آیه تطهیر در کلام اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث آیه تطهیر است. آیه تطهیر از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: آیه تطهیر در تفسیر و علوم قرآنی - آیه تطهیر در کلام اسلامی - آیه تطهیر در معارف و سیره حسینی - آیه تطهیر در معارف و سیره رضوی - آیه تطهیر از دیدگاه اهل سنت - پرسش مرتبط ندارد

آیه تطهیر به بخشی از آیه سی و سوم سوره احزاب اشاره دارد: ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾. در این آیه به اراده خداوند بر پاک گردانیدن اهل بیت پیامبر (ص) از پلیدی (رجس) تصریح شده است و علمای امامیه برای اثبات عصمت امامان به آن استناد می‌کنند.

این آیه مورد توجه متکلمان اسلامی قرار گرفته است و با توجه به متن آیه و همچنین روایات شأن نزول اثبات می‌‌کنند که مصداق اهل بیت، فقط خمسه طیبه هستند؛ همچنین با مفهوم‌شناسی واژه رجس و بررسی اراده، بر عصمت اهل بیت و امامت آنها استدلال می‌‌کنند، در حالی‌ که بسیاری از اهل سنت چنین برداشتی را نپذیرفته و با استفاده از قبل و بعد آیه که دربارۀ همسران پیامبر (ص) است، همسران را نیز از ﴿أَهْلَ الْبَيْتِ﴾ به شمار آورده‌اند.

مقدمه

بخش دوم آیۀ ۳۳ سورۀ احزاب به "آیۀ تطهیر" شهرت یافته است: ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾. این آیه از دیرزمان توجه دانشمندان مختلف اسلامی را به خود جلب کرده است. مفسران، محدثان، متکلمان، مورخان و عالمان لغت هر یک به انگیزه و از نگاهی خاص دربارۀ آیۀ تطهیر سخن گفته‌اند. یکی اینکه مقصود از اهل بیت (ع) در این آیه چه کسانی‌اند؟ و دیگری اینکه مقصود از زدودن رجس از اهل بیت (ع) و تطهیر ویژۀ آنان چیست؟

آیه با ﴿إِنَّمَا﴾ که به تصریح لغویان، برای حصر است، آغاز شده و انحصار ارادۀ الهی به آنان را بیان می‌کند. تقدیم جار و مجرور ﴿عَنْكُمُ﴾ بر مفعولٌ به ﴿الرِّجْسَ﴾ و نیز اعراب نصب ﴿أَهْلَ الْبَيْتِ﴾ که مفید اختصاص است، بر این تأکید می‌افزاید. تعبیر ﴿يُطَهِّرَكُمْ﴾ در پی ﴿لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ﴾ تأکیدی بر طهارت و پاکیزگی به دنبال دور شدن پلیدی‌هاست و ﴿تَطْهِيرًا﴾ که مفعول مطلق است نیز تأکیدی دیگر برای طهارت به شمار می‌رود. ال و لام ﴿الرِّجْسَ﴾ برای جنس است و هرگونه پلیدی فکری و عملی اعمّ از شرک، کفر، نفاق و جهل و گناه را در برمی‌گیرد.

مفهوم‌شناسی اهل‌بیت

مقالهٔ اصلی: اهل بیت

از سخنان لغت‌شناسان عرب به دست می‌آید کلمه «اهل» بر نوعی رابطه و پیوند میان یک انسان با انسان یا چیز دیگری دلالت می‌کند. همسر یک مرد اهل وی است، چنان که نزدیک‌ترین افراد به او نیز اهل او هستند. امت هر پیامبری اهل او به شمار می‌روند، ساکنان خانه یا شهر و آبادی، اهل خانه یا شهر و آبادی‌اند و پیروان هر دین و آیینی اهل آن دین و آیین‌اند.

بر این اساس، همسر، فرزندان، قبیله و بستگان انسان، اهل‌بیت او خواهند بود. در این صورت، اختصاص آن به همسر یا فرزندان با بستگان نیازمند دلیل است.

اصطلاح «اهل البیت» در قرآن کریم علاوه بر آیه تطهیر، در آیه ۷۳ سوره هود نیز به کار رفته است: ﴿قَالُوا أَتَعْجَبِينَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ رَحْمَتُ اللَّهِ وَبَرَكَاتُهُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ إِنَّهُ حَمِيدٌ مَجِيدٌ﴾ و نیز در آیه ۱۲ سوره قصص بدون الف و لام (اهل بیت) به کار رفته است که مربوط به خاندان حضرت موسی (ع) است: ﴿فَقَالَتْ هَلْ أَدُلُّكُمْ عَلَى أَهْلِ بَيْتٍ يَكْفُلُونَهُ لَكُمْ﴾.

اهل البیت کیستند؟

مقالهٔ اصلی: مصداق‌شناسی اهل بیت

اما درباره اینکه مقصود از اهل البیت در آیه تطهیر چه کسانی‌اند، اقوال زیر ارائه شده است:

1. اهل بیت کسانی‌اند که پیامبر (ص) آنان را در خانه ‌ام سلمه زیر عبای خود گرد‌آورد و در حق آنان دعا کرد؛ یعنی امام علی، فاطمه (س)، امام حسن و امام حسین (ع). این قول مورد اجماع شیعه است؛ چنانکه بسیاری از عالمان اهل سنت نیز آن را برگزیده‌اند.
2. مقصود، همسران پیامبر (ص) است، عکرمه و مقاتل این قول را برگزیده‌اند.
3. مقصود، اهل کساء و همسران پیامبر (ص) است. گروهی از مفسران اهل سنت این قول را انتخاب کرده‌اند.
4. همۀ خویشاوندان نَسَبی پیامبر (ص) که صدقه بر آنان حرام گردیده، اهل بیت او هستند. این قول از ثعلبی نقل شده است.
5. اهل بیت پیامبر کسانی‌اند که در زندگی همراه و ملازم او بودند، بنابراین، همسران، فرزندان، خدمتگزاران و خویشاوندان او را شامل می‌شود، محمد مصطفی مراغی این تفسیر را برگزیده است.
6. مقصود از بیت، خانه، کعبه است و هم، مسلمانان پرهیزگار اهل بیت پیامبر(ص) هستند؛ چنانکه در قرآن آمده است: ﴿إِنْ أَوْلِيَاؤُهُ إِلَّا الْمُتَّقُونَ﴾.
7. مقصود از بیت، مسجدالنبی است و اهل بیت (ع) کسانی‌اند که پیامبر (ص) آنان را در مسجد ساکن نمود، سپس آنان را از مسجد بیرون کرد، ولی درب خانه‌های آنها را به سوی مسجد نبست.

اقوال چهارگانه اخیر چندان مورد توجه مفسران قرار نگرفته است، و مؤیدی از قرآن یا روایات نیز ندارند. در آیۀ ﴿إِنْ أَوْلِيَاؤُهُ إِلَّا الْمُتَّقُونَ﴾ احتمال دارد مرجع ضمیر در کلمه اولیاءه لفظ اللّه باشد نه کلمه البیت الحرام. علاوه بر اینکه معنای "ولی" با "اهل" متفاوت است. اطلاق بیت بر مسجد به طور عام یا بر مسجدالنبی به طور خاص نیز معهود نیست و بر فرض قبول آن، دلیلی وجود ندارد که مقصود از البیت در آیۀ تطهیر، مسجدالنبی باشد، علاوه بر این، حاصل این قول چیزی جز قول سوم نخواهد بود، زیرا آنان بودند که درب خانه‌هایشان به سوی مسجد بسته نشد.

سخن مراغی نیز مؤیدی ندارد، گویا وی اهل بیت در آیه را بر معنای لغوی و عام آن حمل کرده است. افزون بر اینکه عنوان ملازم پیامبر که وی در تفسیر اهل بیت به کار برده مبهم است. اگر مقصود ملازم در دین و آیین باشد، همۀ مسلمانان را شامل خواهد شد، و اگر مقصود ملازم در امور زندگی باشد به همسران و خدمتگزاران پیامبر اختصاص خواهد داشت و خویشاوندان او را شامل نخواهد شد.

قول چهارم نیز مردود است، زیرا در اینکه صدقه بر خویشاوندان نسبی پیامبر حرام است و اینکه آنان به لحاظ لغوی و عرفی اهل بیت پیامبر هستند سخنی نیست، اما این مطلب دلیل بر این نخواهد بود که مقصود از اهل بیت در آیه تطهیر، عموم خویشاوندان پیامبر (ص) باشند.

بررسی سه نظریه دیگر

در ذیل سه قول باقی مانده بررسی می‌‌شود تا قول برتر مشخص گردد:

نظریه اختصاص به همسران

عکرمه بر اختصاص آیۀ تطهیر به همسران پیامبر اصرار می‌ورزید، تا آنجا که برای مباهله بر آن اعلان آمادگی کرده است. وی، گاهی این وجه را از ابن عباس نقل کرده و گاهی نیز بدون نقل از صحابه آن را مطرح نموده است. ابن مردویه از عکرمه نقل کرده وی دربارۀ آیه تطهیر می‌گفت: عقیدۀ شما که مقصود از اهل بیت در آیه اهل کساء هستند درست نیست، بلکه مقصود همسران پیامبرند.

در نقد سخن عکرمه نکات ذیل درخور توجه است:

1. عکرمه از نظر عقیده طرفدار خوارج و با نجدة بن عامر حروری هم‌رأی بود، وی تا آنجا به این عقیده پای بند بود که می‌گفت: دوست می‌داشتم در موسم حج بودم و حربه‌ای می‌داشتم و با آن به حاجیان حمله می‌کردم. وی که خدمتگزار ابن عباس بود، پس از وفات او مطالب دروغی را به او نسبت می‌داد، تا آنجا که ضرب المثل شده بود. عبداللّه بن عمر به خدمتگزار خود می‌گفت: از خدا بترس و آن گونه که عکرمه به ابن عباس نسبت دروغ می‌دهد، نسبت دروغ به من نده. سعید بن مسیب نیز به غلام خود چنین می‌گفت و یحیی بن سعید انصاری او را کذّاب دانسته است. آیا حدیث چنین فردی، آن هم در موضوعی که در آن متهم است، قابل احتجاج و استناد است؟
2. از عبارت عکرمه "ليس بالذي تذهبون إليه‏" به دست می‌آید نزول آیۀ تطهیر در شأن اصحاب کسا در میان مسلمانان معروف بوده است و عکرمه برای سخن خود دلیلی جز اینکه آن را به ابن عباس نسبت داده نقل نکرده است. افزون بر اینکه سخن عکرمه در اختصاص آیه به همسران پیامبر (ص) با روایات فراوانی که عده‌ای از بزرگان صحابه در نزول آیه در شأن اهل کساء روایت کرده‌اند ناسازگار است.
3. از طریق سعید بن جبیر از ابن عباس روایت شده که گفته است آیۀ تطهیر در شأن همسران پیامبر نازل شده است، این حدیث از نظر سند ضعیف است، زیرا در سند آن افرادی هستند که مجهول و متروکند یا قدح شده‌اند. از آن جمله صالح بن موسی است که او را با اوصافی چون ضعیف الحدیث، منکر الحدیث، متروک الحدیث، یروی المناکیر توصیف کرده‌اند. همین گونه است خصیف بن عبد الرحمان که از دیگر رجال سند حدیث است. افزون بر اینکه از ابن عباس به طریق معتبری روایت شده که پیامبر (ص) به مدت نُه ماه هر روز به هنگام نماز، به درب خانه علی (ع) می‌آمد و می‌گفت: «السَّلَامُ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكَاتُهُ أَهْلَ الْبَيْتِ»، سپس آیه تطهیر را تلاوت می‌کرد.
4. شاهد دیگری که بر نظریۀ عکرمه نقل شده روایت عروة بن زبیر است که گفته است: آیه تطهیر در خانه عایشه و درباره همسران پیامبر (ص) نازل شده است. این روایت نیز قابل استناد نیست، زیرا اولاً مطابق احادیث بسیاری، آیه تطهیر در خانه‌ ام سلمه و در شأن اصحاب کساء نازل گردیده است، عایشه نیز که از راویان حدیث است، آن را همین گونه روایت کرده است؛ ثانیاً، عروه از دشمنان امیرمؤمنان (ع) بوده و آشکارا در نکوهش او سخن می‌گفت. از یحیی بن عروه نقل شده: پدرم هرگاه از علی (ع) یاد می‌کرد، در نکوهش او سخن می‌گفت.
5. وجه دیگری که برای نزول آیه تطهیر در شأن همسران پیامبر (ص) گفته شده، سیاق آیات است که نقد آن خواهد آمد.

نظریه جمع میان همسران و اهل کساء

طرفداران نظریۀ "جمع میان اهل کساء و همسران پیامبر" بر اینکه آیۀ تطهیر شامل اهل کساء می‌شود به احادیث بسیاری که در این باره از عده‌ای از صحابه نقل شده استناد کرده‌اند و در شمول آیه به همسران پیامبر (ص) به سیاق آیات استدلال نموده‌اند، زیرا آیات پیش از آیۀ تطهیر و آیۀ پس از آن، به همسران پیامبر (ص) مربوط است؛ در عین حال، ضمیر ﴿عَنكُمُ﴾ نشان می‌دهد تعدادی از مردان نیز در اهل بیت داخل‌اند.

بخش اول این نظریه با دیدگاه نخست که مورد اجماع شیعه و مورد قبول بسیاری از مفسران اهل سنت است، هماهنگ است، لکن استدلال به سیاق آیات تمام نیست، زیرا ضمایر جمع در آیۀ تطهیر، جمع مذکر است: ﴿عَنكُمُ﴾، ﴿يُطَهِّرَكُمْ﴾، در حالی که ضمایر قبل و بعد آن، که مربوط به همسران پیامبر است جمع مؤنث هستند: ﴿قَرْنَ﴾، ﴿بُيُوتِكُنَّ﴾، ﴿تَبَرَّجْنَ﴾، ﴿أَقِمْنَ﴾، ﴿آتِينَ﴾، ﴿أَطِعْنَ﴾، ﴿وَاذْكُرْنَ﴾. تغییر ضمایر جمع مؤنث به جمع مذکر با فرضیۀ وحدت سیاق، سازگاری ندارد.

گفته شده است، مذکر آوردن دو ضمیر ﴿عَنكُمُ﴾ و ﴿يُطَهِّرَكُمْ﴾ به خاطر لفظ أهل در کلمه اهل البیت است؛ چنانکه در عرف زبان عربی، فردی به دیگری می‌گوید: کیف أهلک؟ و مقصود همسر یا همسران اوست و او در پاسخ می‌گوید: هُمْ بِخَیر. یعنی به جای ضمیر هُنَّ ضمیر هُمْ را به کار می‌برد؛ چنانکه در آیه ۷۳ سوره هود که مخاطب همسر حضرت ابراهیم (ع) است گفته شده است: رحمت اللّه و برکاته علیکم أهل البیت و علیکنّ نیامده است.

در پاسخ گفته شده است، مقصود از اهل البیت در سورۀ هود فقط همسر حضرت ابراهیم (ع) نیست، بلکه مقصود ابراهیم و خاندان اوست و مذکر آوردن ضمیر از باب تغلیب مذکر بر مؤنث است، نه به خاطر لفظ اهل، در این صورت می‌توان در آیه تطهیر نیز به همین وجه استناد کرد و گفت: چون پیامبر (ص) امام علی، امام حسن و امام حسین (ع) نیز مقصود بوده است، از باب تغلیب مذکر بر مؤنث، ضمیرهای عنکم و یطهرکم جمع مذکر آورده شده است، ولی هیچ یک از دو وجه یاد شده در مورد آیه پذیرفته نیست، زیرا احادیث بسیاری که در شأن نزول آن روایت شده است بر اختصاص آن به اهل کساء دلالت دارند. افزون بر اینکه از آیه چنانکه بیان خواهد شد عصمت اهل بیت استفاده می‌شود و همسران پیامبر فاقد این ویژگی بودند.

مضافاً با توجّه به اینکه انطباق ترتیب نزول با ترتیب کنونی قرآن محرز نیست، واقع شدن یک آیه به دنبال آیۀ قبل، موجب انعقاد سیاق نمی‌شود؛ تأمّل در آیه نشان می‌دهد سیاق آیۀ تطهیر با سیاق آیات قبل و بعدِ آن، دو سیاق است؛ زیرا تغییر ضمایر از جمع مؤنّث مخاطب که در مجموع ۲۲ ضمیر است به جمع مذکر مخاطب، نشان دهندۀ تغییر سیاق است؛ گذشته از اینکه آیۀ تطهیر، شأن نزولی مستقل از آیات مربوط به همسران حضرت دارد؛ همچنین سیاق مربوط به آیات همسران پیامبر، سیاقی همراه با تکلیف و عتاب است و هیچ‌گونه ستایشی در آن نیست؛ در حالی که سیاق آیۀ تطهیر، سیاق تمجید و امتنان است.

ما هیچ دلیلی نداریم که جمله ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ﴾ همراه این آیات نازل شده؛ بلکه از روایات استفاده می‌شود این بخش جداگانه فرود آمده؛ ولی هنگام گردآوری قرآن در کنار هم قرار داده شده است؛ حتّی در یک روایت هم نیامده این آیه، در ضمن آیات زنان پیامبر (ص) نازل شده است.

نظریه اختصاص به اهل کساء

علاوه بر شیعه که بر اختصاص آیۀ تطهیر به اهل کساء اجماع دارند، بسیاری از عالمان اهل سنت نیز این نظریه را برگزیده‌اند. "ابوبکر نقاش" گفته است: اکثر مفسران بر این عقیده‌اند که آیه در شأن علی، فاطمه، حسن و حسین (ع) نازل شده است. "ابوبکر حضرمی"‌ نیز گفته است: به اعتقاد اکثر علما و مطابق دلایل بسیار، مقصود از اهل بیت (ع) در آیه، علی (ع)، فاطمه (س) و دو فرزندان آنان است و اختصاص آیه به آنان از جانب پیامبر (ص) جز به امر خداوند و وحی الهی نبوده است. بنابراین، سخن نویسندۀ روح المعانی که اختصاص اهل بیت به اصحاب کساء از اقوال شیعه است قابل اعتنا نخواهد بود. ابوجعفر طحاوی مصری، ابن صباغ مالکی، حافظ گنجی شافعی، حاکم نیشابوری، محب الدین طبری، شیخ مؤمن شبلنجی شافعی و حافظ سلیمان قندوزی حنفی، آیه تطهیر را مخصوص اصحاب کساء دانسته‌اند.

دلیل این نظریه احادیث بسیاری است که در ارتباط با آیه تطهیر از صحابه پیامبر (ص) نقل شده و بر اختصاص آن به اصحاب کساء دلالت دارد. محدثان اهل سنت این احادیث را از بیش از چهل طریق از ام سلمه، عایشه، علی بن ابی طالب، ابو سعید خدری، عبد‌اللّه بن عباس، سعد بن ابی وقاص، ابو حمراء، واثله بن اسقع، حکیم بن سعید، عبداللّه بن جعفر، ابو هریره، عمر بن أبی سلمه، عبداللّه بن وهب بن زمعه، شهربن حوشب و دیگران روایت کرده‌اند.

احادیث مرتبط با آیه تطهیر از سه جهت بر اختصاص آیه به اصحاب کساء و عدم شمول آن نسبت به همسران پیامبر دلالت می‌کنند:

1. از احادیثی که از ام سلمه روایت شده به دست می‌آید وی بسیار علاقمند بود با پیامبر (ص)، امیرمؤمنان، فاطمه زهرا، حسن و حسین (ع) داخل در کساء گردد و چند بار به گونه‌های مختلف این علاقه و خواست قلبی خود را اظهار کرد، ولی پیامبر (ص) از قبول درخواست او امتناع ورزید و با بیان این مطلب که تو راه خیر را می‌پویی و سرانجامت به خیر خواهد بود، از او دلجویی کرد. پاسخ‌های پیامبر (ص) به این پرسش ام سلمه که آیا من با شما هستم عبارت‌اند از: «انّک علی خیر»، «أنت علی مکانت» و «أنت علی خیر»، «انّک علی خیر وهؤلاء أهل بیتی»، «أهل بیتی حق»، «انّک من أزواج النبی‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏». ام سلمه می‌گوید یک بار دامن عبا را بالا بردم تا در کنار آنان قرار گیرم، ولی پیامبر عبا را از دستم گرفت و فرمود: «انّک علی خیر‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏». شایان ذکر است در حدیثی از ام سلمه آمده است پیامبر (ص) در پاسخ این سؤال ام سلمه که آیا من از اهل تو نیستم، جواب مثبت داد و به او اجازه داد تا داخل کساء شود، ولی در این حدیث آمده است پاسخ مثبت پیامبر (ص) به ام سلمه و اجازه داخل شدن در کساء پس از اتمام دعای پیامبر (ص) در حق اهل بیت خود بود: «اللَّهُمَ‏ هَؤُلَاءِ أَهْلُ‏ بَیْتِی‏ أَذْهِبْ‏ عَنْهُمُ‏ الرِّجْسَ وَ طَهِّرْهُمْ تَطْهِیرا‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏». بنابراین، مفاد حدیث آن است که ام سلمه از آن نظر که همسر پیامبر است اهل اوست، ولی در زمرۀ اهل بیت خاص او که آیه تطهیر در شأن آنان نازل شده است نیست. در حدیثی از ام سلمه آمده است پیامبر (ص) در دعای خود برای اهل بیت گفت: «اللَّهُمَ‏ إِلَیْکَ‏ لَا إِلَی‏ النَّارِ أَنَا وَ أَهْلُ‏ بَیْتِی‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏»، گفتم: من نیز مشمول این دعا هستم، پیامبر فرمود: آری. روشن است این حدیث ام سلمه با احادیثی که بر اختصاص آیه به اهل کساء دلالت می‌کنند، منافات ندارد، زیرا آنچه در اینجا مطرح شده نجات از دوزخ است که ام سلمه را هم شامل می‌شود، نه نزول آیه تطهیر در حق اهل بیت که وی مشمول آن نیست.
2. پیامبر (ص) پس از آنکه امیرمؤمنان، فاطمه زهرا، حسن و حسین (ع) را زیر کسا قرار داد، دست خود را به آسمان بالا برد و گفت: «اللَّهُمَّ هَؤُلَاءِ أَهْلُ‏ بَيْتِي‏ وَ أَهْلُ‏ بَيْتِي‏ أَحَقُّ» و سپس در حق آنان دعا کرد، در اینکه آنان از اهل بیت پیامبر به معنای عام آن بودند تردیدی نبود تا گفته شود چون این نکته مسلّم بود که همسران پیامبر از اهل بیت او بودند و آیه تطهیر شامل آنها می‌شود و از طرفی آن حضرت می‌خواست علی، فاطمه، حسن و حسین (ع) نیز به آن افتخار نایل آیند، تنها آنها را مورد اشاره قرار داد و گفت: «هَؤُلَاءِ أَهْلُ‏ بَیْتِی». بنابراین، مقصود از اهل بیت، معنای خاص آن است؛ معنایی که اذهاب رجس و طهارت خاص از ویژگی‌های آن به شمار می‌رود و فضیلت ویژه‌ای را در بردارد؛ به گونه‌ای که ام سلمه بسیار مشتاق بود مشمول آن گردد. بنابراین جمله «اللَّهُمَ‏ هَؤُلَاءِ أَهْلُ‏ بَیْتِی‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏» با توجه به قراین یاد شده بر اختصاص اهل بیت در آیه تطهیر به اهل کساء دلالت می‌کند. چنانکه ابو جعفر طحاوی پس از نقل جمله مزبور گفته است: مطابق این حدیث مقصود از اهل بیت در این آیه رسول خدا، علی، فاطمه، حسن و حسین (ع) است.
3. در احادیث بسیاری آمده است پیامبر (ص) پس از نزول آیۀ تطهیر مدتی طولانی، هرگاه می‌خواست برای نماز به مسجد برود، مقابل خانه علی می‌ایستاد و آنان را با عنوان «أَهْلَ الْبَيْتِ» مخاطب قرار می‌داد، به آنان درود می‌فرستاد و به نماز فرامی‌خواند، آنگاه آیۀ تطهیر را تلاوت می‌کرد، انس بن مالک مدت این رفتار پیامبر (ص) را شش ماه، ابو الحمراء هفت یا هشت ماه، و ابن عباس نُه ماه نقل کرده‌اند. این تفاوت ناشی از آن است که هر یک از افراد یاد شده مشاهده خود از رفتار پیامبر (ص) را گزارش کرده است و نشانۀ اضطراب در متن احادیث نخواهد بود. اما حتی یک بار هم گزارش نشده است که پیامبر (ص) این کار را در مورد همسران خود انجام داده باشد. این رفتار پیامبر (ص) دلیل روشنی بر اختصاص آیه تطهیر به اهل کساء است. ابو جعفر طحاوی پس از نقل روایت انس و ابوالحمراء درباره اینکه پیامبر (ص) به هنگام نماز نزد خانه زهرا می‌ایستاد و می‌گفت: «السَّلَامُ عَلَیْکُمْ یَا أَهْلَ الْبَیْت‏ إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ‏ لِیُذْهِبَ‏ عَنْکُمُ‏ الرِّجْسَ‏ أَهْلَ‏ الْبَیْتِ‏ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً» گفته است: این رفتار و گفتار پیامبر (ص) نیز دلیل بر این است که آیه تطهیر در مورد آنان نازل شده است.

اراده تکوینی خداوند بر طهارت اهل بیت

آیۀ تطهیر، از جمله آیاتی است که مجادله‌های کلامی فراوانی را به همراه داشته است؛ زیرا شیعه با استناد به متن آیه و نیز روایات شأن نزول، بر امامت و عصمت اهل بیت (ع) و نیز اختصاص اهل بیت (ع) به‌ خمسۀ طیبه استدلال‌ کرده؛ در حالی‌ که بسیاری از اهل سنت چنین برداشتی را نپذیرفته و با استفاده از قبل و بعد آیه که دربارۀ همسران پیامبر (ص) است، همسران را نیز از ﴿أَهْلَ الْبَيْتِ﴾ به شمار آورده‌اند. برای تبیین و تفسیر آیه، در ابتدا باید معنای ارادۀ الهی ﴿يُرِيدُ اللَّهُ﴾ مشخّص و در مرحلۀ بعد، مقصود از ﴿أَهْلَ الْبَيْتِ﴾ روشن شود.

ارادۀ الهی، یا تکوینی است، یعنی در پی آن، متعلّق اراده الزاماً محقّق می‌شود، مانند اینکه خداوند اراده کرد آتش بر حضرت ابراهیم (ع) سرد و بی‌ضرر شود و ‌این اراده بی‌درنگ محقّق شد: ﴿إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا أَرَادَ شَيْئًا أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ﴾ و یا اراده تشریعی است، یعنی اراده با وقوع مقصود ملازم نیست؛ مانند اراده و خواست خداوند در انجام واجبات و پرهیز از محرمات که ممکن است در موارد فراوانی محقّق نشود. اراده در این آیه تکوینی است نه تشریعی؛ یعنی خداوند اراده کرده اهل بیت پیامبر از هرگونه پلیدی دور باشند و آنان را پاک و پاکیزه قرار داده است و در پی این اراده، دوری از آلودگی‌ها و صفت طهارت برای آنان تحقّق یافته است؛ زیرا ارادۀ تشریعی خداوند مبنی بر دور بودن از پلیدی‌ها و پاکیزگی انسان‌ها با انجام تکالیف، به اهل بیت پیامبر اختصاص ندارد؛ بلکه خداوند اراده کرده است همۀ انسان‌ها از پلیدی‌ها برحذر و به طهارت و پاکیزگی متّصف باشند؛ چنانکه در دستور به غسل و وضو می‌فرماید: خداوند به این وسیله می‌خواهد شما مسلمانان را پاک کند: ﴿مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ﴾.

قرینۀ دیگری که ارادۀ تکوینی در آیه را نشان می‌دهد، این است که به استناد روایات فراوانی که در شأن نزول خواهد آمد، این آیه در منقبت و ستایش اهل بیت است و اگر اراده صرفاً تشریعی باشد، دیگر منقبتی نخواهد بود؛ زیرا این اراده برای همه وجود دارد؛ البتّه ارادۀ تکوینی، با جبر ملازم نیست؛ زیرا ارادۀ تکوینی خدا بر آنچه در عالم تحقّق یافته است و می‌یابد تعلّق می‌گیرد؛ چه از مسیر انتخاب فاعل مختار و چه از طریق فاعل‌های جبری و طبیعی و اهل بیت (ع) به دلیل شایستگی ذاتی و اکتسابی در عین قدرت و اختیار برای گناه کردن به اختیار خودشان گناه نمی‌کنند.

دلالت آیه

نخست: دلالت بر عصمت اهل بیت

در آیه تطهیر می‌خوانیم خدا چنین اراده کرده است و می‌کند که از شما اهل بیت پلیدی را زایل کند؛ پاک و منزه‌تان بدارد ﴿وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾، شما را به نوع خاصی تطهیر و پاکیزه کند. تطهیری که خدا ذکر کرده و آن تطهیر عرفی و طبی نیست که منظور این باشد که بیماری‌ها را از شما زایل کرده و میکروب‌ها را از بدن شما بیرون می‌کند. البته اینها هم مصداق تطهیر هستند، ولی مسلم تطهیری که این آیه بیان می‌کند، در درجه اول، از آن چیزهایی است که خود قرآن آنها را رجس می‌داند. رجس در قرآن یعنی هر چه که قرآن از آن نهی می‌کند؛ هر چه که گناه شمرده می‌شود؛ می‌خواهد گناه اعتقادی باشد یا گناه اخلاقی و یا گناه عملی. اینها رجس و پلیدی است.

این است که می‌گویند مفاد این آیه، عصمت اهل بیت یعنی منزه بودن آنها از هر نوع آلودگی است. با اثبات طهارت و عصمت اهل بیت (ع)، نتایج مهمی در بحث امامت و ولایت قابل استنباط است. از جمله آنکه اهل بیت (ع) اسوه و مبین احکام الهی و معیار تفصیل حق از باطل محسوب می‌گردند. چنین فضیلتی ایجاب می‌نماید که مقام ولایت الهی به اذن خداوند متعین در آنان باشد.

آیه شریفه در صدد تبیین مقامی فوق عصمت متعارف است که در ادله عقلی برای مقام پیامبر و امام ثابت می‌گردد؛ با این توضیح که خداوند با حصر طهارت و تبرّی از انواع رجس درباره اهل بیت پیامبر (ص)، مقام امامت آنان را ثابت می‌نماید. بنابراین، حد وسط در برهان، طهارت و برائت از رجس در این ذوات مقدس است. صورت منطقی قیاس به این ترتیب است:

1. اهل بیت مذکور در آیه، از همه انواع رجس مبرّی هستند.
2. کسی که مبری از همه انواع رجس است، معصوم و مطهر به طهارت الهی است.

در نتیجه: اهل بیت در آیه، معصوم به عصمت الهی هستند.

با استفاده از نتیجه حاصله، قیاس دیگری را با حد وسط قراردادن عصمت امام تشکیل می‌دهیم:

1. امام مفترض الطاعه، معصوم به عصمت الهی است.
2. (بنا بر نتیجه قیاس اول) خصیصه معصومیت به عصمت الهی منحصر در اهل بیت پیامبر (ص) است.

نتیجه آنکه: امام مفترض الطاعه، منحصر در اهل بیت پیامبر (ص) می‌باشد.

در نصوص روایی، مراد از اهل بیت پیامبر (ص) در آیه شریفه، منحصر در ائمه هدی (ع) معرفی شده است.

اثبات عصمت سایر ائمه (ع)

با توجه به چند نکته از آیه می توان عصمت سایر ائمه (ع) را اثبات کرد:

1. حصر در آیه اضافی است نه حقیقی: حصر اضافی نسبت به عده‌ای خاص است و حصر مطلق نیست. در مورد آیه تطهیر، حصر به لحاظ همسران و دیگران است؛ یعنی پنج تن ـ نه همسران ـ مشمول آیه تطهیرند و این منافات ندارد با اینکه افرادی از قبیل همین پنج تن، مشمول آیه تطهیر باشند؛ همان‌گونه که پیامبر کلمه اهل بیت را در حدیث ثقلین به طور عموم به کار برده است.
2. در زمان نزول آیه، از چهارده معصوم، همین پنج تن بیشتر نبودند و پیامبر کسا را روی خود و آنان انداخته بود که آیه نازل شد و طبیعتاً خطاب به آنان بود، اگرچه منافاتی ندارد شامل افرادی مثل آنان نیز بشود؛ خصوصاً آنکه حکم در آیه بر عنوان اهل بیت آمده است. از آنجا که در هر زمان نیاز به امام معصوم است، لذا افراد دیگری نیز مشمول آیه تطهیرند که همانند این پنج نفرند.
3. روایات فراوانی از طرق شیعه و سنی از پیامبر وارد شده که امامان بعد از من، دوازده نفرند و از آنجا که امام باید دارای عصمت باشد پس سایر امامان نیز معصوم هستند.
4. برای اثبات عصمت سایر امامان، اثبات عصمت یکی از آنان کافی است؛ زیرا به طور قطع هریک از امامان بر امام بعد خود وصیت کرده و او را امام معصوم بعد از خود معرفی کرده است.

دوم: دلالت بر نصب امام و امامت امامان از اهل بیت (ع)

اما دلالت این آیه بر امامت اهل بیت (ع) چگونه است؟ مفاد آیه این است که عصمت شرط امامت است و از طرفی عصمت هم جز از جانب خدا معلوم نمى‌شود و دلیلی هم بر عصمت کسی وجود ندارد، مگر اهل بیت (ع) که آیه تطهیر به وضوح دالّ بر عصمت ایشان است و در نتیجه بر امامت ایشان نیز دلالت مى‌کند.

این مطلب، افزون بر سخنی است که در ذیل آیه: ﴿أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ گفته شد و آن اینکه امر به اطاعت از رسول و اولی الامر با یک کلمه و یک صیغه ﴿أَطِيعُوا﴾ آمده است به این معنا، همان وجوبی که برای اطاعت از رسول ثابت است برای اولی الامر نیز ثابت است. از طرفی اطاعت از رسول، به طور مطلق واجب شده است و به تصریح قرآن کریم، هیچ حد و قیدی ندارد: ﴿وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا﴾، ﴿فَلْيَحْذَرِ الَّذِينَ يُخَالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ أَنْ تُصِيبَهُمْ فِتْنَةٌ أَوْ يُصِيبَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾، ﴿مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ﴾ و آیات بسیار دیگری که نشان مى‌دهد هر آنچه رسول خدا (ص) مى‌گوید وحی بوده و اطاعت از آن بر هر مؤمنی واجب است؛ زیرا او ﴿وَمَا يَنْطِقُ عَنِ الْهَوَى إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَى﴾. پس "از رسول اطاعت کنید" یعنی، به طور مطلق در هر مسئله کوچک و بزرگی و در هر امری از او اطاعت کنید. چنین اطاعتی ممکن نیست برای کسی واجب شود جز برای معصوم، که هیچ گناه و خطایی در وجود مطهر او راه ندارد. بنابراین آیه: "اطاعت کنید پیامبر خدا و اولو الأمر را" دالّ بر این است که اولی الامر باید معصوم و از هرگونه پلیدی پاک باشد. از سوی دیگر، دلیلی بر عصمت کسی غیر از اهل بیت (ع) وجود ندارد و آیه تطهیر هم بر عصمت و طهارت آنها از هر گونه پلیدی دلالت دارد. پس شکی باقی نمى‌ماند که ایشان، همان اولی الامری هستند که خدا، اطاعت از آنان را واجب و از مخالفت با آنان نهی کرده است.

سوم: دلالت بر مرجعیت علمی و دینی اهل بیت

لازمه تطهیر و طهارت اهل بیت از هر گونه رجس و آلودگی، عصمت آنان از هر گونه گناه و خطا است و آن نیز حجیت و لزوم اطاعت مطلق از آنان را ثابت می‌‌کند؛ چراکه در گفتار و فعل آن بزرگوار خطا و معصیت مطابق آیه شریفه نفی شده است. از این آیه مرجعیت علمی و دینی امامان ثابت می‌‌شود.

پاسخ به چند اشکال

از اهل بیت بودن "واثلة بن اسقع

اشکال: از واثلة بن اسقع که هنگام نزول آیه تطهیر بر پیامبر در خانه ام سلمه حضور داشت روایت شده به پیامبر گفتم: آیا من از اهل تو هستم؟ پیامبر (ص) پاسخ داد:«وَ أَنْتَ‏ مِنْ‏ أَهْلِی‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏». هرگاه واثله بن اسقع از اهل پیامبر باشد، همسران وی به طریق اولی از اهل بیت او خواهند بود.

پاسخ: در حدیث دیگری که از وی روایت شده جمله مزبور نیامده است، بلکه این جمله آمده است، پیامبر (ص)، علی، فاطمه، حسن و حسین (ع) را که داخل عبای او بودند مورد اشاره قرار داد و گفت: «اللَّهُمَ‏ هَؤُلَاءِ أَهْلُ‏ بَیْتِی‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏، اهل بیتی احق». این جمله چنانکه قبلاً بیان شد بر اختصاص دلالت می‌کند و از طرفی آنچه در روایت نخست آمده این است که واثله از اهل پیامبر است، نه از اهل بیت او و اهل همان‌گونه که بر همسر، فرزندان و خویشاوندان مرد اطلاق می‌شود، بر پیروان او هم اطلاق می‌گردد. بنابراین، می‌توان هر دو روایت را پذیرفت و اگر این توجیه پذیرفته نشود و سند هر دو روایت صحیح باشد، اعتبار هر دو به دلیل تعارض از بین می‌رود و در هر حال، این روایت نمی‌تواند اعتبار روایات بسیاری را که بر اختصاص اهل بیت در آیه تطهیر به اصحاب کساء دلالت می‌کند خدشه‌دار سازد.

ابتدا و انتهای آیه درباره همسران پیامبر است

اشکال: جمله ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ﴾‏ بخشی از آیۀ ۳۳ سورۀ احزاب است که آغاز آن و نیز آیات قبل از آن و آیه پس از آن مربوط به همسران پیامبر (ص) است، هرگاه جمله مزبور آنان را شامل نشود، موضوعی بی‌ارتباط با همسران پیامبر (ص) میان آیات مربوط به آنان قرار گرفته است که با قواعد فصاحت و بلاغت سازگاری ندارد.

پاسخ: طرح بحث درباره یک موضوع در خلال بحث از موضوعی دیگر در عرف اهل فصاحت و بلاغت رایج است و در قرآن کریم نیز نمونه‌های بسیار دارد. قرآن کریم در آیات ۱۶ تا ۱۹ سورۀ عنکبوت دربارۀ دعوت حضرت ابراهیم (ع) از قومش به یکتاپرستی سخن گفته است، سپس در آیه‌های ۲۰ تا ۲۳ موضوع بحث تغییر کرده و به پیامبر اسلام (ص) دستور می‌دهد تا با منکران معاد به احتجاج برخاسته آنان را در این باره ارشاد نماید، بار دیگر به داستان ابراهیم و قوم او بازگشته و عکس‌العمل قوم او در برابر دعوت حضرت ابراهیم (ع) را بیان کرده است. در آیه‎های ۲۳۶ و ۲۳۷ سوره بقره برخی از اقسام طلاق و احکام آن بیان می‌شود، سپس در دو آیه اهمیت نماز و چگونگی اقامه نماز در حالت خوف را بیان می‌کند و بار دیگر به مسئله طلاق پرداخته است.

بحث دربارۀ موضوعی در خلال بحث از موضوعی دیگر از این جهت که مایۀ تنوع سخن و دلپذیر ساختن آن است، از نظر ادبی از فنون بلاغت به شمار می‌رود، و هرگاه دربردارنده نکته‌ای تربیتی یا پیامی‌ اخلاقی و معنوی نیز باشد، بر فصاحت آن افزوده خواهد شد؛ چنانکه نمونه‌های قرآنی این قاعده ویژگی مزبور را داراست. نکتۀ اخلاقی و پیام تربیتی در قرار گرفتن آیۀ تطهیر که مربوط به پیامبر (ص)، علی، فاطمه، امام حسن و حسین (ع) است در لابلای آیاتی که مربوط به همسران پیامبران است، این است که جایگاه والای پیامبر و خاندان مطهر او را به همسران پیامبر خاطر نشان سازد، تا در گفتار و رفتار خود به گونه ای باشند که حریم خاندان نبوت را خدشه دار نسازند. مفاد آیات از قبیل این است که کسی در مقام نصیحت به همسر فردی با فضیلت و پرهیزگار بگوید: باید در رعایت حجاب و عفاف و دیگر شئون اسلامی و اخلاقی بیش از زنان دیگر بکوشی، زیرا تو همسر فردی هستی که خداوند می‌خواهد دور از هرگونه نسبت ناروایی پیراسته باشد. الگو گرفتن از پیامبر و دیگر اصحاب کساء که از هرگونه خطا و لغزشی پیراسته‌اند و اسوه‌های کامل تربیت و انسانیت‌اند، می‌تواند پیام دیگر قرار گرفتن آیۀ تطهیر در خلال آیات مربوط به همسران پیامبر باشد.

همسران پیامبر خاتم مانند همسران حضرت ابراهیم (ع) از آل هستند

اشکال: در احادیث مربوط به چگونگی صلوات بر پیامبر (ص) آمده است: «اللَّهُمَ‏ صَلِ‏ عَلَی‏ مُحَمَّدٍ وَ آلِ‏ مُحَمَّدٍ کَمَا صَلَّیْتَ‏ عَلَی‏ إِبْرَاهِیمَ‏ وَ آلِ‏ إِبْرَاهِیمَ‏»‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏، و چون همسران ابراهیم نیز آل او بودند، بنابراین همسران پیامبر (ص) نیز آل او خواهند بود و آیه تطهیر شامل آنان نیز خواهد شد.

پاسخ: مقصود از آل ابراهیم که در صلوات در ردیف ابراهیم قرار گرفته‌اند پیامبران ذریه او هستند؛ چنانکه در آیۀ دیگر فرموده است: «إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَی آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِیمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَی الْعَالَمِینَ» قول راجح میان مفسران این است که مقصود از آل ابراهیم پیامبران از ذریه او "حضرت اسحاق، حضرت یعقوب، حضرت اسماعیل و..." است. اینکه آل ابراهیم و آل عمران، در ردیف آدم و نوح (ع) واقع شده‌اند، گواه این مدعاست.

ضمائر مذکر در آیه، از باب تغلیب مذکر بر مؤنث است

برخی از مفسران اهل سنت در پاسخ به این پرسش که اگر مقصود در آیه تطهیر، همسران پیامبر است، چرا ضمائر بخشی از آیه با بخش دیگر آن متفاوت است، دست به دامن تغلیب مذکر بر مؤنث شده‌اند.

ابن‌عاشور آورده است: و إنما جیء بالضمیرین بصیغة جمع المذکر علی طریقة التغلیب لاعتبار النبیء صلّی الله علیه و سلم فی هذا الخطاب لأنه رب کل بیت من بیوتهن و هو حاضر هذا الخطاب إذ هو مبلغه.

ثعلبی آورده است: و اختلفوا فی المعنی بقوله سبحانه أهل البیت فقال قوم: عنی به أزواج النبی (ص) خاصة، و إنما ذکر الخطاب لأن رسول الله کان فیهم و إذا اجتمع المذکّر والمؤنّث غلب المذکّر.

پاسخ:

1. تغلیب در جایی درست است که بدانیم همه افراد، مشمول حکم متکلّم‌اند و مذکّر یا مؤنث آوردن فعل یا ضمیر برای او یکسان است، ولی اگر بر خصوصیت داشتن یکی از دو طرف و حتّی احتمال آن قرینه‌ای باشد، تغلیب درست نیست.
2. هیچ‌یک از زنان پیامبر ادّعا نکرده‌اند شامل آیه تطهیر می‌شوند، بلکه خلاف آن نقل شده است: عن أمّ سلمة رضی الله عنها قالت: أنّ هذه الآية نزلت في بيتی ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾ قالت: و أنا جالسة على باب البيت فقلت: يا رسول اللَّه أ لست من أهل البيت قال: إنّك إلى خير، أنت من أزواج النبي (ص). قالت: و في البيت رسول اللَّه (ص) و عليّ و فاطمة و الحسن و الحسين رضي اللَّه عنهم}}.

در روایتی که سیوطی و طبرانی و احمد بن حنبل نقل کرده‌اند، آمده است: عَن أم سَلمَة رَضِي الله عَنْهَا أَن رَسُول الله (ص) قَالَ لفاطمة رَضِي الله عَنْهَا ائْتِنِي بزوجك وابنيه فَجَاءَت بهم فالقى رَسُول الله (ص) كسَاء فدكيا ثمَّ وضع يَده عَلَيْهِم ثمَّ قَالَ: اللَّهُمَّ إِنَّ هَؤُلَاءِ أهل مُحَمَّد وَ فِي لفظ آل مُحَمَّد فَاجْعَلْ صلواتك وبركاتك على آل مُحَمَّد كَمَا جَعلتهَا على آل إِبْرَاهِيم إِنَّك حميد مجيد قَالَت أم سَلمَة رَضِي الله عَنْهَا: فَرفعت الكساء لأدخل مَعَهم فَجَذَبَهُ من يَدي وَقَالَ إِنَّك على خير.

معنای لغوی اهل‌بیت، همسران پیامبر (ص) را در بر می‌گیرد

برخی بر این باورند که معنای لغوی ﴿أَهْلَ الْبَيْتِ﴾ در آیه تطهیر، همسران پیامبر را در برمی‌گیرد. آلوسی می‌نویسد: "آنچه از ظاهر آیه به دست می‌آید آن است که مراد از بیت در ﴿أَهْلَ الْبَيْتِ﴾، بیت گِلین و چویین است نه بیت خویشاوندی و نسبی، و مقصود خانه مسکونی پیامبر است نه مسجد نبوی".

ابن‌ عاشور نیز آورده است: "الف و لام در ﴿أَهْلَ الْبَيْتِ﴾ معرفه است و مقصود از آن خانه پیامبر است و تعداد خانه‌های پیامبر نیز زیاد است پس بیت در آیه، شامل تک تک خانه‌های پیامبر می‌شود؛ زیرا پیامبر صاحب تمام خانه‌هاست".

همچنین ابی‌السعود نیز می‌نویسد: آیه دلالت می‌کند که همسران رسول اکرم (ص) داخل در ﴿أَهْلَ الْبَيْتِ﴾‌اند و اگر روایتی دلالت کند که همسران آن حضرت از آیه بیرون‌اند، نمی‌توان به آن استناد و تمسک کرد.

پاسخ: در نقد این شبهه می‌توان، چند پاسخ داد:

1. ترکیب ﴿أَهْلَ الْبَيْتِ﴾ در کاربرد لغوی (اعم از معنای حقیقی و مجازی) مطلق است و می‌تواند بسیاری از وابستگان از جمله همسران او را در برگیرد. کاربردهای قرآنی نیز مؤیّد آن است، ولی بحث لغوی برای به دست آوردن مراد متکلّم، ناکافی است؛ زیرا در هر کاربردی، متکلّم حق دارد معنای لغوی را گسترش دهد یا مضیّق کند و با تکیه بر قرینه بگوید "فلان طایفه مراد من نیستند، اگرچه در محدوده دلالت لغت‌اند" یا "فلان طایفه مقصود من‌اند، هر چند معنای لغوی آنها را در بر نمی‌گیرد"؛ چنان‌که درباره پسر نوح (ع)، همسر او و همسر لوط (ع) چنین شده است. بر این پایه، ممکن است، در خانه سنگی و گِلی پیامبر اکرم (ص) کسانی باشند که اهل‌بیت سنگی او به شمار آیند، ولی سنخیت لازم را با "بیت‌النبوه" نداشته باشند و اهل آن بیت به شمار نیایند؛ چنان‌که خود آن حضرت در پاسخ پرسش ام‌ سلمه از "اهل البیت" بودن خود، وی را تنها از همسران شایسته پیغمبر دانست (نه اهل البیت)، با آنکه ام‌ سلمه انسان صالحی بود و در خانه آن حضرت زندگی می‌کرد و از اهل بیت خشتی و سنگی او بود، ولی در این کوی، شایستگی‌های ویژه لازم است.
2. می‌پذیریم که اصطلاح ﴿أَهْلَ الْبَيْتِ﴾ حقیقتاً یا مجازاً همسر انسان را نیز در بر می‌گیرد، چنان که در قرآن کریم بر همسر حضرت ابراهیم (ع) اطلاق شده است، ولی بر پایه برخی قرائن، آیه تطهیر، دایره‌ای بسیار محدودتر از معنای لغوی دارد و همسران پیامبر را در برنمی‌گیرد و شاید همین شمول لغوی سبب شد، رسول اکرم (ص) تلاش کردند با سخنان و کارهای خود که به برخی از آنها اشاره شد، دایره شمول آیه را مشخص کرده، بفهمانند کدام یک از دو معنا، مقصود خدای متعال است.
3. اگر همسران پیامبر از ﴿أَهْلَ الْبَيْتِ﴾ باشند، باید پذیرفت که معاذالله پیامبر (ص) به جای تفسیر و تبیین قرآن با آن بازی کرده است؛ زیرا میان مصداقی با مصداق دیگر بی‌جهت فرق گذاشته است؛ در حالی که برخی از مصادیق را از بیرون منزل نزد خود فرا می‌خوانند، به برخی دیگر با آنکه صاحب‌خانه بودند، فرمان دور شدن دادند و حسرت یک "آری" را بر دلشان گذاردند.
4. قرآن کریم با سرزنش عموی پیامبر اکرم (ص)، مرگ و نابودی را با شدیدترین تعبیر نثار وی کرده: ﴿تَبَّتْ يَدَا أَبِي لَهَبٍ وَتَبَّ﴾ و فرزند نوح را عملی غیر صالح شمرده و اساساً "اهل" نوح بودن او را نفی کرده است: ﴿قَالَ يَا نُوحُ إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ أَهْلِكَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَيْرُ صَالِحٍ﴾ چنان که همسر نوح (ع) و همسر لوط (ع) را مَثَل و الگوی کافران و خائن به بیت نبوّت دانسته و آنها را اهل آتش خوانده است: ﴿ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا لِلَّذِينَ كَفَرُوا امْرَأَتَ نُوحٍ وَامْرَأَتَ لُوطٍ كَانَتَا تَحْتَ عَبْدَيْنِ مِنْ عِبَادِنَا صَالِحَيْنِ فَخَانَتَاهُمَا فَلَمْ يُغْنِيَا عَنْهُمَا مِنَ اللَّهِ شَيْئًا وَقِيلَ ادْخُلَا النَّارَ مَعَ الدَّاخِلِينَ﴾ روشن است که چنین کسانی نمی‌توانند اهل‌بیت پیامبران به شمار آیند، هرچند خویشاوند یا فرزند یا همسر آنان باشند. بر این پایه، امام صادق (ع) نیز می‌فرماید: «قَالَ الصَّادِقُ (ع): وَلَايَتِي لِعَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ أَحَبُّ إِلَيَّ مِنْ وِلَادَتِي مِنْهُ لِأَنَّ وَلَايَتِي لَهُ فَرْضٌ وَ وِلَادَتِي مِنْهُ فَضْلٌ».
5. زنان پیامبر گرامی اسلام متعدد بودند و در خانه‌های مختلف زندگی می‌کردند؛ از این‌رو، در آیه سی و ‌دوّم آمده است: ﴿وَقَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ﴾ اگر آنان مصداق آیه تطهیر باشند باید جمله (اهل البیوت) می‌آمد، نه ﴿أَهْلَ الْبَيْتِ﴾.
6. پرسش امّ‌سلمه از پیامبر (ص) که آیا او هم از اهل‌بیت است یا اینکه از پیامبر خواست تا او را هم از اهل بیت قرار دهد، مؤیّد عدم صدق این عبارت بر زنان پیامبر است و گرنه شک و پرسش و یا درخواست ام‌سلمه از پیامبر (ص) بیهوده بود.
7. بر پایه گفتارهای اهل‌ سنت، همسر یک مرد از اهل‌بیت آن به شمار نمی‌آید. آلوسی می‌نویسد: "و روایاتی که دلالت دارد بر داخل بودن علی، فاطمه و فرزندان این دو در زیر عبا و همچنین روایتی که پیامبر (ص) فرمود: "اینها اهل بیت من هستند" و در حق آنها دعا کرده است و روایاتی که ام‌ سلمه را جزء اهل‌ بیت ندانسته است، بیش از حد شمارش است و کلمه بیت به هر معنایی باشد، این آیه مخصوص اهل‌بیت است و مراد از این آیه، کسانی هستند که در زیر عباء بودند و زنان پیامبر (ص) شامل آیه تطهیر نمی‌شوند" و در جایی دیگر می‌نویسد: "زنان پیامبر به هیچ وجه داخل اهل‌بیت که یکی از ثقلین هستند، نمی‌شوند".

نتایج آیه تطهیر

نتایج آیه تطهیر عبارت است از:

1. اثبات عصمت پنج تن و دیگر امامان از اهل بیت پیامبر (ع)؛
2. اثبات امامت امام علی (ع) و شایستگی انحصاری‌اش برای جانشینی پیامبر (ص) به دلیل برخورداری از عصمت؛
3. استمرار مقام امامت در اهل البیت (ع)؛
4. حجیت احادیث اهل بیت (ع)؛
5. حجیت فعل و تقریر امامان اهل بیت و لزوم حضور معصوم (ع) در همه دوره‌ها.

شبهه وهابیان در آیه تطهیر

وهابیان ادعا می‌کنند: شیعه، آیه تطهیر: ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾ را منحصراً شامل امامان خود از اهل بیت(ع) می‌داند، در حالی که این آیه در خلال آیات مربوط به همسر(ص) پیامبر واقع شده است. سیاق آیات و ظاهر آن بیانگر آن است که آیه تطهیر در حق زنان پیامبر(ص) نازل شده است، البته پیامبر(ص) حکم آن را توسعه داده تا شامل، فاطمه(س)، علی(ع) و حسنین(ع) هم بشود.

پاسخ

گفتنی‌ها درباره آیه تطهیر بسیار است. علمای بزرگ در پاسخ به شبهه فوق تحقیقات گسترده‌ای انجام داده‌اند که در این جا به ذکر چند نکته اکتفا می‌شود:

نکته نخست: چرا افرادی چون شنقیطی - از مفسران سلفی - این همه اصرار دارند که آیه تطهیر را شامل حال زنان پیامبر(ص) بدانند؟ شنقیطی با این که تصریح می‌کند روایات صحیحه دلالت دارد که این آیه درباره پنج تن آل کساء است، می‌گوید این آیه به حکم سیاق، زنان پیامبر(ص) را هم شامل می‌شود.

مگر در آیه تطهیر چه خبر است که حتماً باید بر خلاف روایات صحیحه، زنان پیامبر(ص) در آن سهیم باشند؟ پاسخش یک کلمه بیشتر نیست و آن اینکه همه بر این باورند که آیه تطهیر شامل هر شخصی شود معنایش آن است که آن شخص از مقام عصمت برخوردار است. رمز و راز این همه پافشاری و تحکم، همین است. آنان حتی اگر به روی خود هم نیاورند و صراحتاً به زبان، اعتراف نکنند، عملاً می‌گویند: از آیه تطهیر بوی عصمت استشمام می‌شود. همین است که اصرار دارند زنان پیامبر(ص) را نیز برخوردار از این آیه کنند. روشن است تمام واژه‌های به کار رفته در آیه تطهیر گواهی می‌دهد که این یک فضیلت استثنایی است:

1. واژه ﴿إِنَّمَا﴾ که بر انحصار چنین فضیلت برای گروهی خاص دلالت دارد.
2. واژه ﴿يُرِيدُ﴾ که بر اراده تکوینی دلالت دارد؛ اراده‌ای که هرگز تخلف پذیر نیست؛ زیرا اگر اراده تشریعی بود دیگر کلمه ﴿إِنَّمَا﴾ بی‌معنی بود.
3. واژه ﴿لِيُذْهِبَ﴾ که خبر از ریشه کن کردن آلودگی‌ها دارد.
4. واژه ﴿الرِّجْسَ﴾ که با توجه به الف و لام، شامل هر نوع آلودگی ظاهری و باطنی می‌شود.
5. واژه ﴿أَهْلَ الْبَيْتِ﴾ که با توجه به اینکه منصوب به اختصاص است دلالت می‌کند این فضیلت تنها مخصوص این گروه است.
6. و در نهایت به کار بردن مفعول مطلق در آیه، با تعبیر به ﴿وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾ که نشان می‌دهد درک این طهارت از قدرت فهم بشر خارج است.

همه قرائن نشان می‌دهد که آیه درصدد بیان فضیلتی عظیم و بزرگ است که خداوند آن را با لحن امتنان آمیز به پیامبر(ص) و گروهی از اهل بیتش اختصاص داده است. روشن است اگر در میان امت پیامبر(ص) کسانی باشند که از چنین موهبتی سترگ برخوردار باشند، دیگر جایی برای عرض اندام دیگران باقی نخواهد ماند!! این است که اصرار دارند تا حداقل به کمک سیاق و عداد آیات، زنان پیامبر(ص) را نیز در این آیه سهیم کنند!!

نکته دوم: قواعدی چون «سیاق» و «ظواهر» زمانی حجت‌اند که نصی در مقابل آن نباشد؛ ولی اگر نصی در مقابل باشد بدیهی است که تمسک به امثال این قواعد، ارزش علمی و عملی ندارد.

از نصوص آیات استفاده می‌شود که آیه تطهیر شامل زنان پیامبر(ص) نمی‌شود؛ زیرا - چنان که گذشت - حداقل چیزی که از آیه تطهیر استفاده می‌شود این است که صاحبان آن، به اراده تکوینی الهی، دارای مقام عصمت بوده، از هر رجس و پلیدی دور هستند، در حالی که از آیات دیگر قرآن، مثل آنچه در سوره تحریم آمده، استفاده می‌شود برخی از زنان پیامبر(ص) دچار نافرمانی و انحراف شدند. قرآن در این زمینه در خطاب به برخی از همسران پیامبر(ص) می‌فرماید: ﴿إِنْ تَتُوبَا إِلَى اللَّهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُكُمَا وَإِنْ تَظَاهَرَا عَلَيْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلَاهُ وَجِبْرِيلُ وَصَالِحُ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمَلَائِكَةُ بَعْدَ ذَلِكَ ظَهِيرٌ﴾.

تمام مفسران - اعم از شیعه و سنی - بر این نکته متفق‌اند که این آیه درباره حفصه و عایشه نازل شده است.

به علاوه در آیه بعد نیز مجدداً خداوند تصریح می‌کند که میان زنان امت، زنانی هستند که از این زنان پیامبر(ص) از حیث ایمان و تقوا... برترند. قرآن می‌فرماید: ﴿عَسَى رَبُّهُ إِنْ طَلَّقَكُنَّ أَنْ يُبْدِلَهُ أَزْوَاجًا خَيْرًا مِنْكُنَّ مُسْلِمَاتٍ مُؤْمِنَاتٍ قَانِتَاتٍ﴾.

از این آیه استفاده می‌شود که زنان پیامبر جزو بهترین‌ها نیستند، در حالی که اگر آیه تطهیر شامل آنان می‌شد باید آنها جزو بهترین‌ها باشند. حال سؤال این است چگونه ممکن است آیه تطهیر شامل کسانی شود که به گواهی خداوند، قلبشان منحرف شده و جزو بهترین زنان هم نیستند؟! با این حساب، اگر از روایات و تاریخ هم بگذریم، همین آیات به روشنی شهادت می‌دهند که آیه تطهیر شامل زنان پیامبر(ص) نمی‌شود.

نکته سوم: اگر بگوییم سیاق و عداد آیات نشان می‌دهد آیه تطهیر شامل زنان پیامبر می‌شود، در آن صورت تناقض بین صدر و ذیل آیات را چه کنیم؟! توضیح آن‌که، چنان که در نکته نخست گذشت، بی‌تردید آیه تطهیر، بر عصمت دلالت می‌کند. حال اگر این آیه شامل حال زنان پیامبر(ص) شود معنایش این است که آنها با اراده تکوینی الهی، برخوردار از مقام عصمت‌اند؛ در صورتی که اگر واقعاً آیه تطهیر درصدد اثبات چنین مقامی برای زنان پیامبر(ص) باشد، پس چرا در چند آیه پیش‌تر در خطابی صریح به آنان فرمود: ﴿يَا نِسَاءَ النَّبِيِّ مَنْ يَأْتِ مِنْكُنَّ بِفَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ يُضَاعَفْ لَهَا الْعَذَابُ ضِعْفَيْنِ وَكَانَ ذَلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرًا﴾.

آیا خداوند از یک طرف زنان پیامبر(ص) را به عذابی دو برابر در صورت عصیان تهدید می‌کند و از طرف دیگر به فاصله تنها سه آیه، خبر می‌دهد که آنان با اراده تکوینی برخوردار از مقام عصمت‌اند؟! آیا همین تناقض، نشان نمی‌دهد که آیه تطهیر شامل حال زنان پیامبر نمی‌شود؟! به عبارت گویاتر، آیه تطهیر از کسانی سخن می‌گوید که برخوردار از مقام عصمت‌اند؛ ولی آیات قبل، از کسانی سخن می‌گوید که می‌توانند حتی فواحشی آشکار مرتکب شوند! با این بیان، چگونه می‌توان مخاطبان این دو آیه را، یک گروه دانست؟!

نکته چهارم: قرینه دیگری که به خوبی نشان می‌دهد آیه تطهیر شامل حال زنان پیامبر(ص) نمی‌شود «تغییر ادبیات گفتاری» در این آیات است. توضیح این که درست است آیه تطهیر در خلال آیات مربوط به همسران پیامبر(ص) آمده، ولی در تمام آیات قبل و بعد آن، از افعال و ضمائر جمع مؤنث استفاده شده، ولی در آیه تطهیر دو بار از ضمیر جمع مذکر که استفاده شده است. گذشته از این، لحن کلام نیز در آیه تطهیر نسبت به آیات قبل و بعدش تغییر کرده است؛ زیرا لحن کلام در آیاتی که متوجه زنان پیامبر(ص) است تهدید آمیز است؛ ولی لحن کلام در آیه تطهیر آمیخته به لطف و امتنان است و این تغایر در ادبیات گفتار و لحن کلام نشان می‌دهد مخاطبان این آیات، دو گروه متغایر و جداگانه‌اند.

نکته پنجم: بسیاری از دانشمدان اهل سنت در شأن نزول آیه تطهیر گفته‌اند که این آیه در خصوص پیامبر اکرم(ص)، فاطمه زهرا(س)، علی(ع) و حسنین(ع) نازل شده است. اینان از صحابه و تابعان روایات بسیاری را نقل می‌کنند که بیانگر آن است آیه تطهیر در شأن همین پنج تن نازل شده است. این روایات در منابع و مصادر اهل سنت بسیار زیاد است. تنها جلال الدین سیوطی هجده روایت در این باره در الدر المنثور نقل کرده که پنج حدیث آن از ام سلمه و سه حدیث از ابوسعید خدری است. مسلم نیز در کتاب فضائل اهل البیت، برخی از این احادیث را نقل کرده است. ابن جریر طبری نیز در تفسیرش بیش از پانزده روایت آورده که بیانگر آن است که این آیه در خصوص پنج تن آل کسا نازل شده است.

جالب‌تر آن‌که در منابع اهل سنت در چند روایت آمده است که نشان می‌دهد برخی از همسران پیامبر(ص) (چون عایشه و ام سلمه) از پیامبر تقاضا کردند تا داخل کساء قرار گیرند و این آیه شامل حال آنها شود؛ ولی پیامبر(ص) به صراحت تقاضای آنها را رد کرده است.

از این روایات به خوبی استفاده می‌شود که حتی همسران پیامبر(ص) نسبت به خودشان چنین گمانی نداشتند که این آیه شامل آنها شود!! برابر روایت وقتی ام سلمه تقاضای شرکت در تحت کسا برای شمول آیه تطهیر داشت، پیامبر(ص) در پاسخش فرمود: «إِنَّكِ إِلَى خَيْرٍ»؛ «تو جایگاه خود را داری»؛ یعنی این مقام شامل حال تو نیست. همچنین آن‌گاه که عایشه چنین تقاضایی کرد پیامبر(ص) فرمود: «تَنَحَّيْ فَإِنَّكِ إِلَى خَيْرٍ»؛ «دور شو! تو جای خود را داری».

جالب‌تر آن‌که پیامبر(ص) برای این که عملاً نشان دهد، واژه «اهل البیت» یک اصطلاح خاص نبوی است و شامل زنان و همسران نمی‌شود، اهل بیت طاهرین را زیر یک کسا جمع کرد و این آیه را در حق آنان قرائت نمود. پیامبر(ص) به این وسیله، مصداق «اهل بیت» را تبیین عملی کرد تا کسی دچار اشتباه در تطبیق نشود. جالب‌تر آن‌که برابر برخی از روایات اهل سنت، از شش ماه تا نه ماه و حتی در برخی از نقل‌ها تا هجده ماه، پیامبر اکرم(ص) پس از نزول آیه تطهیر در وقت نماز صبح صفوف جماعت را می‌شکافت و به در خانه امیرمؤمنان علی(ع) و فاطمه زهرا(س) می‌رفت و صدا می‌زد: «الصَّلَاةَ يَا أَهْلَ الْبَيْتِ‌» و در برخی از روایات آمده است که آن حضرت می‌فرمود: «السَّلَامُ عَلَيْكُمْ يَا أَهْلَ الْبَيْتِ‌». اینها نشان می‌دهد پیامبر(ص) می‌خواست با این کارش واژه «اهل البیت» را که در آیه تطهیر آمده است، تفسیر کند. آن هم تفسیری عملی و عینی، تا هیچ‌کس در تطبیق آن دچار اشتباه نشود.

اینکه شیعه آیه تطهیر را مخصوص اهل بیت عصمت و طهارت(ع) می‌داند برای آن است که هم قرائن داخلیه آیات بر آن دلالت دارد و هم قرائن خارجیه؛ همان‌گونه که روایات، تاریخ و نوع عملکرد همسران پیامبر(ص)، بیانگر همین نکته است؛ بنابراین نمی‌توان با وجود دلایل لفظی از آیات و روایات صحیحه، به سراغ دلایل لُبّی، چون سیاق رفت.

شبهات فیصل نور درباره آیه تطهیر

فیصل نور در باب سوم کتاب الامامة و النص به بررسی آیات و روایاتی پرداخته است که شیعیان برای اثبات امامت علی(ع) به آنها استناد می‌کنند. از مهم‌ترین این آیات، آیه تطهیر است. فیصل نور ذیل آیه شریفه می‌گوید: «شیعه معتقد است که این آیه درباره اهل عبا نازل شده و بیانگر معصوم بودن آنهاست». او سپس با دلایلی، دلالت آیه بر عصمت اهل بیت(ع) را رد می‌کند و در ضمن یکی از دلایل، مصداق «اهل البیت» را اعم از پنج تن و همسران پیامبر(ص) می‌داند. در این فصل، ابتدا دلایل فیصل نور تحلیل و نقد می‌شود و در پایان، معنای رجس از نظر او مورد بررسی قرار می‌گیرد.

دلایل عدم دلالت آیه تطهیر بر عصمت امامان(ع)

تشریعی بودن اراده در آیه تطهیر

فیصل نور قائل است که آیه تطهیر مانند آیات ذیل است:

1. ﴿مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾.
2. ﴿يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ﴾.
3. ﴿يُرِيدُ اللَّهُ لِيُبَيِّنَ لَكُمْ وَيَهْدِيَكُمْ سُنَنَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَيَتُوبَ عَلَيْكُمْ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾.
4. ﴿يُرِيدُ اللَّهُ أَنْ يُخَفِّفَ عَنْكُمْ﴾.

فیصل نور می‌گوید: اراده و خواست خداوند در این آیات، اراده و خواستی تشریعی است که متضمن رضایت و محبت اوست. خداوند اراده‌های مذکور در آیات را برای مؤمنان تشریع و به آنها دستور فرموده است تا آنها را انجام دهند و آن، به این معنا نیست که خداوند این‌گونه خواست‌ها و اراده‌ها را خلق کرده و مقدر فرموده است و حتماً و بدون تردید صورت می‌پذیرند.

فیصل نور برای تشریعی بودن اراده در آیه تطهیر، چنین استدلال می‌کند: پیامبر بعد از نزول، این آیه فرمود: «خداوندا! اینها اهل بیت من هستند؛ پلیدی را از آنها دور کن و آنها را کاملاً پاک گردان». پیامبر در این دعا از خداوند طلب کرد که پلیدی را از اهل بیت دور کند و آنها را پاک نماید. اگر در این آیه، خداوند به ما خبر می‌داد که پلیدی را از آنها دور کرده و آنها را پاک گردانیده است، دیگر احتیاجی به دعای پیامبر نبود که درخواست کند تا خداوند پلیدی را از آنها دور کند و آنها را پاک گرداند.

او در تأیید و تأکید ادعایش، روایت دیگری را بیان می‌کند و آن اینکه پیامبر(ص) پس از نزول این آیه فرمود: «خداوندا! من و اهل بیتم را به سوی خودت نه به سوی آتش جهنم بازگردان». وی بر آن است که اگر در اینجا مفهوم پلیدی محقق می‌بود و آن‌گونه که شیعه از آیه فهمیده‌اند، تحقق می‌یافت، در اینجا دعای پیامبر(ص) بیجا بود. او از این سخنان نتیجه می‌گیرد که اراده در آیه، تشریعی است و در این آیه، هیچ‌گونه دلالتی بر عصمت و امامت وجود ندارد.

فیصل نور بعد از ثابت کردن اراده تشریعی (البته به گمان خود)، می‌گوید: اگر این آیه مفید عصمت بود، می‌بایست تمام صحابه، به خصوص آنهایی که در غزوه بدر حضور داشتند، همگی معصوم می‌بودند؛ زیرا خداوند در مورد آنها می‌فرماید: ﴿وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ﴾. او در ادامه می‌گوید: «بلکه این آیه بیشتر مفید عصمت صحابه است؛ زیرا آیه این‌گونه ختم می‌شود: ﴿وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ﴾؛ «زیرا یقیناً بدون حفظ از معاصی و گناه و حفظ از شر شیطان، اتمام نعمت بر آنها تصور نمی‌شود».

بررسی: این بخش از سخنان فیصل نور، خود شامل سه شبهه است که البته این شبهات جدید نیستند؛ بلکه قبلاً افرادی مانند ابن تیمیه و محمود شکری آلوسی آنها را مطرح کرده‌اند. در اینجا هر یک از شبهات به صورت جداگانه بررسی می‌شود:

شبهه اول: فیصل نور، آیه تطهیر را مانند آیات دیگری دانسته که در آن آیات، اراده خداوند، اراده‌ای تشریعی و متضمن محبت و رضایت خداوند درباره چیز اراده شده است.

جواب: گفته شد که اراده تکوینی خداوند به معنای اراده آفرینش چیزی یا کسی است؛ اما اراده تشریعی، به معنای فرمان و دستورهای الهی و به تعبیر دیگر، همان واجبات و محرمات است. بر این اساس، آیه ششم سوره مائده در مورد سبب تشریع احکام وضو، غسل و تیمم است. در آیه ۱۸۵ سوره بقره، هدف از تشریع قانون روزه و استثنای این حکم درباره مسافران و بیماران مشخص شده است. در آیه بیست و ششم سوره نساء نیز خداوند بعد از تشریع احکام مربوط به ازدواج می‌فرماید که این احکام، به خاطر مصالح و منافع بندگان است. همچنین آیه بیست و هشتم سوره نساء در مورد سبب تشریع متعه و ترخیص نکاح کنیزان است.

بر اساس این مطالب، روشن شد که اراده در آیات چهارگانه، اراده تشریعی است؛ زیرا در همه موارد، متعلق اراده، تکالیفی است که خدا از بندگانش خواسته است و این احکام، در مورد همه مکلفان عمومیت دارد؛ اما اراده الهی در آیه تطهیر، از نوع اراده تکوینی است؛ زیرا آیه با «إنما» آمده و «إنما»، مفید حصر است؛ از این رو، اراده الهی به تطهیر اهل بیت(ع) اختصاص یافته است؛ در حالی که اگر اراده خدا به تطهیر و اذهاب رجس، از نوع اراده تشریعی بود، تخصیص آن به اهل بیت(ع) وجهی نداشت. ضمن اینکه مقتضای آیه شریفه و همچنین روایات شیعه و سنی در باب شأن نزول آیه، همگی متضمن مدح و تعظیم و اختصاص تطهیر به اهل بیت(ع) است. این در حالی است که در اراده تشریعی، هیچ‌گونه فضیلتی میان مکلفان وجود ندارد. علامه طباطبایی نیز در رد تشریعی بودن اراده در آیه تطهیر می‌فرماید: «اراده تشریعی، منشأ تکالیف دینی برای همه مکلفین است و این، اصلاً با تعابیر آیه سازگار نیست».

با توجه به این نکات، بطلان ادعای فیصل نور واضح می‌شود؛ زیرا تعلق اراده الهی به اذهاب رجس و تطهیر اهل بیت(ع) در آیه شریفه، از باب تعلق اراده خداوند به انجام تکالیف شرعی توسط همه مکلفان نیست.

شبهه دوم: فیصل نور برای تأیید دیدگاهش مبنی بر تشریعی بودن اراده در آیه تطهیر، به دعای پیامبر(ص) برای اهل بیت(ع) تمسک کرده، می‌گوید: اینکه پیامبر(ص) بعد از نزول آیه فرمود: «خدایا! اینها اهل بیت من هستند؛ پلیدی را از آنها دور کن و آنها را کاملاً پاک گردان» و نیز فرمود: «خدایا! من و اهل بیتم را به سوی خودت نه به سوی آتش جهنم بازگردان»، چنین دعاهایی با استفاده عصمت از آیه منافات دارد؛ زیرا چنین دعاهایی برای معصوم، تحصیل حاصل است.

جواب:

1. اگرچه اراده حتمی خدای متعال به دوری اهل بیت(ع) از گناه تعلق گرفته است؛ اما این مسئله باعث جبر و سلب اختیار از آن بزرگواران نمی‌شود؛ بلکه اهل بیت(ع) نیز در هر لحظه، ممکن است با سلب عنایت خداوند، مانند سایر مردم به گناه، خطا، عصیان و نسیان مبتلا شوند؛ از این رو، دعای پیامبر(ص) می‌تواند برای بقا و استمرار طهارت و عصمت اهل بیت(ع) در پرتو عنایت ویژه و اراده حتمی خداوند باشد؛ چنان که همه مؤمنان، حتی پیامبر عظیم الشأن(ص)، دست‌کم روزی ده بار آیه ﴿اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ﴾ را در نماز قرائت می‌فرمایند و با تکرار آن در پیشگاه خدای متعال، بقا و استمرار خود بر صراط مستقیم را از آفریدگار مهربان درخواست می‌کنند و این درخواست، با اینکه بر راه مستقیم باشند و بر راه مستقیم بودن پیامبر حتمی باشد، منافات ندارد.
2. هدایت، اذهاب رجس، تطهیر، غفران و امثال آن، مراتب و درجاتی دارد که از ابتدایی‌ترین مرحله شروع می‌شود و تا بی‌نهایت ادامه دارد. اگر مراتب نازله و اولیه این امور (هدایت، اذهاب رجس و...) با عصمت ناسازگار باشد، مراتب عالیه آن سازگار است؛ چنانکه در مقابل اینها کفر، شرک، جحد و انکار، طغیان، معصیت و امثال آن نیز دارای مراتب و درکات است؛ از این رو، پیغمبر اکرم(ص) و سایر معصومین(ع) و هدایت شدگان نیز با وجود دستیابی به مراحل عالیه هدایت، مرتبه عالی‌تر را طلب می‌کردند. در بقیه امور یعنی تطهیر، اذهاب رجس و... نیز این‌گونه است.
3. طبق ظاهر برخی روایات در منابع اهل سنت، این بخش از آیه بعد از دعای پیامبر(ص) نازل شده است: «... ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ هَؤُلَاءِ أَهْلُ بَيْتِي فَأَذْهِبْ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهِّرْهُمْ تَطْهِيراً». فنزلت هذه الآية حين اجتمعوا على البساط.... به این ترتیب، ابتدا پیامبر(ص) در دعایش از خداوند خواست که هر نوع پلیدی را از اهل بیت(ع) دور کند و آنها را کاملاً تطهیر سازد و خداوند با نزول این آیه، از استجابت دعای پیامبر(ص) خبر داد؛ از این رو، تحصیل حاصل پیش نمی‌آید.

بنابراین، دعای پیامبر اکرم(ص) برای اهل بیت(ع)، چه قبل از نزول آیه تطهیر و چه بعد از نزول آن، با عصمت آنها منافاتی نخواهد داشت.

شبهه سوم: فیصل نور با استناد به آیه ششم سوره مائده می‌گوید: اگر آیه تطهیر بر عصمت دلالت داشته باشد، باید تمام صحابه، به خصوص آنهایی که در غزوه بدر حضور داشتند، همگی معصوم می‌بودند؛ زیرا شبیه همان تعبیری که درباره اهل بیت آمده، در حق اهل بدر نیز رسیده است: ﴿وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ﴾.

جواب: قیاس در این مورد، مع الفارق است؛ زیرا گفته شد که تصریح آیه تطهیر به انحصار با ذکر واژه «إنما»، تعیین متعلق اراده به صورت اختصاص (اهل البیت)، تأکیدات موجود در آیه و همچنین روایات رسیده در باب شأن نزول آیه، همگی بیانگر آن است که فضیلتی اختصاصی در کار است و این مطلب با اراده تشریعی در آیه ششم سوره مائده که شامل همه مسلمانان تا روز قیامت می‌شود، منافات دارد.

شاهد بر تشریعی بودن آیه ششم سوره مائده این است که عبارت ﴿وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ﴾ در پایان آیه وضو، غسل و تیمم آمده است. آیه چنین است: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾. در این آیه کریمه، بعد از اینکه خداوند حکم وضو، غسل و تیمم را تشریح می‌کند، می‌فرماید هدف از تشریع این احکام، طهارت معنوی و اتمام نعمت بر شماست. علامه طباطبایی درباره تفاوت جمله ﴿لِيُطَهِّرَكُمْ﴾ و ﴿وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ﴾ می‌گوید:

جمله اول، غایت تشریح طهارت‌های سه‌گانه به تنهایی را بیان می‌کند؛ چون پاک شدن، نتیجه این سه دستور است؛ ولی جمله دوم نتیجه تشریع همه احکام را بیان می‌کند که سه دستور مزبور، تنها سهم خود را از آن دارند؛ یعنی از میان همه احکام، سه حکم و از میان همه نعمت‌های دینی، سه نعمت‌اند. پس در حقیقت، دو نتیجه نامبرده یکی خصوصی است و دیگری عمومی.

بنابراین، معنای آیه چنین می‌شود: خدای تعالی نمی‌خواهد بدون جهت بار شما را سنگین کند؛ بلکه می‌خواهد با جعل طهارت‌های سه‌گانه، دو کار کرده باشد: اول اینکه برای شما پاکیزگی را که خاصیت خصوص این سه دستور است، حاصل کرده باشد. دوم اینکه نعمت عمومی‌اش را که همان نعمت دین است، با تشریح این سه حکم تتمیم کرده باشد. شاید شما خدای را بر نعمتش شکر کنید و خدای تعالی شما را خالص برای خود بسازد.

چنان که ملاحظه شد، منظور از طهارت، طهارت از حدث است که از ناحیه وضو یا غسل یا تیمم به وجود می‌آید و با طهارت تکوینی مطلق در آیه تطهیر ارتباطی ندارد. همچنین روشن شد که منظور از اتمام نعمت، تتمیم نعمت دین با تشریع احکام سه‌گانه است بر این اساس، اینکه فیصل نور می‌گوید: «این آیه، بیشتر مفید عصمت صحابه است؛ زیرا آیه این‌گونه ختم می‌شود: ﴿وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ﴾؛ و یقیناً اتمام نعمت بر آنها، بدون حفظ از معاصی و گناه و حفظ از شر شیطان تصور نمی‌شود»، ادعایی کاملاً بی‌ربط و باطل است. علاوه بر این، خداوند درباره مسلمانان حاضر در غزوه بدر می‌گوید: ﴿لِيُطَهِّرَكُمْ بِهِ وَيُذْهِبَ عَنْكُمْ رِجْزَ الشَّيْطَانِ﴾.

در این آیه شریفه نیز منظور از پلیدی شیطان، جنابتی است که در جنگ بدر بر مسلمانان عارض شد و آنها در اثر غسل با آب باران از حدث جنابت پاک شدند؛ بنابراین، طهارت در این آیه نیز ارتباطی با طهارت مطلق در آیه تطهیر ندارد.

همسران پیامبر(ص) و اهل کسا، مصادیق اهل بیت(ع)

دومین دلیلی که فیصل نور برای اثبات ادعایش مبنی بر عدم دلالت آیه تطهیر بر عصمت می‌آورد، این است که مراد از اهل بیت در آیه، همسران پیامبر(ص) و علی و فاطمه و حسن و حسین(ع) هستند. او برای اثبات دیدگاهش به قرائنی تمسک کرده است که عبارت‌اند:

یکم) قرینه اول: سیاق در آیات: از نظر فیصل نور از قرائنی که نشان می‌دهد اهل بیت، علاوه بر اهل عبا، همسران پیامبر(ص) را نیز شامل می‌شود، سیاق آیات است. توضیح مطلب اینکه خطاب در همه آیات قبل و بعد از آیه تطهیر به همسران پاک رسول الله(ص) است و تمام امرونهی و وعد و وعیدهای ذکر شده در این آیات متوجه آنهاست.

فیصل نور در ادامه، اختلاف ضمایر آیه تطهیر با ضمایر آیات قبل و بعد را بر اساس مسئله تغلیب بر طرف می‌کند. او بعد از ذکر آیات ۲۸ - ۳۴ سوره احزاب می‌گوید: خطاب در همه این آیات، به زنان پیامبر(ص) است؛ اما پس از آنکه روشن شد در این خطاب، منفعتی وجود دارد که شامل ازواج پیامبر(ص) و غیر آنها از اهل بیت می‌شود، کلمه «تطهیر» به لفظ مذکر ذکر شد؛ زیرا هرگاه مذکر و مؤنث جمع شوند، مذکر غالب می‌شود؛ چراکه اگر به مذکر ذکر شود، شامل همه اهل بیت می‌شود و علی، فاطمه، حسن و حسین(ع) به اهل بیت شایسته‌تر هستند؛ از این رو، پیامبر(ص) آنها را به دعای خود اختصاص داد.

و آنچه در بعضی از روایات آمده است که پیامبر(ص) پس از نزول این آیه فرمود: خدایا! اینها (علی، فاطمه، حسن و حسین) شایسته‌تر و سزاوارتر هستند که پلیدی را از آنها دور کنی، ادعای ما را تأیید می‌کند که اهل عبا، شایسته‌تر هستند به اینکه پلیدی از آنها دور گردد. بنابراین، فیصل نور به قرینه سیاق آیات، نتیجه می‌گیرد که آیه تطهیر، همسران پیامبر(ص) را نیز شامل می‌شود.

بررسی:

1. وحدت سیاق در جایی صحیح است که بدانیم متکلم در صدد بیان یک مطلب است یا دست‌کم به خلاف آن علم نداشته باشیم و ندانیم که متکلم درصدد بیان بیش از یک مطلب است یا نه؛ اما در جایی که قرینه داریم متکلم درصدد بیان چند مطلب است، ادعای وحدت سیاق، بدون شاهد خواهد بود. آیه تطهیر از نوع اخیر است؛ زیرا قرائنی در آیه شریفه وجود دارد که می‌توان احراز کرد متکلم به دنبال یک موضوع نبوده است:
   1. قرینه اول: لحن آیات مربوط به زنان پیامبر(ص) با انذار و عتاب و تهدید همراه است؛ مانند: ﴿فَتَعَالَيْنَ أُمَتِّعْكُنَّ وَأُسَرِّحْكُنَّ﴾؛ ﴿يُضَاعَفْ لَهَا الْعَذَابُ ضِعْفَيْنِ﴾ و ﴿وَقَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ﴾ و حال آنکه آیه تطهیر با مدح و تعریف اهل بیت(ع) همراه است. این مطلب نشان می‌دهد که اساساً موضوع آیه تطهیر با آیات قبل و بعد، متفاوت است.
   2. قرینه دوم: از روایاتی که قبلاً در باب شأن نزول آیه تطهیر ذکر شد، روشن می‌شود که آیه نزول مستقلی دارد؛ چنان که آیات مربوط به همسران پیامبر(ص) نیز شأن نزول مستقل دیگری دارد؛ زیرا این دسته از آیات، به این مناسبت نازل شد که همسران پیامبر(ص) یا برخی از آنها از زندگی مادی خود راضی نبودند و از حضرت درخواست کرده بودند تا آنها را از زینت زندگی مادی بهره‌مند سازد. با توجه به این نکات به دست می‌آید که سیاق آیه تطهیر با سیاق آیات قبل و بعد از آن کاملاً مجزاست.
2. بر فرض اعتبار سیاق در اینجا، سیاق در نهایت بر ظهور آیه تطهیر در همسران پیامبر(ص) دلالت دارد و این ظهور هرگز نمی‌تواند با روایات صحیح و متواتر در نزول آیه در حق پنج تن از اهل بیت(ع) که نص است، مقابله کند؛ زیرا در اصول به اثبات رسیده که نص روایی بر ظاهر قرآن مقدم است.
3. در آیات مربوط به زنان پیامبر(ص) از ضمایر مؤنث استفاده شده است؛ در حالی که در آیه تطهیر ضمایر مذکر به کار رفته است؛ مانند: ﴿عَنْكُمْ﴾ و ﴿يُطَهِّرَكُمْ﴾ و اینکه فیصل نور، مذکر آوردن ضمیر جمع را از باب تغلیب دانست، مشکلی را برطرف نمی‌کند؛ زیرا: اولاً؛ هنگامی می‌توان تغلیب را پذیرفت که محرز شود هیچ یک از دو طرف در نظر گوینده خصوصیتی ندارد و او در شمول حکم، همگان را اراده کرده است و از سوی دیگر، قرینه‌ای هم بر خلاف آن وجود نداشته باشد؛ اما در مسئله مورد بحث، نه فقط برای ما محرز نشده که او خواهان شمول حکم است؛ بلکه قرائن و شواهدی مبنی بر تمایز بین دو طرف در دست داریم. در باب شأن نزول آیه تطهیر روشن شد که روایات صحیح و متواتری در مصادر شیعه و سنی وجود دارد که اهل بیت(ع) را در اصحاب کسا منحصر کرده و بیشتر آن روایات، ناظر به خروج همسران پیامبر(ص) از دایره شمول اهل بیت(ع) است. البته روایات مخالفی نیز در این زمینه وجود دارد که از حیث تعداد و سند، به هیچ وجه با روایات متواتر و صحیح السند قابل مقایسه نیست. ثانیاً؛ خطاب زنان پیامبر(ص) سرشار از سرزنش، عتاب و تهدید است؛ اما خطاب اهل بیت(ع) آراسته به انواع مهربانی و مبالغه در اکرام است. پس با دقت نظر، تباین کامل بین این آیه و آیات پیش و پس از آن بر کسی پوشیده نمی‌ماند.

البته روشن است که بحث ما در اینجا تغلیب درباره زنان پیامبر(ص) و انضمام و عدم انضمام آنان به اصحاب کساست؛ اما غلبه مذکر بر مؤنث درباره خود آل عبا که فاطمه(س) هم میان آنان است، آن‌گونه که روایات متواتر به آن تصریح کرده‌اند، اشکالی ندارد.

دوم) قرینه دوم: لغت عرب: از نظر فیصل نور، در لغت عرب شایع و مشهور است که همسر، جزء اهل بیت شمرده می‌شود؛ چنان که هنگام احوال‌پرسی گفته می‌شود: كيف أهلك؛ یعنی همسرت چطور است و او در جواب می‌گوید: «الحمد لله خوب هستند».

بررسی:

1. گفته شد که عده‌ای از اهل لغت مانند زبیدی، به کار بردن اهل برای همسر مرد را از باب مجاز می‌دانند، مگر اینکه قرینه‌ای وجود داشته باشد؛ چنان که در مورد شخصی که در پاسخ دوستش که از او می‌پرسد: كيف أهلك، می‌گوید: هم بخير، چنین است؛ زیرا در اینجا قرینه‌ای دال بر تعیین مراد وجود دارد.
2. ادعای فیصل نور این است که همسر مرد از اهل بیت اوست؛ اما مثالی که می‌زند، ناظر به واژه اهل است نه اهل بیت؛ در حالی که میان «اهل الرجل» و «اهل البیت» او تفاوت وجود دارد. شاهد بر این مطلب، آنکه در بعضی روایات، ام‌سلمه از پیامبر(ص) می‌پرسد: «يَا رَسُولَ اللَّهِ أَ مَا أَنَا مِنْ أَهْلِ الْبَيْتِ‌» و آن حضرت در پاسخ می‌فرمایند: «إنك أهلي خير و هؤلاء أهل بيتي». روشن است که پیامبر(ص)، ام‌سلمه را از اهل خود قرار دادند، نه از اهل بیت خویش؛ بنابراین، حتی اگر اطلاق اهل بر همسر صحیح باشد، لازم نمی‌آید اطلاق اهل بیت نیز بر همسر، صحیح باشد.
3. صحت یا عدم صحت استعمال واژه «اهل بیت» برای زنان پیامبر(ص) برای ما مهم نیست. آنچه اهمیت دارد، این است که مشخص شود منظور از این لفظ در خصوص آیه تطهیر چیست که گفتیم رسول اکرم(ص) که از هرکس به اهداف و معانی قرآن آگاه‌تر است، مصادیق «اهل البیت» را مشخص فرموده است. پیامبر(ص) توضیح داده است که منظور، خصوص اهل کسا هستند و تصریح کرده است که دیگران و خصوصاً همسرانش، از دایره شمول آن خارج‌اند. پیامبر(ص) تأیید کرده است که همسران از اهل اویند و نه از اهل بیتش.

سوم) قرینه سوم: روایات شیعه: حدیث ام‌سلمه، فیصل نور می‌گوید: در برخی روایات مربوط به آیه تطهیر در نزد شیعه آمده که ام‌سلمه، راوی حدیث، جزء آن کسانی بوده که پیامبر(ص) با عبای مبارکش به همراه آن چند نفر دیگر از او تجلیل کرده است. ام‌سلمه به پیامبر(ص) گفت: «آیا من از اهل تو نیستم»؟ پیامبر(ص) فرمود: «بله». ام‌سلمه گفت: «پس من را داخل اهل عبا کن».

در روایت دیگری آمده است که پیامبر(ص) فرمود: «خدایا! من و اهل بیتم را به سوی خودت (بهشت خودت) نه به سوی آتش جهنم برگردان». ام‌سلمه گوید: «گفتم: ای پیامبر خدا! آیا من همراه شما هستم»؟ پیامبر(ص) فرمود: «و تو نیز». بنابراین، این دو روایت نشان می‌دهند که اهل بیت، عام‌تر از آن انحصاری است که شیعه ادعا کرده‌اند.

بررسی

1. این روایات اندک با احادیث و روایات متواتر و صحیح، مخالف و معارض است؛ زیرا روایات متواتری در تبیین مصداق اهل بیت(ع)، در منابع فریقین دیده می‌شود که پیامبر(ص) بعد از معرفی اهل بیت خود، در جواب ام‌سلمه که می‌پرسد: آیا من از اهل بیت شما نیستم، با عبارات گوناگونی به او پاسخ منفی می‌دهد و اهل بیت بودن او را نفی می‌کند؛ از جمله: «إِنَّكِ إِلَى خَيْرٍ»؛ «تو بر خیر هستی»، «إِنَّكِ إِلَى خَيْرٍ، إِنَّكِ إِلَى خَيْرٍ»؛ «تو بر خیر هستی؛ تو بر خیر هستی»، «إِنَّكِ إِلَى خَيْرٍ، إِنَّكِ مِنْ أَزْوَاجِ النَّبِيِّ‌»؛ «تو بر خیر هستی، تو از همسران پیامبری» یا «أَنْتِ عَلَى مَكَانِكِ وَ أَنْتِ إِلَى خَيْرٍ»؛ «تو بر مکانت و منزلت خود هستی، تو بر خیر هستی». حتی در برخی روایات، این چنین نقل شده است که ام‌سلمه می‌گوید: «فَرَفَعْتُ الْكِسَاءَ لِأَدْخُلَ مَعَهُمْ فَجَذَبَهُ مِنْ يَدِي فَقَالَ: إِنَّكِ عَلَى خَيْرٍ»؛ «من عبا را بلند کردم تا با آنها داخل شوم؛ اما پیامبر(ص) آن را از دست من کشید و فرمود: تو بر خیر هستی». همچنین در روایت دیگری پیامبر(ص) فرمودند: «أنت من صالح نسائي فلو كان قال: نعم كان أحب إلى مما تطلع عليه الشمس»؛ «تو از نیکان زنان من هستی. اگر می‌گفت: آری، برای من دوست‌داشتنی‌تر از همه آن چیزهایی بود که خورشید بر آنها طلوع می‌کند».

بنابراین، روایات اندکی که در آنها ام‌سلمه، اهل یا اهل بیت پیامبر(ص) به شمار آمده در مقابل این روایات متواتر و صحیح، غیر قابل پذیرش است و نمی‌توان به آنها استناد کرد.

1. حدیث ام‌سلمه همانند گفتار پیامبر(ص) درباره سلمان است که فرمود: «سلمان از ما اهل بیت است»؛ یعنی سلمان از حیث ایمان به ما و متابعت از دستورهای ما گویا از ما اهل بیت است. طحاوی، از امامان فقه و حدیث اهل سنت نیز در تأیید این ادعا می‌گوید: ممکن است پاسخ مثبت پیامبر(ص)، به این معنا باشد که تو به خاطر پیروی از آیینم از اهل من به شمار می‌آیی؛ چنان‌که در داستان حضرت نوح(ع) فرزند او از اهل بودن خارج شد و به نوح(ع) گفته شد: ﴿إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ أَهْلِكَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَيْرُ صَالِحٍ﴾. پس همان طور که امکان دارد پسر نسبی پیامبر خدا به دلیل تبعیت نکردن او از دین پدر، از اهل بودن خارج شود، جایز است افراد غیرنسبی نیز به دلیل پیروی آنها از آیین پیامبر در اهل او داخل شوند.
2. بر فرض که حدیث دوم ام‌سلمه صحیح باشد، جواب پیامبر(ص) به او که فرمود: «وَ أَنْتِ‌»؛ «و تو نیز»، نشان می‌دهد که پیامبر(ص)، ام‌سلمه را فقط در دعا داخل کرده است نه در اهل بیت و مدلول آیه.
3. چنان که بیان شد، اهل و اهل بیت، علاوه بر معنای لغوی و عرفی که بر زنان و فرزندان شخص اطلاق می‌شود، دارای معنای اصطلاحی و شرعی نیز هست. بدون تردید، منظور از اهل بیت در آیه تطهیر و دعای پیامبر(ص)، معنای اصطلاحی و شرعی آن است؛ اما در روایاتی که ام‌سلمه، اهل یا اهل بیت پیامبر(ص) به شمار آمده، معنای لغوی آن مدنظر است و آن روایات، به این معناست که ام‌سلمه، همسر پیامبر(ص) و اهل بیتِ سکونت اوست؛ چنان‌که طحاوی درباره این‌گونه احادیث می‌گوید: «ممکن است مقصود پیامبر(ص) این باشد که ام‌سلمه، از اهل آن حضرت یعنی از همسران اوست و همسران او، اهل وی هستند».
4. با دقت در عبارت پایانی حدیث اول ام‌سلمه که فیصل نور آن را ذکر نکرده است، روشن می‌شود که ام‌سلمه بعد از دعای آن حضرت، زیر کسا وارد شده است؛ زیرا ام‌سلمه می‌گوید: «قُلْتُ يَا رَسُولَ اللَّهِ أَ لَسْتُ مِنْ أَهْلِكَ قَالَ بَلَى فَأَدْخَلَنِي فِي الْكِسَاءِ بَعْدَ مَا مَضَى دُعَاؤُهُ لِابْنِ عَمِّهِ وَ ابْنَيْهِ وَ ابْنَتِهِ فَاطِمَةَ(س)»؛ «گفتم: ای رسول خدا! آیا من از اهل تو نیستم؟ فرمود: آری. سپس آن حضرت بعد از تمام شدن دعای خود درباره پسرعمویش و پسران او و دخترش فاطمه(س) مرا زیر کسا داخل کرد».

بنابراین، بعد از اینکه پیامبر(ص)، اهل بیت خود را با عبارت «اللَّهُمَّ هَؤُلَاءِ أَهْلُ بَيْتِي فَأَذْهِبْ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهِّرْهُمْ تَطْهِيراً» معرفی کرد، ام‌سلمه وارد کسا شده است و چه بسا این عبارت پایانی حدیث، اشاره باشد به اینکه پیامبر(ص)، ام‌سلمه را در آنچه خداوند به اهل بیت اختصاص داده است، شریک نساخت؛ بلکه با در نظر گرفتن موقعیت و شخصیت ام‌سلمه، خواست عنایتی در حق او کرده باشد. البته روشن است که در این صورت، پاسخ مثبت پیامبر(ص) به ام‌سلمه، بر استعمال لغوی و عرفی اهل مبتنی است.

حدیث واثله بن اسقع: گفته شد که فیصل نور انحصار اهل بیت به اهل کسا را قبول ندارد؛ بلکه اهل بیت را اعم از همسران پیامبر(ص) و اهل کسا می‌داند. از دیگر دلایل او برای اثبات این ادعا روایت واثله بن اسقع است. واثله، که خود راوی حدیث کساست، پس از ذکر حدیث و قول پیامبر(ص) که فرمود: «خدایا! اینها به اهل بیت شایسته‌تر هستند»، می‌گوید: «در حالی که در گوشه‌ای از منزل قرار داشتم، گفتم: ای رسول خدا! من از اهل تو هستم؟ پیامبر(ص) فرمود: تو از اهل من هستی. این امیدوارکننده‌ترین عمل من است».

فیصل نور بعد از ذکر روایت واثله می‌گوید: تعجب اینجاست که واثله بن اسقع که در سال نهم هجری، در حالی که پیامبر(ص) خودش را برای جنگ تبوک آماده می‌کرد، مسلمان شد، جزء اهل بیت است؛ اما امهات المؤمنین (رضی الله عنهن) جزء اهل بیت نیستند. از این سخن فیصل نور استنباط می‌شود که وقتی واثله از اهل پیامبر(ص) باشد، زنان پیامبر(ص) به طریق اولی جزء اهل آن حضرت خواهند بود.

بررسی:

1. در سند این روایت، شخصی به نام شداد ابوعمار وجود دارد. شداد، غلام معاویة بن ابی‌سفیان، از دشمنان اهل بیت(ع) بوده است. در روایتی، خود شداد نقل می‌کند: «بر واثله وارد شدم؛ در حالی که نزد او گروهی بودند که از علی(ع) یاد کردند و او را دشنام دادند. من نیز با آنها علی(ع) را دشنام دادم. زمانی که آنها رفتند، واثله به من گفت: تو هم به این مرد (علی) فحش دادی؟ گفتم: دیدم که اینان علی(ع) را دشنام می‌دهند، من نیز چنین کردم.»... بنابراین، سند روایت واثله به دلیل شداد، ضعیف و از اعتبار ساقط است.
2. این روایت با روایات متواتر و صحیحی که اهل بیت را منحصر در پنج تن آل عبا می‌دانند، در تعارض است. حتی این روایت با روایت دیگری از خود واثله نیز همخوانی ندارد؛ زیرا در آن روایت که صحیح‌تر و مشهورتر است، گفته واثله و پاسخ پیامبر(ص) نیامده است. بعید نیست که خود واثله، قسمت پایانی را به حدیث اضافه کرده باشد؛ زیرا او در مدح خود و معاویه، احادیثی را جعل کرده است؛ مثلاً او در روایتی افراد امین نزد خدا را سه نفر معرفی کرده است: خودش، جبرئیل و معاویه!.
3. بر فرض صحت سند و با صرف نظر از اشکالات یاد شده، باید گفت که دخول واثله در اهل پیامبر(ص) مبنی بر نوعی مجازگویی است؛ از این رو، اولویت لازم نمی‌آید. بیهقی درباره حدیث واثله گفته است: و كأنه جعل واثلة في حكم اهل، تشبيهاً بمن يستحق هذا الإسم لا تحقيقا. گویا واثله در این حدیث، از باب تشبیه به اهل آن حضرت، در حکم اهل قرار گرفته است؛ نه اینکه واقعاً مصداق اهل بیت(ع) باشد.

طحاوی نیز در ادامه سخنی که قبلاً در تحلیل حدیث ام‌سلمه بیان شد، می‌گوید: واثله از ام‌سلمه به پیامبر(ص) دورتر است؛ زیرا واثله، مردی از بنی لیث بود و از قریش محسوب نمی‌شد؛ ولی ام‌سلمه از قریش بود. در عین حال، می‌بینیم که آن حضرت به واثله می‌گوید: تو از اهل من هستی؛ و این به آن معناست که تو به خاطر پیروی از دین و ایمانی که به من داری در زمره ما هستی.

احتجاج علی(ع) با ابوبکر: طبق روایات شیعی، هنگامی که حضرت علی(ع) برای ابوبکر استدلال می‌کرد، به او فرمود: «فَأَنْشُدُكَ بِاللَّهِ أَ لِي وَ لِأَهْلِي وَ وُلْدِي آيَةُ التَّطْهِيرِ مِنَ الرِّجْسِ أَمْ لَكَ وَ لِأَهْلِ بَيْتِكَ»؛ «ای ابوبکر! تو را به خدا قسم آیا آیه تطهیر از پلیدی، درباره من و خانواده من و فرزندانم نازل شده است یا درباره تو و خانواده‌ات»؟

فیصل نور می‌گوید: «ما به وضوح می‌دانیم که مقصود علی(ع) به کلمه «أهلی»، فاطمه زهرا(س) است؛ یعنی همسر، جزئی از اهل بیت مرد است»؛ بنابراین، روایت فوق، شاهدی است بر دخول همسران در اهل بیت مرد.

بررسی: رد این دلیل، همانند پاسخی است که در قسمت «لغت عرب» بیان شد و ما در اینجا اجمالاً به آن نکات اشاره می‌کنیم:

1. از نظر برخی لغویون مانند زبیدی، استعمال واژه «اهل» برای همسر مرد، مجاز است و با وجود قرینه، مانعی برای اراده معنای مجازی وجود ندارد.
2. ادعای فیصل نور با تنظیر او تطابق ندارد؛ زیرا او ادعا می‌کند که همسر مرد از اهل بیت اوست؛ اما مثالش ناظر به واژه اهل است؛ در حالی که بین این دو استعمال، تفاوت وجود دارد.
3. آنچه در اینجا محل نزاع است، مصداق واژه «اهل بیت» در آیه تطهیر است و پیامبر(ص) که یگانه راه شناسایی مصادیق اهل بیت است، در موارد متعدد تصریح کرده‌اند که اهل بیت، خصوص پنج تن آل عباست.

چهارم) قرینه چهارم: آیات قرآن: فیصل نور آیات بسیاری از قرآن را که در آنها واژه‌های اهل البیت، اهل و آل به کار رفته‌اند، ذکر می‌کند. برای نمونه، به ذکر چند مورد بسنده می‌شود:

1. ﴿قَالُوا أَتَعْجَبِينَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ رَحْمَتُ اللَّهِ وَبَرَكَاتُهُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ إِنَّهُ حَمِيدٌ مَجِيدٌ﴾. فیصل نور می‌گوید: «به اجماع علما، مخاطب در آیه فوق، ساره همسر ابراهیم(ع) است و این نشان می‌دهد که همسر از اهل بیت است».
2. ﴿فَلَمَّا قَضَى مُوسَى الْأَجَلَ وَسَارَ بِأَهْلِهِ آنَسَ مِنْ جَانِبِ الطُّورِ نَارًا قَالَ لِأَهْلِهِ امْكُثُوا﴾. فیصل نور می‌گوید: «مخاطب در اینجا نیز همسر موسی(ع) است».
3. ﴿إِلَّا آلَ لُوطٍ إِنَّا لَمُنَجُّوهُمْ أَجْمَعِينَ * إِلَّا امْرَأَتَهُ قَدَّرْنَا إِنَّهَا لَمِنَ الْغَابِرِينَ﴾. فیصل نور بعد از ذکر آیات می‌گوید: «این آیات، با صراحت به ما می‌فهمانند که همسران، داخل اهل بیت هستند؛ مثلاً همسران پیامبر(ص) در آل بیت ایشان داخل می‌شوند و.»...

بررسی:

1. نزاع ما با فیصل نور بر سر واژه «اهل البیت» است؛ اما در همه آیاتی که او به عنوان نظایر آورده، به جز یک مورد که در آن، واژه «اهل البیت» به کار رفته، در بقیه آیات از اهل و آل استفاده شده است و چنان که گفته شد، کاربرد «اهل البیت» با «اهل»، متفاوت است.
2. در مورد واژه اهل البیت نیز اشاره شد که همسران پیامبر(ص) به معنای لغوی و عرفی، جزء اهل البیت به شمار می‌آیند؛ اما آنچه در اینجا محل نزاع است، این است که آیا در آیه تطهیر، اهل البیت به معنای عرفی و لغوی است که همسران پیامبر(ص) را نیز در بر بگیرد یا به معنای اصطلاحی شرعی است و منظور از آن، خصوص افرادی است که در روایات نقل شده از پیامبر(ص) معرفی شده‌اند؟ ما ثابت کردیم که اهل البیت در آیه شریفه، به معنای اصطلاحی شرعی است که فقط اهل کسا را شامل می‌شود.

عدم دلالت آیه تطهیر بر عصمت سایر ائمه(ع)

از نظر فیصل نور، از دیگر دلایل عدم دلالت آیه بر عصمت، این است که آیه تطهیر در صورت اختصاص به پنج تن آل عبا، سایر امامان دوازده‌گانه از اهل بیت پیامبر(ص) را شامل نمی‌شود. او در این باره می‌گوید «نُه نفر از ائمه از این عصمت خارج می‌شوند؛ زیرا آیه شامل آنها نمی‌شود و درمیان همه ائمه، فقط به علی، حسن و حسین اختصاص دارد».

بررسی:

1. اگر از آیه شریفه، عصمت نُه نفر از ائمه(ع) قابل اثبات نباشد، لازمه‌اش این نیست که این آیه بر عصمت پنج تن که شامل سه امام می‌شود، دلالت ندارد. ما عصمت امیرالمؤمنین، امام حسن و امام حسین(ع) را از آیه تطهیر اثبات می‌کنیم و پس از آن، عصمت سایر ائمه(ع) را به گفتار این سه امام معصوم مستند می‌کنیم.
2. در زمان نزول آیه، فقط پنج تن از چهارده معصوم(ع) حضور داشتند؛ از این رو، پیامبر(ص) کسا را روی خود و آنان انداخت و آیه نازل شد که طبیعتاً خطاب متوجه آنان بود؛ اما این مطلب دلالت نمی‌کند بر اینکه عنوان «اهل البیت» به افراد موجود در آن زمان منحصر بوده است؛ بلکه از برخی روایات مانند حدیث ثقلین استفاده می‌شود که «اهل البیت»، اعم از خمسه طیبه و سایر ائمه(ع) است. در حدیث ثقلین که شیعه و اهل سنت به صورت متواتر آن را نقل کرده‌اند، پیامبر(ص) می‌فرماید: «إِنِّي تَارِكٌ فِيكُمْ مَا إِنْ تَمَسَّكْتُمْ بِهِ لَنْ تَضِلُّوا بَعْدِي أَحَدُهُمَا أَعْظَمُ مِنَ الْآخَرِ كِتَابُ اللَّهِ حَبْلٌ مَمْدُودٌ مِنَ الْأَرْضِ إِلَى السَّمَاءِ وَ عِتْرَتِي أَهْلُ بَيْتِي لَنْ يَفْتَرِقَا حَتَّى يَرِدَا عَلَيَّ الْحَوْضَ فَانْظُرُوا كَيْفَ تَخْلُفُونِّي فِيهِمَا». «من چیزی در میان شما می‌گذارم که اگر به آن تمسک کنید، هرگز بعد از من گمراه نمی‌شوید. یکی از آن دو، بزرگ‌تر از دیگری است: کتاب خدا ریسمان کشیده شده از آسمان به سوی زمین و [دیگری] عترت و اهل بیتم که این دو هرگز از هم جدا نمی‌شوند تا آنکه بر حوض کوثر بر من وارد می‌شوند. پس بنگرید که چگونه بعد از من، با آن دو رفتار می‌کنید».

بنابراین، طبق حدیث ثقلین، عنوان «اهل البیت» به افراد موجود در زمان نزول منحصر نیست؛ بلکه تا قیامت استمرار دارد؛ به ویژه آنکه با وصف «لَنْ يَفْتَرِقَا حَتَّى يَرِدَا عَلَيَّ الْحَوْضَ»، بر این استمرار تأکید شده است؛ به این ترتیب، ادعای شیعه که تمام ائمه(ع) را جزء اهل بیت می‌داند، اثبات می‌شود.

عدم صلاحیت حضرت زهرا(س) برای امامت، به دلیل زن بودن

فیصل نور می‌گوید: آنچه در این آیه به علی، حسن و حسین اختصاص دارد- البته به گمان شیعه - برای فاطمه زهرا(س) هم ثابت شده است؛ اما خصایص امامت برای زنان ثابت نیست. اگر در این آیه، دلیلی برای عصمت داشته باشد، پس هر کسی که چنین صفاتی را داشته باشد که در آیه ذکر شده است، شایستگی امامت را دارد. حضرت زهرا(س) هم از چنین شایستگی و اعتباری برخوردار بود و این نشان می‌دهد که مقصود آیه، امامت و عصمت نیست.

بررسی:

1. کسانی که به آیه تطهیر بر عصمت پنج تن آل عبا استدلال کردند، ادعا نکرده‌اند که هرکس معصوم است، امام نیز هست یا این آیه بر عصمت هرکس دلالت کند، بر امامت او نیز دلالت می‌کند تا اشکال شود که حضرت زهرا(س) مشمول دلالت آیه بر عصمت است و از آنجا که زن است، نمی‌تواند امام باشد؛ بنابراین، بین عصمت و امامت تلازمی وجود ندارد و کسی به این مطلب قائل نشده است که فقط امام باید معصوم باشد؛ زیرا ۱۲۴ هزار پیامبر، همگی معصوم بودند؛ اما همگی امام نبودند. آنچه مورد تأیید است، این است که هر امامی حتماً باید معصوم باشد.
2. آیه تطهیر به تنهایی امامت را اثبات نمی‌کند؛ بلکه به ضمیمه برخی مقدمات دیگر، بر امامت دلالت دارد و صورت استدلال به آیه، برحسب اختلاف مقدماتی که به آن ضمیمه می‌شود، مختلف است. از مقدماتی که در استدلال بر امامت به آیه ضمیمه می‌شود، ادعای امامت از جانب آنان است و نتیجه استدلال، این است که هر یک از افراد اهل بیت که ادعای امامت کرده باشد، این آیه دلیل بر صدق ادعای او در خصوص امامت و تمام مدعاهای اوست و از آنجا که حضرت فاطمه(س) ادعای امامت نکرده است، مشمول این استدلال نیست تا اشکال فوق پیش آید.

طهارت، مستلزم ثبوت پلیدی سابق

فیصل نور قائل است زدودن پلیدی، مستلزم آن است که ابتدا پلیدی باشد تا خداوند آن را از بین ببرد و این، با اعتقاد شیعه به عصمت اهل بیت‌(ع) از ابتدای عمر سازگاری ندارد؛ بنابراین، آیه بر عصمت اهل بیت(ع) دلالتی ندارد.

بررسی: برای پاسخ به این شبهه، لازم است ابتدا واژه «یذهب» را در لغت عرب بررسی کنیم. «یذهب»، فعل مضارع باب افعال، از ریشه «ذهب» است. «ذهب» در لغت، به معنای رفتن، راه رفتن روی زمین و عبور کردن آمده است. هرگاه ذهب به باب افعال برود، به معنای ازاله است: أذهبه غيره: أزاله. با جست‌وجو در کتب لغت، با کاربردهای مختلفی از واژه ازاله روبه‌رو می‌شویم. برای نمونه، ابن فارس درباره ریشه «زول» می‌نویسد: الزاء و الواو و اللام أصل واحد يدل على تنحي الشيء عن مكانه. برای روشن شدن واژه «تنحی»، وقتی به ریشه «ن حو» رجوع می‌کنیم، به واژه‌های «صرف» و «عدول» می‌رسیم: نحوت بصري اليه: صرفت. و أنحيت عنه بصري أي عدلته؛ «نگاهم را به سوی او برگرداندم و نگاهم را از او برداشتم».

تا اینجا روشن شد که اذهاب به معنای ازاله است و ازاله نیز با واژه‌های «تنحی»، «صرف» و «عدول» منطبق است که همه این کاربردها بیانگر معنای رفع است. رفع یعنی از بین بردن بعد از ثبوت شیء؛ به این صورت که چیزی آورده شود تا شیء را زائل کند. این در حالی است که علاوه بر این کاربردها، ازاله در مورد دفع هم به کار رفته است. ابن منظور ذیل واژه دفع می‌نویسد: الدفع: الإزالة بقوة. «دفع یعنی بازگرداندن با قوت»؛ بنابراین، اذهاب (یا ازاله) در نگاه لغوی، علاوه بر رفع، گنجایش معنای دفعی را نیز دارد؛ البته به هر نوع ازاله‌ای دفع نمی‌گویند؛ بلکه ازاله‌ای متضمن معنای دفع است که در نقطه اوج و قوت باشد؛ یعنی قبل از ثبوت شیء، چیزی آورده شود تا از ابتدا جلوی شیء گرفته شود.

در مورد آیه تطهیر، شواهد درونی و بیرونی، بیانگر اذهاب رجس در تمام حوزه‌ها و در تمام زمان‌هاست و این، همان ازاله فراگیر و همیشگی و در نقطه قوت است که به معنای دفع به کار رفته است. از مهم‌ترین قرائن درونی آیه - چنان که بیان شد - اطلاق اراده تکوینی، «انما»، «ال» جنس در «الرجس» و تأکید در تطهیر است که نشان می‌دهد خداوند بر اساس اراده مطلق و تخلف ناپذیرش، هر گونه پلیدی را از خصوص اهل بیت(ع) پاک کرده است.

قرائن خارجی نیز مؤید معنای دفعی اذهاب رجس است. از شواهد بیرونی، آن است که بر اساس دلالت متون روایی و دیدگاه عالمان، پیامبر اکرم(ص) در مفاد آیه داخل است. آیا می‌توان گفت در پیامبر(ص) هم پلیدی وجود دارد؟! حتی ممکن نیست در این آیه، اذهاب رجس (از بین بردن پلیدی) یک بار به معنای دفع از پیامبر(ص) و بار دیگر به معنای رفع از اهل بیت(ع) باشد؛ زیرا این به معنای استعمال لفظ مشترک در چند معنا، بدون داشتن جامع بین آنهاست و طبق نظر مشهور اصولیون، استعمال لفظ در بیش از یک معنا عقلاً جایز نیست.

بنابراین، اراده تکوینی اطلاقی در آیه تطهیر و شواهد دیگر درونی و بیرونی نشان می‌دهند که اذهاب رجس، نه فقط از آینده است؛ بلکه درباره گذشته هم بوده است؛ یعنی اهل بیت(ع) در اصل پاک و معصوم بوده‌اند و گناه و رجسی مرتکب نشده‌اند تا خداوند متعال بخواهد با برداشتن آن پلیدی‌ها، اذهاب رجس کرده باشد و این اذهاب فراگیر و همیشگی، همان دفع است.

معنای رجس

فیصل نور قبل از بیان روایات دال بر عدم عصمت ائمه(ع)، به بررسی معنای رجس می‌پردازد. چنان که گفته شد، از دلایل استفاده عصمت از آیه شریفه تطهیر، دقت در واژه «الرجس» است. فیصل نور با توجه به این مطلب می‌گوید: «شیعه چنین می‌پندارند که نفی کردن پلیدی در آیه تطهیر، دلیلی برای گفته‌هایشان در مورد عصمت امامان است».

او برای رد این پندار، ابتدا معنای رجس را در آیات بررسی می‌کند. او می‌گوید: کلمه «الرجس» در قرآن در مواضع متعددی به کار رفته است:

1. ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَيْسِرُ وَالْأَنْصَابُ وَالْأَزْلَامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾.
2. ﴿كَذَلِكَ يَجْعَلُ اللَّهُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ﴾.
3. ﴿قُلْ لَا أَجِدُ فِي مَا أُوحِيَ إِلَيَّ مُحَرَّمًا عَلَى طَاعِمٍ يَطْعَمُهُ إِلَّا أَنْ يَكُونَ مَيْتَةً أَوْ دَمًا مَسْفُوحًا أَوْ لَحْمَ خِنْزِيرٍ فَإِنَّهُ رِجْسٌ أَوْ فِسْقًا أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَّهِ بِهِ﴾.
4. ﴿قَالَ قَدْ وَقَعَ عَلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ رِجْسٌ وَغَضَبٌ﴾.
5. ﴿سَيَحْلِفُونَ بِاللَّهِ لَكُمْ إِذَا انْقَلَبْتُمْ إِلَيْهِمْ لِتُعْرِضُوا عَنْهُمْ فَأَعْرِضُوا عَنْهُمْ إِنَّهُمْ رِجْسٌ وَمَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ جَزَاءً بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ﴾.
6. ﴿وَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزَادَتْهُمْ رِجْسًا إِلَى رِجْسِهِمْ وَمَاتُوا وَهُمْ كَافِرُونَ﴾.
7. ﴿وَمَا كَانَ لِنَفْسٍ أَنْ تُؤْمِنَ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ وَيَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذِينَ لَا يَعْقِلُونَ﴾.
8. ﴿ذَلِكَ وَمَنْ يُعَظِّمْ حُرُمَاتِ اللَّهِ فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ عِنْدَ رَبِّهِ وَأُحِلَّتْ لَكُمُ الْأَنْعَامُ إِلَّا مَا يُتْلَى عَلَيْكُمْ فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْأَوْثَانِ وَاجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ﴾.

فیصل نور بعد از ذکر تمام موارد کاربرد واژه رجس در قرآن، نتیجه می‌گیرد که در هیچ یک از آیات، دلیلی بر حمل مفهوم کلمه «الرجس» بر عصمت وجود ندارد؛ آن چنان که شیعه در آیه تطهیر ادعا می‌کنند.

فیصل نور بعد از اینکه معنای رجس را از منظر قرآن بررسی می‌کند، روایاتی را از منابع شیعی در تأیید ادعایش می‌آورد. او در این باره می‌گوید: روایاتی که شیعه در این مورد از ائمه نقل کرده‌اند، مؤید گفته‌هایمان است؛ از جمله قول امام صادق(ع) در مورد آیه تطهیر که گفته: کلمه «الرجس»، همان شک است و امام باقر(ع) گفته: رجس، همان شک است، به خدا در خدایمان تردید نمی‌کنیم و در روایتی: در دینمان و در دیگری: در خداوند به حق و دینش، هرگز تردید نمی‌کنیم.

همچنین امام صادق(ع) درباره آیه ﴿كَذَلِكَ يَجْعَلُ اللَّهُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ﴾ گفته: آن شک است و.

بنابراین، فیصل نور با استفاده از آیات قرآن و همچنین روایات شیعی ثابت می‌کند که منظور از اذهاب رجس، آن عصمتی که شیعه در مورد امامان خود می‌پندارند، نیست.

بررسی: در اینجا از آنجا که فیصل نور برای رد نظریه شیعه، از آیات و روایات استفاده کرده است، ما نیز در همین راستا به بررسی معنای رجس در آیات و روایات می‌پردازیم.

آیات: واژه رجس در هشت سوره قرآن کریم، ده مرتبه در موارد متعدد و مختلف به کار رفته است. این موارد عبارت‌اند از: رجس به معنای شراب و قمار، بت‌ها، مردار، خون و گوشت خوک، شک و تردید، ضلالت و کفر، عذاب و منافقان؛ بنابراین، قرآن کریم این واژه را علاوه بر پلیدی و آلودگی‌های ظاهری مانند شراب، مردار، خون و گوشت خوک، درباره پلیدی‌های معنوی مانند شک، ضلالت، کفر و نفاق نیز به کار برده است.

با تأمل در این معانی و مصداق‌ها روشن می‌شود که لفظ رجس برای تک تک این معانی، جداگانه وضع نشده است تا هر یک از این معانی، معنایی مستقل برای رجس باشد و لفظ رجس برای آنها مشترک لفظی باشد؛ بلکه برای یک معنای جامع و مشترک (مثلاً پلیدی) وضع شده و معانی دیگر از مصداق‌های آن معنای جامع و مشترک است. بر این اساس، هرگاه کلمه رجس به کار رود و قرینه‌ای دال بر اراده مصداق خاصی از معنایش نباشد، در معنای مطلق ظهور پیدا می‌کند و از آن استفاده می‌شود که همه مصداق‌های معنا مراد گوینده است؛ زیرا اگر مصداق خاصی مرادش بود، باید کلامش را مقید می‌کرد و با قرینه‌ای که بر آن مصداق خاص دلالت کند، می‌آورد.

از سوی دیگر، گفته شد که در آیه تطهیر، «ال» در «الرجس»، «ال» جنس است؛ بنابراین، اینکه خداوند متعال اراده کرد تا از اهل بیت پیامبر(ص)، رجس را دور کند، مقصود نفی طبیعت و ماهیت رجس با تمام مراتب و درجات آن است. در نتیجه، با توجه به این نکته ادبی و نبود قرینه‌ای که دال بر اراده مصداق خاصی از معنای رجس باشد، روشن می‌شود که خداوند تمام مصادیق پلیدی و ناپاکی اعم از پلیدی اعتقادی، فکری، رفتاری و اخلاقی را از اهل بیت(ع) دور کرده است و این معنایی که از واژه رجس در آیه تطهیر دریافت شد، همان تعریف عصمت است که با عبارت ﴿يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾ مورد تأکید قرار گرفته است؛ در حالی که اگر خداوند گونه خاصی از رجس را اراده کرده بود، این تأکید و عنایت معنا نداشت.

روایات: همان طور که فیصل نور ادعا کرد، در روایاتی متعدد با بیان‌های متفاوت، «الرجس» در آیه تطهیر، به شک تفسیر شده است. باید توجه داشت که این روایات، با تفسیر «الرجس» به مطلق پلیدی و دلالت آیه بر عصمت اهل بیت(ع) منافات ندارد؛ زیرا:

اولاً؛ ممکن است حمل شک بر رجس، از باب مبالغه در سببیت باشد؛ زیرا شک در وجود پروردگار علت هرگونه پلیدی و گناه در انسان است و با از بین رفتن شک، انسان‌ها از هر گناه و کار زشتی مصون می‌مانند. مولی محمد صالح مازندرانی، شارح کتاب شریف کافی، در این باره می‌نویسد: قوله (و الرجس هو الشك) و الرجس مسبب عن الشك في الله و الحمل للمبالغة في السببية حتى كان السبب صار نفس المسبب كما أن الحصر كذلك أيضاً. حضرت فرمودند: «رجس همان شک است» و رجس، معلول شک در خداوند است و حمل (شک بر رجس)، به خاطر مبالغه در سببیت است؛ تاجایی که سبب (شک)، خود مسبب (رجس) گردیده است؛ همان طور که حصر نیز این چنین است.

ثانیاً؛ ممکن است تفسیر رجس به شک، از این حیث باشد که هر چیزی که شامل شک در دین و احکام و شرایع الهی شود، رجس و پلیدی است. طبق این تفسیر، اهل بیت(ع) هیچ‌گونه شک و حیرتی در امور دین ندارند یا ممکن است شک در رب که در برخی روایات آمده است، کنایه از معصیت باشد؛ زیرا هرکس به درجه یقین به خدا و روز قیامت برسد، از او گناه و زشتی سر نمی‌زند.

ثالثاً با توجه به قرائن و نکاتی که در ادامه می‌آید، روشن می‌شود که مقصود روایات، این نیست که مراد از «الرجس» در این آیه، فقط شک در وجود خدا یا شک در دین باشد؛ بلکه مقصود تأکید بر شمول رجس به شک و دلالت آیه بر پاکی اهل بیت(ع) از شک در وجود خدا و شک در دین است و با شمول دلالت آیه بر پاکی از مصادیق دیگر پلیدی از قبیل نفاق، بخل، حسد، کینه و سایر صفات رذیله و افکار و عقاید باطل و اعمال و رفتار زشت، منافات ندارد:

نکته اول: چنان که بیان شد، آوردن رجس با الف و لام که ظهور در جنس بودن دارد و واقع شدن آن در سیاق فعل ﴿لِيُذْهِبَ﴾ که در معنای فعل نفی است، موجب شده است که اطلاق و شمول رجس درباره جمیع مصادیق تقویت شود و عبارت ﴿لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ﴾، ظهور قوی در معنای دور کردن مطلق پلیدی از اهل بیت(ع) داشته باشد و عطف فعل ﴿يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾، که بر طهارت کامل اهل بیت(ع) دلالت دارد، آن ظهور را تقویت کرده و به مرتبه‌ای رسانده که تخصیص آن، به خصوص شک در رب یا شک در دین مستهجن و نامناسب با فصاحت است و به اصطلاح، اطلاق آن آبی از تقیید شده است.

نکته دوم: لحن آیه، لحن تکریم و تشریف است و آیه در مقام بیان کرامت و فضیلت اختصاصی برای اهل بیت(ع) است و مناسب با این لحن و مقام، دوری و پاکی اهل بیت(ع) از مطلق پلیدی است؛ وگرنه خیلی از مؤمنان با اهل بیت، در پاکی از شک در رب یا شک در دین، مشترک‌اند.

منابع

1. اراکی، محسن، امامت در قرآن
2. ربانی گلپایگانی، علی، مقاله «آیه تطهیر»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱
3. ربانی گلپایگانی، علی، امامت اهل بیت
4. خراسانی، علی، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱
5. اباذری، محمود، ادعیه و زیارات مهدوی
6. پژوهشکده علوم اسلامی امام صادق (ع)، فرهنگ شیعه
7. فیاض‌بخش و محسنی، ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۶
8. رضوانی، علی اصغر، شیعه‌شناسی و پاسخ به شبهات ج۲
9. مقامی، مهدی، ولایت و امامت در قرآن
10. قدردان قراملکی، محمد حسن، امامت
11. رستم‌نژاد، مهدی، پاسخ به شبهات وهابیان علیه شیعه
12. فلاح یخدانی، زکیه، بررسی شبهات فیصل نور پیرامون عصمت امام