امام کاظم در تاریخ اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث امام کاظم است. امام کاظم از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: امام کاظم در کلام اسلامی - امام کاظم در تاریخ اسلامی - امام کاظم در معارف و سیره رضوی - امام کاظم در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

امام کاظم (ع) بیستم دی‌الحجه و به قولی هفتم صفر سال ۱۲۸ هجری به دنیا آمد. پدرش امام صادق (ع) و مادرش "حُمَیدَه" بود. امام رضا (ع)، فاطمه معصومه (س) و "احمد بن موسی شاهچراغ" از فرزندان او هستند. "ابوابراهیم"، "ابوالحسن" و "ابوعلی" از کنیه‌ها و "کاظم" و "باب‌الحوائج" از القاب این امام است. امامت او ۳۵ سال به‌طول کشید و با خلفای عباسی ـ همچون: "هارون الرشید" ـ معاصر بود. امام کاظم (ع) علاوه بر انجام وظایف امامت و رهبری مستقیم پیروان خود به روش‌های ممکن، فعالیت‌هایی در زمینه‌های فرهنگی و فکری و مبارزه با حکومت داشت. امام پس از چهار سال زندان در ۲۵ رجب سال ۱۸۳ هجری در زندان "سندی بن شاهک" (وابسته به هارون الرشید) به شهادت رسید.

ولادت و نسب

امام کاظم (ع) هفتمین امام شیعیان در قریه ابواء میان مکه و مدینه در هفتم ماه صفر سال ۱۲۸ هجری به دنیا آمد. نام مبارکشان موسی و نهمین تن از چهارده معصوم (ع) است. پدر ایشان امام صادق (ع) و مادرش حُمَیدَه بربریه از زنان پاک، دانشمند و پرهیزکار عصر خویش نام داشت. سه تن از فرزندان آن حضرت در ایران مدفون‌اند: امام رضا (در مشهد)، حضرت معصومه (در قم) و احمد بن موسی شاهچراغ (در شیراز).

حمیده مادر امام کاظم (ع)

مادر امام کاظم (ع)، ام حمیده بربری نامیده می‌شد. امام صادق (ع) درباره همسرش ـ مادر امام هفتم ـ می‌فرماید: حمیده مانند شمش طلا از زشتی‌ها پاک است؛ فرشتگان همواره او را نگهداری کردند تا به من رسید، به سبب کرامتی که خداوند به من و حجت پس از من داشت.

مرحوم کلینی داستان خرید حمیده را اینچنین ذکر کرده است: ابن عکاشة بن محصن اسدی در جلسه‌ای نزد امام باقر (ع) بود. در آنجا امام صادق (ع) نیز حضور داشت. ابن عکاشه از حضرت پرسید: چرا ابوعبدالله ازدواج نمی‌کند، درحالی که وقت ازدواج وی رسیده است؟ امام باقر (ع) که در برابرش کیسۀ پولِ سر به مهری بود، در پاسخ فرمود: به زودی برده‌فروشی از ساکنان بربر در خانه میمون منزل می‌کند. با این پول دختر برده‌ای برایش می‌خری. پس از مدتی امام باقر (ع) خبر ورود برده فروش را داد و دستور فرمود با کیسه پول دختری بخرید. ما نزد برده فروش رفتیم. گفت: تنها دو دختر بیمار برایم باقی مانده که حال یکی بهتر است. گفتیم: نکوتر را به چند می‌فروشی؟ گفت: هفتاد دینار. درخواست تخفیف کردیم، نپذیرفت. گفتیم: به مقدار همین کیسه زر می‌خریم؛ اما نمی‌دانیم چه مقدار زر است. مردی که با وی بود گفت: آن را باز کنید و وزن کنید؛ ما این‌گونه عمل کردیم. هفتاد دینار در آن بود. دخترک را خریدم و نزد امام باقر (ع) بردیم، درحالی که جعفر نزد وی ایستاده بود. جریان را گزارش دادیم. از کنیز پرسید نامت چیست؟ گفت: حمیده. فرمود: ستوده باشی در دنیا و پسندیده باشی در آخرت. پرسید دوشیزه هستی یا بیوه؟ گفت: دوشیزه‌ام و علت محفوظ ماندنش را از آسیب برده‌فروشان بیان کرد. امام باقر (ع) فرمود: ای جعفر، دختر را نزد خود ببر بهترین شخص روی زمین، یعنی موسی بن جعفر (ع) از او متولد خواهد شد.

کنیه و القاب

کنیه حضرت ابوابراهیم، ابوالحسن و ابوعلی است و به سبب کثرت عبادت به عبد صالح معروف و به دلیل شدت حلم و بردباری و گذشت در مورد دیگران به لقب کاظم نیز مشهور هست. همچنین آن حضرت به دلیل آنکه واسطه در نجات مردم و حل مشکلات ایشان نزد خداوند است به باب الحوائج ملقب شده است.

فضائل و مناقب

امام کاظم (ع) همانند پدرانشان در فضیلت‌های اخلاقی و عملی، آموزگار و نمونه دیگران بود. منش و سلوک او همگان را متأثر می‌ساخت؛ چنان که بنابر روایات، زمانی که ایشان را در زندان حبس کردند، زندان‌بانان را منقلب ساخت و به او ایمان آوردند.

درباره دانش آن حضرت روایت کرده‌اند که از همان کودکی شگفتی مردم را بر می‌انگیخت. در عبادت و زهد از همه مردم عصر خویش برتر بود و بدین صورت به ایشان لقب "العبدالصالح" داده بودند و اهل مدینه "زین‌المجتهدین" اش می‌خواندند. از صفات والای اخلاقی امام کاظم (ع)، احسان و نیکی به مردم بود. نیازمندان حاجت خود را از ایشان می‌خواستند و "باب‌الحوائج" می‌دانستند. لقب مشهور امام (ع) "کاظم" است به معنای کسی که هنگام خشم، خویشتنداری می‌کند و خشم خود را فرو می‌برد و به آسانی از دیگران در می‌گذرد

ابوبصیر می‌گوید: از امام کاظم (ع) پرسیدم: امام چگونه شناخته می‌شود. حضرت فرمود: "به چند خصلت، یکی آنکه از طرف پدرش و امام پیشین معرّفی شده باشد و اینکه هر چه از او بپرسند پاسخ می‌دهد و اگر هم نپرسند خود آغاز به سخن می‌کند و از آینده خبر می‌دهد و با مردم به هر زبانی سخن می‌گوید... ، طولی نکشید که مردی از خراسان خدمت او رسید و به عربی با حضرت سخن گفت. امام به فارسی به او پاسخ داد. خراسانی گفت: به این سبب با شما به عربی سخن گفتم که گمان کردم شما فارسی نمی‌دانید. فرمود: سبحان الله! اگر نتوانم پس چه برتری بر شما دارم که به سبب آن مستحق امامت باشم، سپس فرمود: ای ابو محمّد (ابوبصیر) تحقیقاً بر امام کلام هیچ یک از مردم مخفی نیست (امام با همه زبان‌ها آشناست) همچنین سخن پرندگان و سخن هر جانداری (بر امام مخفی نیست)".

معاجز و کرامات

مقالهٔ اصلی: کرامات امام کاظم

تاریخ‌نویسان، معجزه‌ها و کرامت‌های متعددی برای امام موسی بن جعفر (ع) ثبت کرده‌اند؛ از جمله:

1. باطل کردن سحر: از علی بن یقطین روایت شده است: "هارون الرشید" به دنبال کسی می‌گشت تا بتواند توسط او از عزت و احترام موسی بن جعفر بکاهد و در بحث مجابش کند و ایشان را در مجلس خجل نماید، مردی جادوگر برای این کار داوطلب شد. وقتی سفره را پهن کردند، بر نان جادویی خواند که هر وقت حضرت موسی بن جعفر (ع) می‌خواستند قطعه نانی بردارند، نان از مقابل حضرت، پر می‌کشید! هارون از خنده و شوق و شعف در جای خود آرام و قرار نداشت. حضرت نیز بلافاصله رو به عکس شیری که روی یکی از پرده‌ها بود کرده، فرمودند: «"یا أسد خذ عدوالله"»؛ ای شیر! این دشمن خدا را بگیر. راوی می‌گوید: آن عکس به صورت یک شیر درنده بسیار بزرگ درآمد و به سمت مرد جادوگر پرید و او را درید، هارون و اطرافیانش از هول آنچه دیده بودند، همگی غش کرده، به روی زمین افتادند، وقتی به هوش آمدند هارون به حضرت موسی بن جعفر (ع) عرض کرد. شما را قسم می‌دهم به حقی که بر شما دارم، از این عکس بخواهید آن مرد را برگرداند، حضرت فرمودند: اگر عصای موسی، آن عصاها و طناب‌هایی را که بلعیده بود، برگرداند، این عکس نیز آن مرد را بر خواهد گرداند.
2. توبه بشر حافی علامه حلی در منهاج الکرامة نقل کرده روزی حضرت موسی بن جعفر (ع) در بغداد از در خانه بشر می‌گذشت، در حالی که صدای ساز و آواز، غناها و نی و رقص از آن خانه بیرون می‌آمد، در این هنگام کنیزکی برای ریختن خاک‌روبه از خانه بیرون آمد. حضرت به او فرمود: «یا جاریة صاحب هذه الدار حر أم عبد؟»، "ای کنیزک صاحب این خانه آزاد است یا بنده؟" گفت: آزاد است. فرمود: راست گفتی اگر بنده بود از مولای خود می‌ترسید. کنیزک چون برگشت، بشر که بر سر سفره شراب بود، پرسید چرا دیر آمدی؟ کنیزک حکایت سخن امام را برای بُشر نقل کرد، بُشر با پای برهنه بیرون دوید و خدمت آن حضرت رسید اظهار شرمندگی نمود و عذر خواست و گریه کرد و از کار خود توبه کرد.

امامت

مقالهٔ اصلی: امامت امام کاظم

پیامبر خاتم (ص) در حدیث مشهور جابر انصاری با صراحت از امامت حضرت کاظم (ع) یاد کرده است و نیز امام صادق (ع) آشکارا او را امام پس از خود می‌خواند. برتری امام کاظم (ع) بر مردمان روزگار خویش نیز دلیلی دیگر بر امامت اوست؛ چنان که ابن حجر هیثمی از علمای سنی مذهب درباره ایشان می‌گوید: "موسی کاظم در علم و معرفت و کمال و فضل وارث پدر خویش بود. او از همه کس پارساتر و داناتر و بخشنده‌تر بود".

امام موسی بن جعفر (ع) سی و پنج سال از سال ۱۴۸ تا ۱۸۳ ه. بر مسند امامت جلوس فرمود. خلفای معاصر ایشان همگی از بنی عباس بودند: منصور دوانیقی، مهدی عباسی، هادی عباسی و هارون الرشید. امام (ع) در عهد هارون سال‌ها در زندان به سر برد.

دوران امامت امام کاظم (ع) از جهتی شبیه دوران امامت امام حسین (ع) بود؛ زیرا هارون الرشید به نحوی در نقطه اوج انحراف در رهبری اسلام قرار داشت. قصرهای بلند کنار دجله، خودکامگی، عیّاشی، هوس‌رانی، فساد، خونریزی و بی‌خبری در این دوره به اوج رسید و از طرفی دوران امامت امام کاظم زمانی شروع شد که خلیفه (منصور) به طور صریح دستور قتل امام بعدی را صادر کرده بود؛ بنابراین شیعیان به طور پنهانی باید با امام خود ملاقات می‌کردند.

فعالیت‌های امام کاظم (ع) بر دو دسته است:

1. حرکت در زمینه فرهنگی، فکری و علمی: در این زمینه امام روش پدرش امام صادق (ع) را ادامه داد. با آنکه شروع امامت حضرت با آن وضع تاریک و خفقان‌بار حاکم بر جامعه همراه بود که حتْی یاران نزدیک امام صادق (ع) نیز جانشین او را نمی‌شناختند و امکان شرف‌یابی به محضرش را نداشتند، امّا طولی نکشید که وصیت علمی امام کاظم در سر تا سر جهان اسلام منتشر شد. گروه‌های بسیاری از دانشمندان بزرگ که در دانشگاه امام صادق تحصیل می‌کردند، هنگام اقامت موسی بن جعفر (ع) در مدینه به سوی حضرت سرازیر شدند. سید بن طاووس روایت کرده است: "یاران حضرت در حالی که لوحه‌های آبنوس همراه داشتند در مجلس او حاضر می‌شدند و هرگاه کلمه‌ای می‌گفت یا در موردی فتوایی می‌داد فوراً ثبت می‌کردند". از برجسته‌ترین یاران و شاگردانش می‌توان حماد بن عیسی، عبدالرحمن بجلی، علی بن یقطین، مفضل بن عمر، هشام بن حکم و یونس بن عبدالرحمن را نام برد.
2. مبارزه با حکومت غاصب و موضع‌گیری صریح در قبال هیئت حاکمه منحرف و خود را زعیم حقیقی مسلمانان دانستن: امام (ع) در این محور از سویی یارانش را از همکاری با حکومت شدیداً نهی می‌فرمود و به آنان دستور مبارزه منفی می‌داد (جریان صفوان جمال که حضرت او را از کرایه دادن شترانش به هارون نهی فرمود، معروف است). به زیاد بن ابی سلمه فرمود: "ای زیاد! اگر از پرتگاهی بلند فرو افتم و پاره پاره شوم بیشتر دوست دارم تا برای آنان کاری انجام دهم". از سوی دیگر، به بعضی از یارانش ـ همچون علی بن یقطین ـ امر می‌کرد تا در دربار هارون بماند. حضرت با صراحت غصبی بودن حکومت را به هارون گوشزد می‌کرد. هنگامی که هارون از حضرت حدود فدک را پرسید تا آن را پس دهد، او سرحدّات کشور اسلامی را به عنوان حدود فدک ذکر فرمود. مناظره سرزنش‌آمیز امام (ع) با هارون الرشید در مرقد مطهر پیامبر اسلام (ص) در پیش بزرگان و فرماندهان کشوری و لشکری را می‌توان از این گونه فعالیت‌ها شمرد.
3. نظارت بر قیام‌های علویان: هنگامی که حسین بن علی ـ صاحب فخ ـ به شهادت رسید حضرت گریست و فرمود: "به خدا مسلمانی صالح و روزه‌گیر و قدرتمند که امر به معروف و نهی از منکر می‌کرد و خانواده‌اش مانند نداشت، در گذشت!". وقتی هادی عبّاسی از علویان به تنگ آمد گفت: "به خدا حسین جز به فرمان او (امام موسی (ع)) خروج نکرد!". این‌گونه که خلفای غاصب با همه قدرت ظاهری از امام وحشت داشتند، عاقبت او را بازداشت نموده، به بغداد منتقل و در زندان‌های انفرادی محبوس کردند و او را در زندان به شهادت رساندند.

برخی از مهم‌ترین موضوعات یادکردنی روزگار امام کاظم (ع) عبارت‌اند از:

1. برخاستن جنبش‌های انقلابی که امام (ع) برخی از آنها را تأیید می‌کرد؛ همانند جنبش شهید فخ.
2. سازماندهی نظام سری رابطان به دست امام (ع) که وظیفه داشتند ارتباط ایشان را با شیعیان سامان دهند و فرمان‌های مقام امامت را به آنان برسانند.
3. پیدایی برخی مسلک‌های انحرافی و اوج‌گیری فعالیت‌های عقیدتی و سیاسی آنها. برخی از این مسلک‌ها ادعای تشیع نیز داشتند؛ ولی به هیچ وجه مقبول امام (ع) نبودند. فرقه‌های ناووسیه، اسماعیلیه، مبارکیه، سمطیه و فطحیه چنین بودند. پدید آمدن این فرقه‌ها در قلمرو مکتب تشیع شرایط حساسی را برای امام (ع) پدید آورد که تا آن زمان بی‌سابقه بود. امام (ع) با تدبیری خاص، توانست شیعیان را از این چالش فکری و عقیدتی برهاند و امامتِ مقبول آیین اسلام را برای آنان نمایان سازد.
4. سازش‌ناپذیری امام کاظم (ع) در برابر حکومت و کژروی‌های دیگر جامعه اسلامی، مسئله‌ای را پیش آورد که برای امامان قبلی پیش نیامده بود. امام (ع) برای مدتی طولانی در زندان حبس شد.

حاکمان عباسی از وجود امام (ع) بیمناک بودند و هر از چند گاهی ایشان را به زندان می‌انداختند. روزگار حبس امام (ع) در عهد هارون‌الرشید طولانی‌تر بود و بارها به زندان رفت.

امام کاظم (ع) و هارون الرشید

در این زمان، امام کاظم (ع) رهبر علویان بود و به طور طبیعی اگر قرار بود خلافت عباسی ساقط شود، ایشان تنها کسی بود که از دید فرهیختگان آن جامعه و توده مردم که علویان را رقیب عباسیان می‌دانستند، امکان و شایستگی خلافت داشت. این مسأله سبب شد تا هارون سخت مراقب وی باشد و حتی با گمان، او را به زندان افکند.

لازم به یادآوری است که هارون از سال ۱۷۰، بر سر کار آمد و تا سال ۱۹۳ زمام قدرت را در دست داشت. او در این مدت درگیری‌های مختلفی با علویان داشت و در مواردی متعدد به آزار و کشتار آنان اقدام کرد. اخبار این کشتارها را ابوالفرج اصفهانی در مقاتل الطالبین و نیز برخی از آنها را طبری در کتاب خود آورده است. به طور کلی اعمال فشارهای هارون نسبت به شیعیان قابل قیاس با دوره‌های پیشین نبوده و به لحاظ گستردگی و شدت، باید با دوره‌هایی مانند دوران متوکل مقایسه شود. البته بعید نیست که هارون در مواردی سهل‌گیری‌هایی هم نسبت به مخالفان خود به ویژه علویان نشان داده باشد؛ ولی به دلیل آنکه تاریخ دقیق برخوردهای بین امام کاظم (ع) و هارون مشخص نیست، نمی‌توان آنها را در یک سیر تاریخی منظم جمع‌بندی و بیان کرد.

نقل‌های این برخوردها را در سه بخش بیان می‌کنیم: بخش نخست: برخی از این روایات نشان می‌دهد که هارون در اوایل کار نسبت به امام چندان سخت‌گیری نداشد، ولی به تدریج و بنابر دلایلی، حضرت را تحت فشار روزافزون قرار داد. بر اساس روایتی که عیاشی و شیخ مفید آن را نقل کرده‌اند، موقعی که موسی بن جعفر (ع) را پیش هارون آوردند، بخشی از سخنانی که به آن حضرت گفت، چنین بود: این دنیا چیست؟ و برای چه کسانی است؟ فرمود: آن برای شیعیان ما مایه آرامش خاطر و برای دیگران مایه آزمایش است. هارون گفت: پس چرا صاحب آن، آن را در اختیار خود نمی‌گیرد؟ جواب داد: در حالی که آباد بود از او گرفته شده و وقتی آباد شد صاحب آن، آن را در اختیار خود می‌گیرد. گفت: شیعیان شما کجایند؟ امام در جواب، این آیه را قرائت کرد: ﴿لَمْ يَكُنِ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ وَالْمُشْرِكِينَ مُنْفَكِّينَ حَتَّى تَأْتِيَهُمُ الْبَيِّنَةُ﴾. هارون گفت: پس بدین ترتیب ما کافریم؟! فرمود: نه، ولی همچنانید که خدا فرموده: ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ كُفْرًا وَأَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دَارَ الْبَوَارِ﴾.

در این موقع هارون به خشم آمد و با آن حضرت به تندی رفتار کرد. روایت دیگری را که صدوق آورده، حاکی از آن است که یکبار مارون کسی را دنبال موسی بن جعفر (ع) فرستاد و دستور داد تا هرچه زودتر حضرت را حاضر کنند. وقتی مأمور خلیفه در مدینه به حضور آن حضرت رسید و از ایشان خواست نزد خلیفه حاضر شود، امام فرمود: اگر خبری از جدم نشنیده بودم که اطاعت از سلطان به جهت تقیه واجب است هرگز پیش او نمی‌آمدم.

و وقتی نزد هارون حاضر شد او غضب خود را پنهان کرد و به نوازش امام پرداخت و پرسید: چرا به دیدار ما نمی‌آیی؟ فرمود: پهناوری کشورت و دنیا دوستی تو مانع از آن می‌شود. پس از آن هارون هدایایی به آن حضرت داد که درباره هدایا فرمود: به خدا قسم! اگر من در فکر تزویج عذب‌های آل ابی‌طالب نبودم تا نسل او برای همیشه قطع نشود، هرگز این هدایا را نمی‌پذیرفتم.

بخش دوم: درباره زندانی شدن امام (ع)، اخبار متعدد و مختلفی نقل شده است. از مجموع این روایات استفاده می‌شود که امام کاظم (ع) دو بار به دست هارون به زندان افتاده است: زمان مرتبه نخست ثبت نشده است، اما مرتبه دوم آن از سال ۱۷۹ تا ۱۸۳ ق. چهار سال به طول انجامیده و به شهادت آن حضرت منجر شده است. درباره دلیل زندانی شدن امام در این دو بار، غیر از اشارات مورخان، نقل‌هایی بیانگر آزادی امام از زندان اولی هارون است که آن را بسیاری از راویان اخبار، نقل کرده‌اند.

عبدالله بن مالک خزاعی، مسئول خانه رشید و رئیس شرطه او گوید: فرستاده هارون زمانی که هیچ‌گاه در چنان اوقاتی پیش من نمی‌آمد، وارد شد و فرصت پوشیدن لباس به من نداد و با آن حال من را پیش هارون برد. وقتی وارد شدم سلام کرده، نشستم. سکوت بر مجلس حاکم بود. سرگردانی عجیبی به من دست داد و هر لحظه بر نگرانیم می‌افزود. در این هنگام هارون از من پرسید: عبدالله! می‌دانی چرا تو را احضار کرده‌ام؟ گفتم: نه به خدا! گفت: یک حبشی را در خواب دیدم که حربه‌ای به دست گرفته و به من می‌گفت: اگر هم‌اکنون موسی بن جعفر را آزاد نکنی با این حربه سرت را از تن جدا می‌کنم. اکنون برو و او را آزاد کن و سی هزار درهم به وی بده و به او بگو که اگر می‌خواهد همین جا بماند و هر نیازی که داشته باشد برآورده می‌کنیم؛ اگر هم می‌خواهد به مدینه باز گردد، وسایل حرکت او را آماده کن. با ناباوری سه بار پرسیدم: دستور می‌دهید موسی بن جعفر را آزاد کنم؟ هر مرتبه سخن خود را تکرار و بر آن تأکید ورزید. از پیش هارون بیرون آمده و وارد زندان شدم. وقتی موسی بن جعفر من را دید وحشت‌زده در برابرم به پا خاست. او تصور می‌کرد که من مأمور شکنجه و اذیت او هستم. گفتم آرام باشید، من دستور دارم شما را همین لحظه آزاد کرده و سی هزار درهم در اختیارتان بگذارم. موسی بن جعفر پس از شنیدن حرف‌های من فرمود: اکنون جدم رسول خدا را در خواب دیدم که می‌فرمود: تو از راه ستم زندانی شده‌ای. این دعا را بخوان که همین امشب از زندان آزاد می‌شوی و سپس آن دعا را خواند.

نقل این روایت در کتاب‌های تاریخی دیگر، نشانه شهرت آن در میان مورخان است، گرچه در این نقل‌ها تفاوت‌هایی در اسامی افراد و مسائل دیگر وجود دارد. مرحوم صدوق این روایت را با تفصیل بیشتری نقل کرده است. اشاره شد که شبیه این حادثه در زمان مهدی عباسی نیز رخ داده است. در هر حال این خبر حاکی از آن است که هارون نسبت به علویان حساسیت فراوانی داشت و سخت مراقب امام کاظم (ع) بود. گفتنی است که مشی امامان شیعه که حرکت در مسیری فرهنگی بود، از شدت برخورد عباسیان با آنان می‌کاست. امامان شیعه دقیقاً تقیه را به همین معنا به کار برده و هر نوع تشکل درونی را در پرده تقیه حفظ می‌کردند. این تشکل هم نوعی ارتباط علمی و امامتی بود و طرح و توطئه سیاسی در آن وجود نداشت. دانسته است که این مقدار نیز مورد قبول حکو مت نبود؛ زیرا خلفا این قبیل مسائل را مقدمه اقدامات سیاسی گسترده بعدی می‌دیدند. در حقیقت ارتباط امام و شیعیان و نیز تعیین وکیل، می‌توانست وسیله‌ای برای مقاصد سیاسی در جهت براندازی حکومت و جایگزینی حکومت جدید باشد. کاری که خود عباسیان کرده بودند. در نهایت، تهدیدی که هارون از ناحیه امام برای حکومت خویش احساس کرد، سبب شد تا سخت مراقب امام باشد. در این میان حسادت برخی از علویان را نسبت به موقعیت امام (ع) و سخن‌چینی آنان را نباید از نظر دور داشت. آنان به دروغ گزارش‌هایی به حکومت می‌دادند که سبب تحریک آنان بر ضد امام (ع) می‌شدند.

بخش سوم: درباره نمونه حوادثی که منجر به زندانی شدن امام (ع) گردید: پیش از آوردن شرح این حوادث، لازم است این نکته را بدانیم که از دلایل نفوذ علویان، آن بود که مردم آنان را به چشم فرزندان رسول خدا (ص) می‌نگریستند. این نکته را خود آن حضرت مکرر بیان می‌کردند. در برابر، امویان و عباسیان سخت با این نظر مقابله می‌کردند تا از حرمت علویان بکاهند. به نظر می‌رسد خود رسول خدا (ص) در این باره تعمد خاصی داشته است. نفس اینکه مردم امام حسن (ع) و امام حسین (ع) را فرزندان پیامبر (ص) بشناسند، سبب جلب توجه مسلمانان بود. به همین دلیل مخالفان و دشمنان اهل بیت (ع) همواره در صدد انکار این اصل بر آمده و در طول تاریخ - با وجود آنکه اکثریت جامعه مسلمان از تسنن و تشیع، آنان را به عنوان فرزند رسول خدا (ص) پذیرفته بودند- حکام می‌کوشیدند تا در برابر آن موضع‌گیری کنند. معاویه، از اینکه آنان به عنوان فرزندان رسول خدا شناخته شوند، خشمگین بود و اصرار داشت که مردم آنان را فرزندان علی (ع) بدانند، عمرو بن عاص نیز از این مسأله نفرت داشت. حَجّاج نیز در این باره موضع تندی داشت؛ به طوری که وقتی به او خبر دادند یحیی بن یعمر، حسن و حسین را فرزند رسول خدا می‌داند، او را از خراسان فرا خواند و زیر فشار گذاشت تا دلیلی از قرآن برای ادعای خود بیاورد. او نیز آیه ۸۵ سوره انعام را که به صراحت حضرت عیسی (ع) را فرزند ابراهیم (ع) معرفی می‌کند برای او خواند و چنین استدلال کرد: در صورتی که قرآن عیسی (ع) را، که جز از طریق مادر به ابراهیم پیوندی نداشته، فرزند آن حضرت می‌داند، چگونه حسنین (ع) نمی‌توانند فرزندان رسول خدا (ص) شمرده شوند. استاد جعفر مرتضی، شواهد بیشتری برای این مطلب آورده است.

این مسأله در زمان هارون و در برخوردهای او با اهل بیت پیامبر (ع) به ویژه امام کاظم (ع) نیز مطرح بود و دست‌کم در یک برخورد، تکیه امام بر این مطلب، یکی از علل زندانی شدن آن حضرت می‌توانست به حساب آید. در نقلی آمده: هارون از امام کاظم (ع) پرسید: چگونه شما می‌گویید ما از ذریه رسول خدا هستیم در حالی که پیامبر فرزند ذکور نداشته و شما فرزندان دختر او هستید؟ آن حضرت دو دلیل برای او ذکر کرد: نخست آیه ۸۵ سوره انعام، که عیسی (ع) را فرزند ابراهیم (ع) می‌شمارد؛ دوم آیه مباهله که در آن، حسنین مصداق ﴿وَأَبْنَائِنَا﴾ دانسته شده‌اند.

این مسأله برای عباسیان که خود عموزادگان رسول خدا (ص) بودند دشوارتر بود. آنان از این راه برای اثبات خلافت خود بهره می‌بردند. مروان بن ابی حفصه، شعر خود را بر مبنای همین استدلال سروده است: أنی یکون و لا یکون و لم یکن لبنی البنات وراثة الأعمام چگونه ممکن است و هرگز نشده و نخواهد شد که حق عمو به فرزندان دختران ارث برسد. در رد این شعر، اشعار دیگری نقل شده است. با توجه به نظر بالا که عباسیان مروج آن بودند، یادآوری می‌شود که شیعه امامیه برای اثبات امامت، هرگز به وراثت توجهی نداشته و تنها بر نصوص وارده از رسول خدا (ص) در این رابطه و نصوص وارده از امام سابق درباره تعیین امام بعدی استناد جسته است. در برابر، عباسیان بر وراثت تکیه می‌کردند و می‌کوشیدند تا حسنین (ع) و فرزندان آنان را نه به عنوان فرزندان رسول خدا (ص) بلکه به عنوان فرزندان امام علی (ع) معرفی نمایند تا بدین وسیله اهمیت و احترام فوق‌العاده آنان را به عنوان ابنای رسول الله (ص) در جامعه در معرض تردید قرار دهند. طبیعی است که بپذیریم نفوذ معنوی علویان در جوامع اهل سنت آن روز ایران، یمن، عراق و نقاط دیگر به دلیل تصریحات پیامبر (ص) بر عظمت اهل بیت (ع) خود و مطرح کردن حسنین (ع) به عنوان ﴿أَبْنَائَنَا﴾ بوده است.

بنابر نقل ابن‌اثیر، هارون که در رمضان سال ۱۷۹ به قصد عمره به مکه می‌رفت در سر راه خود به مدینه آمد و وارد روضه رسول خدا (ص) شد. وی برای جلب توجه مردم به منظور اینکه رابطه نسبی خویش با رسول خدا (ص) را به رخ آنان بکشد، پس از زیارت مرقد مطهر، به پیامبر این چنین سلام داد: «السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا رَسُولَ اللَّهِ ِيَا بْنَ عَمِّ‌»؛ سلام بر تو ای رسول خدا ای پسر عمو. در این هنگام موسی بن جعفر (ع) که در آن مجلس حاضر بود، پیش آمد و خطاب به رسول خدا (ص) گفت: «السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا أَبَةِ‌»؛ سلام بر تو ای پدر. با شنیدن این سخن، رنگ از رخسار هارون پرید و خطاب به امام کاظم (ع) گفت: «هذَا الْفَخْرُ -يَا أَبَا الْحَسَن- جِدَّاً»؛ این مایه افتخار است ای ابوالحسن. پس از آن بود که دستور توقیف آن حضرت را داد. آنگاه هارون رو به یحیی بن جعفر کرد و گفت: قبول دارم که رسول خدا حقاً پدر اوست.

زندانی شدن امام پس از آن، نشان می‌دهد که این، یک حرکت سیاسی بر ضد هارون تلقی شده است. این قبیل برخوردهای امام کاظم (ع) خطراتی را برای هارون در بر داشت. توقیف و زندانی شدن امام دلایل دیگری نیز داشت؛ از جمله اینکه شیعیان موظف بودند مطالب مربوط به امام و رهبری را، که به آنها گفته می‌شد، مخفی نگاه داشته و اسرار رهبری را افشا نکنند؛ طبیعی است آنگاه که مطالبی درباره امامت موسی بن جعفر (ع) و مفترض‌الطاعه بودن آن حضرت در جایی مطرح می‌شد، مشکلاتی را برای امام و نیز برای افراد مطرح کننده در پی داشت. این مسأله در زمان امام صادق (ع) نیز، که منصور حساسیت خاصی از خود نشان می‌داد، مطرح بود. اشاره کردیم که رعایت اصل تقیه در میان شیعیان سبب می‌شد تا دشمن تصور کند شیعیان کمترین اقدام سیاسی بر ضد آنان نخواهند داشت و نهایت آنکه امامانی خود را تنها به عنوان امام فکری و معنوی می‌پذیرند. به همین دلیل خلفا به علویان زیدی مذهب که پیوسته در پی شورش سیاسی بودند توصیه می‌کردند که، مانند عموزادگان خود - یعنی موسی بن جعفر - باشند تا سالم بمانند.

در حقیقت امامان شیعه با وجود اعتقاد به انحصار امامت و رهبری در خود و اثبات بطلان نظام حاکم، قیام بر نظام حاکم را در آن شرایط روا نمی‌دیدند،؛ چراکه موفقیتی برای آن تصور نمی‌کردند. این روال پذیرفته شده در میان شیعیان امامی بود. در عین حال، گاهی به سبب افشای همین اعتقاد که امام کاظم (ع)، امام مفترض الطاعه است، گرفتاری‌هایی برای جامعه شیعه به وجود می‌آمد. یکی دیگر از دلایل زندانی شدن آن حضرت در همین ارتباط بوده است. در کتاب‌های روایی شیعه بابی با عنوان باب تحریم اذاعة الحق مع الخوف به آمده که حاوی احادیث فراوانی در این زمینه است. این روایات از امامان مختلف به ویژه از امام صادق (ع) است.

در رجال کشی روایتی نسبتاً طولانی از یونس بن عبدالرحمان نقل شده که می‌تواند نمونه جالبی برای بحث مورد نظر باشد. وی می‌نویسد: یحیی بن خالد برمکی ابتدا نظر مساعدی نسبت به هشام داشت؛ اما وقتی هارون به جهت شنیدن برخی از کلمات هشام بن حکم به او علاقه‌مند شد، یحیی کوشید تا هارون را بر ضد او تحریک کند. از جمله روزی در این رابطه به هارون گفت: او فکر می‌کند که خداوند امام دیگری جز تو در روی زمین دارد که طاعتش واجب است... و اگر او را امر به قیام کند، اطاعت می‌کند، و افزود: ما البته او را از کسانی می‌دانستیم که قائل به خروج نیست و سرجایش خواهد نشست.

پس از آن هارون از یحیی خواست تا مجلسی از متکلمان بر پا سازد و هارون در پشت پرده بنشیند تا آنان در بحث آزاد باشند. مجلس برپا شد و بحث شروع گردید؛ اما به زودی به بن بست رسید. یحیی پرسید: آیا هشام بن حکم را به عنوان حَکَم قبول دارید؟ گفتند او مریض است و گرنه قبولش دارند، یحیی در پی هشام فرستاد. هشام ابتدا به خاطر پرهیزی که از یحیی داشت نمی‌خواست در این مجلس حاضر شود. به همین جهت گفت: با خدا عهد کرده‌ام پس از بهبودی به کوفه رفته و به طور کلی از بحث دوری گزیده و به عبادت خدا بپردازم. در نهایت به دنبال اصرار یحیی در مجلس حضور یافت و پس از اطلاع از مسأله مورد اختلاف، بعضی را تأیید و برخی دیگر را محکوم کرد. در پایان بحث یحیی از هشام خواست تا پیرامون فساد این مطلب که «انتخاب امام حق مردم است» اظهارنظر کند. هشام با اکراه در این باره سخن گفت. یحیی از سلیمان بن جریر که کمی پیش از آن هشام قول او را رد کرده بود خواست که در این باره از چشام نظرخواهی کند. او سؤال خود را درباره امیرالمؤمنین علی (ع) شروع کرد و گفت: آیا او را مفترض‌الطاعه می‌داند؟ هشام گفت: آری. وی گفت: اگر امام بعد از او دستور خروج دهد خروج می‌کنی؟ گفت: او چنین دستوری به من نمی‌دهد... سخن که به اینجا رسید هشام گفت: اگر تو می‌خواهی که بگویم، اگر او دستور دهد خروج می‌کنم، آری چنین است. هارون که در پس پرده نشسته بود از این سخن بر آشفت... پس از آن بود که دنبال امام کاظم (ع) فرستاد و او را به زندان انداخت. یونس بن عبدالرحمان پس از ذکر این خبر می‌افزاید: این و جز این، از دلایل زندانی شدن امام بود.

و پس از آن هشام به کوفه رفته و در خانه ابن اشرف دار فانی را وداع گفت. در روایت دیگری آمده: هشام از طرف امام امر به سکوت شده بود ولی دیری نپایید که سکوت را شکست و عبدالرحمان بن حجاج یکی از یاران امام در این باره او را مورد توبیخ قرار داد و گفت: چرا سکوت خود را شکستی... و سپس از قول امام به او گفت: آیا شرکت در خون مسلمانی، تو را خوشحال می‌کند؟ هشام گفت: نه، عبدالرحمان گفت: پس چرا شرکت می‌کنی؟ اگر ساکت شدی که هیچ و گرنه سر امام را به تیغ جلاد خواهی سپرد. در پایان روایت آمده: هشام سکوت را مراعات نکرد تا اینکه آنچه نباید بشود اتفاق افتاد. ممکن است که مخالفان شیعی هشام، در این باره افراط کرده باشند.

در نقل دیگری آمده است که هارون از پشت پرده بحث را زیر نظر گرفته بود و حاضران تصمیم گرفته بودند که جز درباره امامت با هشام سخن نگویند. پس از آن هارون که در پس پرده سخنان هشام را می‌شنید، برآشفت و گفت: با وجود چنین شخصی، حکو مت من یک ساعت هم دوام نخواهد آورد. زبان این مرد نافذتر از صد هزار شمشیر است. هشام احساس خطر کرد و متواری شد و هارون چون او را نیافت برادران و یاران او را بازداشت کرده و به زندان انداخت، اما پس از چندی که خبر فوت هشام به او رسید آنها را آزاد ساخت.

مرحوم صدوق در جای دیگری از جمله علا شهادت امام کاظم (ع) را آگاهی یافتن هارون از اعتقاد شیعیان به امامت امام دانسته است. هارون فهمید که شیعیان شب و روز به خدمت امام می‌رسند. و به خاطر ترس از جان و از دست دادن سلطنتش آن حضرت را به شهادت رسانید.

سعایت برخی از نزدیکان امام (ع) را نیز باید بر کینه شخصی یحیی بن خالد برمکی نسبت به آن حضرت افزود. شیخ مفید و ابوالفرج اصفهانی در این باره روایت مسندی نقل کرده‌اند که خلاصه آن چنین است: یحیی بن خالد برمکی نمی‌توانست بپذیرد که هارون تربیت فرزند خود را به جعفر بن محمد بن اشعث، که اعتقاد به امامت کاظم (ع) داشت، سپرده است. به همین دلیل از وی نزد هارون بدگویی می‌کرد (و گویا برای انتقام از وی، خواست تا بر ضد امام کاظم (ع) توطئه‌ای بچیند). از این‌رو در پی یافتن شخصی از علویان که عامل مناسبی برای دسیسه‌چینی‌های او باشد بر آمد. وی پس از پرس‌وجوی فراوان، علی بن اسماعیل بن جعفر صادق (ع) را که فقیر بود، یافت و با کمک مالی به وی، او را برای حضور در مجلس هارون، تشویق کرد تا به وسیله او نقشه‌های خود را بر ضد امام کاظم (ع) عملی سازد. زمانی که علی بن اسماعیل با حضور در مجلس هارون موافقت کرد، امام (ع) تلاش نمود تا با کمک مالی و پرداخت دَین وی، او را از این کار منصرف کند، اما او نزد هارون رفت و در حضور او بر ضد امام (ع) سخن گفت. این مطلب را نیز دلیل دیگری برای زندانی شدن امام (ع) دانسته‌اند.

شیخ صدوق این روایت را به صورت دقیق‌تر و کامل‌تر آورده و پس از یادآوری ارتباط پنهانی جعفر بن اشعث با امام کاظم (ع) می‌نویسد: پس از سعایت یحیی درباره جعفر، هارون او را خواست و به او گفت: شنیده‌ام که خمس اموال و حتی پول‌هایی را که به تو داده‌ام، برای موسی بن جعفر فرستاده‌ای. جعفر با آوردن پول‌ها پیش هارون، توطئه خبرچینان را نقش بر آب کرده و هارون را از خود مطمئن ساخت. پس از آن بود که یحیی بن خالد به فکر علی بن اسماعیل افتاد. در حقیقت آخرین باری که امام (ع) به زندان افتاد، به همین دلیل بود.

شیخ مفید پس از نقل روایت فوق می‌افزاید: در همان سال (سال ۱۷۹) هارون به حج آمد و در مدینه دستور بازداشت امام (ع) را صادر کرد. قبل از اشاره به دستگیری امام (ع)، لازم به یادآوری است که در برخی از منابع، به جای علی بن اسماعیل بن جعفر صادق (ع)، محمد بن اسماعیل ذکر شده است. در منبع دیگری آمده: محمد بن اسماعیل همراه عمویش موسی کاظم (ع) بود. او در نامه‌ای که به هارون نوشت: تاکنون نشنیده بودم که در روی زمین دو خلیفه باشد که خراج نزد آنها برده شود.

منظور از این سخن سعایت از امام کاظم (ع) بود که بلافاصله پس از آن، امام (ع) دستگیر و زندانی شد و همین زندان تا شهادت آن حضرت به طول انجامید. این نقل را ابن‌شهرآشوب نیز آورده است.

این دو روایت که یکی درباره علی بن اسماعیل و دیگری درباره محمد بن اسماعیل وارد شده است، از جهات مختلف شباهت‌هایی با هم دارند. طبعاً باید یکی از اینها درست باشد. معروف است هارون یک سال به حج می‌رفت و سال دیگر به جنگ. در سال ۱۷۹ که نوبت سفر حج بود به مدینه آمد و در میان کسانی از اشراف مدینه، که به استقبال او آمده بودند و امام کاظم (ع) نیز حضور داشت به حرم وارد گردید. هارون که از فعالیت‌های پنهانی امام (ع) اطلاع داشت، در کنار ضریح رسول خدا (ص) آمد و خطاب به قبر پیغمبر (ص) گفت: ای رسول خدا! من از آنچه می‌خواهم انجام دهم عذر می‌خواهم. می‌خواهم موسی بن جعفر را دستگیر کرده، به زندان بیاندازم؛ زیرا او می‌خواهد میان امت تو اختلاف اندازد و خون آنها را بریزد.

این ظاهر‌سازی از هارون بدان دلیل بود که مردم موسی بن جعفر (ع) را فرزند رسول خدا (ص) می‌دانستند و عذرخواهی او از رسول خدا، برای توجیه این اقدام بود. در نگاه مردم که به دنبال آگاهی از انگیزه چنین اقدامی بودند و همواره به صورت سؤال برای آنان مطرح بود، تفرقه‌افکنی میان امت دلیل قانع کننده‌ای به نظر می‌آمد. نقل فوق نشان می‌دهد که امام کاظم (ع) در مدینه مورد توجه مردم بوده و به همین سبب هارون با آن همه سلطه و قدرت، مجبور بود دست به چنین توجیهاتی بزند تا اقدامش از طرف مردم مورد انکار و نفرت قرار نگیرد. هارون در همان مسجد دستور توقیف حضرت را صادر کرد. وی دستور داد تا دو کاروان آماده کرده، یکی را به سمت کوفه و دیگری را به سمت بصره بفرستند. او امام را همراه یکی از این دو کاروان روانه ساخت. این کار به این دلیل انجام گرفت تا مردم ندانند امام در کجا زندانی می‌شود.

ابوالفرج اصفهانی پس از آن می‌نویسد: هارون، امام کاظم (ع) را نزد حاکم بصره، عیسی بن جعفر بن منصور فرستاد؛ امام چندی در زندان او به سر برد، اما در نهایت، عیسی از این کار خسته شد و به هارون نوشت تا او را تحویل شخص دیگری بدهد، در غیر این صورت او را آزاد خواهد کرد؛ زیرا در تمام این مدت کوشیده تا شاهدی بر ضد امام به دست آورد، اما چیزی نیافته است.

جالب اینجا است که عیسی در ادامه نامه چنین می‌نویسد: حتی من موقعی که او مشغول دعا است گوش دادم ببینم، آیا برای من یا تو نفرین می‌کند یا نه، چیزی جز دعا برای خودش نشنیدم. او تنها از خداوند برای خویش طلب رحمت و مغفرت می‌کرد.

این نهایت زهد و پارسایی امام (ع) و در عین حال شدت تقیه و پنهان‌کاری آن حضرت را نشان می‌دهد. پس از آن، امام را تحویل فضل بن ربیع دادند. امام مدتی طولانی نزد وی زندانی بود. گفته شده که از او خواستند تا آن حضرت را به قتل برساند، اما او از این کار سرباز زد. پس از آن، حضرت را تحویل فضل بن یحیی دادند و مدتی نیز در زندان او به سر برد. مطابق نقل مورخان او حرمت امام را پاس می‌داشت. خبر به هارون رسید که امام کاظم (ع) در آنجا در رفاه کامل به سر برده و از آزادی کافی برخوردار است. در این زمان هارون در شهر رَقَّه بود. به محض دریافت گزارش، از دست فضل چنان عصبانی شد که در مجلس آشکارا دستور داد او را لعن و نفرین کنند؛ زیرا بر خلیفه عصیان کرده است و به خاطر همین عمل صد ضربه شلاق نیز بر او زدند. پس از آن امام کاظم (ع) را تحویل زندانبان دیگری به نام سندی بن شاهک دادند.

شهادت امام کاظم (ع): یحیی بن خالد که از این پیش‌آمد نگران بود، نزد هارون رفت و با عذرخواهی از عمل فضل، خود خواسته هارون را که به شهادت رساندن امام بود، به دست سِندی بن شاهک انجام داد. روایات چندی در اینکه یحیی بن خالد عامل به شهادت رساندن امام (ع) بوده در دست است. به نقل ابوالفرج و دیگران، او به صورت ظاهر برای کار دیگری، ولی در واقع برای به شهادت رساندن آن حضرت به بغداد رفت. این پنهان‌کاری او حکایت از آن دارد که وی بر آن نبوده تا مسئولیت این اقدام را بپذیرد. پیش از این دشمنی او را در جریان هشام بن حکم با امام کاظم (ع) دیدیم. در این صورت این سخن که او در باطن به امام اعتقاد داشته نباید درست باشد.

در روایتی از امام رضا (ع) آمده است که به آن حضرت عرض شد: آیا یحیی بن خالد پدرتان را مسموم کرد؟ امام آن را تأکید فرمود. این مطلب در روایات دیگری نیز آمده است. در اصل شهادت امام، بر حسب گواهی بیشتر مورخان تردیدی وجود ندارد اما از آنجا که شهادت امام مخفیانه صورت گرفته و حاکمان عباسی فریبکارانه به مردم اعلام کردند که آن حضرت به مرگ طبیعی از دنیا رفته، برخی از مورخان تحت تأثیر قرار گرفته و در کتاب‌های خود مرگ آن حضرت را طبیعی گزارش کرده‌اند. برخی از اینان، خبر شهادت را با عبارت «چنین گفته شده» آورده‌اند.

درباره کیفیت شهادت امام سه روایت مختلف نقل شده است: ١- شهادت آن حضرت در پی مسموم کردن امام صورت گرفته است. این در روایتی از امام رضا (ع) آمده است. همین طور روایات دیگری که یحیی بن خالد را به قتل آن حضرت متهم می‌کند، این نکته آمده است. ۲- بنابر نقلی آن حضرت را در فرشی پیچانده و چنان فشار دادند که حضرت به شهادت رسید. ۳- روایت دیگر را مستوفی نقل کرده است: شیعه گوید به فرمان هارون‌الرشید سرب گداخته در حلق او ریختند.

در این باره روایت مسموم کردن بیش از همه شهرت دارد. پس از شهادت امام، جسد مبارک آن حضرت را به دو دلیل در معرض دید خواص اهل بغداد و عموم مردم قرار دادند: الف: بنابر نوشته اربلی، سندی بن شاهک، فقها و وجوه اهل بغداد را که هیثم بن عدی مورخ نیز در میان آنها دیده می‌شد، بر سر جسد مبارک امام آورد تا ببینند زخم و جراحت و یا آثار خفگی در بدن آن حضرت وجود ندارد و به مرگ طبیعی از دنیا رفته است. ب: از آنجا که برخی از شیعیان معتقد به مهدویت آن حضرت بودند و یا احتمال داشت اعتقاد به مهدویت او پیدا کنند، جسد امام را روی پل بغداد بر زمین نهادند و یحیی بن خالد دستور داد تا فریاد زنند: این موسی بن جعفر است که رافضه معتقدند او نمرده است. پس از آن مردم آمده و او را در حالی که از دنیا رفته بود نگاه کردند. آنگاه جنازه را در «باب التین» بغداد در مقبره قریشی‌ها دفن کردند.

تاریخ شهادت امام بنا بر نقل شیخ صدوق ۲۵ رجب ۱۸۳، بنابر نقل شیخ مفید ۲۴ رجب و در نقل مستوفی، روز جمعه ۱۴ صفر بوده است. نقل‌های موجود تاریخی نمونه‌های دیگری از مبارزه امام با خلافت عباسی را نشان می‌دهند. از آن جمله، نوعی مبارزه منفی است، مبارزه‌ای که گرچه در قالب نقشه‌های براندازی نیست؛ بر عدم مشروعیت نظام تأکید کرده و می‌کوشد تا اعتماد مردم را نسبت به آن سست کند. نکته مهم در مبارزه منفی، عدم همکاری است؛ امری که به خودی خود، عدم مشروعیت هیأت حاکمه را نشان می‌دهد. شیوع و رسوخ چنین نگرشی نسبت به یک حکومت در میان مردم، خطر عمده‌ای برای آن به شمار می‌رود؛ زیرا با عدم اعتقاد مردم به مشروعیت حکومت، هر آن ممکن است جنبشی برای براندازی آن ایجاد شده و مردم به آن جنبش بپیوندند.

درباره برخورد امام با صفوان بن مهران جمال آمده است: زمانی که وی به عنوان یک شیعه خدمت امام کاظم (ع) مشرف شد، آن حضرت به او فرمودند: همه کارهای تو نیکو و زیبا است جز یک کار. صفوان پرسید: ای فرزند رسول خدا! آن چیست؟ امام فرمود: اینکه شترهایت را به هارون کرایه می‌دهی. صفوان گفت: من شترهایم را برای لهو و صید و امثال آن به وی کرایه نمی‌دهم، بلکه تنها برای سفر حج این کار را انجام می‌دهد. در این کار او خودش هم مباشرتی ندارد، بلکه دیگران را برای آن اجیر می‌کند. امام فرمود: آیا به نظر تو کرایه دادن شترانت به آنها صحیح است؟ صفوان گفت: آری. امام فرمود: آیا دوست داری آنها تا انقضای مدت کرایه و پس دادن شترانت زنده بمانند؟ صفوان گفت: آری. امام فرمود: هر کس بخواهد آنها زنده بمانند، در صف آنان قرار می‌گیرد و هر کس که از آنها باشد داخل جهنم می‌شود.

پس از آن، صفوان تمامی شتران خود را فروخت و وقتی هارون از علت این کار پرسید، جواب داد: دیگر پیر شده‌ام و غلامانم چنانکه باید به این کار نمی‌رسند. هارون گفت: می‌دانم به اشاره چه کسی شترانت را فروخته‌ای؛ موسی بن جعفر تو را به این کار واداشته است. او گفت: من را با موسی بن جعفر چکار! هارون گفت: این حرف‌ها را کنار بگذار، به خدا اگر به خاطر صفای مصاحبت با تو نبود، تو را می‌کشتم.

نوع دیگر از برخورد امام کاظم (ع) با خلافت عباسی، حرکتی بود که امام در برخورد با علی بن یقطین داشت و از وی خواست تا در دربار عباسی بماند و بکوشد تا شیعیان را از گرفتاری نجات دهد. علی بن یقطین در شمار اصحاب خاص امام کاظم (ع) بود که در دستگاه خلافت عباسی دارای نفوذ بود. او در دورة مهدی و هارون نفوذ فراوانی داشت و از آن به نفع شیعیان بهره‌گیری می‌کرد. زمانی که او از امام خواست اجازه دهد تا خدمت دستگاه خلافت را ترک گوید امام از دادن چنین اجازه‌ای خودداری کرده و فرمود: این کار را نکن که ما به تو در آنجا انس گرفته‌ایم و تو مایه عزت برادرانت (شیعه) هستی و شاید خدا به وسیله تو شکستی از دوستانش را جبران نموده و توطئه‌های مخالفان را درباره آنها بشکند. ای علی! کفاره گناهان شما همانا نیکی به برادرانتان است.

در روایت دیگری آمده است که امام در جواب او چنین فرمود: تو را چاره‌ای جز ادامه کارت نیست، از خدا بترس. و در نقل دیگری آمده که وقتی امام به عراق آمد، علی بن یقطین از اینکه امام را در چنین حالی می‌بیند اظهار تأسف کرد. امام به او فرمود: ای علی بن یقطین! خدا را دوستانی در صفوف دوستان ستمکاران هست که به وسیله آنها از دوستانش دفع شر می‌کند و تو از آنها هستی. در روایت دیگری آمده: خدا را در کنار هر طغیان‌گری، یارانی هست که به وسیله آنان بلاها را از دوستانش دفع می‌کند.

تأکید امام بر درستی و حتی لزوم کار علی بن یقطین و نیز توصیه‌هایی که گذشت، نشان می‌دهد که آن حضرت از وی در دفاع از حقوق شیعیانش بهره‌گیری می‌کرده است. درباره علی بن یقطین خبرچینی‌های فراوانی شد که با استفاده از تقیه و راهنمایی‌های امام کاظم (ع) از مهلکه نجات یافت. ابن یقطین همچنین در حل پاره‌ای از مشکلات مذهبی که حکومت با آن درگیر می‌شد می‌کوشید تا از نظرات امام کاظم (ع) بهره‌گیری کند.

مبارزه با علمای خود فروخته و فاسدی که خود را در خدمت دربار عباسی قرار داده بودند، نمونه دیگری از مبارزات امام کاظم (ع) است که در کلمات آن حضرت دیده می‌شود. وجود این افراد در دستگاه خلافت، مشروعیت آن را از نظر عوام تضمین می‌کرد و به طور طبیعی عاملی در مقبولیت حکومت بود. به همین جهت چنین افرادی در دستگاه خلافت از محبوبیت فراوانی برخوردار بودند.

در روایتی از آن حضرت آمده که رسول خدا (ص) فرمود: فقها تا هنگامی که خود را به دنیا نفروخته‌اند امنای پیامبرانند. سؤال شد: چگونه در دنیا داخل می‌شوند؟ حضرت فرمود: وقتی که پیروی از حاکمان نمایند. در این زمان بر دین خود از آنان بترسید. نمونه چنین عالمانی کسانی بودند که هارون هنگام شهادت امام، از آنها بر مرگ طبیعی امام شهادت خواست و از وجهه آنها برای تحمیق مردم استفاده کرد.

بی‌مناسبت نیست در پایان، این نقل را نیز بیاوریم که امام کاظم (ع) به شیعیان خود سفارش کرده بود تا ظاهری آراسته و مرتب داشته باشند و شخصیت اجتماعی خود را حفظ کنند. روزی آن حضرت، یکی از شیعیان خود را دید که ماهیی در دست گرفته، راه می‌رود. خطاب به او فرمود: شما گروهی هستید که دشمنان زیادی دارید؛ پس هرچه می‌توانید ظاهری آراسته داشته باشید.

امام در زندان

امام کاظم (ع) در طول عمر شریفشان سال‌های زیادی در زندان هارون الرشید، خلیفه عباسی به سر برد و در تمام این مدت به عبادت خدا مشغول بود و ارتباط شیعیان با حضرت در این مدت تنها از طریق بعضی از نامه‌ها بود.

مدت زندان و بازداشت امام کاظم (ع)

از گزارش کافی استفاده می‌شود موسی بن جعفر (ع) توسط هارون در شوال ۱۷۹ دستگیر و به بصره فرستاده شد؛ بعد در زندان سندی بن شاهک در ششم رجب سال ۱۸۳ به شهادت رسید؛ در نتیجه حضرت کمتر از چهار سال در زندان هارون بوده است و کسانی که مدت زندان حضرت را چهارده یا بیش از چهار سال ذکر کرده‌اند، دچار اشتباه شده‌اند. نجاشی دوران زندان موسی بن جعفر (ع) را چهار سال دانسته است. اولین زندان حضرت در بصره بوده است؛ بعد به زندان فضل بن ربیع، بعد به زندان فضل بن یحیی و بار چهارم به زندان سندی بن شاهک منتقل شده است. از روایت سومی که در کافی آمده، استفاده می‌شود آن حضرت دو بار در زمان مهدی عباسی به بغداد فرا خوانده و پس از مدتی کوتاه آزاد شده است که مجموع آن هم بیش از چهار سال نیست. آن حضرت در زندان به نامه علی بن سوید پاسخ مفصلی داد و الواحی درباره امامت امام رضا (ع) از زندان بصره و بعد از زندان بغداد از جانب حضرت صادر شد.

شهادت

هارون ایشان را در۲۰ شوال سال ۱۷۹ از مدینه به بصره و پس از حدود یک سال به بغداد برد. هارون بعد از عمرۀ رمضان ۱۷۹ به مدینه آمد؛ سپس به حج رفت. به دستور هارون، حضرت را به بصره بردند و در نزد عیسی بن جعفر زندانی کردند؛ آن‌گاه ایشان را به بغداد بردند و در زندان سندی بن شاهک به شهادت رساند. خرمای مسموم را هارون برای سندی بن شاهک فرستاد و دستور داد به حضرت بدهد و حضرت با همان خرما به شهادت رسید.

سندی بن شاهک شبانه از عمر بن واقد که با موسی بن جعفر (ع) آشنا بود، خواست افرادی را برای دیدار با آن حضرت خبر کند. آنان هشتاد نفر از بزرگان بودند. سندی به آنان گفت: به این مرد بنگرید، آیا مشکلی دارد؟ مردم حرف‌های زیادی می‌زنند. او در جای خود آزاد و در رفاه است. امیرالمؤمنین هارون قصد بدی درباره ایشان ندارد. انتظار می‌رود این را به اطلاع خلیفه برسانید. حاضران شیفته فضل و بزرگواری حضرت شدند. امام به آنان فرمود: ادعای توسعه و رفاه آن‌گونه است که الان می‌بینید؛ جز اینکه بدانید به من هفت بار سم داده‌اند و بدن من فردا سبز می‌شود. راوی گوید: بعد از سخنان حضرت به سندی بن شاهک نگریستیم که از اضطراب می‌لرزید.

سندی بن شاهک می‌گوید: از ابو الحسن موسی بن جعفر (ع) خواستم اجازه دهد ایشان را کفن کنم؛ فرمود: ما اهل بیت، حج اول، مهر زنانمان و کفنمان از اموال پاک خودمان است. به نقل صدوق حضرت در زندان سندی در خانه مسیب، تاریخ جمعه، بیست و پنج رجب سال ۱۸۳ به شهادت رسید. بدنش را بر تابوتی حمل کردند و می‌گفتند: این امام رافضه است، او را بشناسید. قبر حضرت در مدینة السلام بغداد در قبرستان معروف به مقابر قریش است.

امام کاظم

ولادت

سال ولادت امام موسی بن جعفر(ع) به اختلاف، سال‌های ۱۲۹، ۱۲۸ و ۱۲۷ ق هجری ذکر شده است. برخی محققان به دلیل شهرت روایت سال ۱۲۸ ق در منابع شیعه و سنی، این قول را ترجیح داده و اقوال دیگر را ضعیف دانسته‌اند. مؤید قول سال ۱۲۸ق روایتی است که امام صادق(ع) فرموده: وصی من در «بیست سالگی» به امامت می‌رسد. از آنجا که بسیاری از منابع بیست سالگی امام کاظم(ع) را به هنگام شهادت پدرش نقل کرده‌اند و به اتفاق مورخان شهادت امام صادق(ع) در سال ۱۴۸ق بودهتاریخ تولد ایشان در سال ۱۲۸ق، صحیح خواهد بود.

همچنین منابع، بر تولد آن حضرت در ماه صفر تأکید دارند و روایت ابو بصیر مبنی بر ولادت آن حضرت به هنگام بازگشت امام صادق(ع) از حج و در ماه ذی حجه مقبولیت نیافته است. روز ولادت امام کاظم(ع) نیز یکشنبه هفتم ماه صفر ذکر شده است و قول نهم صفر، تصحیف واژه «سابع» به «تاسع» بوده است. با توجه به اینکه شیعیان در مراسم بزرگداشت امامان، از یک سو غالباً روز شهادت را ولادت مقدم داشته‌اند و از سوی دیگر، برخی بر روز هفتم صفر به عنوان روز شهادت امام حسن مجتبی(ع) تأکید داشته‌اند، موجب تضعیف قول مشهور در زمان ولادت امام کاظم(ع) شده است. امام صادق(ع) پس از تولد فرزندشان به حُمیده فرمود: خوشا به حال تو ای حمیده! به به، فرمانروایی و حکومت به خانه‌ات در آمد»؛ منظور خداوند متعال از ملک و پادشاهی، پادشاهی در دین و رئاسة در آن بر جهانیان است.</ref>. آن حضرت بر اساس سنت رسول خدا(ص) در گوش راست فرزندش اذان و در گوش چپ اقامه گفت، سپس سه روز به مردم ولیمه داد. محل ولادت آن حضرت در اَبواء (میان مکه و مدینه) بوده است.

تبارشناسی

نسب آن حضرت از ناحیه پدرش امام صادق(ع) به امام علی(ع) و فاطمه زهرا(س) می‌رسد. نام مادر امام کاظم(ع) «حُمیده» است که به حُمَيدَةُ مُصَفَّاةٌ (پاک) شهرت دارد. در ام‌ولد بودن مادر امام(ع) تردیدی نیست؛ اما به اعتبار نژاد بَربَریَّه و به اعتبار ملیت (او مغربیه و اندلسیه) و به اشتباه الرومیه گفته شده است. کنیه حُمیده لُؤلُؤة و نام پدرش صاعد بربری است.

حُمیده در میان همسران ائمه(ع) جایگاهی رفیع داشت. سخنان ارزشمندی از ائمه(ع) درباره جلالت شأن آن بانوی گرامی نقل شده است. امام صادق(ع) حُمیده را به هفتاد دینار خرید و درباره او فرمود: «تو حُمیده در دنیا و محموده در آخرتی، و مانند شمش طلا از آلودگی‌ها پاک و مصفایی». همچنین در وجه پاکی او فرمود: «خداوند به جهت کرامتی که به من و حجت پس از من داشت به وسیله فرشتگان همواره او را نگهداری کرد». آن حضرت خبر داد که حُمیده به زودی فرزندی می‌آورد که میان او و خداوند حجابی نخواهد بود. درباره نحوه خریداری حُمیده افزون بر اینکه در میان روایات اتفاق نظری وجود ندارد، محتوای روایات نیز به لحاظ محتوا و سند محل تردید است.

نام، کنیه‌ها و القاب

نام امام کاظم، موسی است. کنیه‌اش را ابوالحسن، ابوابراهیم، ابوعلی، ابوعبدالله و ابواسماعیل گفته‌اند. القاب بسیاری برای آن حضرت ذکر شده است که عبارت‌اند از: الکاظم الصابر، المصلح، المبرهن، البیان، ذو المعجزات، الأمین، و العبد الصالح، النفس الزکیة، زین المجتهدین، الوفی الصابر، الزاهر و امام المؤمنین. آن حضرت را زاهر از آن جهت می‌گفتند که اخلاق پسندیده داشت و بخشش فراوانش می‌درخشید. درباره لقب کاظم که مشهورترین لقب اوست گفته‌اند: چون همواره آتش خشمش را فرومی‌نشانید و غیظ را همانند جرعه‌ای گوارا فرو می‌برد، مردم عراق نیز به دلیل بر آورده شدن نیازهای آنان به واسطه امام کاظم آن حضرت را «باب الحوائج» گفته‌اند. در میان القاب یاد شده، لقب «عبد صالح» و «کاظم» قدیمی‌ترین القابی هستند که در منابع کهن روایی و تاریخی از آنها یاد شده است.

همسران

در منابع تاریخی از زن مشخصی غیر از نجمه خاتون به عنوان همسر امام کاظم(ع) یاد نشده است؛ اما درباره نام مادر امام رضا(ع) که همسر امام کاظم(ع) باشد، به اختلاف، نام او را تُکتَم، نجمه، أروی، نجمه، سُمانَة، خیزران، سکن النوبیة و ملقب به شقراء نوبیه مکنی به ام البنین؛ سکن نوبیه و... گفته‌اند. طبرسی گفته است: مادر امام کاظم(ع)، حُمیدة مصفات، تکتم (مادر امام رضا(ع)) را که کنیز بسیار عاقل و مؤدبی بود، خرید و آن را به فرزندش امام کاظم(ع) بخشید. امام کاظم(ع) همسران متعددی داشت که همه آنان اُم ولد(کنیز) بودند و چون ذکر نام کنیز معمول نبوده، از این رو نام آنان ضبط نشده و تنها تعبیرهایی مانند: اُم احمد، اُم اسماعیل، اُم ابراهیم و أم ولد آمده است. امام کاظم(ع) به همسران أم ولد خود در وصیت نامه‌اش توجه داشته است. آن حضرت درباره آنان وصیت کرد که اگر در منزل باقی ماندند، دارای همان حقوق و مقرری خواهند بود که در زمان حیات آن حضرت از آن بهره‌مند بودند.

فرزندان

تعداد فرزندان امام کاظم(ع) به اختلاف: ۳۲، ۳۷، ۳۸، و تا ۴۱ نفر و بیشتر گفته شده است. یعقوبی، هجده پسر و ۲۳ دختر، شیخ مفید هجده دختر و ابن جوزی ۲۳ دختر و برخی بیست پسر و مابقی را دختر و برخی بیست پسر و بیست دختر و برخی ده پسر و دوازده دختر، برای آن حضرت ذکر کرده‌اند. ابن عنبه، نسب شناس معروف، این تعداد را افزایش داده و فرزندان آن حضرت را شصت فرزند؛ ۳۷ دختر و ۲۳ پسر دانسته است. مستوفی گفته است: آن حضرت ۳۱ پسر و ۲۸ دختر داشت؛ اما نام ۲۵ نفر را یافتم و در میان پسران آن حضرت از محسن نام برده و گفته است: و محسن که به فراهان مدفون است و به زاهد محسن مشهور است. اما در کتاب‌های نسب از چنین فرزندی برای آن حضرت یاد نشده است. ابن عنبه سیزده نفر از پسران امام کاظم(ع) را که نسل آن حضرت از طریق آنها ادامه یافته، نام برده است. البته در شمار فرزندان امام کاظم(ع) مبالغه فراوانی شده است، تا حدی که برخی گفته‌اند ۱۲ هزار شتر گهواره‌های فرزندان آن حضرت را می‌کشیدند!.

هرکدام از فرزندان آن حضرت دارای فضل و کمال بسیار بودند که سرآمد همه آنها امام رضا(ع) بود. هیچ کدام از دختران امام کاظم(ع) ازدواج نکردند، مگر اُم سلمه که در مصر به ازدواج قاسم بن محمد بن جعفر بن محمد در آمد. علت ازدواج نکردن دختران آن حضرت به درستی مشخص نیست؛ اما طبیعی است که بخشی از این علل می‌تواند دشمنی عباسیان با علویان و فراهم نبودن شرایط ازدواج برای آنان باشد. یعقوبی بدون ذکر هیچ دلیلی گفته است: موسی بن جعفر وصیت کرد که دخترانش شوهر نکنند. این خبر یعقوبی مستند گفتگوهای بسیاری شده و مقالات چندی نیز پیرامون علت ازدواج نکردن دختران امام کاظم(ع) نوشته شده است. با توجه به اینکه ازدواج سنت موکد رسول خدا(ص) می‌باشد، توصیه به ترک ازدواج در سیره اهل بیت(ع) نمی‌تواند درست باشد. بر اساس روایت کلینی و صدوق به دو طریق مختلف، امام کاظم(ع) ازدواج دخترانش را به دست امام رضا(ع) سپرد و دخالت دیگران را در ازدواج آنان منع کرد و شاید این مطلب به برداشت اشتباه تبدیل شده است. بنابراین، خبر یعقوبی وجهی از درستی ندارد.

سرشناس‌ترین دختر آن حضرت فاطمه معصومه(س) است که در شهر قم مدفون است و روایات بسیاری درباره ثواب زیارت او و فضیلت قم نقل شده است. در میان پسران آن حضرت، افزون بر امام رضا(ع)، احمد بن موسی، شهرت فراوانی دارد. که بنا به قول مشهور در شیراز و همراه برادرش محمد بن موسی در یک قبر مدفون است. محل دفن او نزد اهل شیراز به «شاه چراغ» شناخته می‌شود و کرامات باهره‌ای از مرقد طاهرش نقل شده‌اند. فرزندان منسوب به آن حضرت را موسوی گویند. تشابه اسمی آنان با موسویان منسوب به موسی الجون از فرزندان عبدالله محض، (که شاخه حسنی سادات محسوب می‌شوند)، گاه موجب اشکالاتی در تنظیم شجره‌نامه‌ها شده است.

مزارهای بسیاری در مناطق مختلف دنیا وجود دارد که برخی منسوب به فرزندان بلافصل امام کاظم(ع) و برخی با واسطه به آن حضرت منسوب‌اند؛ البته در مواردی نیز در انتساب برخی امام‌زادگان به آن حضرت اشتباه رخ داده است. به ویژه در مناطق شمالی کشور زیارتگاه‌هایی به فرزندان امام کاظم(ع) منسوب‌اند که انتساب برخی از آنها به آن حضرت محل تردید است. گاهی اشتباه در این انتساب امام‌زادگان به جهت تشابه اسمی بوده و گاهی نیز انتساب تنها به جهت شهرت در میان اهالی آن محله‌ها صورت گرفته است. در مواردی نیز به خطا منتسب به امام کاظم(ع) شده است؛ مانند: امام‌زاده کوسه هجیج در پاوه که نامش عبیدالله است و به «سید موسوی خالص» شناخته می‌شود و از وی در شمار فرزندان امام کاظم(ع) یاد شده در صورتی که نام او ابوالحسن علی بن حسن بن حسین بن حسن الافطس است. یا امام زاده حسین ماهان، در قاهان فارس که به امام کاظم(ع) منتسب شده است، در حالی که نسب وی از طریق زید شهید، به امام سجاد(ع) می‌رسد، همچنین امام زاده محمد، در ساوه که منظور محمد عابد بوده و از فرزندان امام کاظم(ع) شمرده شده است، در حالی که نسبت وی به امام سجاد(ع) می‌رسد.

منابع

1. پژوهشکده علوم اسلامی امام صادق (ع)، فرهنگ شیعه
2. محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی
3. محمدی، رضا، امام‌شناسی ۵
4. اصغری، محمد جواد، مقاله «امامت امام کاظم»، دانشنامه کلام اسلامی
5. اکبر ذاکری، علی، درآمدی بر سیره معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه
6. زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵
7. طقوش، محمد سهیل، دولت عباسیان
8. پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تاریخ اسلام بخش دوم ج۲