ولایت در کلام اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث ولایت است. ولایت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: ولایت در لغت - ولایت در قرآن - ولایت در حدیث - ولایت در کلام اسلامی - ولایت در فقه اسلامی - ولایت در فلسفه اسلامی - ولایت در عرفان اسلامی - ولایت در فقه سیاسی - ولایت در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

ولایت از واژه‌های پرکاربرد در کلام اسلامی است که در حوزه امامت و رهبری نقش به‌سزایی را در معناشناسی و تبیین قلمرو ولایت صاحبان ولایت (پیامبران و ائمه معصومین(ع) ایفا می‌نماید. این واژه که به معنای سرپرستی، تدبیر، تصرف در امور مخلوقات، قانون‌گذاری و جعل احکام است، در کلام اسلامی به ولایت تکوینی و تشریعی تقسیم می‌شود. ولایت به معانی مذکور، منحصراً ویژه پروردگار است؛ اما از آنجایی که اجرای تدبیر و قوانین در میان بشر نیازمند به یک مجری از جنس خود آنهاست، خداوند مرتبه‌ای از ولایت تکوینی و تشریعی خویش را به برخی از بندگان برگزیده‌اش که شایستگی دریافت ولایت الهیه را دارند،‌ افاضه نموده‌ است. سرآمد چنین انسان‌هایی، پیامبران و اوصیای‌ آنها و امامان معصوم(ع) هستند. آنان در قلمروهایی که برایشان مشخص شده به اذن الهی، بر انسان‌ها ولایت دارند. بنابراین، ولایت آنان در طول ولایت ذاتی و مطلقه الهی است. از این رو، اطاعت از آنان در حقیقت اطاعت از خداوند محسوب می‌گردد. مراتب پایین‌تر ولایت نیز برای برخی دیگر همچون، فقها، حاکمان، پدر و جد پدری ثابت است.

معناشناسی

ولایت

تبیین معنای کلامی ولایت از طریق شناخت معنای لغوی آن میسور خواهد بود.

معنای لغوی

مقالهٔ اصلی: ولایت در لغت

واژه‌ «ولایت» از ریشه (وَلْیْ) گرفته شده‌؛ اما ساختار افعال ماضی و مضارع این ریشه به دو صورت ذکر شده است:

1. وَلِیَه یَلِیهِ، به کسر لام در هر دو مورد.
2. وَلَیَ یَلِی، بر وزن وَعَدَ یَعِدُ.

برای واژه «وَلْی» دو معنا ذکر کرده‌اند: یکی به معنای قرب و نزدیک شدن و دیگری به معنای آمدن چیزی است در پی چیز دیگر؛ بدون آنکه فاصله‌ای میان آن دو باشد که می‌توان از آن به «اتصال و پیوند دو شیء» تعبیر کرد.

اما کلمۀ «ولایت» که به فتح و کسر واو استعمال شده، در هر دو صورت مصدر است؛ چنان که گفته می‌شود: ولی الشیء و علیه وَلایة و وِلایة منتهی «وِلایت» به کسر واو، مصدر «والی» به معنای امارت و سلطنت است، اما وَلایت به فتح واو، مصدر «ولیّ‌» ضدّ «عدوّ» است. ولایت به معانی صاحب اختیار، سرپرست، سلطان، نصرت، محبّت، دوستی، قرابت و خطّه و بلاد سلطان، به‌کار برده می‌شود. در اینکه کدام یک از این معانی، معنای حقیقی کلمۀ ولایت به فتح واو و یا به کسر واو می‌باشد، اختلاف است. برخی واژه شناسان، سرپرستی و تصدی امر را معنای حقیقی این کلمه می‌دانند.

معنای اصطلاحی

مقالهٔ اصلی: ولایت

متکلمان واژه‌ «ولایت» را به معنای «سرپرستی و صاحب اختیار و تصرف» گرفته‌اند که اطاعت، از لوازم معنای آن است. نمونه‌ آن را در تبیین معنای کلمه «ولی» که یکی از مشتقات ریشه «وَلْیْ» است مشاهده می‌کنیم. مثلا علامه حلی ذیل آیه ولایت درباره معنای «ولی» می‌گوید: ولی به معنی کسی ‌است که حق تصرف دارد و خداوند آن را برای حضرت ثابت کرده همان طوری‌ که آن را برای خود و پیامبر ثابت کرده است.

به هر حال گسترده‌ترین کاربرد مصطلح ولایت در متون عربی و محاورات عرفی همان «امامت» و «حاکمیت سیاسی» است. به گونه‌ای که هرگاه این واژه بدون قید و قرینه استعمال شود، به ولایت سیاسی، امارت و حاکمیت انصراف دارد که مقصود همان مدیریت و تنظیم امور کلان اجتماعی است.

واژه‌های همسو

نبوت

واژۀ «نبوت» از نظر لغوی در چهار معنا استعمال شده است: خبر، ارتفاع، طریق و صوت خفی. و در اصطلاح، به معنای دریافت خبر از سوی خداوند به صورت وحی است که برای هدایت افراد بشر برای پیامبر می‌رسد و نبی در اصطلاح علم کلام، بر شخصی اطلاق می‌شود که از راه وحی پیامی را از خدای متعال دریافت می‌کند و آن را به مردم می‌رساند. پیامبر(ص) دارای دو بُعد ولایت و نبوت است. با توجه به آیه ولایت، ولایت ایشان از ولایت الهی سرچشمه می‌گیرد. از نظر علم کلام، به نظر می‌رسد نبوت و ولایت پیامبر هر کدام مستقل است ولی از نظر عرفانی، عرفا در پیوند همدیگر سخن گفته‌اند.

امامت

«امام» از ریشۀ «أم» به معنای اصل، مرجع، جماعت و دین است و امام به معنای هر کسی است که به او اقتدا می‌شود و در کارها و امور پیشوا بوده و مقدم می‌گردد؛ از این رو پیامبر(ص) امام پیشوایان و خلیفه امام امت و قرآن امام مسلمانان است. متکلمان برای واژه «امامت» تعریف‌های مختلف و متفاوتی ذکر کرده‌اند که در یک جمع بندی می‌توان آن را به تعریف عام و خاص تقسیم‌بندی کرد. تعریف عام آنکه شامل نبوت هم می‌شود این است: الإمامة رئاسة عامة لشخص من الناس فی أمور الدین والدنیا، این تعریف چون قید خلافة و نیابة عن النبی را ندارد، شامل مقام نبوت هم می‌شود. در دستۀ دیگر از تعاریف قیود بیشتری به کار رفته است: «امامت ریاست عام و فراگیر در امور دین و دنیای مردم برای یک شخص به نیابت از پیامبر ثابت است»؛ این تعریف و امثال آنکه قیود در آنها به کار رفته، تعریف خاص امامت است و نشان می‌دهد که امام جانشین پیامبر است. با توجه به همه تعاریف، تعریف امامت به رهبری امت اسلامی در امور دینی و دنیوی آنان به عنوان جانشین پیامبر(ص) مورد قبول همۀ فرق اسلامی است.

خلافت

واژه «خلیفه» از ریشه «خلف» اخذ شده و حروف «خ ل ف» به معنای چیزی است که در پشت چیز دیگری قرار دارد. یکی از واژه شناسان می‌گوید: خلیفه کسی است که به جای شخص پیش از خود می‌‌نشیند و جای او را می‌گیرد. واژه‌ «خلافة» نیز که مصدر این ریشه است، به معنای نیابت و جانشینی از غیر می‌آید، حال ممکن است آن شخص منوب عنه، غایب باشد، یا از دنیا رفته، یا ناتوان باشد و همچنین ممکن است جانشینی به خاطر ترفیع جایگاه و بزرگداشت جانشین، صورت گرفته باشد. از بررسی معنای لغوی خلیفه به دست می‌آید که خلافت و جانشنینی در دو فرایند زیر محقق می‌شود: نخست شخصی بر کنار شده و شخص دیگر جانشین او می‌گردد. دوم آنکه شخصی تدبیر و اداره کاری را از سوی شخص دیگر برعهده گیرد. در هر دو صورت همان سلطه و حقی که برای فرد اول بود، برای او نیز ثابت می‌شود. و در اصطلاح متکلمان شیعه «خلافت» به معنای نیابت از خدا و پیامبر او در میان امت است. پس بدون نیابت از کسی که دارای حکم و امر است، کسی نمی‌تواند خلیفه باشد برخی از عالمان اهل سنت نیز گفته‌اند: "حقیقت خلافت، همان نیابت از صاحب شرع در حفظ دین و سیاست دنیاست". از آنجایی که خلافت، به معنای نیابت از پیامبر در عموم مصالح مسلمانان است، مثل اقامه دین و حفظ مسلمانان، پیروی نمودن از او بر همه واجب و مخالفت با او حرام است و طبعا قلمرو ولایت او، همان قلمرو ولایت پیامبر جز دریافت وحی، خواهد بود.

وزارت

واژه‌ «وزارت» اسم مصدر از ریشه «وزر» است؛ چنانچه کلمۀ «وزیر» نیز از این ریشه مشتق شده است. حروف «و ز ر» دو معنای اصلی دارد: یکی ملجأ و پناهگاه و دیگری سنگینی در یک چیز. «وَزرَ» به معنای ملجأ و «وِزرْ» به معنای دوم است. بدین مناسبت است که وزیر را «وزیر» گفته‌اند؛ چون او کسی است که بر رأی او در امور اعتماد می‌شود، به او پناه برده می‌شود. به وزیر پادشاه که وزیر گفته‌اند بدین جهت است که او تدبیر مملکت را از سوی پادشاه بر دوش می‌کشد و او را بر امور ممکت داری کمک می‌کند.

در اصطلاح کلامی نیز همین دو معنا در واژه «وزارت» مد نظر است. به گفته ابن خلدون، وزارت که همان خطوط اصلی سلطنت و رتبه‌های پادشاهی است، بر مطلق اعانت و همکاری دلالت دارد؛ چون وزات از موازره به معنای معاونت می‌آید و اگر از «وَزرَ» گرفته شده باشد به معنای سنگینی است. گویا وزیر سنگینی کار را بر دوش می‌کشد، در این صورت باز هم به همان مطلق معاونت بر می‌گردد.

متکلمان و مفسران درباره معنای وزارت، در آیه ﴿وَاجْعَلْ لِي وَزِيرًا مِنْ أَهْلِي﴾ و روایاتی که جمله "وزیری" از سوی پیامبر در مورد امیرمؤمنان(ع) وارد شده، همین دو معنا را اعمال کرده‌اند؛ چنانچه ابوالصلاح حلبی آن را به معنای خلافت گرفته و به آیه مذکور استدلال نموده است. یکی از عالمان شیعه ذیل روایت اهل سنت که ابوبکر و عمر را وزیر رسول خدا(ص) معرفی کرده می‌گوید: "وزارت در لغت به معنای معاونت است. معاونت رسول خدا(ص) تنها در دو جهت است: یکی اداء رسالت و ابلاغ دین به مردم و دیگری مجاهدت در مقابل کافران و دشمنان دین. آن دو نفر در این دو جهت هیج سهمی نداشتند و تنها امیرمؤمنان(ع) بود که حضرت را یاری نمود.

وصایت

واژه‌ «وصایت»، مصدر باب «وَصَی یَصِی‏» است. حروف (و، ص، ی) در اصل بر وصل و پیوند چیزی بر چیزی دیگر دلالت می‌کند. اما وصایت که به فتح واو نیز خوانده شده در لغت، به معنای نائب گرفتن شخصی غیر از خود است تا بعد از مردنش در آنچه که خودش تصرف می‌کند، حق تصرف داشته باشد. مثل اخراج و استیفای حق، یا ولایت بر کودک و مجنون. برخی که «وصایت را مرادف «ایصاء» دانسته‌اند آن را به درخواست نمودن چیزی از غیر معنا کرده‌اند تا آن را در زمان غیبت او یا بعد از وفاتش انجام دهد. با توجه به کلام لغویان که ذکر شد، ارتباط این واژه به کلمه «ولایت» روشن می‌شود و آن اینکه در وصایت نیز یک نوع ولایت دادن از سوی موصی برای وصی وجود دارد و به او اجازه می‌دهد تا در محدوده تصرفات او، تصرف نماید.

وصایت در ابعاد فقهی، اخلاقی و کلامی کاربرد دارد و از نظر کلامی به معنای تعیین جانشین پیامبر و امامان است. از آنجایی‌که امام به عنوان وصی پیامبرتعیین شده، طبعا همه اختیارات پیامبر را در امور دینی و دنیایی مردم دارند.

اقسام ولایت

واژه «ولایت» را از جهات مختلف می‌توان تقسیم کرد:

به لحاظ رتبی (ذاتی و جعلی)

با در نظر داشتن رتبه و مراتب این مفهوم، ولایت دارای اقسام زیر است که برای خداوند ذاتی و برای غیر خدا عرضی خواهد بود.

ولایت مطلقه الهی

مطلق در مقابل مقید، به معنای رها، آزاد و عام است. مقصود از ولایت مطلقه در اینجا این است که ولایت الهی بدون قید و شرط و گستره شمول آن وسیع است. این نوع ولایت، اصیل و مستقل و ویژه خداوند متعال است. برخی آیات قدرت مطلقه الهی را دلیل انحصار ولایت الهی می‌داند و می‌فرماید: ﴿أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِيَاءَ فَاللَّهُ هُوَ الْوَلِيُّ وَهُوَ يُحْيِي الْمَوْتَى وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾.

انسان به عنوان جزئی از موجودات آفرینش، تحت حاکمت مطلقه الهی و مشمول ولایت و تدبیر اوست. با این تفاوت که موجودات دیگر به صورت تکوینی، ولی انسان با اراده و اختیار خود ولایت الهی را می‌پذیرد. به همین جهت برخی از تحت ولایت الهی خارج شده و در زمره اولیاء شیطان قرار می‌گردند.

ولایت انبیاء الهی

همان‌طوری‌که در ولایت مطلقه الهی گفته شد، ولایت خداوند اصلی و ذاتی است؛ اما ولایت سایر صاحبان ولایت، از جمله ولایت انبیاء الهی، عارضی، جعلی و اعطایی از سوی خداوند است و در طول ولایت الهی قرار می‌گیرد.

ولایت پیامبر خاتم(ص)

ولایت حضرت پیامبر اکرم(ص) نیز از ولایت مطلقه الهی سرچشمه می‌گیرد: ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾. براساس این آیه شریفه، ولایت پیامبر(ص) در طول ولایت الهی است که از سوی خداوند به ایشان اعطا گردیده است.

ولایت امامان معصوم(ع)

در آیه ولایت ـ ۵۵ سوره مائده ـ، ولایت امام معصوم نیز بیان شده است: ﴿وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾. عطف این جمله بر ماقبل ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ﴾، می‌رساند که ولایت امام نیز ولایت اعطایی از سوی خداوند و از جنس ولایت الهی است.

در آیه دیگر نیز می‌فرماید: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾.

ولایت فقیه

در این باره که «ولایت فقیه» بحث کلامی است یا فقهی، میان عالمان و دانشمندان اختلاف نظر است. معیار تشخیص کلامی یا فقهی بودن یک مسأله، موضوع آن است. اگر موضوع مسأله، فعل خداوند باشد کلامی و اگر بایدها و نباید و مربوط به فعل مکلف باشد، فقهی خواهد بود. با این معیار می‌توان بحث ولایت فقیه را نیز تشیخص داد.

ولایت فقیه هر دو معیار را دارد. از آنجایی‌که اثبات ولایت فقیه و برهانی که بر آن اقامه می‌شود، مربوط به علم کلام است، کلامی؛ اما از آن جهت که بر فقیه جامع الشرایط واجب است وظیفه‌اش را انجام و سایر ملکفین نیز باید در زمینه‌های احکام، قضاوت و لایت شرعی از او متابعت نمایند، مسألۀ فقهی است.

بنابراین، ولایت فقیه هنگامی‌ مطرح می‌شود که مردم در شناخت امور زندگی و اجتماعی خود به امام معصوم(ع) دسترسی نداشته باشند؛ یعنی ولایت فقیه، در حقیقت، نیابت عامّ از امام معصوم(ع) را دارد و به معنای سرپرستی امور شیعیان در عصر غیبت کبری است. این بدان سبب است که حضور کامل دین در جامعۀ انسانی در گرو برپایی حکومت اسلامی است و ضرورت وجود حکومت اسلامی، محدود به عصر پیامبر(ص) یا روزگار حضور امام معصوم(ع) نیست. بدین جهت ولایت فقیه یکی از مهم‏ترین مسائل جامعۀ شیعی است؛ به گونه‌‏ای که اندیشۀ سیاسی پیروان مکتب اهل بیت(ع) در عصر غیبت کبری با آن گره خورده است.

نکته‌ لازم به ذکر آن است که مشروعیت ولایت فقیه همانند ولایت معصومین از راه نصب است؛ با این تفاوت که معصومین(ع) به نصب خاص الهی برگزیده شده‌اند، اما فقهاء به نصب عام، واجد چنین مقامی می‌شوند و نصب عام بدین معناست که شرایط و ویژگی‌های ولی فقیه، بدون تعیین مصداق آن در سخن معصومین آمده است.

ولایت حاکم

مقصود از حاکم، فقیه جامع الشرایطی است که در نزاع‌ها و اختلاف‌های بین مؤمنان قضاوت می‌کند. بر این اساس، فقیه جامع‌الشرایط علاوه بر صدور فتوا به‌عنوان مرجع تقلید، وظیفه صدور حکم به عنوان حاکم شرع را نیز دارد.

ولایت پدر و جد پدری

پدر و جد پدری از جمله کسانی‌ هستند که بر افرادی که در کتب فقهی نامبرده شده، ولایت دارند. مقصود از ولایت پدر و جدّ پدری، همان مسئؤلیّتی شرعی است که شارع مقدّس به‌منظور نگهداری، مواظبت، تربیت و اداره امور مالی و غیر مالیِ کودک یا سفیه و یا مجنون، به پدر و جدّ پدری اعطا کرده است.

ولایت زنان

ولایت زنان را می‌توان در دو حوزه مطرح کرد:

1. حوزه نخست ولایت زنان بر امور نفسی خود که از جمله آن رضایت در ازدواج است. هرچند اذن ولی در نکاح شرط است ولی از آن طرف رضایت خود او نیز اهمیت دارد و این دلیل بر آن است که او بر امور نفسانی خویش ولایت دارد
2. حوزه دوم، رهبری، قضاوت و مشارکت در امور کلان کشور است. طرفداران جواز ولایت زن، به سیره عقلاء و عموم برخی روایات تمسک کرده‌اند، اما در مقابل، مخالفین به چهار آیه از جمله: ﴿الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاء﴾، احادیث متعددی مثل احادیث باب القضاء، روایاتی مانند «المراه ریحانه و لیست قهرمانه» یا روایاتی که حکومت زنان را از علائم فساد زمان می‌شمرد و روایتی‌که جامعه‌ای را که زن بر آن حاکم باشد، موفق یا رستگار نمی‌داند (صحیحه حمران بن اعین) استناد کرده‌اند.

از جمله ادله مخالفین ولایت زن، مذاق شریعت است که این خواسته‌ها و دستورات از احکام گوناگون شارع در مورد زنان مثل تاکید بر جدایی زن و مرد اجنبی و خانه نشینی زن و یا روایاتی که از نقصان عقل و رأی زن سخن گفته و یا اطاعت از زن و مشورت با او را نهی می‌کند، به دست می‌‌آید.

به لحاظ نوعی

ولایت به لحاظ نوعی، تکوینی است یا تشریعی؛ چراکه امور جهان حقیقی است یا اعتباری. امور حقیقی اموری است که عمل اختیاری انسان در بود و نبود آنها دخیل نباشد و منظور از امور اعتباری اموری است که در حوزه حیات انسانی یافت می‌شود، به گونه‌ای که اگر انسان نباشد نباشد از آنها خبری نیست. مانند ملکیت، ریاست، زوجیت و اموری از این سنخ که انسان برای گذران زندگی خود آنها را اعتبار کرده است.

ولایت تکوینی

واژه‌ «تکوین» مصدر باب تفعیل از ریشه «کَوَّنَ» گرفته شده به معنای به وجود آوردن و به هستی درآوردن اِحداث، گردانیدن، آفریدن، نوپدیدی، ساختن و صورت دادن است. پس تکوین شی‏ء، عملی است که به موجب آن، شی‏ء احداث می‏‌شود و به حالت موجود می‏‌رسد و یا به معنی مجموع صوری است که نسبت به شرایطی که برای نمود شی‏ء لازم است، پی در پی بر شی‏ء وارد می‏‌شود. از این قبیل است تکوین موجودات، تکوین وظایف، تکوین مؤسسات و غیره. «ولایت تکوینی»، به معنای تصرف در امور تکوینی است به گونه‌ای که حقیقتی را به حقیقت دیگر یا صورتی را به صورت دیگر بدون اسباب طبیعی تبدیل نماید و تفصیلا به تمام مشخصات شیء مورد تصرف و اسباب آن علم داشته باشد و از همه جهات شیء مورد تصرف در اختیار صاحب ولایت باشد. چنین ولایتی، اصالتاً از آنِ خداست؛ زیرا تمام موجودات، تحت اراده و قدرت او هستند. اصل پیدایش و تغییرات و بقای همۀ موجودات به دست خداست؛ ازاین‌رو بر تمام موجودات عالم ولایت تکوینی دارد. ولایت تکوینی را به لحاظ ذاتی و عرضی بودن، برای خداوند و انسان‌ها می‌شود این‌گونه تبیین کرد:

ولایت تکوینی خداوند

ولایت تکوینی به معنای تسلط بر جهان هستی، سرپرستی موجودات جهان و عهده گرفتن تدبیر امر آنهاست. این ولایت زمانی محقق است که رابطه بین سرپرست و سرپرست شده‌ها رابطه علت و معلول باشد. این نوع ولایت که ذاتا ویژه خداست، به تکوین موجودات عینی جهان مربوط می‌شود و این نوع رابطه از سرپرستی حقیقی و به عبارتی ضروری است. از این رو هیچ گاه تخلف بردار نیست که در این آیه منعکس شده است: ﴿إِذَا قَضَى أَمْرًا فَإِنَّمَا يَقُولُ لَهُ كُن فَيَكُونُ﴾ یعنی: چون اراده آفریدن چیزی بفرماید، به محض اینکه بگوید موجود باش، ایجاد می‌شود. در ولایت تکوینی، اراده خداوند، مساوی با تحقق شیء متعلّق اراده است و تخلّف در آن راه ندارد.

در انسان نیز نوعی از این ولایت تکوینی وجود دارد. مانند ولایت انسان بر قوای درونی خودش و همچنین بر اعضاء و جوارح سالم خود که به آنها فرمان می‌دهد و باز می‌دارد.

ولایت تکوینی پیامبر و ائمه (معجزات و کرامات)

هرچند ولایت تکوینی بالذات و استقلالاً از آن خداست، از نظر عقلی و شرعی امکان دارد خداوند به بندگان خاصش (از فرشته و انسان) جهت علو شأن و یا اتمام حجت بر دیگران، ولایت تکوینی (قدرت در تصرف عالم امکان) یا تدبیر برخی امور را به آنها اعطا نماید. به عبارت دیگر مرتبه‏ای از این ولایت را به برخی بندگانش عطا می‏‌کند. معجزات و کرامات انبیاء و اولیاء از آثار همین ولایت تکوینی است.

ادله ولایت تکوینی پیامبر و ائمه(ع)

1. ادله ولایت تکوینی پیامبر خاتم(ص): رسول خدا(ص) به خاطر ولایتی‌ که خداوند برایش قرار داده، درکائنات و عالم خلقت و نیز شأنی از شؤون بندگان تصرف می‌کند. این مطلب در آیات متعدد بیان شده جهت رعایت اختصار، به ذکر چند نمونه اکتفا می‌شود:
   1. آیه اول: ﴿النَّبِيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنفُسِهِمْ﴾؛ این جمله مطلق است و شامل تمام امور دین و دنیا می‌شود. پس او می‌تواند در تمام امور زندگی مؤمنان تصرف نماید. برخی تصریح کرده‌اند که ممکن است مقصود از اولویت، اولویت عامه الهی بر تمام بشر باشد؛ چون پیامبر خلیفة الله در روی زمین است و همان ولایت الهی به ایشان تفویض شده است، واژه «مؤمنین» در ‌آیه که ذکر شده به خاطر شرافتشان است.
   2. آیه دوم: ﴿وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْرًا أَن يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ﴾. سیاق جمله ﴿إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْرًاً﴾ شهادت می‌دهد که مقصود از «قضاء»، تصرف در شؤون مردم است که خداوند برایش جعل کرده است نه جعل تشریعی ویژه خداوند؛ چون امر واحدی را متعلق قضاء خدا و رسولش قرار داده است.
2. ادله ولایت تکوینی ائمه(ع): ولایت تکوینی ائمه طاهرین(ع)، از آیات زیادی قابل اثبات است. برای نمونه دو آیه را ذکر می‌کنیم:
   1. آیه اول: ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُواْ الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾. در این آیه، اولاً: کلمه ﴿إِنَّمَا﴾ از ادات حصر است و ولایت را منحصر به خدا، رسول و الذین آمنوا کرده است. ثانیاً: کلمه ﴿وَالَّذِينَ﴾ بر ﴿وَرَسُولُهُ﴾ عطف شده و نشان می‌دهد ﴿وَلِيُّكُمُ﴾ بر سر او نیز می‌آید و در نتیجه ثابت می‌شود که ولایت در هر سه مورد، یک نوع ولایت می‌ّباشد. ثالثاً: مراد از ولایت خدا و رسول، همان تصرف در شؤون مسلمانان است و صرفا ولایت در محبت و نصرت مراد نیست. آیه‌ ﴿النَّبِيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنفُسِهِمْ﴾ ولایت آیه مورد بحث را تفسیر می‌کند. پس معنای جمله ﴿وَالَّذِينَ آمَنُواْ الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾ این می‌شود، همان ولایتی‌که برای خدا و رسول ثابت است، برای کسی ‌که بین زکات و نماز جمع کرده، نیز ثابت خواهد بود.
   2. آیه دوم: ﴿وَمَنْ يَتَوَلَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْغَالِبُونَ﴾. پیش از ذکر استدلال توجه به این نکته ضروری است که مصداق ﴿وَالَّذِينَ آمَنُوا﴾، همه افراد با ایمان نیستند بلکه شخصی است که در آیه قبل با اوصاف معینی به او اشاره شد و او وجود مبارک امیرمؤمنان(ع) است. از اینجا ثابت می‌شود که این آیه مربوط به امامت نیز هست. اما برای اثبات ولایت تکوینی ائمه باید گفت: از آنجایی‌که این آ‌یه بلافاصله پس از آیه ولایت ذکر شده، ولایتی که درباره آن سخن گفته شده، از جهت معنی و مقصود مرتبط با آیه قبل است. بدین جهت برخی مفسران گفته‌اند، این آیه به دور از هر گونه تأویل، نص صریح است بر اینکه مقصود از ولایت خدا،‌ رسول و مؤمنین ﴿الَّذِينَ آمَنُوا﴾، یکی است. بنابراین، هر کسی‌که بین ولایت خدا، رسول و امام تفاوت قائل نشده، از جمله حزب الله است و در آیه ولایت که ولایت خدا، رسول و مصداق ﴿الَّذِينَ آمَنُوا﴾ یعنی امام ذکر شده، ولایت در هر سه مورد به معنای تصرف در امور است. بنابراین، آیه محل بحث نیز بر ولایت تکوینی ائمه(ع) نیز دلالت دارد.

ولایت تشریعی

واژۀ «تشریع» مصدر باب شَرَّعَ یشَرِّعُ است. ثلاثی مجرد آن «شَرَعَ» و کلمه «شَرْع» مصدر اوست که به معنای راه آشکار می‌آید. برای واژه‌ «شریعت» دو معنا ذکر کرده‌اند: یکی راه رسیدن به آب (آبشخور). دوم به معنای امور دینی (احکام حلال و حرام، واجبات و مستحبات و...) است که خداوند برای بندگان تشریع کرده است. برخی می‌گویند: علت اینکه احکام دینی شریعت نامیده می‌شود به جهت تشبیه به آبشخور است؛ چون دستورات الهی آبشخور حیات انسان‌اند هرکس به آن دست پیدا کند، سیراب و پاکیزه می‌شود. برخی مفسران احتمال داده‌اند معنای دوم از معنای اول گرفته شده باشد؛ زیرا راه آب در اثر زیادی رفت و آمد روشن و معلوم است. واژه‌ «تشریع» نیز در اصل به معنای «خیلی بالا بردن» چیزی است و در جایی که آب نهر بسیار بالا آمده باشد که حیوانات به راحتی از آن آب بخورند، به کار می‌رود و به صورت ضرب المثل می‌گویند: اهون السقی التشریع؛ راحت‌ترین آب دادن تشریع است. اما این کلمه امروزه به معنای قانون‌گذاری است و بیشتر در مورد قانون‌گذاری در حوزه دین به کار می‌رود. «ولایت تشریعی»، آن است که شخصی زمام امور شرعی را در دست داشته و هرگونه که بخواهد در آن تصرف نماید. اطاعت چنین شخصی به عنوان صاحب اختیار واجب و فرمانبردای از دستورات او در امور دینی، سیاسی، اجتماعی و اداری و همه اموری که پیرامون حیات انسان پدید می‌آید، لازم است. چنین ولایتی، ذاتاً ویژه خداوند است، ولی از آنجایی‌که عالم، عالم واسطه است، خداوند این نوع از ولایتش را نیز برای برخی اولیاء شایسته‌اش افاضه می‌نماید و ولایت تشریعی او از این طریق اثبات می‌شود. برخی مفسران «هدایت و ارشاد و توفیق» را نیز از مصادیق ولایت تشریعی گرفته‌اند که بر همه بشر عرضه می‌شود ولی تنها مؤمنان آن را می‌پذیرند؛ از این جهت خداوند فرموده: خداوند ولی مؤمنان و متقیان است.

ولایت تشریعی خداوند

ولایت تشریعی به معنای سرپرستی بر تمام شؤون و قوانین زندگی انسان، به طور ذاتی و استقلالی از آن خداست؛ همان‌طوری‌که ولایت تکوینی بر عالم هستی از آن خداست؛ اما تفاوت اراده تکوینی و تشریعی در آن است که اراده تکوینی خداوند تخلف‌بردار نیست برخلاف اراده تشریعی که احتمال تخلف در آن وجود دارد؛ چون در اراده تشریعی خداوند بین اراده مولی و فعل خارجی که توسط مکلف انجام می‌شود فاصله است و خداوند عمل را از مکلف خواسته است. از سوی دیگر، انسان فاعل مختار است گاهی تمرد می‌کند و گاهی اطاعت لذا تخلف محقق می‌شود.

ولایت تشریعی پیامبر و ائمه

ولایت تشریعی را خداوند برای پیامبر و ائمه(ع) نیز قرار داده است؛ چون وجود یک حاکم در رأس جامعه انسانی ضروری است، اما از طرفی، شأن وجود خداوند اقتضا نمی‌کند که مستقیما بر مردم حکومت کند، از این رو باید از جنس مُوَلّی علیه ولایت بر مردم را از سوی خداوند بر عهده بگیرد. بدین جهت پیامبر(ص) بر امت اسلامی ولایت دارد که آنان را به سوی خداوند رهنمون ساخته و در میان آنان حکم نماید و در تمام شؤون آنان داوری نماید. در نتیجه اطاعت ایشان بر همه علی الاطلاق واجب است؛ چون ولایت او همان ولایت الهی است.

ولایت تشریعی یعنی واگذاری ولایت اجرای تشریعیات و عمل به آنها از سوی خداوند می‌تواند در دو عنوان زیر تقسیم ‌شود:

ولایت بر تشریع

این واژه به معنای «حق قانونگذاری و جعل و تشریع احکام و پایه‌گذاری قوانین حیات بشری» منحصر به خداوند متعال است. ولایت به این معنا، به «توحید در تقنین و تشریع» بر می‌گردد که شاخه‌ای از توحید در ربوبیت است. این ولایت که در محدوده قوانین است در مقام امتثال قابل تخلف و عصیان خواهد بود؛ یعنی ممکن است افراد بشر قوانین این قانون‌گذاری را اطاعت کند و یا از آن تخلف نماید.

ولایت در تشریع

این نوع ولایت، که تکویناً اعتباری و قراردادی است، در محدوده شریعت و تابع قانون آن است. برای اجرای قوانین الهی تکویناً لازم است تا افرادی اعم از معصوم و غیر معصوم این ولایت را از سوی خداوند بر عهده داشته باشند. خداوند این نوع ولایت را برای معصومین در حوزه‌های زیر تفویض نموده است:

1. تفویض تدبیر؛
2. تفویض تبیین احکام.

یکی از اقسام ولایت تشریعی، ولایت بر تشریع به معنای قانون‌گذاری و جعل دستور و انشای حکم است. بر اساس آیه ﴿إِنِ الْحُكْمُ إِلاَّ لِلَّهِ﴾، حق تقنین و وضع احکام ویژه خداوند است؛ اما اگر خداوند به برخی اجازه دهد که بتواند در مواردی احکام وضع کند، حق ولایت بر تشریع را برای او داده است. قلمرو ولایت بر تشریع، فعل خداوند (شارع حقیقی) است و از آن به عنوان "ارادة التشریع" تعبیر می‌شود، از این حیث با وجود اینکه از امور اعتباری و قراردادی است از نوع ولایت تکوینی شمرده می‌شود.

اثبات این نوع از ولایت تشریعی برای پیامبران و ائمه(ع) مورد اختلاف علماء است و هرکدام برای اثبات و یا احیانا نفی آن استدلال کرده‌اند؛ اما پیش از ذکر ادله توجه به دو نکته الزامی است:

1. محل اختلاف و نزاع، حق قانون‌گذاری و تشریع در احکام کلی و دایمی (اعم از اولی و ثانوی) است نه وضع قوانین حکومتی.
2. در بحث حق تشریع برای غیر خداوند سه نظریه وجود دارد:
   1. یکم: برخی معتقدند، پیامبر و امام، شأن جعل حکم شرعی را ندارند و این حق تنها ویژۀ خداوند است.
   2. دوم: برخی دیگر ولایت تشریعی را تنها برای خداوند متعال و به‌طور جزئی برای پیامبر اکرم(ص) پیش از اتمام دین ثابت می‌دانند.
   3. سوم: به باور برخی، امامان معصوم(ع) خود مصدر تشریع بوده و احکامی جدید را پس از پیامبر اکرم(ص) وضع می‌کنند. نگاهی به منابع حدیثی برخی محدثان امامیه همانند محمد بن حسن صفار، محمد بن یعقوب کلینی می‌توان دریافت که آنها نیز طرفدار نظریه ولایت بر تشریع پیامبر و امامان(ع) بوده‌اند.

ادله اثبات ولایت تشریعی امامان(ع)

ادله پرشماری وجود دارد که می‌تواند مورد استناد باورمندان به برخورداری امامان(ع) از شأن ولایت تشریعی قرار گیرد. این ادله را می‌توان به ادله قرآنی و روایی تقسیم‌بندی کرد:

1. ادله قرآنی: آیه ولایت: ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾؛ این آیه می‌تواند شائبه از جعل حکم تشریعی را با این بیان برای امامان ثابت کند: ولایت خداوند عام است و شامل حوزه‌های تکوین و تشریع می‌شود. از طرفی، ولایت خداوند، پیامبر و امامان ﴿الذین آمنوا﴾ در سیاق واحد بیان شده‌اند. پس قلمرو ولایت آنان یکسان است در نتیجه آنها نیز شأن تشریع احکام را دارند.
2. ادله روایی:
   1. تفویض امر دین به امام: روایاتی‌که تفویض امر دین را به امام بیان می‌کنند دو دسته اند: یک دسته از روایت می‌گویند، امر تشریع دین را به پیامبر واگذار کرده است. مثل معین کردن سهم جد میت، وضع دیه چشم، وضع حکم حرمت شراب و غیر این موارد. دسته دوم می‌گویند، آنچه را خداوند به پیامبر واگذار کرده، به امامان نیز واگذار کرده است.
   2. تحقق جعل احکام از سوی امامان: در برخی روایات تعبیرهایی به کار رفته که تشریع حکم توسط امام از آنها استفاده می‌شود. برای نمونه از امام جواد(ع) در نامه‌ای به سند صحیح نقل شده که خطاب به علی بن مهزیار می‌فرماید: "من امسال بر آنها خمس را فقط در طلا و نقره‌ای که یک سال از به دست آوردنشان گذشته است، واجب کردم و آن (خمس) را نه در لباس واجب کردم و نه در ظرف‌ها و نه حیوانات و نه خدمتگزاران و نه سودی که در تجارت به دست آورده‌اند و نه املاک جز یک ملک که به‌زودی برای تو امر آن [یک ملک که بر آن خمس واجب کردم] را تفسیر خواهم کرد. [و این کار] تخفیفی است از جانب من به شیعیانم و منّتی است از جانب من بر آنها، به خاطر اینکه سلطان اموال آنها را می‌دزدد به این خاطر بدی‌هایی در ذات آنها است"؛ در این روایت کلمه «اوجبت» به کار رفته و از آن تشریع حکم استفاده می‌شود. همچنین روایات دیگری که مفید جعل احکام توسط ائمه است.
   3. سیره امامان در موضوعات جدید: در دوران ائمه طاهرین(ع) موضوعات جدیدی پدید آمد که نمونه آن زیارت قبور ائمه است. مثل سفارش آن بزرگواران به زیات حضرت سید الشهداء و یا امام رضا (ع) که در لسان روایات بیان شده است. ممکن است مسأله زیارت قبور چون موضوع نوظهور است، حکم تشریعی از سوی امامان محسوب شود

ادله منکران ولایت بر تشریع امامان(ع)

منکران ولایت تشریعی ائمه(ع) نیز به آیات و روایاتی استدلال کرده‌اند:

1. ادله قرآنی: آیه اولی الأمر: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ﴾. در قسمت نخست آیه، وجوب اطاعت از خدا، پیامبر و اولی الأمر که مصداق آن ائمه هستند، به صورت یکسان بیان شده است. اما در قسمت دوم که بحث حل نزاع پیش آمده، مرجع تنها خداوند و رسول معرفی شده است. این نکته نشان می‌دهد که خدا و پیامبر شأن تشریع احکام را دارند ولی ائمه ندارند از این رو، آنها حق وضع حکم جدید و یا نسخ حکم را ندارند. تنها چیزی که از طریق نفوذ ولایت شان انجام می‌دهند، کشف حکم الهی و پیامبر است.
2. روایات: استناد به مضمون روایات متعددی است که امام هر آنچه می‌گوید از قرآن و سنت نبوی است و از نزد خود چیزی اضافه نمی‌کند. برای نمونه:
   1. امام باقر(ع) به جابر فرمود: "به خدا سوگند اگر ما بر اساس نظر خود با مردم سخن گوییم و یا گفته باشیم، یقینا از هلاک شدگان خواهم بود و به وسیله آنچه از رسول خدا نسل اندر نسل به ما رسیده با مردم سخن می‌گوییم".
   2. همچنین در روایت دیگر سماعه می‌گوید: به امام ‌کاظم(ع) عرض‌ کردم: «آیا همه چیز در کتاب خدا و سنّت پیغمبرش موجود است یا شما این مطالب را از علم خودتان می‌گویید»؟ فرمود: «همه چیز در کتاب خدا و سنّت پیغمبرش است»..

به هر روی، در برخورداری پیامبر و امام از ولایت تشریعی به معنای اجرای تشریعیات کسی اختلاف ندارند؛ نزاع در ولایت تشریعی به معنای وضع قانون وحکم شرعی است و در این باره سه نظریه وجود داشت. نظریه اول نفی این ولایت از پیامبر و ائمه، نظریه دوم اثبات حق جزئی این نوع ولایت برای پیامبر و نظریه سوم اثبات آن برای ائمه طاهرین(ع) بود.

ولایت فقیه

این اصطلاح ترکیبی از دو کلمۀ «ولایت» و «فقیه» است. بدین جهت ابتدا باید معنای هر کدام را مشخص نمود و آنگاه تعریفی از آن به دست آورد. همانطوری‌که در بحث لغوی بیان شد، واژه «ولایت» معانی متعددی دارد ولی در این ترکیب، معنای سرپرستی و حکومت آن مراد است که با عالم تشریعیات ارتباط دارد؛ یعنی حاکمیت فقیه به نیابت از امام معصوم(ع) بر جامعۀ اسلامی. بنابراین مفاهیم دیگر آن همچون محبت، نصرت، مودت، سرپرستی و ولایت تکوینی، اصلاً محل بحث نیست. واژه‌ «فقیه» از ریشه «فقه» گرفته شده که به معنای فهم و دانایی است. مقصود از «فقیه» در بحث ولایت فقیه، مجتهد جامع الشرایطی است که دارای این سه ویژگی باشد: «اجتهاد مطلق»، «عدالت مطلق»، و «قدرت مدیریت و استعداد رهبری». در مجموع ولایت فقیه به معنای حاکمیت فقیه جامع‌الشرایط بر جامعه اسلامی و سرپرستی کلیه شؤون زندگی اجتماعی، توسط ایشان است.

قلمرو ولایت

ولایت تشریعی (به معنای حق تصرف) در حقیقت منحصر به خداوند است، برخی مراتب آن برای بعضی انبیاء، پیامبر اسلام(ص)، امامان معصوم(ع) و در عصر غیبت برای فقیه عادل آگاه به مسائل زمان نیز ثابت است.

قلمرو ولایت پیامبران

ولایت انبیاء را می‌توان در دو حوزه تکوین و تشریع بررسی کرد:

قلمرو ولایت تکوینی پیامبران

ولایت تکوینی پیامبران به این معناست که آنها به اذن خداوند در جهان آفرینش و تکوین تصرف کنند و برخلاف عادت و جریان طبیعی عالم اسباب، حوادثی را به وجود آورند. مثل درمان بیمار غیر قابل علاج، زنده کردن مردگان و کارهای دیگری از این قبیل و هرگونه تصرف معنوی غیر مادی در نفوس و اجسام انسان‌ها، و جهان طبیعت. نمونه‌ این نوع ولایت را می‌توان در مورد حضرت عیسی(ع) ﴿أَنِّي أَخْلُقُ لَكُمْ مِنَ الطِّينِ كَهَيْئَةِ الطَّيْرِ فَأَنْفُخُ فِيهِ فَيَكُونُ طَيْرًا بِإِذْنِ اللَّهِ وَأُبْرِئُ الْأَكْمَهَ وَالْأَبْرَصَ وَأُحْيِي الْمَوْتَى بِإِذْنِ اللَّهِ وَأُنَبِّئُكُمْ بِمَا تَأْكُلُونَ وَمَا تَدَّخِرُونَ فِي بُيُوتِكُمْ﴾ و سلیمان(ع) ﴿فَسَخَّرْنَا لَهُ الرِّيحَ تَجْرِي بِأَمْرِهِ رُخَاءً حَيْثُ أَصَابَ﴾ و پیامبر اسلام(ص) ﴿اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ وَانْشَقَّ الْقَمَرُ﴾ جستجو کرد.

سؤال این است که آیا همه انبیاء از چنین ولایتی برخوردارند یا برخی از آنان؟ در پاسخ این سؤال یکی از مفسران ذیل آیاتی‌که ولایت تکوینی حضرت عیسی(ع)، موسی(ع) و آصف بن برخیا را بیان می‌کنند، می‌گوید: "کوتاه سخن اینکه این آیات به روشنی مسأله «ولایت تکوینی» را در محدوده خاصی برای حضرت مسیح(ع) اثبات می‏‌کند و هیچ دلیلی بر انحصار آن به حضرت مسیح نیست و به مقتضای حُکْمُ الامْثالِ فی ما یَجُوزُ وَ ما لایَجُوزُ واحِدٌ در مورد سایر پیامبران یا امامان معصوم(ع)، نیز می‏تواند صادق باشد.

قلمرو ولایت تشریعی پیامبران

انبیاء از جهات مختلف ولایت تشریعی دارند:

1. ولایت در ابلاغ رسالت: براساس آیات: ﴿فَاعْلَمُوا أَنَّمَا عَلَى رَسُولِنَا الْبَلَاغُ الْمُبِينُ﴾، ﴿وَمَا عَلَى الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلَاغُ الْمُبِينُ﴾، نخستین مقام ولایی انبیاء(ع)، ابلاغ احکام و دستورات الهی و تبیین آن برای مردم است.
2. مرجعیت دینی: از مرجعیت دینی به ولایت تفسیری نیز تعبیر کرده‌اند. بر اساس آیه ﴿وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ﴾، یکی از شؤون ولایت پیامبر، علاوه بر ابلاغ پیام الهی، تبیین و تفسیر آن نیز هست. در مورد سایر پیامبران نیز باید گفت: ‌انبیاء اولوالعزم، صاحب کتاب و شریعت بودند. آنها علاوه بر ابلاغ پیامبر، تبین نیز می‌کردند، اما سایر پیامبرانی که دارای کتاب نبودند، از پیامبر صاحب کتاب قبلی پیروی نموده و شریعیت آنان تبلیغ و تبیین می‌کردند و مرجع دینی مردم زمان خودشان بودند.
3. ولایت در شؤون سیاسی و اجتماعی: یکی از محدوده‌های ولایت پیامبران، ولایت زعامت و رهبری سیاسی و اجتماعی آنان بر مردم است. ‌آیه ﴿أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾، این آیه شأن ولایت پیامبر اسلام(ص) را بیان می‌کند و او را به عنوان ولی مسلمین معرفی می‌نماید.

دو نکته را در باب ولایت تشریعی پیامبران باید توجه داشت: نکته اول اینکه همه پیامبران ولایت تشریعی به معنای قانون‌گذاری را نداشتند، بلکه برخی از آنان وظیفه داشتند از شرایع قبل (شرایع پیامبران اولو العزم) تبلیغ نمایند؛ نکته دوم اینکه همه پیامبران ولایت در زعامت سیاسی را هم نداشتند، نمونه آن پیامبر زمان طالوت است که خودش از خداوند خواست برای بنی اسرائیل ملک و فرمانروایی را مبعوث نماید ﴿وَقَالَ لَهُمْ نَبِيُّهُمْ إِنَّ اللَّهَ قَدْ بَعَثَ لَكُمْ طَالُوتَ مَلِكًا قَالُوا أَنَّى يَكُونُ لَهُ الْمُلْكُ عَلَيْنَا وَنَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْكِ مِنْهُ وَلَمْ يُؤْتَ سَعَةً مِنَ الْمَالِ قَالَ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَاهُ عَلَيْكُمْ وَزَادَهُ بَسْطَةً فِي الْعِلْمِ وَالْجِسْمِ وَاللَّهُ يُؤْتِي مُلْكَهُ مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ﴾.

قلمرو ولایت پیامبر خاتم

قلمرو ولایت پیامبر را می‌توان در دو حوزه تکوینی و تشریعی بیان کرد.

قلمرو ولایت تکوینی پیامبر خاتم

ایشان همانند سایر انبیا، ولایت تکوینی دارند به این معنا که می‌توانند به اذن خداوند در عالم هستی تصرف نمایند. نمونه آن، نصف کردن ماه ﴿اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ وَانْشَقَّ الْقَمَرُ﴾ و همچنین حرکت درخت به فرمان پیامبر است.

براساس آیات و روایاتی‌ که حیات برزخی پیامبر و ائمه طاهرین(ع) را ثابت می‌کنند، ولایت تکوینی پیامبر و همچنین ائمه(ع) پس از حیات آنان نیز استمرار دارد.

قلمرو ولایت تشریعی پیامبر خاتم

پیامبر اسلام(ص) به دلیل اینکه افضل انبیا و خاتم آنان بودند، همه اقسام ولایتی را که در قلمرو ولایت پیامبران ذکر شد، دارا بود و به همه آنها در جامعه اسلامی عینیت بخشید و آنها را پیاده کرد. ابلاغ رسالت، تبیین احکام و مرجعیت دینی و همچنین ولایت در شؤون سیاسی و اجتماعی ایشان در آیات بیان شده است که نمونه آنها ذکر شد.

قلمرو ولایت اهل بیت(ع)

ائمه طاهرین(ع) همانند پیامبر(ص) دارای ولایت تکوینی و تشریعی هستند.

قلمرو ولایت تکوینی اهل بیت

ولایت تکوینی ایشان یا به معنای تصرف در امور عالم هستی است، به این بیان که خداوند اراده آنان را در موجودات هستی نافذ قرار داده است. یا به معنای آن است که آنها همانند فرشتگان در سلسه علل و اسباب آفرینش قرار گرفته اند. در منابع روایی، نمونه‌های فراوانی نقل شده است که ولایت تکوینی به این دو معنا را برای ائمه ثابت می‌کنند:

1. امیرمؤمنان(ع) از نزدیک کوفه عبور می‌کردند، گروهی از یهود نزدش آمدند و گفتند: شما امام علی بن ابیطالب هستی؟ فرمود: آری منم. عرض کردند: در کتاب‌های ما سخن از صخره ای به میان آمده که نام شش نفر از انبیاء روی آن نوشته شده. هر چه دنبال آن می‌‌گردیم، نمی‌یابیم؛ اگر تو امامی آن را برای ما پیدا کن. فرمود: به دنبال من بیائید. جمعیّت به دنبال آن حضرت حرکت کردند. هنگامی که به صحرا رسید تپّه بزرگی از شن در آنجا بود، امام فرمود: «اَیَّتُهَا الرَّیحُ اِنسِفی الرَّمْلَ عَنِ الصَّخْرَةِ بِحَقِّ اسْمِ اللهِ الاَعْظَمِ»؛ (ای باد! شن‌ها را از روی صخره کنار بزن به حق اسم اعظم خدا! چیزی نگذشت باد وزیدن گرفت و شن‌ها کنار رفت و صخره آشکار شد).
2. در زیارت جامعه کبیره مقامات ائمه طاهرین(ع) مفصل بیان شده در قسمتی از زیارتنامه آمده است: «بِکُمْ فَتَحَ اللَّهُ وَ بِکُمْ یَخْتِمُ وَ بِکُمْ یُنَزِّلُ الْغَیْثَ وَ بِکُمْ یُمْسِکُ السَّماءَ أَنْ تَقَعَ عَلَی الْأَرْضِ إِلَّا بِإِذْنِهِ وَ بِکُمْ یُنَفِّسُ الْهَمَّ وَ بِکُمْ یَکْشِفُ الضُّر». این قسمت از زیارت نامه، علت بودن آنها را در افاضه نعمات و برکات الهی و دفع بلیات از موجودات عالم، ثابت می‌کند.

قلمرو ولایت تشریعی اهل بیت

پیش از این گفته شد که ائمه طاهرین(ع) ولایت تشریعی به معنای تبیین و تفسیر احکام و همچنین ولایت بر هدایت ایصالی را دارا هستند، هرچند برخی از امامان معصوم(ع) زعامت سیاسی شان (ولایت تدبیر) به معنای تشکیل حکومت محقق نگردید ولی در واقع دارای این ولایت هستند؛ اما در مقابل برخی از حوزه‌های ولایی آنان ظهور و نمود بیشتری داشت. مثل ولایت فرهنگی (در واقع مرجعیت دینی) آنان که می‌توان در محورهای زیر به صورت خلاصه بیان کرد: ۱. تربیت شاگردان دانشمند در زمان امامین صادقین(ع)؛ ۲. پاسخ به پرسش‌ها و مناظره با دانشمندان ملل جهان (مثل مناظره امام صادق(ع) با اسقف مسیحیان)؛ ۳. بهره‌گیری از موعظه و ارشاد برای انتقال اندیشه درست اسلامی؛ ۴. برخورد با دانشمندان دنیا پرست؛ مانند نامه امام سجاد(ع) به زهری؛ ۵. نشر آثار تربیتی و اخلاقی (مانند رساله حقوق و صحیفه سجادیه)؛ ۶. دفاع از مبانی اسلامی در برابر امواج فکری بیگانگان (مانند مناظره امام رضا(ع) با بزرگان یهودی، مسیحی، زردشتی و منکران خدا)؛ ۷. مبارزه با انحرافات فکری چون غلو، مانند تبرّی امام هادی(ع) از غلات و طرد آنان از جامعه شیعی.

قلمرو ولایت فقیه

از مطالب گفته شده به دست آمد که ولایت دارای مراتبی است، بالاترین مرتبه آن ویژه پیامبر و اوصیای طاهرین آن حضرت که قابل تفویض به دیگران نیست. مثل ولایت تکوینی به معنای تصرف در عالم وجود و یا ولایت تشریعی آنان. اما برخی از مراتب ولایت همانند ولایت بر افتا، قضاوت و یا حکومت، مختص به آن بزرگوران نیست و فقیه می‌تواند ‌آن را داشته باشد.

در محدوده و قلمرو ولایت فقیه، دو نظریه وجود دارد:

1. نظریه نخست آن است که برخی فقیهان، ولایت فقیه را به موارد خاصی محدود می‌دانند؛ همچون ولایت در امور حسبیه؛ افعالی است که شارع راضی به ترک آن نیست که به این امور، حسبه گفته می‌شود. هرچند درباره امور حسبه هم اختلاف وجود دارد؛ زیرا عوامل بسیاری سبب می‌شود که یک امر از امور حسبه قرار گیرد.
2. بسیاری از فقها و بزرگان دائره اختیارات او را گسترده می‌دانند و با طرح وراثت و نیابت عامه فقیه از پیامبر اسلام(ص) و ائمه طاهرین(ع) بر این باور هستند که در هر موردی‌که آن بزرگواران ولایت داشته‌اند، ولی فقیه در روزگار غیبت ولایت دارد و حکم او اثر گذار است.

قلمرو ولایت حاکم

مقصود از حاکم، حاکم شرع است. در کتب فقهی محدوده ولایت حاکم شرع بیان شده است؛ ولایت بر خمس و زکات، مال امام، میراث بدون وارث، اجرای حدود و قضاوت، پرداخت دین ناتوان، ولایت اجازه در بسیاری از اجرای احکام شرعی، ولایت در ازدواج برخی موارد، ولایت در طلاق دادن زنی که شوهرش مفقود شده و بسیاری از موارد دیگر. نکته مهم در تفاوت حاکم شرع با ولی فقیه آن است، طبق آنچه در اختیارات حاکم شرع گفته شد، مصادیق حاکم شرع می‌‌تواند شامل قاضی، مرجع تقلید، امام جمعه یک شهر یا منطقه باشد. بر این اساس دایره و قلمرو اختیارات و ولایت حاکم شرع به واسطه اینکه عنان حکومت در اختیارش نیست محدودتر از ولی فقیه است ـ با این حال ولی فقیه هم مصداقی از حاکم شرع است.

قلمرو ولایت پدر و جد پدری

بر اساس ادله قرآن، سنت و اجماع، چند گروه بر برخی مردم ولایت دارند که فقها در کتاب‌های بیع، حجر، طلاق و نکاح و غیر آن از آنها نامبرده‌اند. از جمله آنها پدر و جد پدری است.

این دو گروه، بر طفل صغیر، مجنون، شخص غایب، کسی‌که از اداء حق ناتوان باشد و فرزند بکر هرچند رشیده باشد، ولایت دارند. در بحث نکاح گفته‌اند رأی جد پدری مقدم بر نظر پدر دختر است ولی اگر پدر جلوتر از جد نظر داده باشد، جد پدری حق اعتراض ندارد.

قلمرو ولایت زنان

پیش از این ثابت شد که بحث جواز ولایت زنان در امور سیاسی و قضاوت، مورد اختلاف است، بنابراین اصل در مسئله، عدم ولایت و عدم وجوب اطاعت است، مگر آنکه دلیلی بر آن اقامه شود. مثل: اصلح بودن زن برای تصدی قضاوت یا تفویض ولایت از جانب مردان به زنان. با توجه به این نکته، قلمرو ولایت زن مشخص می‌شود. گفتنی است فلسفه عدم ولایت زنان، نقصان ذاتی آنها نیست بلکه رعایت مصالح زن و مرد است که از جمله آن، اجتناب از اختلاط مردان و زنان است.

منشأ ولایت

مسأله دیگر در بحث ولایت،‌ تحقیق و توجه به منشأ و سبب ولایت است؛ سبب یا اسبابی‌که ولایت را برای صاحبان آن در خارج محقق می‌سازد. این مسأله را می‌توان در دو فرضیه‌ «ولایت خداوند»‌ و «ولایت غیر خدا» تبیین کرد.

در خداوند (ذاتی)

از آنجایی که ولایت برای خداوند، ذاتی و اصلی است؛ بحث منشأ و سبب ولایت درباره خداوند معنایی نداشته باشد؛ چون همان‌طوری‌که ولایتش ذاتی است، سببش نیز ذاتی‌ خواهد بود. مسأله مهم تبیین سبب در ولایت غیر الهی است.

در غیر خداوند (عَرَضی)

همان‌طوری که ولایت برای انسان، عرضی است نه ذاتی، منشأ و سبب آن نیز عرضی خواهد بود. بدین جهت باید دانست که سبب آن چیست؟ خداوند متعال راه‌های متعددی را نشان داده که اگر کسی آن را بپیماید، نتیجه‌اش تقرب به خداوند می‌شود و این تقرب سبب اعطای ولایت الهی به او خواهد شد. بهترین راه وصول به مقام والای ولایت، معرفت و اخلاص در عمل است. از آنجایی‌که ولایت از راه قرب به خدا حاصل می‌‌شود، باید قرب از طرف عبد شروع بشود؛ چون از طرف خدای سبحان خواه ناخواه این قرب حاصل است. خدای سبحان که ﴿بِكُلِّ شَيْءٍ مُحِيطً﴾ است، معقول نیست از چیزی دور باشد. پس اگر انسان بخواهد این اضافه را برقرار کند، باید به وسیله اعمال شایسته، خود را به خدا نزدیک گرداند.

مراتب ولایت پیامبر و ائمه

ولایتی‌که از سوی خداوند برای پیامبر و ائمه طاهرین(ع) تفویض شده، دارای مراتب ذیل است:

ولایت تصرف (تکوینی)

ولایت تصرف یا ولاء معنوی بالاترین مراحل ولایت و نوعی اقتدار و تسلط فوق العاده تکوینی است. مقصود از ولایت تکوینی این است که انسان در اثر پیمودن صراط عبودیت به مقام قرب الهی نائل می‌گردد و اثر وصول به مقام قرب این است که معنویت انسانی‌که خود حقیقت و واقعیتی است، در وی متمرکز می‌شود و با داشتن آن معنویت، قافله سالار معنویات، مسلط بر ضمائر و شاهد بر اعمال و حجت زمان می‌شود. زمین هیچگاه از ولیی که حامل چنین معنویتی باشد و به عبارت دیگر از «انسان کامل» خالی نیست.

برای درک صحیح این معنا لازم است به چند نکته توجه گردد:

1. مقصود از ولایت تصرف یا تکوینی این نیست که برخی انسان‌ها سمت سرپرستی و قیمومیت جهان را پیدا کنند و گرداننده زمین و آسمان، خالق و رازق و محیی و ممیت من جانب الله باشند.
2. تعیین حدود ولایت تصرف یا تکوینی یک انسان کامل از عهده ما خارج است.
3. ولایت تصرف شأن بنده‌ای است که از هوای نفسانی به کلی پاک شده است.

ولایت تشریعی

مقصود از ولایت تشریعی، آن است که شخصی از سوی خداوند که ولایتش ذاتی است، زمام امور شرعی را در دست داشته و هرگونه که بخواهد در آن تصرف نماید. بر این اساس، اطاعت از او واجب و فرمانبردای از دستورات او در امور دینی، سیاسی، اجتماعی و اداری و همه اموری که پیرامون حیات انسان پدید می‌آید، لازم است. خداوند این نوع ولایت را برای برخی اولیاء شایسته‌اش افاضه می‌نماید و ولایت تشریعی او از این طریق اثبات می‌شود.

برخی مفسران «هدایت و ارشاد و توفیق» را نیز از مصادیق ولایت تشریعی گرفته‌اند که بر همه بشر عرضه می‌شود ولی تنها مؤمنان آن را می‌پذیرند؛ از این جهت خداوند فرموده: خداوند ولی مؤمنان و متقیان است.

ولای زعامت

مقصود از «ولایت زعامت»، حق رهبری اجتماعی و سیاسی است. اجتماع نیازمند به رهبر است. آن کسی‌که باید زمام امور اجتماع را به دست گیرد و شؤون اجتماعی مردم را اداره کند و مسلط بر مقدرات مردم است، «ولی امر مسلمین» است. پیغمبر اکرم(ص) در زمان حیات خودشان ولی امر مسلمین بودند و این مقام را خداوند به ایشان عطا فرموده بود و پس از ایشان طبق دلائل غیر قابل انکار، به اهل البیت رسیده است. آیات کریمه «اولی الامر‏، ولایت و عموم آیه‌: ﴿النَّبِيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ﴾ ناظر به چنین ولایتی است.

ولای امامت

مقصود از ولای امامت، مرجعیت و زعامت دینی است؛ به این معنا که دیگران امامان را الگوی اعمال و رفتارشان قرا دهند، دستورات‌شان را اطاعت و از آنان پیروی نمایند. مسلما چنین مقامی مستلزم عصمت آنان است؛ زیرا شخصی که معصوم باشد قول و عملش حجت خواهد بود.

براساس آیات قرآن، رسول خدا(ص) به عنوان الگو معرفی شده که مردم باید رفتار و اخلاقشان با رفتار و اخلاق او تطبیق دهند و او را مقتدای خویش قرار دهند. این مقام پس از پیامبر به اهل بیت ایشان رسید. برپایه حدیث شریف ثقلین، پیامبر، اهل بیت را پیشوای امت برگزید و قرین قرآن و توأم با آن قرار داد که همچون پیامبر(ص) معصوم و منزه از خطا هستند. آیه ولایت نیز ناظر به «ولاء امامت و پیشوایی و مرجعیت دینی» اهل بیت است.

ولاء محبت یا قرابت

این نوع ولایت به این معناست که اهل‌بیت، ذوی القربای پیامبر اکرم(ص) هستند و به مردم توصیه شده است نسبت به آنها به طور خاص محبت بورزند و آنها را دوست بدارند. آیات قرآن‏ و روایات فریقین، محبت اهل بیت و از جمله امیرمؤمنان(ع) را یکی از مسائل اساسی اسلامی قرار داده است.

درباره این نوع ولایت سه نکته مورد توجه است:

1. ولای محبت مقدمه برای سایر ولایت‌ها است که بیان شد و ثمره‌اش به خود شخص بر می‌گردد؛ چون رشته محبت است که مردم را به اهل بیت پیوند می‌زند.
2. این نوع محبت ویژه شیعیان نیست بلکه سایر فرق اسلامی نیز به آن اهمیت می‌دهند و این نوع محبت در اشعاری که از شاعران و بزرگان آنها نقل شده، به چشم می‌خورد. اما ناصبی‌ها خط شان از شیعه و اهل سنت جداست که این نوع محبت را ندارند.
3. این نوع ولایت اگر به اهل البیت نسبت داده شود و آنها را «صاحب ولا» بخوانیم، باید بگوییم «ولایت قرابت» و اگر به مسلمانان از نظر وظیفه‌ای که درباره علاقه به اهل البیت دارند نسبت دهیم باید بگوییم «ولاء محبت».

ویژگی‌های صاحبان ولایت

مقصود از صاحبان ولایت، پیامبران و ائمه طاهرین(ع) هستند؛ از این رو، برخی ویژگی‌های مهم آنان را که در اعطای ولایت تکوینی و تشریع آنها نقش دارد و شایستگی آنها را ثابت می‌کند، به صورت مختصر مرور می‌کنیم.

نصب الهی

نخستین ویژگی آنها این است که نبوت یا امامتشان الهی است. درباره انتصاب الهی پیامبران تمام فِرق اسلامی اتفاق نظر دارند و آیات قرآن کریم نیز این مطلب را بیان می‌کند. از جمله این آیه که می‌فرماید: ﴿اللَّهُ أَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسَالَتَهُ﴾؛ «خداوند آگاهتر است که رسالت خویش را کجا قرار دهد».. اما انتصاب الهی امام از دیدگاه شیعه و اهل سنت اختلافی است. شیعه آن را انتصابی و اهل سنت انتخابی می‌دانند. نصب الهی امامت، از آیاتی چند استفاده می‌شود که از میان آنها می‌توان آیات: «ابتلاء»، «ولایت» و «اولی الامر»» را نام برد. جز آیات قرآن، روایات فریقین نیز بر انتصاب الهی پیامبر و امام دلالت دارند.

علم الهی

آیات زیادی از جمله آیه ﴿وَاللَّهُ يَعْلَمُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ﴾، علم ذاتی الهی را بازگو می‌نماید. علم الهی یعنی خداوند به همه چیز عالِم است، این آگاهی اول از ذات خودش شروع شده و بعد شامل ظاهر و باطن و آغاز و پایان همۀ موجودات می‌‌شود. به بیان دیگر علم خداوند، علم حضوری به تمام موجودات عالم است و خداوند برای آگاهی پیدا کردن به موجودات عالم نیازی به ابزار و وسیله ندارد؛ چراکه سیطرۀ این دانش به قدری وسیع و گسترده است که نه تنها به ابزار و وسایل احتیاجی ندارد، بلکه هیچگونه اشتباه و خطایی هم برای این علم قابل تصور نیست. اما علم پیامبران و امامان(ع)، ذاتی نیست؛ بلکه نشأت گرفته از علم الهی است که در این آیه منعکس شده است: ﴿مَا كَانَ اللَّهُ لِيُطْلِعَكُمْ عَلَى الْغَيْبِ وَلَكِنَّ اللَّهَ يَجْتَبِي مِنْ رُسُلِهِ مَنْ يَشَاءُ فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ وَإِنْ تُؤْمِنُوا وَتَتَّقُوا فَلَكُمْ أَجْرٌ عَظِيمٌ﴾.

عصمت

یکی دیگر از ویژگی‌های ولی، عصمت او از هرگونه خطا، اشتباه و آلودگی است. خواجه نصیر طوسی در شرح تجرید می‌گوید: در پیامبر عصمت شرط است به دلیل اینکه اطمینان به گفته‌های او حاصل شود، در این صورت است که غرض حاصل می‌شود. این عقیده شیعه است، ولی گروهی از مسلمانان عصمت را برای انبیا در برخی موارد قائل نیستند.

از دیدگاه شیعه عصمت پیامبر خاتم(ص) و ائمه طاهرین(ع) از دلائل فراوانی ثابت می‌شود. از جمله آیه تطهیر می‌فرماید: ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾؛ به همین جهت شیخ مفید از علمای بزرگ شیعه می‌گوید: "عصمت، تفضلی است از جانب خدا برای کسی که می‌داند آن شخص معصوم به عصمت خود تمسک می‌کند".

افضلیت

یکی دیگر از ویژگی‌های صاحبان ولایت، افضلیت آنها بر سایرین است.

1. افضلیت انبیا: به اعتقاد شیعه، پیامبران الهی باید بر همه مردم زمان و عصرشان برتری داشته باشند؛ زیرا آنها به عنوان پیام آوران وحی الهی، مأموریت ویژه‌ای برای تبلیغ پیام دین به مردم و ولایت تشریعی در هدایت انسان‌ها دارند. بدین جهت از هر نگاهی باید برتر از دیگران باشند وگرنه تفضیل مفضول قبیح است.
2. افضلیت پیامبر خاتم: علاوه بر اینکه متعقدیم پیامبر خاتم(ص) بر سایر افراد امت خود برتری دارد، بر این باوریم که آن حضرت بر سایر انبیا نیز برتری دارد و اساساً خداوند همانند ایشان در میان مخلوقات الهی، شخص برتری را نیافریده است. در روایتی‌که از ایشان نقل شده، خود را برتر از پیامبران و مرسلین و فرشتگان مقرب الهی و در روایت دیگر برتر از فرزندان آدم معرفی نموده است.
3. افضلیت امام: افضلیت امام گاهی در مقایسه با دیگر افراد امت اسلام مطرح می‌شود. در این فرض، اعتقاد بر آن است که آنها برترین افراد اهل زمان و سید قوم‌شان هستند و در احراز مقام عصمت و کمالات، همانند انبیاء(ع) هستند. البته اهل سنت با این دیدگاه شیعه اختلاف نظر دارند و افضلیت را شرط نمی‌دانند.

گاهی برتری امامان در مقایسه با پیامبران الهی است. در این فرض نیز بر اساس برخی آیات و روایات، بر آنان برتری دارند.

منابع

1. امام خمینی، ولایت فقیه
2. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج۳
3. صافی گلپایگانی، لطف‌الله، ولایت تکوینی و ولایت تشریعی
4. مصباح یزدی، محمد تقی، در پرتو ولایت
5. مصباح یزدی، محمد تقی، حکیمانه‌ترین حکومت
6. مصباح یزدی، محمد تقی، راه و راهنماشناسی
7. جوادی آملی، عبدالله، ادب فنای مقربان ج۷
8. جوادی آملی، عبدالله، ولایت در قرآن
9. جوادی آملی، عبدالله، توحید در قرآن
10. جوادی آملی، عبدالله، ولایت فقیه
11. فرهنگ شیعه
12. محمدی، مسلم، فرهنگ اصطلاحات علم کلام
13. اکبری و یوسفی، ولایت از دیدگاه علامه طباطبایی
14. جمعی از نویسندگان، امامت‌پژوهی
15. فروتن، اباصلت، مرادی، علی اصغر، واژه‌نامه فقه سیاسی
16. نصرتی، علی اصغر، نظام سیاسی اسلام
17. مهدوی، اصغرآقا و کاظمی، سید محمد صادق، کلیات فقه سیاسی
18. ضرابی‌ها، محمد ابراهیم، مقام ولایت و نسبت آن با نبوت و رسالت در عرفان، فصلنامه علمی پژوهشی پژوهش‌های اعتقادی ـ کلامی، زمستان ۱۳۹۷
19. نجفی، سید محمد، ولایت زن در کتاب و سنت، فصلنامه تخصصی طهورا، سال سوم بهار ۱۳۸۹ شماره ۵
20. فاریاب، محمد حسین، نقش امام در تشریع، دریافت و تفسیر دین، مطالعات اسلامی، فلسفه و کلام، سال ۴۷، شماره ۹۴، بهار و تابستان ۱۳۹۴
21. امیدی فرد، عبدالله، حق تشریع، فصلنامه علمی پژوهشی دانشگاه قم، سال هشتم، شماره دوم