیرون رفت و به کوفه گریخت و در اثر بیماری در آنجا درگذشت. روحش شاد».

6. آیت‌الله خاتمی؛

سید احمد خاتمی آیت الله سید احمد خاتمی در کتاب «در آستان امامان معصوم» در این‌باره گفته‌ است: «محمد بن ابی عمیر می‌گوید: "عالی‌ترین سخنی که در طول دوره همنشینی‌ام با هشام بن حکم از وی شنیدم این بود که روزی از او پرسیدم: آیا امام، معصوم است؟ هشام جواب داد: آری. گفتم: عصمت چیست و چگونه امامان معصوم‌اند؟ گفت: برای اینکه سرچشمه گناهان چند چیز است:حرص، حسد، شهوت و غضب و هیچ‌یک از این عوامل در وجود امام راه ندارد؛ چرا حریص باشد؟ با اینکه بر همه چیز قدرت دارد حتّی بیت المال مسلمین در اختیار اوست، چگونه ممکن است حسود باشد، در حالی که حسد از آن کسی است که بالاتر از خود را ببیند، از مقام امام چه مقامی بالاتر، ممکن نیست امام در امور دنیا خشم کند؛ زیرا خداوند کاری به دست او سپرده که با چنان غضبی، هرگز سازگار نیست و آن اجرای حدود الهی است و اگر غضب مربوط به امور آخرت و جزا باشد که عیب نیست و بسیار خوب است، چطور ممکن است امام در چنگال شهوت و هوس‌ها اسیر گردد با اینکه او به خوبی می‌داند لذّات این جهان زودگذر است، در برابر آنچه خداوند در سرای دیگر برای کسانی که از شهوات و هوس‌ها چشم بپوشند، معیّن فرموده، قابل مقایسه نیست"».

7. رضا محمدی؛

رضا محمدی حجت الاسلام و المسلمین رضا محمدی در کتاب «عصمت در قرآن» در این‌باره گفته‌ است: «برهان اول: امام حافظ شریعت است، حافظ شریعت باید معصوم باشد، پس امام باید معصوم باشد. صغرای قیاس روشن است و محتاج بیان نیست. ولی کبرا نیاز به شرح مختصری دارد. اگر حافظ شریعت معصوم نباشد و دچار اشتباه در بینش و نظر و یا خطاکاری در عمل باشد، لازم می‌آید کم‌کم محتوای شریعت دچار انحراف و تحریف گردد و طولی نمی‌کشد که آن‌چه از شریعت باقی می‌ماند با حقیقت آسمانی آن از زمین تا آسمان فاصله می‌یابد و دیگر شریعتی باقی نمانده است، پس باید متولّی و حافظ و مبین و مفسر شریعت (امام) به هرحال معصوم باشد، تا هم در فهم و ابلاغ و شرح حقیقت شریعت اشتباه نکند و هم در اجرا و عمل و پیاده کردن آن از انحراف مبرّا باشد. برهان دوم: آزار و اذیّت و ضرب و جرح و کشتن پیامبر و امام حرام است. در صورت ارتکاب گناه از باب امر به معروف و نهی از منکر آزار و زدن و حتی کشتن آنان واجب. در این صورت تناقض لازم می‌آید. یعنی یک فعل هم بر مکلّف واجب است و هم حرام، پس باید پیامبر (ص) و امام از ارتکاب گناه مصون باشند. مقدمه اول روشن است زیرا هم در پیشگاه عقل بدیهی است که اذیّت و ضرب و شتم پیامبر و امام با جایگاه و سمت آنها هیچ‌گونه تناسبی ندارد و هم آیات و روایات فراوانی بر حرمت ایذا پیامبر و امام وارد شده است. و در مورد مقدمه دوم نیز باید دقّت کرد که هم از نظر عقل امر به معروف و نهی از منکر عام است و هیچ اختصاصی به مردی دون فردی ندارد و هم از نظر شرع، پس پیامبر و امام نیز تحت این حکم عام قرار می‌گیرند و شامل آنها نیز می‌شود، و این مطلب که امر به معروف باعث آزار و ضرب و جرح و سرانجام حبس و قتل می‌شود نیز محتاج توضیح نیست».

8. محمد تقی فیاض‌بخش؛

محمد تقی فیاض‌بخش آقای محمد تقی فیاض‌بخش در کتاب «ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۱» در این‌باره گفته‌ است: «برهان لزوم هدایت بشر ارتباط تنگاتنگ بین هدایت و عصمت باعث شده است تا عصمت برای هادی لازم و واجب باشد تا جایی که هادی اگر معصوم نباشد امر هدایت او مختل خواهد شد. از طرفی هدایت، امری است که در امام و نبی مشترک است یعنی همان وظیفه هدایت پیامبر به همان دقت و ظرافت و اهمیت، برای جانشین او (امام) هم متعین است؛ لذا شاید بتوان گفت یکی از فلسفه‌های عصمت در امام هم همان ایجاد اعتماد مردم به الگو و هادی است و اگر امام و هادی معصوم نباشد تضمین عمل به معارف دین از بین می‌رود. برهان لطف چنان‌که وجود پیامبران و امام لطف است، عصمت آنها نیز لطف است. بلکه لطف بودن متحقّق نشود مگر به عصمت؛ زیرا پیامبران و امامان غیر معصوم، از حیف و میل که موجب وقوع خلل و فتن در امر دین و دنیا شود مصون نیستند و این لامحاله منافی‌ لطف است. ایضاً غرض از نصب پیامبران و امامان، حصول اطاعت و انقیاد است و هرگاه معصوم نباشند و خطا و معصیت بر آنها روا باشد، اطاعتشان واجب نیست، بلکه مخالفتشان واجب بوده و این مناقض لطف و غرض امامت است».

9. هادی اکبری ملک‌آبادی؛

هادی اکبری ملک‌آبادی آقای هادی اکبری ملک‌آبادی در کتاب « ولایت از دیدگاه علامه طباطبایی» در این‌باره گفته‌ است: «برهان وجوب اطاعت از معصوم اگر از پیامبر خاتم(ص) خطا سرزند، مخالفت و انکار او واجب خواهد بود و این با دستور خداوند بر اطاعت از او مغایرت دارد: ﴿أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ﴾.. برهان حفظ شریعت پیامبران و امامان، حافظ شریعت‌اند، (حافظ شریعت باید معصوم باشد)، پس واجب است پیامبران و امامان، معصوم باشند».

منبع‌شناسی جامع عصمت

• کتاب‌شناسی عصمت؛
• مقاله‌شناسی عصمت؛
• پایان‌نامه‌شناسی عصمت.