بحث:آیه ولایت در کلام اسلامی

آیه ولایت

یکی از آیاتی که علی(ع) را «مؤمن» خوانده و ولایت او را در طول ولایت پیامبر(ص) دانسته است، آیه ولایت است: «جز این نیست که ولیّ و رهبر شما تنها خداست و رسول او و آنان که ایمان آورده‌اند و نماز را بر پا می‌دارند و در رکوع زکات می‌پردازند».

دیدگاه اهل سنت

مقالهٔ اصلی: آیه ولایت از دیدگاه اهل سنت

شأن نزول

مقالهٔ اصلی: شأن نزول آیه ولایت از دیدگاه اهل سنت

علمای بزرگ اهل سنت، همچون قاضی عبدالعضد ایجی، شریف جرجانی، سعدالدین تفتازانی و علاء الدین قوشجی سمرقندی، به اجماع مفسران در این‌باره اعتراف کرده‌اند.

این خبر نزد محدثان و راویان بسیار معروف است. توضیح بیشتر در این‌باره از چارچوب این نوشتار فراتر می‌رود. بنابراین تنها سخن آلوسی گزارش می‌شود. او می‌گوید: غالب الاخباريين على أن هذه الآية نزلت في علي كرم الله وجهه؛ «بیشتر محدثان بر این باورند که این آیه درباره علی(ع) نازل شده است». تعبیر «اجماع» درباره مفسران و «غالب» درباره محدثان راوی این رویداد، به معنای مخالفت برخی از راویان مخالف با این شأن نزول نیست، بلکه اختلاف در تعبیر، بر پایه کار هر یک از آنها استوار است؛ یعنی مفسران در سیر کار خود به این آیه رسیدند و به دلیل فراوانی نقل و اتقان و قطعی بودن خبر، نتوانستند بدون اشاره اجمالی یا تفصیلی از آن بگذرند و داستان را یاد کردند. اما اهل حدیث چنین مسیری را پیش روی ندارند و برخی از آنان در مجموعه حدیثی خود از این رویداد سخن به میان نیاورده‌اند.

علامه حلی از علمای شیعه، در اشتهار این سبب نزول میان علمای امت می‌نویسد: علمای اسلام بر نزول این آیه درباره علی(ع) اجماع کرده‌اند و این در صحاح اهل سنت نیز مذکور است. هنگامی که علی(ع) در نماز خویش و پیش روی صحابه انگشتر خود را به مسکین صدقه داد، این آیه فرود آمد. سید مرتضی می‌نویسد: «اهل نقل اتفاق کرده‌اند بر اینکه زکات دهنده در رکوع نماز، علی(ع) است». شیخ مفید می‌گوید: ثابت شد که ولایت یادشده در آیه، برای کسی ثابت است که در رکوع نماز، زکات پرداخت و هیچ‌کس از اهل قبله، چنین کاری را جز برای امیرمؤمنان(ع) ادعا نکرده است؛ پس ناگزیر مقصود از ﴿الَّذِينَ آمَنُوا﴾، امام علی(ع) است. ابن شهر آشوب نیز می‌گوید: «امت اجماع کرده‌اند بر اینکه این آیه درباره علی(ع) فرود آمد؛ هنگامی که انگشتری خود را در رکوع صدقه داد و در این‌باره خلافی میان مفسران نیست». ‌راضی می‌نویسد: نزول آیه درباره علی(ع) از چیزهایی است که مفسران بر آن اجماع کرده‌اند و این اجماع را جمعی از اَعلام اهل سنت، همچون امام قوشجی، در مبحث امامت از شرح تجرید آورده‌اند.

امام هادی(ع) در نامه‌ای به اهل اهواز در پاسخ به مسئله جبر و تفویض فرمود: اهل دانش بر این نکته اتفاق دارند که این آیه درباره علی(ع) نازل شد؛ هنگامی که در رکوع انگشتری خویش را صدقه داد؛ پس خداوند این عمل او را سپاس گزارد و این آیه را نازل فرمود.

روایات فراوانی در منابع فریقین بر نزول آیه ولایت درباره امام علی(ع) دلالت می‌کنند.

۱. سلمة بن کهیل روایت کرده است: «حدثنا أبو سعيد الأشجع ثنا الفضل بن دكين أبو نعيم الأحوال، ثنا موسى بن قيس الحضرمي عن سلمة بن كهيل قال: تَصَدَّقَ عَلِيٌّ بِخَاتَمِهِ وَ هُوَ رَاكِعٌ فَنَزَلَتْ ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ...﴾»؛ «علی(ع) انگشتری خود را در رکوع نماز صدقه داد و آن، گاه آیه: ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ...﴾ نازل شد».

1. ابن ابی‌حاتم؛ ذهبی درباره او می‌گوید: «ابن ابی‌حاتم، حافظ معروف، ناقد شهیر، صاحب تفسیر، شیخ محدثان و در متن و سند روایات بسیار خبره و آگاه بوده است».
2. ابوسعید اشج؛ ذهبی می‌گوید: ابوحاتم درباره او گفته است: «او موثق و امام اهل زمان خویش بود و شطوی درباره او گفته است: «کسی را از او با حافظه‌تر ندیدم» و ابن حجر درباره او گفته است: «او موثق است».
3. فضل بن دکین؛ ابن ابی‌حاتم می‌گوید: «از پدرم درباره ابونعیم، فضل بن دکین پرسیدم». او گفت: او شخص موثقی است». ذهبی می‌گوید: «بخاری و ابوزرعه و گروه‌های دیگری از او روایت نقل کرده‌اند». ابن حجر نیز می‌گوید: «او موثق است و روایاتی محکم دارد و از اساتید بخاری بوده است».
4. موسی بن قیس حضرمی؛ ابن ابی‌حاتم به نقل از یحیی بن معین می‌گوید: «حضرمی موثق است و اشکالی بر او وارد نیست». ذهبی می‌گوید: «او موثق، اما شیعه است». ابن حجر نیز گفته است: «حضرمی... انسانی راست‌گو و متهم به تشیع است».
5. سلمة بن کهیل؛ ذهبی گفته او از علمای موثق کوفه بوده است.... ابن حجر: «او موثق بوده است».

۲. «حدثنا الربيع بن سليمان المرادي، ثنا أيوب بن سويد، عن عتبة بن أبي حكيم في قوله: ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا﴾، قَالَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ‌»؛ «عتبة بن ابی‌حکیم نقل کرده است: آیه درباره علی بن ابی‌طالب(ع) نازل شده است».

1. وثاقت ابن ابی‌حاتم، گذشت.
2. ربیع بن سلیمان مرادی، ذهبی می‌گوید: «او مؤذن، فقیه و حافظ بوده است». ابن حجر نیز می‌گوید: «او موثق بوده است».
3. ایوب بن سوید را ابن حبان، حاکم نیشابوری، ابن حجر عسقلانی و البانی توثیق کرده‌اند.
4. عتبه بن ابی‌حکیم همدانی ابوالعباس، مزی گفته است: «از دید محمود بن خالد، عتبه بن ابی‌حکیم ثقه است... و ابوالقاسم طبرانی می‌گوید: «عتبه بن ابی‌حکیم از ثقات مسلمانان است». ابن حبان او را در ثقات آورده است.

ابن ابی‌حاتم می‌گوید: «از پدرم درباره او پرسیدم». او گفت «صالح است و اشکالی بر او وارد نیست». حاکم روایت عتبه بن ابی‌حکیم را صحیح دانسته و ذهبی نیز آن را پذیرفته است.

۳. «حدثنا إسماعيل بن إسرائيل الرملي، قال: ثنا أيوب بن سويد قال: ثنا عتبة بن أبي حكيم في هذه الآية: ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا﴾ قال علي بن أبي طالب(ع)»؛ ابن جریر طبری از عتبه ابن ابی‌حکیم روایت کرده است: «اسماعیل بن اسرائیل رملی، از ایوب بن سوید، از عتبة بن ابی‌حکیم درباره آیه ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ...﴾ روایت کرد: «این آیه درباره علی بن ابی‌طالب(ع) نازل شده است».

1. ابن جریر طبری؛ ذهبی: «او ثقه، صادق، حافظ، سرشناس در تفسیر و امام در فقه بود.»...
2. اسماعیل بن اسرائیل رملی؛ رازی: «ما از او روایت نمودیم و او راست‌گوست».
3. ایوب بن سوید که پیش‌تر درباره او سخن رفت.
4. عتبه بن ابی‌حکیم که شرح حال او گفته شد.

۵. «حدثنا أبو عبد الله محمد بن عبد الله الصفار، قال: ثنا أبو يحيى عبد الرحمن بن محمد ابن سلم الرازي بإصبهان، قال: ثنا يحيى بن الضريس قال: ثنا عيسى بن عبد الله بن عبيد الله بن عمر بن علي بن أبي طالب، قال: ثنا أبي، عن أبيه، عن جده، عن علي، قال: نزلت هذه الآية على رسول الله: ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ...﴾ فخرج رسول الله و دخل المسجد و الناس يصلون بين راكع و قائم فصلى؛ فإذا سائل، قال: يا سائل أعطاك أحد شيئا؟ فقال: لا، إلا هذا الراكع –لعلي- أعطاني خاتماً»؛ «حاکم گفته است: ابو عبدالله محمد بن عبدالله صفار، از ابویحیی عبد الرحمان بن محمد بن سلم رازی اصبهانی، از یحیی بن ضریس از عیسی بن عبد الله بن عبد الله بن عمر بن علی بن أبی‌طالب(ع) روایت کرده است: پدرم از پدرش از جدش از علی بن أبی‌طالب(ع) روایت کرده است: آیه ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ...﴾ بر رسول خدا(ص) نازل شد و آن حضرت به مسجد رفت؛ در حالی که مردم مشغول نماز بودند. آن حضرت نیز نماز گزارد تا آنکه سائلی آمد و حضرت به او فرمود: «ای سائل! آیا کسی چیزی به تو بخشش نمود»؟ سائل گفت: «خیر، به جز این شخص که در حال رکوع است؛ یعنی علی بن أبی‌طالب(ع) و به من انگشتری عطا فرمود».

1. محمد بن عبدالله صفار؛ ذهبی او را استاد امام، محدث، اسوه، زاهد خوانده است. سمعانی: «او زاهد، خوش‌سیرت، با ورع و خیر بوده است».
2. ابویحیی عبد الرحمان بن محمد؛ ابن حبان: «او از محدثان اصفهان با احادیثی مقبول، بوده است». ذهبی: «او حافظ و از ذخایر علم است».
3. محمد بن یحیی بن ضریس؛ رازی: «او راست‌گو بوده است».
4. عیسی بن عبدالله علوی؛ ابن حبان او را در ثقات آورده است.
5. عبدالله؛ ذهبی او را موثق دانسته است.
6. محمد بن عمر بن علی بن ابی‌طالب(ع)؛ ذهبی گفته است: «او موثق است». ابن حجر درباره او گفته است: «او راست‌گوست».
7. عمر بن علی بن ابی‌طالب(ع)؛ ابن حجر گفته است: «او موثق بوده است». ذهبی گفته است: «او موثق بوده است».

نتیجه: بر اساس اجماع مفسران و نقل محدثان، علی(ع) در رکوع انگشتر خود را به سائل داد و این آیه در شأن وی نازل شد. با توجه به این واقعه و دیگر قرینه‌ها، لفظ مشترک «ولی» در این آیه به معنای سرپرست عام امت به کار رفته است و بر ولایت کلی الهی دلالت می‌کند و از دید تکوینی و تشریعی برای رسول(ص) و امام علی(ع) پس از آن حضرت، اثبات‌پذیر است.

دلالت آیه

نقطه مهم استدلال بر ولایت الهی علی(ع) در این آیه کریمه، واژه «ولی» در صدر آن است. علمای لغت معانی مختلفی برای این واژه ذکر کرده‌اند. اما مفسران درباره‌اش مفاهیمی را چون امامت، دوستی یا نصرت گمان زده‌اند. هنگامی که لغت‌شناسان مفاهیم و کاربردهای این واژه را ذکر می‌کنند، کاربرد آن در معنای ولایت امر و قیامِ به آن، مصطلح‌تر می‌نماید؛ برای نمونه ابن منظور می‌گوید: ولیِ یتیم، کسی است که امور او را بر عهده دارد و به کارهای او می‌رسد و ولیِ زن، آن کسی است که اختیار عقد نکاحش را به دست دارد و نمی‌گذارد زن، بدون اجازه او، به این کار بپردازد.»... وی سپس نمونه‌های فراوانی نام می‌برد که در آنها این واژه به معنای سزاوارتر بودن به اداره و کفالت امور و اولی بودن کسی از دیگری، به کار رفته است. بنابراین کاربرد لفظ ولی در معنای ولایت امر، از کاربرد آن در معنای نصرت یا دوستی بسیار بیشتر است. افزون بر این، بر پایه قرینه‌های موجود در آیه، مقصود، ولایت امر است. شماری از این قرینه‌ها چنینند: به اعتراف مفسران، لفظ «انّما» بر حصر دلالت می‌کند؛ یعنی می‌گوید: ولایت اینجاست و جای دیگری نیست. با توجه به شأن نزول آیه که درباره علی(ع) است، اگر «ولی» به معنای نصرت یا دوستی باشد، مفهوم آیه این است: یاور یا دوست شما تنها خدا، رسول او و علی بن ابی‌طالب(ع) است. آن‌گاه این پرسش مطرح می‌شود: چرا چنین انحصاری در کار است؟ آیا کسی را جز پیامبر(ص) و علی بن ابی‌طالب(ع) نمی‌توان دوست و یاور مؤمنان دانست؟ با این فرض، آیه دربردارنده خلاف واقع خواهد بود؛ زیرا جز رسول خدا(ص) و علی(ع) دیگر مؤمنان نیز دوست و یاور اهل ایمانند. حتی اگر «انّما» بر حصر دلالت نکند، به چه دلیلی پس از نهی مؤمنان از دوست گرفتن و یاری خواستن از کافران در آیه پیشین، تنها خداوند، رسول اکرم(ص) و علی بن ابی‌طالب(ع) یاور و دوست اهل ایمانند و دیگر مؤمنان - در جایی که باید نام برده شوند- مسکوت مانده‌اند؟ مگر اینکه کسی موضوعی بدیهی را انکار کند و نزول آیه را در شأن حضرت امیران نپذیرد و بگوید مقصود این است که خدا و رسول او و همه مؤمنان دوست شمایند. باری، ولایت درباره خداوند، پیامبر(ص) و امام، با یک سبک و سیاق و با لفظ مفرد یاد شده و تنها یک‌بار آمده است. پس ولایت در هر سه نمونه، یکی است؛ یعنی ولایت رسول(ص)، همان ولایت خداوند و ولایت امام علی(ع)، همان ولایت رسول(ص) است. اگر نوع ولایت در هر مصداقی با دیگری متفاوت باشد، به جای لفظ مفرد؛ می‌بایست جمع به کار برده می‌شد. بنابراین تا کسی به جایگاه معنوی خاصی نرسد و جوهر نفس انسانی‌اش به عالی‌ترین حد کمال بار نیابد، شایستگی ندارد که در این مقام باشد و بر مقدرات بندگان خدا ولایت داشته باشد. در حقیقت فرد باید نخست در مقام ولایت حقیقی جای گیرد، تا خدای متعال راضی شود اختیار دین و دنیای مردم را به او وانهد. این فرد ناگزیر باید از همه انسان‌های هم‌عصر خود در تقوا و ملکات نفسانی برتر و کامل‌تر باشد تا ولایت عام یابد و بر سرنوشت مردم مسلط شود. بی‌گمان چنین کسی را تنها خداوند دانای مطلق به همه نهان‌ها و ضمایر، می‌شناسد. بنابراین معنای حقیقی شایع و متعارف در کلمه «ولی»، همان صاحب اختیار و سرپرست است.

آیه ولایت در کلام امامیه

• از دیدگاه مفسران و متکلمان امامیه، آیه ولایت یکی از روشن‌ترین دلایل امامت بلافصل علی(ع) است، زیرا اگر چه ولی در لغت معانی یا کاربردهای گوناگونی دارد مانند: رب، مالک، سید، منعم، معتق، محب، ناصر و متصرف در امور دیگران، ولی به دلایل عقلی و نیز به اجماع مسلمانان غیر از سه معنای اخیر قطعاً مقصود نیست، و از سه معنای اخیر تنها آخرین معنا می‌تواند در این آیه مقصود باشد. دلایل این مطلب بدین قرار است:
• ۱. کلمه ﴿إِنَّمَا﴾ ادات حصر است و مفاد آن اثبات و نفی است، زیرا کلمه ﴿إِنَّمَا﴾ در بردارنده معنای ما و الا (نفی و استثنا) است؛ یعنی حکم را بر آنچه پس از ﴿إِنَّمَا﴾ ذکر شده اثبات، و از آنچه ذکر نشده، نفی می‌کند. بنابراین کلمه ﴿إِنَّمَا﴾ بر ولایتی خاص دلالت می‌کند؛ ولایتی که اولاً و بالذات به خداوند اختصاص دارد و برای دیگران با اذن و مشیت الهی ثابت می‌شود، اما ولایت به معنای نصرت و محبت اختصاصی نیست، زیرا لزوم یاری کردن و محبت مؤمنان به همدیگر، از لوازم بدیهی ایمان و مورد اجماع مسلمانان است؛ چنان که آیه کریمه ﴿الْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ﴾ نیز بر آن دلالت می‌کند.
• برخی معتقدند ﴿إِنَّمَا﴾ همیشه بر حصر دلالت نمی‌کند، زیرا در غیر حصر نیز به کار رفته است؛ چنان که در قرآن آمده است ﴿إِنَّمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا لَعِبٌ وَلَهْوٌ﴾. روشن است که لهو و لعب در غیر زندگی دنیا نیز متصور است. در پاسخ می‌توان گفت، ادیبان و زبان‌شناسان معروف عرب به دلالت ﴿إِنَّمَا﴾ بر حصر تأکید کرده‌اند، به همین دلیل زمخشری در تفسیر آیه ولایت گفته است: معنای ﴿إِنَّمَا﴾ این است که موالات باید به آنان اختصاص یابد اما باید توجه داشت که حصر بر دو نوع است: حصر حقیقی و حصر اضافی. اصل اولی در حصر، معنای حقیقی آن است، چه این که حصر اضافی جنبه ثانوی داشته و نیاز به قرائن دارد، و در آیه مورد بحث نه تنها قرینه‌ای بر حصر اضافی وجود ندارد، بلکه قرائن و شواهد -چنان‌که بعداً می‌آید- حصر حقیقی را تأیید می‌کند.
• ۲. اگر چه واژه ولی بر معانی یا مصادیق متعددی اطلاق شده است، لکن هرگاه بدون قرینه به کار رود مراد از آن مالک امر بودن خواهد بود. به ویژه اگر به کسی اسناد داده شود که دارای شأن رهبری و فرمانروایی است؛ همان طوری که در آیه مورد بحث چنین است، زیرا کلمه ولی نخست به خداوند و سپس به پیامبر(ص) اسناد داده شده است. حاکمیت خداوند عقلاً ثابت است، و حاکمیت پیامبر(ص) به عنوان این که رسول خداست اثبات می‌شود، حال با توجه به این که ولایت در مورد خدا و رسول(ص) به معنای مالک امر بودن است، و از طرفی ﴿الَّذِينَ آمَنُوا﴾ بر خداوند یا پیامبر(ص) عطف شده است، و حکم معطوف با معطوف‌علیه مشترک است، پس ولایت در مورد مؤمنانی که در آیه توصیف شده‌اند نیز به معنای مالکیت امر تدبیر (امامت) خواهد بود.
• ۳. اگر چه عبارت ﴿الَّذِينَ آمَنُوا﴾ همه مؤمنان را شامل می‌شود، ولی مقصود از آن بعضی از مؤمنان است، زیرا اولاً، برای آنان صفت ویژه‌ای (اقامه نماز و دادن زکات در حال رکوع) بیان شده است. ثانیاً، جمله ﴿الَّذِينَ آمَنُوا﴾ بر کلمه ﴿رَسُولُهُ﴾ و آن هم بر کلمه ﴿اللَّهُ﴾ عطف شده است و مفاد آیه این است که خدا و رسولش و مؤمنانی که توصیف شده‌اند ولی‌اند، و جامعه مؤمنان، مُوَلی‌علیه هستند. نسبت این دو، از قبیل نسبت میان ولایت‌مدار و ولایت‌پذیر است، نه از باب تفاعل که ولایت دو جانبه باشد، در حالی که ولایت به معنای محبت و نصرت دو جانبه بوده و عمومیت دارد.
• در مقابل استدلال مزبور، مفسران و متکلمان اهل سنت، به وحدت سیاق آیه ولایت با آیات قبل و بعد آن استناد نموده و گفته‌اند: مراد از ولایت در آیه، نصرت و محبت است، زیرا در آیات قبل﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا الْيَهُودَ وَالنَّصَارَى أَوْلِيَاءَ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ وَمَنْ يَتَوَلَّهُمْ مِنْكُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ فَتَرَى الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ يُسَارِعُونَ فِيهِمْ يَقُولُونَ نَخْشَى أَنْ تُصِيبَنَا دَائِرَةٌ فَعَسَى اللَّهُ أَنْ يَأْتِيَ بِالْفَتْحِ أَوْ أَمْرٍ مِنْ عِنْدِهِ فَيُصْبِحُوا عَلَى مَا أَسَرُّوا فِي أَنْفُسِهِمْ نَادِمِينَ وَيَقُولُ الَّذِينَ آمَنُوا أَهَؤُلَاءِ الَّذِينَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَيْمَانِهِمْ إِنَّهُمْ لَمَعَكُمْ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فَأَصْبَحُوا خَاسِرِينَ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا مَنْ يَرْتَدَّ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَسَوْفَ يَأْتِي اللَّهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَيُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْكَافِرِينَ يُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلَا يَخَافُونَ لَوْمَةَ لَائِمٍ ذَلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ﴾ خداوند مؤمنان را از ولایت یهود و نصارا نهی کرده است. روشن است که مؤمنان هیچ گاه در صدد قبول ولایت یهود و نصارا به معنای امامت نبوده‌اند، بلکه آنچه برخی از مسلمانان انجام می‌دادند برقراری رابطه دوستی و پیمان نصرت با یهود و نصارا بوده است، فلذا در آیه مورد بحث نیز مراد از ولایت نصرت و محبت خواهد بود؛ چنان که در آیه بعد﴿وَمَنْ يَتَوَلَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْغَالِبُونَ﴾ نیز یادآور شده است که تولی خدا و پیامبر و مؤمنان موجب غلبه و پیروزی حزب خداوند خواهد بود.
• در پاسخ به استدلال فوق چند نکته قابل توجه است: نکته اول، هم‌سیاق بودن آیه ولایت با آیه نهی تولی یهود و نصارا مستلزم آن است که آیات دیگری بین آن دو واقع نشود، در حالی که میان دو آیه یاد شده، سه آیه (۵۲-۵۴) فاصله انداخته است، البته هر چند آیه‌های ۵۲ و ۵۳ به نوعی ناظر به ولایت یهود و نصارا است، لکن آیه ۵۴ ناظر به ارتداد در آینده بوده و ارتباطی با آیه ۵۱ ندارد، مضمون آیه چنین است: ای گروهی که ایمان آورده‌اید هر کس از شما، از دین خود مرتد شود به زودی خدا قومی را که دوست می‌دارد و آنها نیز خدا را دوست می‌دارند، برای نصرت اسلام برمی‌انگیزد؛ بدین جهت، مفسران آن را یکی از پیشگویی‌های قرآن دانسته‌اند.
• نکته دیگر این که آیه بعد از آیه ولایت نیز صراحت یا ظهور در ولایت به معنای نصرت ومحبت ندارد، مضمون آیه چنین است: هر کس ولایت خدا، رسول و مؤمنان خاص را بپذیرد، چنین افرادی حزب الله هست و حزب الله پیوسته غالب و پیروز است (سوره مائده، آیه ۵۶)؛ مضمون این آیه، هم با ولایت به معنای نصرت و محبت سازگاری دارد، و هم با ولایت به معنای تدبیر و نصرت در امور؛ بنابراین، نمی‌توان آن را قرینه و شاهد بر یکی از آن دو به شمار آورد.
• نکته سوم، بر فرض قبول وحدت سیاق، قرینه سیاق در صورتی قابل احتجاج است که با دلیل و قرینه‌ای روشن‌تر معارض نباشد، در حالی که قراین آشکاری که پیش از این بیان گردید و احادیثی که در‌شان نزول آیه وارد شده مانع از تمسک و استدلال به وحدت سیاق خواهد بود.

بررسی اشکالات

• اشکال اول، گفته شده است که آیه ولایت در مقام مدح مؤمنان است، در حالی که دادن زکات در حال نماز و رکوع مایه نکوهش است چون با توجه کامل نمازگزار به عبادت منافات دارد.
• در پاسخ می‌توان گفت: آنچه با حضور قلب در عبادت منافات دارد توجه به امور مادی و دنیوی است، اما پرداختن زکات به امر خداوند نه تنها امر دنیوی نیست، بلکه خود نوعی عبادت است، و از طرفی، عظمت روحی و احاطه علمی امام علی(ع) چنان بود که می‌توانست در یک زمان دو عبادت را انجام دهد، بدون این که لطمه‌ای به حضور قلب ایشان در نماز وارد شود.
• اشکال دوم، زکات، اسم برای صدقه واجب است نه مستحب، زیرا قرآن می‌فرماید: ﴿وَآتُوا الزَّكَاةَ﴾ و امر، ظاهر در وجوب است، و از طرفی بیشتر علما تأخیر پرداخت زکات را معصیت می‌دانند، بنابراین نمی‌توان گفت امیرمؤمنان(ع) انگشتر را به عنوان زکات واجب به فقیر داده است.
• در پاسخ می‌توان گفت:این اشکال نیز وارد نیست به دلیل این که کلمه زکات در بسیاری از آیات مکی وارد شده است﴿قَدْ أَفْلَحَ مَن تَزَكَّى ﴾؛ ﴿الَّذِي يُؤْتِي مَالَهُ يَتَزَكَّى﴾؛ ﴿الَّذِينَ لا يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُم بِالآخِرَةِ هُمْ كَافِرُونَ﴾؛ ﴿وَالَّذِينَ هُمْ لِلزَّكَاةِ فَاعِلُونَ﴾ در حالی که زکات واجب در مدینه تشریع شده است. از تأمل در آیات قرآن مخصوصاً آیاتی که در آنها از زکات درباره پیامبران گذشته مانند ابراهیم، اسحاق، یعقوب: ﴿وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلاةِ وَإِيتَاء الزَّكَاةِ وَكَانُوا لَنَا عَابِدِينَ﴾، اسماعیل: ﴿وَكَانَ يَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلَاةِ وَالزَّكَاةِ وَكَانَ عِنْدَ رَبِّهِ مَرْضِيًّا﴾ و عیسی: ﴿وَجَعَلَنِي مُبَارَكًا أَيْنَ مَا كُنْتُ وَأَوْصَانِي بِالصَّلَاةِ وَالزَّكَاةِ مَا دُمْتُ حَيًّا﴾ سخن به میان آمده است به دست می‌آید که واژه زکات در عرف قرآن هرگاه به صورت مطلق یا همراه با نماز به کار رفته باشد بر انفاق مال در راه خدا دلالت می‌کند، چرا که در شریعت پیشین، زکات به معنای مصطلح در اسلام نبوده است . گذشته از این، می‌توان زکات را به زکات واجب نیز حمل کرد که علی(ع) در نظر داشته آن را در اولین فرصت مناسب به فقیر بدهد، و ادعای تأخیر از زمان وجوب، ادعای بدون دلیل است، چه این که بعید شمردن وجوب زکات بر علی(ع) و یا دادن انگشتر به عنوان زکات، استبعادهای بی‌اساس است، البته اینکه علی(ع) در زمان پیامبر(ص)ثروت بسیار نداشته، شکی نیست، ولی لازمه آن، نفی داشتن حداقل نصاب زکات نمی‌باشد.
• اشکال سوم، گفته شده است که ﴿الَّذِينَ آمَنُوا﴾ بر جمع دلالت می‌کند، اطلاق آن بر مفرد در کلام فصحای عرب نیامده است، تا چه رسد به کلام الهی که معجزه است و گاهی گفته شده که چنین اطلاقی مجازی است و اصل در کلام حقیقت است نه مجاز.
• در پاسخ باید گفت: اصولاً اطلاق واژگان جمع بر فرد معین در کلام عرب و غیر آن به انگیزه تعظیم و مانند آن شایع است؛ همچنان که در قرآن درباره خداوند ضمایر جمع به کار رفته است﴿ثَانِيَ عِطْفِهِ لِيُضِلَّ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ لَهُ فِي الدُّنْيَا خِزْيٌ وَنُذِيقُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ عَذَابَ الْحَرِيقِ﴾؛ ﴿ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ السَّيِّئَةَ نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَا يَصِفُونَ﴾؛ ﴿إِنَّا أَرْسَلْنَا نُوحًا إِلَى قَوْمِهِ أَنْ أَنْذِرْ قَوْمَكَ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾؛ ﴿الَّذِينَ اسْتَجَابُوا لِلَّهِ وَالرَّسُولِ مِنْ بَعْدِ مَا أَصَابَهُمُ الْقَرْحُ لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا مِنْهُمْ وَاتَّقَوْا أَجْرٌ عَظِيمٌ﴾ و در اینجا بی‌تردید، به کار بردن تعبیر ﴿الَّذِينَ آمَنُوا﴾ در مورد علی(ع) بیانگر تکریم و تعظیم شخصیت علی(ع) است، بدان جهت که وی از نظر کمالات ایمانی در عالی‌ترین درجه بوده و همین ویژگی سبب شده است که پس از پیامبر اکرم(ص) ولایت و رهبری جامعه اسلامی به ایشان سپرده شود. گذشته از این، با توجه به روایات شأن نزول، این اطلاق در آیه ولایت صورت گرفته است، حال اگر چنین کاربردی در زبان عرب در عصر رسالت رایج نبود، صحابه‌ای که حدیث مربوط به شأن نزول آیه را نقل کرده‌اند، لب به اعتراض می‌گشودند.
• اشکال چهارم، ولایت در مورد خداوند و رسول(ص) به معنای اقامه حدود و اجرای احکام الهی نیست، فلذا این معنا در ﴿الَّذِينَ آمَنُوا﴾ نیز درست نخواهد بود. پس باید ولایت را بر نصرت و محبت حمل کرد که در هر سه مورد درست است.
• در پاسخ باید گفت: در این اشکال، میان حقیقت ولایت و چگونگی اعمال آن خلط شده است، حقیقت ولایت که عبارت از رهبری امور دینی و دنیوی مسلمانان است، در مورد خداوند، پیامبر(ص) و امام هر سه، استعمال شده است، هر چند کیفیت اعمال آن در خداوند و غیر خداوند متفاوت است، بدین معنا که اجرای احکام و حدود به صورت مباشری و محسوس به خداوند نسبت داده نمی‌شود، هر چند اجرای این کار توسط پیامبر و امام تکویناً و تشریعاً مستند به مشیت الهی است.
• اشکال پنجم، لازمه دیدگاه شیعه درباره ولایت در آیه مزبور این است که امامت به علی(ع) اختصاص داشته باشد، این مطلب با اعتقاد آنان در مورد دیگر امامان شیعه منافات دارد.
• در پاسخ باید گفت: براهین عقلی و نقلی بر وجوب امامت در هر عصر و زمانی دلالت می‌کند. بر این اساس، طبق نصوص قرآنی و روایی، امامت پس از پیامبر اکرم(ص) به امامان دوازده‌گانه شیعه اختصاص دارد همچنان که قرآن از آنان به عنوان صادقین یاد کرده و مسلمانان را به پیروی از آنان فرا خوانده است﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَكُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ﴾. چنان که امام صادق(ع) در تفسیر آیه مورد بحث ولایت را به احق و اولی بودن در تدبیر امور تفسیر کرده و فرموده است: مقصود از ﴿الَّذِينَ آمَنُوا﴾ علی(ع) و امامان از ذریه او تا روز قیامت است. افزون بر این، در صحاح اهل سنت نیز از آنان به عنوان خلفای دوازده‌گانه یاد شده است. حال وجه جمع بین این نصوص و حصر امامت در علی(ع) به این است که تا وقتی آن حضرت در حال حیات می‌باشد، امامت مخصوص اوست و پس از وی به فرزندان او، یکی پس از دیگری، اختصاص دارد، بنابر این تعارضی در میان نخواهد بود.

شبهات مرتبط با آیه

نخست: عدم احتجاج امام امیر المؤمنین(ع) به این آیه

گفته شده اگر آیه نص در امامت و خلافت است چرا علی(ع) با این دلیل روشن استدلال نکرد؟ پاسخ آن حضرت در موارد متعدد، به این آیه تمسّک جسته‌اند که در منابع معتبر نقل شده است و در اینجا فقط به دو مورد اشاره می‌کنیم:

1. در روز شوری در برابر سعد بن ابی وقاص، عثمان، عبد الرحمن بن عوف، طلحه و زبیر، به این آیه احتجاج نموده و فرمودند: آیا غیر از من در میان شما کسی هست که در حال رکوع، زکات داده و درباره او این آیه ولایت نازل شده باشد؟ همه گفتند: نه.
2. روایت شده است که حضرت(ع) فضایل خود را برای ابوبکر شمردند از جمله این که فرمودند: تو را به خدا قسم آیا در قضیه زکات انگشتر، ولایت از طرف خدا برای تو مقرر شده یا برای من؟ گفت: بلکه برای تو

شبهه یکم

• برخی از اهل سنت بر این باورند که این آیه در شأن علی(ع) نازل نشده است. ابن‌ تیمیه می‌نویسد: گفته او (علامه حلی) "بر اینکه آیه درباره علی نازل شده اجماع وجود دارد"، یکی از بزرگ‌ترین ادّعاهای دروغین است، اتفاقاً اهل علم حدیث بر این اجماع کرده‌اند که این آیه ویژه درباره علی فرود نیامده، و علی در نماز انگشتری خاتمش را صدقه نداده است، عالمان حدیث اجماع دارند بر اینکه قصه روایت شده در شأن نزول آیه، یکی از دروغ‌های بافته‌ شده است.
• پاسخ:

1. این شأن نزول را بسیاری از مفسّران بزرگ اهل سنت نقل نموده‌اند، برخی از کسانی که بر نزول این آیه در حق علی(ع) نقل اجماع و با ادّعای اجماع نموده‌اند، عبارت‌اند از:
   1. قاضی عضدالدین ایجی در کتاب المواقف فی علم الکلام می‌نویسد: و اجمع ائمة التفسیر ان المراد علی.
   2. شریف جرجانی در شرح مواقف آورده است: وقد اجمع ائمة التفسیر علی أن المراد به الذین یقیمون الصلاة الی قوله و هم راکعون علی فانه کان فی الصلاة راکعا فسأله سایل فاعطاه خاتمه فنزلت الآیة.
   3. سعدالدین تفتازانی نیز در شرح مقاصد می‌نویسد: نزلت باتفاق المفسِّران فی علی بن ابی‌طالب -رضی الله عنه- حین اعطی السائل خاتمه و هو راکع فی صلاته و کلمه انما للحصر بشهادة النقل و الاستعمال.
2. با وجود شواهد و قرائن قطعی که از اهل سنت صادر شده است، چطور ادعا می‌کنند، این آیه در شأن علی(ع) نازل نشده است؟ در حالی که اکثر بزرگان اهل سنت این شأن نزول را پذیرفته‌اند و در کتب خود نیز بیان کرده‌اند.
3. علّت اینکه علامه حلی در این مسأله ادّعای اجماع نموده‌اند آن است که، درباره شأن نزول این آیه، جز روایت مرسله که درباره ابوبکر است، همه روایات درباره حضرت علی(ع) است و چون آن روایت ضعف سندی دارد، در برابر انبوه روایات دیگر درباره حضرت علی(ع) جایگاهی نداشته و ادّعای اجماع شده است.

شبهه دوم

• در آیه ولایت، لفظ جمع، هفت مرتبه آمده است و حمل آیه بر مفرد –علی(ع)- مجاز است نه حقیقت، از این‌رو نمی‌توان آیه را بدون قرینه، بر مفرد حمل نمود. فخر رازی می‌نویسد: أنه تعالی ذکر المؤمنین الموصوفین فی هذه الآیة بصیغة الجمع فی سبعة مواضع و هی قوله: متن قرآن و حمل ألفاظ الجمع و إن جاز علی الواحد علی سبیل التعظیم لکنه مجاز لا حقیقة، و الأصل حمل الکلام علی الحقیقة}}}}.
• پاسخ:
• از این اشکال چند پاسخ داده شده است:

1. برخی در پاسخ آورده‌اند در مواردی از قرآن کریم، لفظ جمع آمده و قصد مفرد شده است، مرحوم علامه طباطبایی در المیزان و مرحوم علامه امینی در الغدیر بیست مورد از آیات قرآن کریم را ذکر کرده‌اند که طبق اعتراف اهل سنت، لفظ آیه جمع، ولی مفرد قصد شده است. به دو نمونه اشاره می‌کنیم:
   1. ﴿الَّذِينَ قَالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَكُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزَادَهُمْ إِيمَانًا وَقَالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ وَنِعْمَ الْوَكِيلُ﴾ برخی از مفسِّران گفته‌اند: ﴿النَّاسُ﴾ در آیه شریفه، نعیم بن الاشجعی است.
   2. ﴿يَسْتَفْتُونَكَ قُلِ اللَّهُ يُفْتِيكُمْ فِي الْكَلَالَةِ إِنِ امْرُؤٌ هَلَكَ لَيْسَ لَهُ وَلَدٌ وَلَهُ أُخْتٌ فَلَهَا نِصْفُ مَا تَرَكَ وَهُوَ يَرِثُهَا إِنْ لَمْ يَكُنْ لَهَا وَلَدٌ فَإِنْ كَانَتَا اثْنَتَيْنِ فَلَهُمَا الثُّلُثَانِ مِمَّا تَرَكَ وَإِنْ كَانُوا إِخْوَةً رِجَالًا وَنِسَاءً فَلِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ أَنْ تَضِلُّوا وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ﴾، دیدگاه برخی از مفسّران، بر این است، آیه درباره جابر بن عبدالله انصاری نازل شده و پرسش‌ کننده اوست.
2. روایات شأن نزول، راه حل استفاده از ضمائر جمع است؛ بر فرض که حمل جمع بر مفرد، مجاز باشد، بر این حمل، قراینی وجود دارد و قراین آن، روایات فراوانی است که شأن نزول آیه را، جریان زکات خاتم حضرت بیان کرده است.
3. کاربرد جمع، برای تشویق مردم به کارهای خیر است. ابوالقاسم جارالله زمخشری حنفی در تفسیر خود می‌گوید: اگر اشکال شود: چگونه درست است، این آیه در شأن علی(ع) باشد و حال آنکه آیه به لفظ جمع وارد شده است؟ در پاسخ می‌گوییم: آیه به لفظ جمع آمده، گرچه مراد از آن فقط یک نفر است -علی(ع)- است و این به خاطر آن است که مردم ترغیب شوند تا مانند چنین کاری انجام دهند و ثواب آن را ببرند .
4. استفاده از الفاظ و ضمایر جمع، برای تعظیم و تفخیم است. مرحوم طبرسی می‌نویسد: اطلاق لفظ جمع، بر امیرمؤمنان(ع)، تفخیم و تعظیم آن حضرت است، چه اینکه اهل لغت جمع را بر مفرد برای تعظیم و احترام اطلاق می‌کنند، و این حقیقت به اندازه‌ای مشهور است که احتیاج به استدلال ندارد.
5. پاسخ دقیق آن است که در این آیه لفظ جمع در مفرد استعمال نشده است، بلکه عنوان جمع، بر یکی از افراد تحقق یافته آن (در زمان نزول) منطبق گردیده و امکان انطباق آن بر دیگر افراد نیز (بر فرض تحقق) محفوظ مانده است. و بین این دو کیفیّت و دو گونه استعمال، فرق بسیار است و آنچه از نظر اهل لغت ناشدنی و نارواست، تنها صورت اوّل است. و به عبارتی دیگر لفظ در مفهوم خود استعمال می‌شود، نه در مصداق خارجی؛ ولی مصداق لفظ جمع، در بیرون گاهی فرد است و گاهی جمع.
6. پاسخ دیگری که از دقت بیشتری برخوردار است این است که، این جمعِ موصولی است و عموم اطلاق علی‌البدل دارد و نشانه این است که ولایت به یک نفر منحصر نمی‌شود. ﴿الَّذِينَ آمَنُوا﴾ که جمع است به آحاد اطلاق می‌شود، مصداق ﴿الَّذِينَ آمَنُوا﴾ مفرد است؛ ولی مفهومش جمع است. یک روز مصداقش علی(ع) و یک زمان امام حسن(ع) و تا امام زمان ادامه دارد، در این آیه، اطلاق جمع بر افراد، در طول یکدیگر است؛ مانند:اولوالامر که نمی‌شود در یک زمان چند اولوالامر باشد، پس، اولوالامر، آحاد افراد در طول یکدیگر است.

• در روایاتی از اهل بیت(ع) به‌عنوان مصادیق ﴿الَّذِينَ آمَنُوا﴾ در آیه ولایت یاد شده است؛ چنان‌که امام صادق در تفسیر آیه ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾ ولایت را به احق و اولی بودن در تدبیر امور مسلمانان تفسیر کرده و یادآور شده است، مقصود از ﴿الَّذِينَ آمَنُوا﴾، علی و امامان از ذریه او تا روز قیامت‌اند؛ سپس داستان گدایی فقیر در مسجد پیامبر و انفاق امام علی(ع) به او در حال رکوع را یادآور شده و افزوده است: "هر یک از فرزندان او که به امامت می‌رسد، از چنین ویژگی برخوردارند، یعنی در حال رکوع انفاق می‌کنند". امام باقر(ع) نیز درباره آیه ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾ فرمودند: مراد امامان(ع) است.

شبهه سوم

• آنچه از حالات امیرالمؤمنین علی(ع) در نماز نقل شده است آن است که حضرت دارای حضور قلب خاصی بودند به گونه‌ای که از خود بی‌خود می‌شدند، این حالت علی(ع) با این مطلب که در حال نماز صدای سائل را شنیدند و انگشتر خود را به او دادند، منافات دارد، زیرا حالت نخست، مستلزم توجّه تام به پروردگار؛ ولی حالت دوم، موجب توجّه به غیر خداوند است؛ از این‌رو، نمی‌توان مدلول آیه را درباره آن حضرت پذیرفت. فخر رازی می‌نویسد: و هو أن اللائق بعلی(ع) أن یکون مستغرق القلب بذکر الله حال ما یکون فی الصلاة، و الظاهر أن من کان کذلک فإنه لا یتفرغ لاستماع کلام الغیر و لفهمه، و لهذا قال تعالی: ﴿الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَى جُنُوبِهِمْ وَيَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذَا بَاطِلًا سُبْحَانَكَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ﴾ و من کان قلبه مستغرقا فی الفکر کیف یتفرغ لاستماع کلام الغیر.
• پاسخ:
• از این اشکال چند پاسخ داده شده است:

1. بر پایه روایات، پیامبر(ص) نیز گاهی نماز را کوتاه می‌کردند و آن را به سرعت پایان می‌دادند. هنگامی‌ که از ایشان علّت این کار پرسیده شد، فرمودند: "صدای گریه طفلی را شنیدم، گفتم شاید مادرش در مسجد (در حال نماز) باشد و از گریه او ناراحت شود". از این‌رو هر قضاوتی نسبت به عملکرد پیامبر شود همان قضاوت نیز درباره عملکرد علی(ع) قابل جریان است.
2. حالات اولیاء خدا یکسان نبوده، بلکه گوناگون و متغیر است و این تغییر، تابع جذبه‌های گوناگون پرودگار است و هیچ منافاتی ندارد که انسان کاملی نظیر آن حضرت، گاه مستغرق عالم توحید بوده و از حالات بشری دور و گاه در حالت معمولی و عادی باشند، از این‌رو این اختلاف حالات، به اراده و مشیّت پروردگار باز می‌گردد.
3. توجّه آن حضرت در حین نماز، به کاری بوده، که مطلوب پروردگار است؛ پس این عمل، عبادتی در ضمن عبادت خواهد بود. عظمت روح ایشان چنان بود که می‌توانست در یک زمان دو عبادت را انجام دهد و این با حضور قلب در پیشگاه پروردگار، تنافی نخواهد داشت. چنین افرادی مظهر اسم جمال «يَا مَنْ لَا يَشْغَلُهُ شَأْنٌ عَنْ شَأْنٍ»‌اند. به دیگر سخن، "وَلیِّ حق"، در هر شأنی از شئون بندگی، غافل از شئون دیگر نیست. پس اگر بنده خدا در حال نماز مشغول است از شأن دیگر بندگی که ایتاء زکات است غافل نیست.
4. شنیدن صدای سائل و کمک به او، توجّه به خویشتن نیست، بلکه عین توجّه به خدا است، علی در حال نماز از خود بیگانه بود نه از خدا، و روشن است، بیگانگی از خلق خدا بیگانگی از خداست؛ صدقه پیش از آنکه به دست سائل برسد به دست خدا می‌رسد: ﴿أَلَمْ يَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ هُوَ يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَيَأْخُذُ الصَّدَقَاتِ وَأَنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ﴾، و حضرت در واقع با خدا در ارتباط بوده است.

آیه ولایت

یکی از آیاتی که علی(ع) را «مؤمن» خوانده و ولایت او را در طول ولایت پیامبر(ص) دانسته است، آیه ولایت است: «جز این نیست که ولیّ و رهبر شما تنها خداست و رسول او و آنان که ایمان آورده‌اند و نماز را بر پا می‌دارند و در رکوع زکات می‌پردازند».

شأن نزول آیه

علمای بزرگ اهل سنت، همچون قاضی عبدالعضد ایجی، شریف جرجانی، سعدالدین تفتازانی و علاء الدین قوشجی سمرقندی، به اجماع مفسران در این‌باره اعتراف کرده‌اند.

این خبر نزد محدثان و راویان بسیار معروف است. توضیح بیشتر در این‌باره از چارچوب این نوشتار فراتر می‌رود. بنابراین تنها سخن آلوسی گزارش می‌شود. او می‌گوید: غالب الاخباريين على أن هذه الآية نزلت في علي كرم الله وجهه؛ «بیشتر محدثان بر این باورند که این آیه درباره علی(ع) نازل شده است». تعبیر «اجماع» درباره مفسران و «غالب» درباره محدثان راوی این رویداد، به معنای مخالفت برخی از راویان مخالف با این شأن نزول نیست، بلکه اختلاف در تعبیر، بر پایه کار هر یک از آنها استوار است؛ یعنی مفسران در سیر کار خود به این آیه رسیدند و به دلیل فراوانی نقل و اتقان و قطعی بودن خبر، نتوانستند بدون اشاره اجمالی یا تفصیلی از آن بگذرند و داستان را یاد کردند. اما اهل حدیث چنین مسیری را پیش روی ندارند و برخی از آنان در مجموعه حدیثی خود از این رویداد سخن به میان نیاورده‌اند.

علامه حلی از علمای شیعه، در اشتهار این سبب نزول میان علمای امت می‌نویسد: علمای اسلام بر نزول این آیه درباره علی(ع) اجماع کرده‌اند و این در صحاح اهل سنت نیز مذکور است. هنگامی که علی(ع) در نماز خویش و پیش روی صحابه انگشتر خود را به مسکین صدقه داد، این آیه فرود آمد. سید مرتضی می‌نویسد: «اهل نقل اتفاق کرده‌اند بر اینکه زکات دهنده در رکوع نماز، علی(ع) است». شیخ مفید می‌گوید: ثابت شد که ولایت یادشده در آیه، برای کسی ثابت است که در رکوع نماز، زکات پرداخت و هیچ‌کس از اهل قبله، چنین کاری را جز برای امیرمؤمنان(ع) ادعا نکرده است؛ پس ناگزیر مقصود از ﴿الَّذِينَ آمَنُوا﴾، امام علی(ع) است. ابن شهر آشوب نیز می‌گوید: «امت اجماع کرده‌اند بر اینکه این آیه درباره علی(ع) فرود آمد؛ هنگامی که انگشتری خود را در رکوع صدقه داد و در این‌باره خلافی میان مفسران نیست». ‌راضی می‌نویسد: نزول آیه درباره علی(ع) از چیزهایی است که مفسران بر آن اجماع کرده‌اند و این اجماع را جمعی از اَعلام اهل سنت، همچون امام قوشجی، در مبحث امامت از شرح تجرید آورده‌اند.

امام هادی(ع) در نامه‌ای به اهل اهواز در پاسخ به مسئله جبر و تفویض فرمود: اهل دانش بر این نکته اتفاق دارند که این آیه درباره علی(ع) نازل شد؛ هنگامی که در رکوع انگشتری خویش را صدقه داد؛ پس خداوند این عمل او را سپاس گزارد و این آیه را نازل فرمود.

روایات فراوانی در منابع فریقین بر نزول آیه ولایت درباره امام علی(ع) دلالت می‌کنند.

۱. سلمة بن کهیل روایت کرده است: «حدثنا أبو سعيد الأشجع ثنا الفضل بن دكين أبو نعيم الأحوال، ثنا موسى بن قيس الحضرمي عن سلمة بن كهيل قال: تَصَدَّقَ عَلِيٌّ بِخَاتَمِهِ وَ هُوَ رَاكِعٌ فَنَزَلَتْ ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ...﴾»؛ «علی(ع) انگشتری خود را در رکوع نماز صدقه داد و آن، گاه آیه: ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ...﴾ نازل شد».

1. ابن ابی‌حاتم؛ ذهبی درباره او می‌گوید: «ابن ابی‌حاتم، حافظ معروف، ناقد شهیر، صاحب تفسیر، شیخ محدثان و در متن و سند روایات بسیار خبره و آگاه بوده است».
2. ابوسعید اشج؛ ذهبی می‌گوید: ابوحاتم درباره او گفته است: «او موثق و امام اهل زمان خویش بود و شطوی درباره او گفته است: «کسی را از او با حافظه‌تر ندیدم» و ابن حجر درباره او گفته است: «او موثق است».
3. فضل بن دکین؛ ابن ابی‌حاتم می‌گوید: «از پدرم درباره ابونعیم، فضل بن دکین پرسیدم». او گفت: او شخص موثقی است». ذهبی می‌گوید: «بخاری و ابوزرعه و گروه‌های دیگری از او روایت نقل کرده‌اند». ابن حجر نیز می‌گوید: «او موثق است و روایاتی محکم دارد و از اساتید بخاری بوده است».
4. موسی بن قیس حضرمی؛ ابن ابی‌حاتم به نقل از یحیی بن معین می‌گوید: «حضرمی موثق است و اشکالی بر او وارد نیست». ذهبی می‌گوید: «او موثق، اما شیعه است». ابن حجر نیز گفته است: «حضرمی... انسانی راست‌گو و متهم به تشیع است».
5. سلمة بن کهیل؛ ذهبی گفته او از علمای موثق کوفه بوده است.... ابن حجر: «او موثق بوده است».

۲. «حدثنا الربيع بن سليمان المرادي، ثنا أيوب بن سويد، عن عتبة بن أبي حكيم في قوله: ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا﴾، قَالَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ‌»؛ «عتبة بن ابی‌حکیم نقل کرده است: آیه درباره علی بن ابی‌طالب(ع) نازل شده است».

1. وثاقت ابن ابی‌حاتم، گذشت.
2. ربیع بن سلیمان مرادی، ذهبی می‌گوید: «او مؤذن، فقیه و حافظ بوده است». ابن حجر نیز می‌گوید: «او موثق بوده است».
3. ایوب بن سوید را ابن حبان، حاکم نیشابوری، ابن حجر عسقلانی و البانی توثیق کرده‌اند.
4. عتبه بن ابی‌حکیم همدانی ابوالعباس، مزی گفته است: «از دید محمود بن خالد، عتبه بن ابی‌حکیم ثقه است... و ابوالقاسم طبرانی می‌گوید: «عتبه بن ابی‌حکیم از ثقات مسلمانان است». ابن حبان او را در ثقات آورده است.

ابن ابی‌حاتم می‌گوید: «از پدرم درباره او پرسیدم». او گفت «صالح است و اشکالی بر او وارد نیست». حاکم روایت عتبه بن ابی‌حکیم را صحیح دانسته و ذهبی نیز آن را پذیرفته است.

۳. «حدثنا إسماعيل بن إسرائيل الرملي، قال: ثنا أيوب بن سويد قال: ثنا عتبة بن أبي حكيم في هذه الآية: ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا﴾ قال علي بن أبي طالب(ع)»؛ ابن جریر طبری از عتبه ابن ابی‌حکیم روایت کرده است: «اسماعیل بن اسرائیل رملی، از ایوب بن سوید، از عتبة بن ابی‌حکیم درباره آیه ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ...﴾ روایت کرد: «این آیه درباره علی بن ابی‌طالب(ع) نازل شده است».

1. ابن جریر طبری؛ ذهبی: «او ثقه، صادق، حافظ، سرشناس در تفسیر و امام در فقه بود.»...
2. اسماعیل بن اسرائیل رملی؛ رازی: «ما از او روایت نمودیم و او راست‌گوست».
3. ایوب بن سوید که پیش‌تر درباره او سخن رفت.
4. عتبه بن ابی‌حکیم که شرح حال او گفته شد.

۵. «حدثنا أبو عبد الله محمد بن عبد الله الصفار، قال: ثنا أبو يحيى عبد الرحمن بن محمد ابن سلم الرازي بإصبهان، قال: ثنا يحيى بن الضريس قال: ثنا عيسى بن عبد الله بن عبيد الله بن عمر بن علي بن أبي طالب، قال: ثنا أبي، عن أبيه، عن جده، عن علي، قال: نزلت هذه الآية على رسول الله: ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ...﴾ فخرج رسول الله و دخل المسجد و الناس يصلون بين راكع و قائم فصلى؛ فإذا سائل، قال: يا سائل أعطاك أحد شيئا؟ فقال: لا، إلا هذا الراكع –لعلي- أعطاني خاتماً»؛ «حاکم گفته است: ابو عبدالله محمد بن عبدالله صفار، از ابویحیی عبد الرحمان بن محمد بن سلم رازی اصبهانی، از یحیی بن ضریس از عیسی بن عبد الله بن عبد الله بن عمر بن علی بن أبی‌طالب(ع) روایت کرده است: پدرم از پدرش از جدش از علی بن أبی‌طالب(ع) روایت کرده است: آیه ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ...﴾ بر رسول خدا(ص) نازل شد و آن حضرت به مسجد رفت؛ در حالی که مردم مشغول نماز بودند. آن حضرت نیز نماز گزارد تا آنکه سائلی آمد و حضرت به او فرمود: «ای سائل! آیا کسی چیزی به تو بخشش نمود»؟ سائل گفت: «خیر، به جز این شخص که در حال رکوع است؛ یعنی علی بن أبی‌طالب(ع) و به من انگشتری عطا فرمود».

1. محمد بن عبدالله صفار؛ ذهبی او را استاد امام، محدث، اسوه، زاهد خوانده است. سمعانی: «او زاهد، خوش‌سیرت، با ورع و خیر بوده است».
2. ابویحیی عبد الرحمان بن محمد؛ ابن حبان: «او از محدثان اصفهان با احادیثی مقبول، بوده است». ذهبی: «او حافظ و از ذخایر علم است».
3. محمد بن یحیی بن ضریس؛ رازی: «او راست‌گو بوده است».
4. عیسی بن عبدالله علوی؛ ابن حبان او را در ثقات آورده است.
5. عبدالله؛ ذهبی او را موثق دانسته است.
6. محمد بن عمر بن علی بن ابی‌طالب(ع)؛ ذهبی گفته است: «او موثق است». ابن حجر درباره او گفته است: «او راست‌گوست».
7. عمر بن علی بن ابی‌طالب(ع)؛ ابن حجر گفته است: «او موثق بوده است». ذهبی گفته است: «او موثق بوده است».

نتیجه: بر اساس اجماع مفسران و نقل محدثان، علی(ع) در رکوع انگشتر خود را به سائل داد و این آیه در شأن وی نازل شد. با توجه به این واقعه و دیگر قرینه‌ها، لفظ مشترک «ولی» در این آیه به معنای سرپرست عام امت به کار رفته است و بر ولایت کلی الهی دلالت می‌کند و از دید تکوینی و تشریعی برای رسول(ص) و امام علی(ع) پس از آن حضرت، اثبات‌پذیر است.

دلالت آیه

نقطه مهم استدلال بر ولایت الهی علی(ع) در این آیه کریمه، واژه «ولی» در صدر آن است. علمای لغت معانی مختلفی برای این واژه ذکر کرده‌اند. اما مفسران درباره‌اش مفاهیمی را چون امامت، دوستی یا نصرت گمان زده‌اند. هنگامی که لغت‌شناسان مفاهیم و کاربردهای این واژه را ذکر می‌کنند، کاربرد آن در معنای ولایت امر و قیامِ به آن، مصطلح‌تر می‌نماید؛ برای نمونه ابن منظور می‌گوید: ولیِ یتیم، کسی است که امور او را بر عهده دارد و به کارهای او می‌رسد و ولیِ زن، آن کسی است که اختیار عقد نکاحش را به دست دارد و نمی‌گذارد زن، بدون اجازه او، به این کار بپردازد.»... وی سپس نمونه‌های فراوانی نام می‌برد که در آنها این واژه به معنای سزاوارتر بودن به اداره و کفالت امور و اولی بودن کسی از دیگری، به کار رفته است. بنابراین کاربرد لفظ ولی در معنای ولایت امر، از کاربرد آن در معنای نصرت یا دوستی بسیار بیشتر است. افزون بر این، بر پایه قرینه‌های موجود در آیه، مقصود، ولایت امر است. شماری از این قرینه‌ها چنینند: به اعتراف مفسران، لفظ «انّما» بر حصر دلالت می‌کند؛ یعنی می‌گوید: ولایت اینجاست و جای دیگری نیست. با توجه به شأن نزول آیه که درباره علی(ع) است، اگر «ولی» به معنای نصرت یا دوستی باشد، مفهوم آیه این است: یاور یا دوست شما تنها خدا، رسول او و علی بن ابی‌طالب(ع) است. آن‌گاه این پرسش مطرح می‌شود: چرا چنین انحصاری در کار است؟ آیا کسی را جز پیامبر(ص) و علی بن ابی‌طالب(ع) نمی‌توان دوست و یاور مؤمنان دانست؟ با این فرض، آیه دربردارنده خلاف واقع خواهد بود؛ زیرا جز رسول خدا(ص) و علی(ع) دیگر مؤمنان نیز دوست و یاور اهل ایمانند. حتی اگر «انّما» بر حصر دلالت نکند، به چه دلیلی پس از نهی مؤمنان از دوست گرفتن و یاری خواستن از کافران در آیه پیشین، تنها خداوند، رسول اکرم(ص) و علی بن ابی‌طالب(ع) یاور و دوست اهل ایمانند و دیگر مؤمنان - در جایی که باید نام برده شوند- مسکوت مانده‌اند؟ مگر اینکه کسی موضوعی بدیهی را انکار کند و نزول آیه را در شأن حضرت امیران نپذیرد و بگوید مقصود این است که خدا و رسول او و همه مؤمنان دوست شمایند. باری، ولایت درباره خداوند، پیامبر(ص) و امام، با یک سبک و سیاق و با لفظ مفرد یاد شده و تنها یک‌بار آمده است. پس ولایت در هر سه نمونه، یکی است؛ یعنی ولایت رسول(ص)، همان ولایت خداوند و ولایت امام علی(ع)، همان ولایت رسول(ص) است. اگر نوع ولایت در هر مصداقی با دیگری متفاوت باشد، به جای لفظ مفرد؛ می‌بایست جمع به کار برده می‌شد. بنابراین تا کسی به جایگاه معنوی خاصی نرسد و جوهر نفس انسانی‌اش به عالی‌ترین حد کمال بار نیابد، شایستگی ندارد که در این مقام باشد و بر مقدرات بندگان خدا ولایت داشته باشد. در حقیقت فرد باید نخست در مقام ولایت حقیقی جای گیرد، تا خدای متعال راضی شود اختیار دین و دنیای مردم را به او وانهد. این فرد ناگزیر باید از همه انسان‌های هم‌عصر خود در تقوا و ملکات نفسانی برتر و کامل‌تر باشد تا ولایت عام یابد و بر سرنوشت مردم مسلط شود. بی‌گمان چنین کسی را تنها خداوند دانای مطلق به همه نهان‌ها و ضمایر، می‌شناسد. بنابراین معنای حقیقی شایع و متعارف در کلمه «ولی»، همان صاحب اختیار و سرپرست است.

ضعف سند شأن نزول آیه

ابن کثیر: «روایت ضعیف است و آیه درباره امام علی(ع) نازل نشده است».

پاسخ این است که ابن کثیر از همه طرق روایت یاد نمی‌کند، اما روایات معتبری در این‌باره وجود دارد که شماری از آنها گزارش شد. آن روایات از دید سندی مشکلی ندارند و اشکال ابن کثیر پذیرفتنی نیست. با فرض ضعف برخی از روایات، مجموعه یادشده یکدیگر را تقویت و پشتیبانی می‌کنند. سیوطی گفته است: «اینها پنج طریق روایت در نزول این آیه کریمه، درباره صدقه دادن علی بن ابی‌طالب(ع) در مسجد به سائلند که برخی از آنها، دسته دیگر را تقویت می‌کنند».

عدم نزول آیه درباره امام علی(ع)

1. ابن تیمیه: «نزول آیه ولایت دروغ و جعل است».
2. ابن قیم جوزیه: «این افترا به خداوند است که با این لفظ عام و فراگیر تنها علی(ع) را اراده کرده است».
3. هیثمی: «ادعای اجماع نزول آیه درباره علی(ع)، واقعیّت ندارد».
4. قفاری: «گمان شیعه در اینکه اهل سنت بر این اجماع دارند که این آیه در شأن علی(ع) نازل گردیده است، از بزرگ‌ترین ادعاهای دروغ روزگار است».

پاسخ این است که بسیاری از محدثان و مفسران اهل سنت، نزول آیه ولایت را درباره علی(ع) از طرق گوناگون و با اسناد فراوان از صحابه نقل کرده و در این‌باره اجماعی را ادعا کرده‌اند:

1. تفتازانی: «نزول آیه در حق علی(ع) مورد اتفاق مفسران است».
2. آلوسی می‌گوید: «از نظر اکثر اخباریین و محدثین، آیه درباره امام علی(ع) نازل شده است».

همین تصریحات به تنهایی برای اثبات دعوی، بس است؛ اما روایات منقول در این‌باره نیز از علمای اهل سنت نقل می‌شود:

1. جصاص می‌نویسد از مجاهد، سدی، ابی جعفر و عتبه روایت کرده‌اند که آیه ولایت درباره امام علی(ع) نازل شد؛ هنگامی که انگشترش را زکات می‌داد».
2. جرجانی بیش از ده سند برای این روایت نقل می‌کند: «... عن علي(ع)، أنه تصدق بخاتمه و هو راكع، فنزلت فيه هذه الآية: ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ...﴾».
3. قوشجی نیز گفته است: «این آیه به اتفاق مفسران، درباره علی بن ابی‌طالب(ع) نازل شده است؛ هنگامی که آن حضرت انگشتری خود را در رکوع به سائل بخشید».
4. سیوطی نیز از چند طریق آیه را درباره امام علی(ع) نقل می‌کند و در پایان می‌نویسد: «این روایت شواهد فراوانی دارد که برخی از آنها دیگری را تقویت می‌کند»؛ ... فهذه شواهد يقوي بعضها بعضا.

نفی ولایت امامان دوازده‌گانه

اگر آیه درباره ولایت افراد خاص باشد، بر امامت دیگر امامان دوازده‌گانه دلالت نمی‌کند؛ زیرا کلمه «انّما» بر انحصار ولایت در مصداق‌های یادشده در آیه دلالت می‌کند.

پاسخ این است که آیه، ولایت را در مصداق‌های یادشده منحصر کرده و آن را تابع تشریع دانسته و راه‌های دیگری را برای گزینش حاکم نامعتبر دانسته است. اما با امامت امامان دوازده‌گانه ناسازگار نیست؛ زیرا با جعل الهی صورت گرفته و در طول ولایت امام علی(ع) است. بنابراین پیامبر(ص) به نقل روایات بسیار منابع اهل سنت، خلفای خود را دوازده نفر شمرد؛ یعنی نصب امام تابع تشریع و در طول ولایت امام علی(ع) است.

انطباق جمع بر فرد

فخر رازی گفته است: ﴿الَّذِينَ آمَنُوا...﴾ کلمه جمع است و اراده مفرد از آن، خلاف ظاهر است. آلوسی می‌نویسد: لفظ جمع برای عموم است، نه خصوص سبب (شأن نزول). فریقین بر این مطلب که باید عموم لفظ را پیروی کرد، نه خصوص سبب، اتفاق نظر دارند. پس مفاد آیه حصر ولایت و رهبری برای افراد زیادی خواهد بود که امیر مؤمنان علی(ع) نیز داخل آنان است و حمل عام بر خاص، خلاف اصل است و در غیر ضرورت به کار نمی‌رود.

پاسخ:

1. اراده فرد از کلمه جمع از دید علمای لغت و عرف، مشکلی ندارد؛ زیرا این شیوه در محاورات عرفی و گفت‌وگوهای عادی در زبان عرب و دیگر زبان‌ها از آغاز تاکنون بسیار رواج داشته و فراوان دیده شده است که برای تعظیم و تفخیم کسی به جای مفرد، واژه جمع درباره‌اش به کار می‌برند؛ چنان‌که در همین سوره، سه آیه پیش از آیه ولایت آمده است: ﴿فَتَرَى الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ يُسَارِعُونَ فِيهِمْ يَقُولُونَ نَخْشَى أَنْ تُصِيبَنَا دَائِرَةٌ﴾. «الذین» در این آیه جمع است، اما به اتفاق همه مفسران، آیه درباره عبدالله بن اُبی نازل شد. درباره آیه ولایت نیز جماعتی از اهل سنت چون قوشجی و تفتازانی گفته‌اند به اتفاق مفسران مقصود از ﴿الَّذِينَ آمَنُوا﴾ علی(ع) بوده است.
2. مقصود از ﴿الَّذِينَ آمَنُوا﴾ یا فرد خاصی است یا همه مؤمنان؛ اما همه مؤمنان مقصود آیه نیست؛ زیرا با این فرض معنای آیه چنین خواهد شد «ای کسانی که ایمان آورده‌اید! ولیّ شما، خدا و رسول و کسانی هستند که ایمان آورده‌اند». بنابراین همان کسانی ولی خواهند بود که ولی برای ایشان تعیین شده است و به اصطلاح، اتحاد ولی و مولی‌علیه پیش خواهد آمد که این ممکن نیست.
3. محدثان عرب‌زبان در نزول آیه درباره علی(ع)، هرگز تردید نکرده‌اند و این خود، شاهد قطعی بر صحت نظر کسانی است که می‌گویند مقصود از ﴿الَّذِينَ آمَنُوا﴾ امام علی(ع) است.
4. لفظ جمع در اینجا در مفرد استعمال نشده، بلکه درباره عنوان به کار رفته که آن عنوان بر یکی از افراد منطبق شده و امکان انطباق آن بر دیگر افراد نیز (با فرض تحققش) محفوظ مانده است. این دو کیفیت و دو گونه استعمال، با یکدیگر بسیار متفاوتند. آنچه از نظر اهل لغت ناشدنی و نارواست، تنها استعمال لفظ جمع و اراده فرد است. زمخشری علت استعمال لفظ جمع را ترغیب دیگران می‌داند و در این‌باره می‌نویسد:

سبب نزول آیه، یک شخص است؛ ولی آیه با لفظ جمع آمده تا مردم در انجام نیکی‌ها ترغیب شوند و توجه داده شوند که در نیکی و احسان و رسیدگی به فقیران، تأخیر نورزند و حتی اگر در نماز بودند، این مهم را به تأخیر نیندازند.

بیضاوی می‌نویسد: بنا بر روایت صحیح آیه درباره علی(ع) نازل شده است و با اینکه حمل لفظ جمع بر مفرد، خلاف ظاهر است، شاید آیه به لفظ جمع آمده باشد تا مردم را بر مانند آن عمل احسان و تصدق به فقیر، ترغیب و تشویق کند.

تنافی زکات با خشوع در نماز

1. دادن زکات مستحبی هنگام نماز، با خشوع و عبادت نمی‌سازد. فخر رازی می‌نویسد: سزاوار به شأن علی(ع) این است که هنگام نماز، غرق به یاد خدا باشد. ظاهراً هر که این وضعیت را داشته باشد، فرصتی برای گوش کردن کلام دیگران و فهماندن او ندارد؛ لذا خداوند متعال فرمود: «همانا خدا را [در همه احوال] ایستاده و نشسته و به پهلو آرمیده، یاد می‌کنند و در آفرینش آسمان‌ها و زمین می‌اندیشند و کسی که قلبش را یاد خدا تسخیر کرده باشد، چگونه می‌تواند به سخنان اطرافش گوش فرادهد.
2. دادن انگشتر از مصادیق فعل کثیر و مبطل نماز است. چگونه ممکن است علی(ع) با این کار، نمازش را باطل کرده باشد.

پاسخ

۱. شنیدن صدای سائل و کمک کردن به او، توجه به خویشتن نیست. بلکه عین توجه به خداست. علی(ع) در نماز از خود بیگانه بود؛ نه از خدا، و بیگانگی از خلق خدا، بیگانگی از خداست. پرداختن زکات در نماز، عبادتی در عبادت است، نه عملی مباح در عبادت. اگر پرداختن زکات در رکوع، مصداق فعل کثیر بوده باشد، چرا خداوند در این آیه چنین کاری را می‌ستاید؟ اگر این عمل نشانه غفلت و بی‌خبری از ذکر خدا می‌بود، نمی‌بایست رفتار و سلوکی الهی به شمار می‌آمد و از امتیازات مهم الهی ویژه مقام ولایت و امامت، شمرده می‌شد.

۲. بسیاری از علمای اهل سنت این عمل را موجب بطلان نماز ندانسته‌اند؛ مانند زمخشری و سبط ابن جوزی که گفته است: «سائل با اشاره امام علی(ع)، انگشتری را از انگشت کوچک او گرفته یا اینکه سخن و فعل در نماز، نخست نزد مسلمانان مباح بود، سپس ممنوع شد».

۳. معنای غرق شدن در دریای یاد حق و توجه به خدا این نیست که انسان اختیار خودش را از دست بدهد. بلکه با اراده، توجه خود را از غیر خدا برمی‌گیرد. آلوسی می‌نویسد: در این‌باره از ابن جوزی پرسیدند. او در پاسخ این دو بیت شعر را خواند: يسقى و يشرب لا تلهيه سكرته عن النّديم و لا يلهو عن الناس أطاعه سكره حتى تمكّن من فعل الصحاة فهذا واحد الناس نوشید و می‌نوشاند و مستی، او را از توجه به ساقی بازنمی‌دارد و از مردم غافل نمی‌کند. مستی او در اختیار اوست؛ چنان که توانسته است همانند انسان‌های هوشیار رفتار کند؛ پس او یگانه این مردم است.

۴. اگر اشاره کردن به سائل برای گرفتن انگشتر، با خشوع و ذکر در نماز ناسازگار باشد، رسول خدا(ص) نیز در برخی از نمازهای خود خشوع و انقطاع کامل نداشته است؛ زیرا برخی از روایات صحیح اهل سنت از طریق عائشه، نقل شده است که «من مقابل رسول خدا(ص) می‌خوابیدم و پاهایم به سوی قبله بود. وقتی که پیامبر(ص) سجده می‌کرد، پایم را می‌فشرد. وقتی که بلند می‌شد، پایم را دوباره دراز می‌کردم». ابی‌قتاده می‌گوید: رسول خدا(ص) را دیدم که امام نماز مردم بود و امامه، فرزند زینب دختر ابوالعاص را بر شانه‌اش گذاشته بود؛ هنگامی که به رکوع می‌رفت، او را به زمین می‌گذاشت و هنگامی که بلند می‌شد دوباره او را بر شانه‌اش می‌نشاند.

ابوهریره نقل می‌کند: با رسول خدا(ص) مشغول خواندن نماز عشاء بودیم. هنگامی که رسول خدا(ص) به سجده رفت، حسن و حسین(ع) آمدند و بر پشت پیامبر(ص) سوار شدند و چون پیامبر(ص) سر از سجده برداشت، آن دو را آرام گرفت و روی زمین گذاشت و چون پیامبر(ص) دوباره به سجده رفت، آن دو نیز بر پشت پیامبر(ص) سوار شدند. تا اینکه نماز رسول خدا(ص) تمام شد. سپس آنان را روی زانویش نشاند و دستور داد که آن دو را به مادرشان تحویل دهند. حاکم می‌گوید: «سند این حدیث صحیح است».

نیآمدن نام علی(ع) در قرآن

نام علی(ع) در جایگاه سرپرست و زمامدار امت اسلامی، به صراحت در قرآن نیامده، بلکه اوصافی در این‌باره به کار رفته است که درباره آنها باید به بحث و ارائه نظر پرداخت.

پاسخ این است که نام بردن از اشخاص، تهدیدی برای قرآن به شمار می‌رفت و زمینه را برای تبدیل و تغییر فراهم می‌کرد و دیگران را از دید روان‌شناختی برمی‌انگیخت. قرآن کریم می‌بایست از هر تحریف و کم و بیشی مصون باشد. اسم نبردن از افراد در قرآن، از حکمت‌های الهی است.

فعلی بودن ولایت

مفهوم آیه، جعل ولایت فعلی است؛ یعنی هم‌اکنون خدا، رسول و مؤمنان ولی شمایند. اما با وجود پیامبر(ص)، علی(ع) زعامت و امامتی ندارد. پس نمی‌توان واژه ولی را در آیه به معنای سرپرست و اولی به تصرف گرفت. اگر مقصود از این واژه دوست یا یاور فرض شود، چنین اشکالی پدید نمی‌آید؛ زیرا این مفهوم را درباره افراد فراوان در یک زمان می‌توان به کار بُرد.

پاسخ این است که آیه به اصل ولایت اشاره می‌کند. این ولایت، با فرض وجود دلیل درباره ولایت کسی، فعلی می‌شود و درباره دیگری، شأنی خواهد بود؛ یعنی عینیت و تحقق خارجی آن به پس از ولی موجود واگذار می‌شود؛ به تعبیر دیگر، ولایت درباره علی(ع)، ویژگی خلافت دارد؛ یعنی هرگاه رسول خدا(ص) در صحنه نباشد، ولایت علی(ع) به صورت جانشینی برای پیامبر گرامی(ص) قطعی است. از این رو، در ماجرای جنگ تبوک، رسول خدا(ص) علی(ع) را به جانشینی خودش گمارد و به آن بزرگوار فرمود: «آیا راضی نیستی که نسبت به من مانند هارون نسبت به موسی(ع) باشی؛ مگر اینکه پیامبری پس از من نیست». نسبت هارون به موسی(ع)، غیر از مقام نبوت، سرپرستی بنی‌اسرائیل نیز بود و این منزلت، با جعل الهی صورت گرفت. بنابراین پیامبر(ص) به همین منزلت - به استثنای مقام نبوت - برای علی(ع) باور داشت؛ چنان‌که هارون همیشه جانشین موسی(ع) بود و در غیاب و فقدان موسی(ع)، سرپرستی قوم خویش را بر عهده می‌گرفت. بنابراین ولایت را در آیه کریمه نمی‌توان به معنای دوستی و الفت دانست و جز مفهوم ولایت، معنایی برایش متصور نیست. مقصود آیه بیان اصل ولایت است؛ نه گونه خاصی از آن.

انفاق در رکوع

اگر صدقه دادن در نماز جایز باشد، در دیگر کارهای نماز نیز می‌توان صدقه داد؛ یعنی ویژه رکوع نیست تا گفته شود ولی شما تنها خدا و رسول و کسانی‌اند که در رکوع انفاق می‌کنند. چرا دیگر صفات برجسته آن حضرت مطرح نشده است؟

پاسخ این است که آیه در پی بیان شروط امام نیست تا گفته شود صدقه دادن هنگام رکوع از شروط امام نیست. بلکه آیه از روی‌دادی واقعه‌ای سخن می‌کند که در آن ایثار و انفاقی در بهترین حالات رخ داده و عبادتی در عبادت دیگر، صورت پذیرفته و عابد را ولی خوانده است. آیه، مصداق ولی را روشن می‌کند و می‌گوید: «او همان کسی است که چنین کرد».

استدلال نکردن علی(ع) به آیه ولایت

امام علی(ع) به تفسیر قرآن از دیگران آگاه‌تر بوده است و اگر این آیه درباره ایشان نازل شده بود، بدان استدلال می‌کرد و چنین چیزی دیده نشده است.

پاسخ اولاً، استدلال نکردن امام به این آیه، به معنای نازل نشدنش درباره او نیست. ثانیاً، امام علی(ع) بارها به این آیه احتجاج فرموده است؛ برای نمونه در مناظره خود با ابوبکر و مناظره‌اش با عثمان و مهاجر و انصار، به آیه استدلال کرده است.

عدم حصر «انّما»

فخر رازی می‌گوید: کلمه «انّما» بر حصر دلالت نمی‌کند؛ زیرا قرآن می‌فرماید: ﴿إِنَّمَا مَثَلُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا...﴾. بی‌گمان نمونه‌های دیگری جز این مثل برای تشبیه زندگی دنیوی، در قرآن هست یا مانند این آیه که می‌فرماید ﴿إِنَّمَا الْحَيَاةُ...﴾، بی‌شک، لهو و لعب در چیزهایی جز حیات دنیا هم وجود دارد.

پاسخ این است که خود فخر رازی در تفسیرش بارها کلمه «انّما» را دال بر حصر دانسته است. نسفی درباره معنای «انّما» می‌نویسد: إنما يفيد اختصاصهم بالموالاة؛ «بنا بر معنای کلمه «انما»، تنها افراد یاد شده، ولایت دارند». اگر در جایی «انّما» برای حصر اضافی و قیاسی به کار رفته باشد، بی‌گمان، قرینه‌ای آن را همراهی می‌کند. اما آیه ولایت، چنین قرینه‌ای بر حصر اضافی ندارد. بلکه ذکر اوصاف در آیه که بر این انحصار تأکید می‌کنند، از این نکته خبر می‌دهند که ولایت تنها برای کسانی است که در رکوع خود به اعطای زکات می‌پردازند و خداوند عمل آنان را می‌پذیرد.

دلالت نکردن «راکعون» بر رکوع در نماز

آلوسی می‌نویسد: «آیه در صدقه دادن در رکوع نماز صریح نیست». فخر رازی نیز می‌نویسد: ﴿هُمْ رَاكِعُونَ﴾ چند معنا دارد:

1. ابومسلم گفته است که مراد از رکوع، خضوع است؛ یعنی آنان که نماز می‌خوانند، زکات می‌دهند و انسان‌های فرمان‌پذیر و خاضعند؛
2. شأن آنان برپا کردن نماز است. اختصاص رکوع به نماز، از باب شرافت است؛
3. مقصود این است که مردم هنگام نزول آیه، چند دسته بودند: برخی از آنان نماز را به پایان برده بودند، برخی از آنان در حال قیام بودند و کسانی در رکوع، به فقیر مال می‌دادند و برخی از آنان بعد از نماز در رکوع بودند. مردم در اوضاع گوناگونی بودند. از این رو، خداوند همه آنان را یاد کرده است.

پاسخ دیدگاه آلوسی با نص قرآن و سنت ناسازگار است؛ زیرا واژه «رکوع» در همان حال انحنا ظهور دارد که نوع خاصی از آن، از ارکان نماز شناخته شده است. سیوطی می‌گوید: «رسول خدا(ص) از فرد مسکین سؤال فرمود: در چه حالی انگشترش را به تو داد؟ گفت: در رکوع آن را به من بخشید». احتمال فخر رازی درباره معنای «رکوع» درست نیست؛ زیرا معنای حقیقی آن، حال انحناست. فراهیدی می‌نویسد: «هر چیزی که با صورت به سوی زمین روی آورد، خواه زانوهایش به زمین برسد یا نرسد، در حالی که سر را به زیر انداخته است، راکع خوانده می‌شود». ابن درید می‌نویسد: «راکع کسی است که با صورت به سوی زمین روی آورد و رکوع در نماز، گونه‌ای از این حالت است». ابن فارس می‌نویسد: «رکوع، اصلی است که بر حالت انحنا و خمیدگی در انسان و غیر انسان دلالت می‌کند».

عدم نزاع در ولایت پیامبر(ص)

کلمه «انّما» بر حصر دلالت می‌کند؛ پس آیه می‌فرماید: «ولایت اینجاست و جای دیگر نیست». حصر هنگامی صورت می‌گیرد که درباره موضوع اختلاف و ادعای شراکت در کار باشد؛ اما کسی در زمان پیامبر(ص) درباره ولایت ایشان نزاعی نداشت تا آن ادعا با واژه حصر نفی شود.

پاسخ این است که آیه ولایت تنها به وضع زمان رسول(ص) ناظر نیست. بلکه به ماجرای امامت، حتی پس از پیامبر(ص) نیز می‌پردازد؛ یعنی ولایت پس از پیامبر(ص)، تنها از آن کسی است که در نماز صدقه می‌دهد. افزون بر این، کلمه «انّما» بیشتر به متن حقیقت ناظر است، نه واقعیت موجود. بنابراین اگر هیچ اختلاف و نزاعی نیز در کار نباشد، واژه حصر بی‌فایده نیست.

مستحب نبودن صدقه در نماز

خداوند کسی را نمی‌ستاید؛ مگر برای پرداختن او به کاری که نزد او پسندیده (واجب یا مستحب) باشد. صدقه دادن در نماز، به اتفاق عالمان امت، مستحب نیست. اگر مستحب می‌بود، پیامبر(ص) آن را ترک نمی‌کرد.

پاسخ این است که ستودن این رخداد، از این روی نیست که عنوان خاص مستحب یا واجب دارد. بلکه این ستایش درباره احسان و کمک به نیازمند و شتاب کردن در آن صورت گرفته است. نپرداختن رسول(ص) به چنین کاری، بدان سبب بود که چنین صحنه‌ای برای آن حضرت پیش نیامد؛ وگرنه ایشان نیز چنان می‌کرد. هدف آیه شناساندن ولیّ است و با گزارش از روی‌دادی، اعلام می‌کند که کننده این کار، ولیّ شماست. پس مقصود صدور حکم آن رخداد نیست؛ یعنی اعلام حقیقت با اشاره به روی‌دادی خاص، به واجب یا مستحب بودن آن روی‌داد ارتباطی ندارد.

عطف ﴿وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾

جمله ﴿وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾ در آیه ولایت، به جمله گذشته عطف شده و معنای آیه این است: «آنان که نماز به پا می‌دارند و زکات می‌دهند و رکوع می‌کنند». استناد به این آیه برای اثبات امامت علی(ع)، به حال بودن جمله، وابسته است؛ یعنی ﴿يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ﴾ به معنای «آنان که در رکوع زکات می‌دهند» باشد، چنین چیزی ثابت می‌شود. ولی چنین احتمالی درست نیست؛ زیرا لازمه این فرض آن است که دادن زکات در رکوع از دادن زکات در غیر رکوع برتر باشد؛ زیرا آیه در مقام ستایش می‌گوید: «آنان در رکوع زکات می‌دهند اما زکات در رکوع، در سنجش با زکات در غیر رکوع، فضیلتی ندارد».

پاسخ این است که اگر این جمله بر جمله سابق عطف شده باشد، موجب تکرار است؛ زیرا جمله ﴿يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ﴾ پیش از این رکوع را نیز دربر دارد. بنابراین، جمله ﴿وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾ در آیه تکرار غیر مفید خواهد بود؛ زیرا معنای آیه چنین می‌شود: «آنان که نماز و رکوع می‌کنند و زکات می‌دهند و رکوع می‌کنند». اگر این جمله حال باشد، مضمون آیه چنین است: «آنان که نماز و رکوع می‌کنند و در حال رکوع زکات می‌دهند». بی‌تردید این صفتی غیر آن است و تکرار نیست. افزون بر این، ستایش خداوند درباره این کار بدان سبب نیست که دادن زکات در رکوع از پرداخت آن در غیر رکوع افضل است. بلکه پسندیده بودن آن به سبب انفاق و شتاب در آن پیش از فوت فرصت است و این کار را هم در رکوع نماز، در بخش دیگری از آن می‌توان اجرا کرد و از این دید با یکدیگر متفاوت نیستند. این رخداد برای امام علی(ع) در رکوع نماز روی داد و آیه از رویدادی ویژه گزارش می‌دهد و می‌گوید کسی که چنین کرد و بی‌درنگ در رکوع انگشترش را به سائل داد، ولیّ شماست. اما درباره حکم این کار، سخنی به میان نیاورده است.

جلوه ولایت در قرآن

﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾. از جمله عناوین شکوهمندی که در قرآن و روایات تفسیری درباره امام علی(ع) آمده است، عنوان ولی است. استعمال ماده «و ل ی» به معنای اولی بالامر، سرپرست، زعیم و پیشوا، در ادب عربی شایع است؛ به ویژه اگر استعمال آن در کنار ولایت خدا و رسول باشد. در متون روایی و تفسیری آمده است: سائلی به مسجدالنبی درآمد و از مسلمانان خواست که حاجت او را برآورند؛ ولی کسی به درخواست او توجه نکرد. در این حال، امام علی(ع) که مشغول خواندن نماز و در حال رکوع بود، به وی اشاره کرد و انگشتری خود را بدو داد. پس از این واقعه، آیه یاد شده در شأن امام علی(ع) نازل شد.

این جریان در مصادر متعدد و از افراد مختلف نقل شده است. امام علی(ع)، امام باقر(ع) ابوذر غفاری، عمار بن یاسر، عبدالله بن عباس، عبدالله بن سلام، سلمة بن کهیل، ابو رافع و اصبغ این حادثه را نقل کرده‌اند. مصادر اهل سنت که این واقعه را گزارش کرده‌اند، از این قرارند: محمد بن جریر الطبری، تفسیر طبری، ج۴، جزء ۶، ص۲۸۹ - ۲۸۸؛ ابن کثیر، تفسیر ابن کثیر، ج۳، ص۱۳۰ - ۱۲۹؛ سیوطی، الدر المنثور، ج۳، ص۱۰۶ و ۱۰۵؛ فخر رازی، تفسیر فخر رازی، ج۱۲، ص۲۸؛ زمخشری، تفسیر کشاف، ج۱، ص۳۴۷؛ بلاذری، انساب الاشراف، ج۲، ص۳۸۱؛ ابن عساکر، تاریخ دمشق، ج۴۲، ص۳۵۷ و...؛ ابن کثیر، البدایة و النهایه، ج۷، ص۳۵۸؛ حاکم نیشابوری، معرفة علوم الحدیث، ص۱۰۲؛ ابونعیم اصفهانی، النور المشتعل، ص۷۷ -۶۳؛ حاکم حسکانی، شواهد التنزیل، ج۱، ص۲۳۴ - ۲۲۹ و....

دیدگاه‌های فریقین درباره آیات ولایت

دیدگاه شیعه

در نگاه دین‌پژوهان شیعی، آیات ولایت بدون الغای خصوصیت، تنها بر مورد نزول خود حمل می‌شود و آن نیز بدون شک، بر پایه احادیث متضافر از فریقین، تصدق انگشتر به دست امام علی(ع) در حال رکوع نماز است. شیعه، دلالت آیات ولایت را بر امامت امام علی(ع) قطعی می‌داند و برخی از بزرگان، این آیه را در این معنا نص، و قوی‌ترین دلیل بر امامت می‌شمارند..

بنیان‌های دیدگاه شیعه

۱. «إنما» به اتفاق اهل لغت برای نشان دادن مفهوم حصر وضع شده است.

۲. «ولی» در این آیه به معنای اولی به تصرف و والی است که با معنای امام و خلیفه مترادف است. چون معنای دیگر ولی مانند «یاور و دوست» به برخی از مؤمنان، که این آیات بیان شده اختصاص ندارد، همه مؤمنان یاور و دوست یکدیگرند؛ همان‌گونه که قرآن می‌فرماید: ﴿الْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ﴾ همچنین ولی، به معنای اولی به تصرف نیز همه مؤمنان را شامل نمی‌شود؛ چون در این صورت، مولی و مولی علیه یکی خواهد شد. پس ناگزیر بعضی از مؤمنان مراد است، و آن کسی جز امام علی(ع) نیست که آیه درباره وی نازل شده است.

۳. جمله ﴿وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾ در موضع حال، از ضمیر فاعلی ﴿يُؤْتُونَ﴾، به معنای هیئت خاص خم شدن در نماز است. شیعه برای استفاده این معنا از آیات ولایت، از دو راه استفاده می‌کند:

1. تحلیل درونی از واژگان و تعابیر آیات ولایت و توجه ویژه به مورد نزول این آیات که از طریق روایات اهل بیت(ع) و نیز چند نفر از صحابه و تابعان به دست می‌آید. مضمون روایات از این قرار است: در پی تصدق انگشتر در نماز به دست امام علی(ع)، آیات ولایت نازل شده است. سبک و سیاق آیات نیز گواهی می‌دهد که در پی حادثه‌ای فرود آمده است. مفاد این آیات چنین است: ولی شما خدا و پیامبر اکرم(ص) و مؤمنانند. با کاوش در موارد استعمال واژه ولایت بر می‌آید که ولایت نوعی نزدیکی به مولی علیه است که مجوز نوع خاصی از تصرف و تدبیر می‌شود. با توجه به سیاق آیه شریفه، ولایت درباره خدا و رسول و مؤمنان به یک معنا است؛ چون ولایت را به صورت مفرد و با یک تعبیر به همه نسبت داده است. قرآن کریم برای رسول خدا(ص) ولایت قیام به تبلیغ، دعوت به دین، تربیت امت و حکومت بر آنان را ثابت دانسته است و این همه را از شئون و مناصب رسالت ایشان معرفی می‌کند: ﴿النَّبِيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ﴾؛ ﴿وَإِنَّكَ لَتَهْدِي إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾. سپس در آیه مورد بحث، این ولایت را برای امام علی(ع) ثابت می‌کند و با «واو» عنوان ﴿الَّذِينَ آمَنُوا﴾ را که جز بر امام علی(ع) منطبق نیست، به ولایت خدا و رسول عطف می‌کند. گفتنی است: این ولایت برای خداوند بالاصاله و برای رسول خدا(ص) و امام علی(ع) بالتبع و با اذن پروردگار است.
2. تبیین و تفسیر این آیات از زبان رسول خدا(ص) و اهل بیت(ع). بر اساس آیه ۴۴ سوره نحل، تبیین آیات به عهده رسول خدا(ص) نهاده شده است، و این، از شئون رسالت حضرت به شمار می‌آید.

در منابع شیعی، روایاتی هست که برخی از آنها نیز سند صحیح دارد، و نشان می‌دهد پیامبر اکرم(ص) آیات ولایت را در مواردی مانند حماسه غدیر تفسیر کردند؛ چون این آیات با مسئله غدیر خم گره خورده است و آن‌چه حضرت در غدیر مأمور به ابلاغش شد، تفسیر همین «ولایتی» بود که خداوند در آیات ولایت بر وی نازل کرده بود؛ مانند روایتی که ابوجعفر کلینی (م ۳۲۹ - ۳۲۸ق) با سند صحیح از زراره، فضیل بن یسار، بکیر بن اعین، محمد مسلم، برید بن معاویه و أبی الجارود، همگی از امام باقر(ع) چنین نقل می‌کنند: خداوند، پیامبرش را به ولایت علی(ع) فرمان داد و بر او چنین نازل کرد: تنها ولی شما، خدا و رسول و مؤمنانی هستند که نماز را به پا می‌دارند و در رکوع زکات می‌دهند. همچنین خداوند، ولایت اولوا الامر را واجب کرد. آنان از حقیقت ولایت آگاه نبودند. پس خداوند به محمد(ص) فرمان داد که ولایت را برای آنان تفسیر کند؛ همان‌گونه که [[[احکام]]] نماز و زکات وروزه و حج را تفسیر می‌کند.

چون این فرمان رسید، حضرت دلتنگ شد و نگران بود که مبادا مردم از دینشان برگردند و ایشان را دروغگو بدانند. حضرت با چنین دلتنگی‌ای، به پروردگارش رجوع کرد [و چاره خواست] آن‌گاه خداوند چنین وحی فرستاد: ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾. سپس حضرت به فرمان خدا امر ولایت را آشکار ساخت و به معرفی ولایت علی(ع) در روز غدیر خم پرداخت و... به مردم فرمان داد تا حاضران آن را به اطلاع غایبان برسانند. بدین مضمون روایاتی از طریق عیاشی (محمد بن مسعود، م ۳۲۰ق) نقل شده است؛ مانند حدیثی از امام صادق(ع) که می‌فرماید: چون آیه ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ...﴾ نازل شد، بر پیامبر خدا(ص) گران آمد و نگران بود که قریش وی را دروغ‌گو بداند. آن‌گاه خداوند چنین وحی فرمود: ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ...﴾ سپس حضرت در روز غدیر خم به این امر پرداخت و آن را به مردم رساند.

در برخی از منابع اهل سنت نیز به این پیوند اشاره شده است؛ مانند این حدیث که طبرانی (حافظ سلیمان بن احمد الطبرانی، م ۳۶۰ق) با سند خود از «عمار بن یاسر» نقل می‌کند: حضرت رسول(ص) پس از نزول آیه [[[ولایت]]] آن را خواند و فرمود: «مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِيٌّ مَوْلَاهُ اللَّهُمَ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ»؛ همچنین حسن بن ابی طاهر جاوایی (م. قرن ششم) با سند خود از اهل سنت، از زید بن ارقم، از رسول خدا(ص) در خطبه غدیریه چنین نقل می‌کند: ای مردم، علی بن ابی طالب ولی شما پس از خدا و رسول او است... خداوند در این باره چنین نازل کرده است؛ ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا...﴾.

ابن ابی‌حاتم (حافظ عبدالرحمان بن ابی حاتم، م. ۳۲۷ق) نیز با سند خود و نیز ابن مردویه و ابن عساکر از ابوسعید خدری چنین نقل می‌کنند: آیه ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ...﴾ در مورد علی بن ابی طالب نازل شد. دانشمندان و قرآن پژوهان شیعی، در بحث آیه اکمال (آیه سوم سوره مائده) با تفصیل و با شواهدی متعدد از خود قرآن و از منابع اهل سنت درباره این مسئله بحث کرده‌اند. در برخی از روایات، ائمه طاهرین(ع) این آیه را همچون پیامبر خدا(ص) تفسیر کرده‌اند؛ مانند این حدیث از امام صادق(ع): «ولی در آیه ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا...﴾ به معنای اولی به تصرف و کسی است که سزاوارتر به شما در امورتان و جان و مالتان است»..

دیدگاه اهل سنت

اهل سنت سه نوع تلقی از آیات ولایت دارند. این تنوع ناشی از پذیرش یا عدم قبول روایات درباره نزول آیات ولایت، با توجه به چگونگی الغای خصوصیت از مورد نزول آنها است.

گروه اول

این گروه با پذیرش احادیث تصدق انگشتری به دست امام علی(ع)، بدون الغای خصوصیات از آنها، آیات ولایت را تنها بر همان معنای مورد نزول حمل می‌کنند. این گروه واژه «ولایت» را در این آیات به معنای نصرت یا محبت تفسیر می‌کنند. این نوع تفسیر از آیه ریشه در عصر صحابه دارد. در میان صحابه، کسی منکر نزول این آیات در تصدق انگشتری به دست امام علی(ع) نیست و کسی از آنان معنای آیه را با الغای خصوصیت از رخداد نزول آن، تعمیم نداده است. در عصر تابعان نیز این اندیشه در نزد برخی از آنان پذیرفته شده بود، که در ادامه بحث با اسامی صحابه و تابعان در این باره آشنا خواهید شد. جصاص (ابوبکر، احمد رازی، م ۳۷۰ق) می‌گوید: از مجاهد، سُدی، ابوجعفر(ع)، عتبة بن ابی حکیم، روایت شده که این آیه درباره علی بن ابی طالب(ع) و تصدق انگشتر در حال رکوع نازل شده است.... او سپس آیه را بر مورد نزول خود حمل می‌کند و آن‌گاه به اشکال‌های تطبیق این آیه بر مورد نزولش می‌پردازد و به آنها پاسخ می‌دهد. الکیا الطبری (ابوالحسن، علی الطبری الهراسی، م ۵۰۴ق) نیز در زمره همین گروه به شمار می‌آید.

بنیان‌های دیدگاه گروه اول:

1. جمله ﴿وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾ در موضع حال برای فاعل ﴿يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ﴾ است.
2. صدقه مستحبی، زکات نامیده می‌شود. چون امام علی(ع) انگشتر خود را بدین عنوان به فقیر داد.
3. این آیه دلالت بر جواز اعطای صدقه در حال نماز دارد.
4. عمل قلیل در نماز سبب بطلان آن نیست.
5. تطبیق صیغه‌های جمع در آیه ﴿وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾ بر یک فرد، برای تشویق دیگران به عمل کردن مانند او است و نشان دهنده ویژگی مؤمنانی است که برای نیکی و احسان و تفقد نیازمندان، شتاب می‌کنند.

بررسی و نقد دیدگاه گروه اول: در نقد این نظریه، می‌توان گفت که با توجه به مختص بودن آیه در مورد نزول خود، ولایت به معنای نصرت یا محبت نیست؛ زیرا این دو معنا با خاص بودن مورد نزول منافات دارد. در سخنان این گروه در این باره مطلبی یافت نمی‌شود..

گروه دوم

این گروه با الغای خصوصیت از مورد نزول آیه درباره تصدق امام علی(ع) به نیازمند، به عمومیت مفاد آیه معتقدند. در کلام این گروه صراحتی در انکار روایات در شأن نزول آیات نیست؛ بلکه گاهی با پذیرش این روایات، آیه را بر مبنای آنها نیز تفسیر می‌کنند. این گروه نیز «ولایت» را به معنای نصرت یا محبت گرفته‌اند. بیش‌تر مفسران اهل سنت در زمره این گروهند؛ مانند ابن جریر طبری (م ۳۱۰ق) - بنابه یک احتمال- واحدی نیشابوری (م۴۶۸ق)، بغوی (م ۵۱۶ق)، زمخشری (م ۵۲۸ق)، ابن عطیه اندلسی (م ۵۴۱ق)، فخررازی (م ۶۰۶ق)، قرطبی (م ۶۷۱ق)، نسفی (م ۷۱۰ق)، ثعالبی (م ۸۷۵ق)، عمادی (م ۹۸۲ق) و آلوسی (م ۱۳۲۷ق) و.... برخی از این مفسران گفته‌اند این دیدگاه، قول جمهور مفسران اهل سنت است.

بنیان‌های دیدگاه گروه دوم:

1. ولایت در آیه به معنای نصرت یا محبت است.
2. ﴿وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ...﴾ بر هر مؤمنی صدق می‌کند و هر مؤمنی ولی مؤمن دیگر است، همسان با این آیه که می‌فرماید: ﴿وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ﴾.
3. خصوصیات ذکر شده در آیه برای تمییز مؤمنان از منافقان است؛ چون منافقان بر نماز مداومت ندارند؛ همان‌گونه که قرآن می‌فرماید: ﴿يُرَاءُونَ النَّاسَ وَلَا يَذْكُرُونَ اللَّهَ إِلَّا قَلِيلًا﴾ و در زکات نیز بخیلند: ﴿أَشِحَّةً عَلَى الْخَيْرِ﴾.
4. رکوع به معنای خضوع است و درباره کسانی به کار می‌رود که در برابر تمام امرها و نهی‌های خداوند یا در حال اعطای زکات خاضعند و بر نیازمندان، تکبر نمی‌ورزند، یا مراد از آن، رکوع اصطلاحی است؛ یعنی از ویژگی‌های مؤمنان بر پا داشتن نماز مشتمل بر رکوع است که به دلیل شرافت و اهمیت آن، جداگانه ذکر شده است، یا اینکه گفته شود: هنگام نزول آیه، صحابه در حالت‌های گوناگون بودند، گروهی نماز را به پایان برده، گروهی دیگر از نیازمندان دستگیری می‌کردند، و برخی دیگر در حال رکوع نماز بودند. این حالت‌های گوناگون سبب شد آیه به تمام آنان اشاره کند.

بررسی و نقد دیدگاه گروه دوم: این دیدگاه ریشه در عصر نبوی ندارد و از صحابه نیز چنین معنایی (تعمیم در آیه ولایت و الغای خصوصیت از رخداد نزول آن) نقل نشده است. هر چند ابن تیمیه به ابن عباس چنین نسبتی می‌دهد، این نسبت پنداری بیش نیست که آن را در نقد دیدگاه‌های وی خواهید دید. نقطه آغاز چنین معنایی از دوره تابعان است. برخی از آنان بدون انکار اختصاص شأن نزول آیه درباره امام علی(ع)، با الغای خصوصیت، آن را تعمیم داده‌اند و این ولایت را درباره هر مؤمنی اثبات می‌کنند؛ مانند سُدی (اسماعیل بن عبدالرحمان، از تابعان، م۱۲۷ق) که می‌گوید: مراد [از مؤمنان در آیه ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ﴾] همه مؤمنانند؛ لیکن علی بن ابی‌طالب(ع) در مسجد در حال رکوع انگشتر خود را به نیازمند بخشید. همچنین عبدالملک بن ابی سلیمان می‌گوید: از امام محمد باقر(ع) درباره ﴿وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ﴾ پرسیدم. حضرت فرمود: مؤمنان مرادند. گفتم: مردم می‌گویند که این آیه درباره علی(ع) نازل شده است. [حضرت] فرمود: علی(ع) از مؤمنان است. بغوی نیز در تفسیرش از قول جویبر به ضحاک (ضحاک بن مزاحم از تابعان، م ۱۰۶ق) نسبت می‌دهد که وی گفته است: مراد از ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا...﴾ تمام مؤمنان هستند که بر یکدیگر ولایت دارند.

در منابع فریقین فرد دیگری از تابعان یافت نشد که به چنین تعمیمی در آیه معتقد باشد. حدیث منقول از امام باقر(ع) خبر واحد است و با احادیثی متعددی از اهل بیت(ع)، از جمله خود امام باقر(ع) که نزول این آیات را تنها درباره امام علی(ع) (و دیگر ائمه(ع)) می‌داند، ناسازگار است. عبدالملک بن ابی سلیمان، تنها راوی این حدیث نیز در کتاب‌های دانشمندان تراجم و رجال، از راویان امام باقر(ع) به شمار نمی‌رود. افزون بر این، روایت ابهام دارد؛ زیرا مراد از مؤمنان در کلام امام روشن نیست. آیا همه جامعه مؤمنان را می‌گویند یا مراد از آنان، طبق روایات شیعه، کسی جز خود اهل بیت(ع) نیست؟ چون در روایات شیعه چنین آمده است: ائمه اهل بیت(ع) نیز به این شرف نایل شده‌اند که در حال رکوع نماز، انگشتر خود را به نیازمند، اعطا کنند. در این صورت آیه در معنای تأویلی خود (در برابر معنای تنزیلی) بر آنان منطبق می‌شود و واژه «ولایت» نیز به همان معنای مدبر و أولی به تصرف خواهد بود؛ ولی اگر مراد از مؤمنان، همه افراد جامعه مؤمنان باشد، با دیدگاه مورد بحث همسان خواهد بود.

ظاهر خبر سدی و ضحاک نشان می‌دهد که آنان بدون استناد به حدیثی مأثور از پیامبر اکرم(ص) یا قول صحابه، تفسیر خود را از آیه بیان می‌کنند. به نظر ما هرگز نمی‌توان با الغای خصوصیت از شأن نزول این آیات، ولایت را به همه تعمیم داد. چون با التزام به روایات، مؤمنان افراد خاصی هستند، رکوع یکی از حالت‌های ویژه نماز، و زکات به معنای صدقه (در یک احتمال) است و این معنا با تعمیم آیه ناسازگار است که در آن، مراد از مؤمنان همه افراد، و رکوع به معنای خضوع باشد. بدیهی است که اراده هر دو معنا نیز استعمال لفظ در بیش از یک معنا است و پذیرفتنی نیست.

پس باید دید که نظر این گروه درباره روایاتی که هرگز قصد نفی و انکار آنها را ندارند، چیست؟ آنان ناگزیر از دو راهند:

1. با توجه به این روایات و بدون الغای خصوصیت مورد، آیه شریفه را تفسیر کنند. در این صورت ناچار باید دیدگاه شیعه را بپذیرند. چون نمی‌توان با اختصاصی بودن این آیات به مورد نزول خود، ولایت را به محبت یا نصرت تفسیر کرد.
2. مفاد این روایات را بپذیرند و از آنها الغای خصوصیت کنند. در این صورت، تنها مؤمنانی که در حال رکوع - به همان معنای اصلی هیئت خاص خم شدن در نماز که مطابق با معنای لغوی و مقصود روایات است -زکات می‌دهند، یاور و دوستدار یکدیگر می‌شوند.

این راه حل، اشکالی اساسی در پی دارد؛ چون در این صورت شمار مؤمنانی که یاور و دوستدار یکدیگرند، بسیار اندک خواهد بود و این پیامد با آیه ﴿وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ﴾ که همه مؤمنان را ولی یکدیگر می‌داند، و این گروه در تفسیر آیات ولایت بر آن استشهاد می‌کنند، همسان نخواهد شد؛ چه این که در عالم واقع نیز چنین چیزی نیست. شاید این گروه بگویند آیات ولایت شأن نزول ندارد و مراد از ولایت دوستی و یاری تمام مؤمنان با یکدیگر است؛ لیکن پس از نزول این آیات، حادثه تصدق انگشتر به دست امام علی(ع) رخ داد و بر این آیه تطبیق کرد. در پاسخ باید گفت این نیز مخالف صریح روایاتی است که نزول آیه را در پی تصدق انگشتر در حال رکوع می‌داند و هیچ کس هم این معنا را برای آیات ولایت و روایات شأن نزول آن بر نشمرده است. به هر حال، چگونه می‌توان آن همه روایت متضافر را پذیرفت و در عین حال معنای آیه را با الغای خصوصیت، تعمیم داد؟ اشکال‌های دیگری نیز بر این دیدگاه وارد است که در بررسی و نقد شبهات بر دیدگاه شیعه، بیان خواهد شد..

گروه سوم

این گروه مفاد آیات ولایت را عام می‌دانند و نه تنها تصدق انگشتر به دست امام علی(ع) را در تفسیر آیه دخالت نمی‌دهند، به کلی این حادثه را منکرند. این اندیشه از قرن هشتم پدیدار شده است و تا پیش از این قرن، کسی در میان مفسران و دین‌پژوهان اهل سنت با صراحت آن رخداد و روایاتش را انکار نکرده است؛ هر چند در لابه‌لای کلام برخی مفسران پیشین، در تطبیق آیه شریفه بر این روایات اشکال‌هایی دیده می‌شود. نخستین کسی که با صراحت منکر روایات شأن نزول این آیات است، احمد بن عبدالحلیم (معروف به ابن تیمیه م ۷۲۸ق) است، وی در نقد آرای حسن بن یوسف بن مطهر (معروف به علامه حلی م ۷۲۶ق) با شدت بر این روایات خرده گرفته، چنین ادعا می‌کند: تصدق انگشتر به وسیله علی بن ابی طالب افسانه ساختگی است و در هیچ کتابی از کتاب‌های مورد اعتماد از صحاح، سنن، جوامع، معجم‌ها و کتاب‌های مرجع، چنین خبری وجود ندارد.

ابن تیمیه بر اساس همین پندار، اشکال‌های متعددی بر استدلال شیعه به این آیات مطرح کرده است. پس از ابن تیمیه، ابن کثیر (م ۷۷۴ق) بر این شیوه، گام نهاده است و با نقد بخشی از اسانید روایات این حادثه، به نقد متون آنها می‌پردازد و چنین می‌گوید: برخی از مردم چنین می‌پندارند که جمله ﴿... وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾ در موضع حال برای دفع زکات است. اگر چنین بود، دفع زکات در حال رکوع، ممدوح و برتر از حالت‌های دیگر بود؛ ولی چنین نیست و کسی از اهل فتوا - تا آنجا که ما می‌شناسیم - به آن فتوا نداده است. شوکانی نیز، به بخشی از آن روایات اشاره می‌کند و همانند استدلال ابن کثیر در رد آنها می‌نویسد: «زکات دادن در حال نماز روا نیست».

ذهبی نیز پس از قدردانی از تفسیر مجمع البیان و مؤلف آن، با ذکر احادیث متعددی که مرحوم طبرسی در شأن نزول این آیه از فریقین آورده است و بدون خرده‌گیری به نحوه استدلال وی، با این جمله بحث را پایان می‌دهد: بدون تردید این تلاش بی‌ثمر است، حدیث تصدق انگشتر از سوی امام علی(ع) در نماز، که محور استدلال طبرسی است، حدیثی ساختگی و بدون ریشه است و ابن تیمیه عهده‌دار رد و ابطال آن شده است. محمد شاکر نیز ضمن تأیید دیدگاه ابن کثیر در ضعف اسانید روایات، در این زمینه این احادیث را از بافته‌های شیعه می‌شناسد..

پاسخ به برخی شبهات

• گفته‌اند: «ولی» در این آیه به معنای دوستی است و نمی‌تواند به معنای ناصر باشد؛ زیرا با انحصاری که از ﴿﴿ إِنَّمَا ﴾﴾ استفاده می‌شود،ناسازگاراست و چنین ولایتی به مؤمنانی اختصاص ندارد که نماز می‌خوانند و در حال رکوع زکات می‌دهند؛ بلکه حکم عمومی است که همه مؤمنان را در بر می‌گیرد و همه وظیفه دارند یک‌دیگر را دوست داشته، به هم یاری رسانند. افزون بر آن‌چه گفته شد، بررسی موارد کاربرد این واژه در قرآن نشان می‌دهد که در بیش‌تر موارد، ولی به معنای سرپرستی به کار رفته است. برخی از اهل سنت با استناد به وحدت سیاق احتمال داده‌اند که "ولی" در آیه ولایت، به معنای دوست و یاور باشد؛ چنان‌که در آیه ۵۱ سوره مائده﴿﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ لاَ تَتَّخِذُواْ الْيَهُودَ وَالنَّصَارَى أَوْلِيَاء بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاء بَعْضٍ وَمَن يَتَوَلَّهُم مِّنكُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ إِنَّ اللَّهَ لاَ يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ﴾﴾ به معنای دوست و یاور است. این احتمال با توضیحاتی که در واژه "ولی" داده شد، غیر قابل قبول است؛ افزون بر این‌که انعقاد سیاق در آیه منتفی است؛ زیرا آیه ولایت، شأن نزول مستقلّی دارد؛ بنابراین از نظر محتوا و مضمون به آیه پیشین مربوط نیست. از سوی دیگر، شکی نیست که تنظیم آیات به گونه موجود، با ترتیب آن از نظر نزول مغایر است و وحدت سیاق در صورتی است که بدانیم آیات با هم نازل شده است و بر فرض که سیاق هم منعقد باشد، در آیه پیش نیز محرز نیست که ولی به معنای دوست یا ناصر باشد؛ بلکه در آن آیه نیز می‌تواند معنای سرپرست و صاحب اختیار داشته باشد.
• برخی از اهل سنت خواسته‌اند ﴿﴿وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾﴾ در این آیه را به معنای " و‌هُم خَاضِعونَ‏‏ " بگیرند و نتیجه بگیرند که آیه در مقام وصف مؤمنان است که نماز اقامه می‌کنند و هنگام پرداخت زکات خاضع‌اند. ابن کثیر می‌گوید: اگر رکوع به معنای خم شدن در نماز باشد، باید دفع زکات در حال رکوع از حالت‌های دیگر برتر باشد و این در بین دانشمندان اهل فتوا شناخته شده نیست. در پاسخ این اشکال گفته‌اند که رکوع در لغت به معنای انحنا و خم شدن و به صورت فرو افتادن است و بدین لحاظ، خم شدن در نماز را رکوع می‌گویند و اگر در معنای دیگری مانند خضوع به کار رود، مجاز است و به قرینه نیاز دارد و در آیات مورد بحث، نه تنها قرینه‌ای موجود نیست، بلکه روایات شأن نزول، کاربرد رکوع در معنای لغوی‌اش را تأیید می‌کند. چون امام علی(ع)در حال رکوع به نیازمند، زکات داده، ستایش شده است و گرنه عنوان رکوع خصوصیتی ندارد.
• از جمله اشکالات بر روایاتی که در شأن نزول این آیه وارد شده، این است که ﴿﴿الَّذِينَ آمَنُواْ﴾﴾ به صورت جمع بیان شده و تطبیق آن بر فرد خلاف ظاهر است. فخر رازی می‌گوید: حمل لفظ جمع بر واحد، برای تعظیم روا است؛ امّا مجاز است و به دلیل نیاز دارد زمخشری در پاسخ به این اشکال گفته: آمدن لفظ جمع در این مورد، برای تشویق دیگران است که همانند امام علی(ع)عمل کنند و بر احسان به فقیران و مسکینان حتّی در بین نماز حریص باشند برخی نیز گفته‌اند: خداوند با آوردن لفظ جمع در این‌جا این منقبت و کرامت امام علی(ع) را بزرگ شمرده است. علامه طباطبایی در پاسخ به این اشکال گفته است: در جایی که لفظ جمع گفته شود و در معنای مفرد به کار رود، استعمال لفظ مجازی است؛ ولی در موردی که لفظ جمع در معنای خودش به کار می‌رود، امّا فقط بر یک مصداق تطبیق می‌شود، این کاربرد، مجازی نخواهد بود؛ به عبارت دیگر، میان مصداق خارجی مفهوم لفظ با معنای آن تفاوت وجود دارد و حقیقت و مجاز در محور استعمال لفظ، در مفهوم و معنا است، نه در تطبیق با مصداق خارج، و‌مورد بحث، از نوع دوم است و قرآن در موارد متعدّدی آن را به کار برده. در ادبیات عرب نیز مکرّر دیده می‌شود که از مفرد، به لفظ جمع تعبیر شده است. از طرف دیگر بر فرض بپذیریم که استعمال ﴿﴿الَّذِينَ آمَنُواْ﴾﴾ بر فرد مجازی است، احادیثی که در شأن نزول آیه وارد شده می‌تواند قرینه این کاربرد مجازی باشد.
• برخی گفته‌اند: اگر ولی به معنای متصرّف در امور و امامت باشد، در حال نزول آیه، این امر محقّق نمی‌شود؛ چون علی بن ابی طالب(ع) در زمان حیات رسول خدا(ص) امام و متصرّف در امور نبوده است. در پاسخ این اشکال گفته‌اند: در تعبیرهای ادبی، بسیار دیده می‌شود که اسم یا عنوانی به افرادی گفته می‌شود که آن را بالقوه دارا هستند؛ به طور مثال، شخص، کسی را "وصی" خود یا "قیم" اطفال خویش قرار می‌دهد و در حالی که هنوز زنده است، بر آن کس، عنوان وصی و قیم صدق می‌کند. در قرآن نیز این گونه تعبیرها دیده می‌شود؛ از جمله زکریا از خداوند می‌خواهد:﴿﴿وَإِنِّي خِفْتُ الْمَوَالِيَ مِن وَرَائِي وَكَانَتِ امْرَأَتِي عَاقِرًا فَهَبْ لِي مِن لَّدُنكَ وَلِيًّا يَرِثُنِي وَيَرِثُ مِنْ آلِ يَعْقُوبَ وَاجْعَلْهُ رَبِّ رَضِيًّا ﴾﴾ در حالی که روشن است مقصود از "ولی" در این‌جا سرپرستی برای بعد از مرگ منظور است؛ افزون بر این‌که بر اساس دلیل‌های بسیاری، امام علی(ع) در زمان حیات پیامبر(ص) دارای ولایت بوده است؛ امّا این سرپرستی عنوان خلافت داشته؛ یعنی در غیاب پیامبر، علی جانشین حضرت بود؛ چنان‌که هارون در حیات حضرت موسی(ع) خلیفه وی بود و بر اساس حدیث منزلت، تمام منزلت‌های هارون نزد موسی برای علی(ع) نزد پیامبر(ص) ثابت است.
• شایان ذکر است که:

1. بر اساس منابع شیعه و سنّی، امام علی(ع) ضمن احتجاج‌های خود بر حقّانیت خویش به این آیه استناد کرده است. از جمله ابن بابویه از عالمان شیعه در کتاب کمال‌الدین. و ابراهیم بن محمد جوینی از عالمان سنّی در کتاب فرائد السمطین استناد حضرت به آیه ولایت را نقل کرده‌اند؛ افزون بر این‌که خود حضرت نیز از جمله ناقلان این روایت به شمار می‌رود که خود به منزله استدلال به آیه است؛ از این رو، سخن برخی که مدّعی شده‌اند حضرت، بر امامت خود به آیه ولایت استدلال نکرده، بی‌پایه است.
2. شنیدن صدای فقیر و کمک به او، توجّه به خویشتن نیست و با توجّه حضرت به خدا، منافاتی ندارد؛ زیرا پرداختن زکات در نماز، انجام عبادت در ضمن عبادت دیگری است و توجّه به آن‌چه در مسیر رضای خدا است، به طور کامل با روح عبادت سازگاری دارد.
3. انفاق انگشتر در حال نماز، "فعل کثیر" به شمار نمی‌رود و فقیهان شیعه و سنّی، این گونه کارها را موجب بطلان نماز نمی‌دانند.
4. زکات در این آیه، زکات مستحبی است و زکات الزاماً بر زکات واجب اطلاق نمی‌شود؛ بلکه به واجب و مستحب قابل تقسیم است؛ مانند "صلوة" که به نماز واجب اختصاص ندارد و نماز مستحب را نیز دربرمی‌گیرد.

• از مجموع مباحث نتیجه گرفته می‌شود که دانشوران شیعه با ملاحظه روایات پرشمار و نیز محتوای متن، آیه ولایت را بدون الغای خصوصیت در شأن امام علی(ع) دانسته، آن را دلیل محکمی بر امامت حضرت می‌شمرند.

بررسی اشکالات

• اشکال اول، گفته شده است که آیه ولایت در مقام مدح مؤمنان است، در حالی که دادن زکات در حال نماز و رکوع مایه نکوهش است چون با توجه کامل نمازگزار به عبادت منافات دارد.
• در پاسخ می‌توان گفت: آنچه با حضور قلب در عبادت منافات دارد توجه به امور مادّی و دنیوی است، اما پرداختن زکات به امر خداوند نه تنها امر دنیوی نیست، بلکه خود نوعی عبادت است، و از طرفی، عظمت روحی و احاطه علمی امام علی(ع) چنان بود که می‌توانست در یک زمان دو عبادت را انجام دهد، بدون این که لطمه‌ای به حضور قلب ایشان در نماز وارد شود.
• اشکال دوم، زکات، اسم برای صدقه واجب است نه مستحب، زیرا قرآن می فرماید:﴿﴿وَآتُواْ الزَّكَاةَ﴾﴾. و امر، ظاهر در وجوب است، و از طرفی بیشتر علما تأخیر پرداخت زکات را معصیت می‌دانند، بنابراین نمی‌توان گفت امیرمؤمنان(ع) انگشتر را به عنوان زکات واجب به فقیر داده است.
• این اشکال نیز وارد نیست به دلیل این که کلمه زکات در بسیاری از آیات مکی وارد شده است ﴿﴿وَالَّذِينَ هُمْ لِلزَّكَاةِ فَاعِلُونَ﴾﴾؛ ﴿﴿الَّذِينَ لا يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُم بِالآخِرَةِ هُمْ كَافِرُونَ﴾﴾؛ ﴿﴿الَّذِي يُؤْتِي مَالَهُ يَتَزَكَّى﴾﴾؛ ﴿﴿وَذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّى﴾﴾. در حالی که زکات واجب در مدینه تشریع شده است. از تأمل در آیات قرآن مخصوصاً آیاتی که در آنها از زکات درباره پیامبران گذشته مانند حضرت ابراهیم، حضرت اسحاق، حضرت یعقوب(ع)﴿﴿وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلاةِ وَإِيتَاء الزَّكَاةِ وَكَانُوا لَنَا عَابِدِينَ﴾﴾، حضرت اسماعیل(ع)﴿﴿وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ إِسْمَاعِيلَ إِنَّهُ كَانَ صَادِقَ الْوَعْدِ وَكَانَ رَسُولا نَّبِيًّا وَكَانَ يَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلاةِ وَالزَّكَاةِ وَكَانَ عِندَ رَبِّهِ مَرْضِيًّا﴾﴾ و حضرت عیسی(ع) ﴿﴿وَجَعَلَنِي مُبَارَكًا أَيْنَ مَا كُنتُ وَأَوْصَانِي بِالصَّلاةِ وَالزَّكَاةِ مَا دُمْتُ حَيًّا﴾﴾ سخن به میان آمده است به دست می آید که واژه زکات در عرف قرآن هرگاه به صورت مطلق یا همراه با نماز به کار رفته باشد بر انفاق مال در راه خدا دلالت می کند، چرا که در شریعت پیشین، زکات به معنای مصطلح در اسلام نبوده است. گذشته از این، می توان زکات را به زکات واجب نیز حمل کرد که علی(ع) در نظر داشته آن را در اولین فرصت مناسب به فقیر بدهد، و ادعای تأخیر از زمان وجوب، ادعای بدون دلیل است، چه این که بعید شمردن وجوب زکات بر علی(ع) و یا دادن انگشتر به عنوان زکات، استبعادهای بی‌اساس است، البته اینکه علی(ع) در زمان پیامبر(ص) ثروت بسیار نداشته، شکی نیست، ولی لازمه آن، نفی داشتن حداقل نصاب زکات نمی‌باشد.
• اشکال سوم، گفته شده است که ﴿﴿الَّذِينَ آمَنُواْ﴾﴾ بر جمع دلالت می‌کند، اطلاق آن بر مفرد در کلام فصحای عرب نیامده است، تا چه رسد به کلام الهی که معجزه است . و گاهی گفته شده که چنین اطلاقی مجازی است و اصل در کلام حقیقت است نه مجاز، .
• در پاسخ باید گفت: اصولاً اطلاق واژگان جمع بر فرد معین در کلام عرب و غیر آن به انگیزه تعظیم و مانند آن شایع است؛ همچنان که در قرآن درباره خداوند ضمایر جمع به کار رفته است﴿﴿ثَانِيَ عِطْفِهِ لِيُضِلَّ عَن سَبِيلِ اللَّهِ لَهُ فِي الدُّنْيَا خِزْيٌ وَنُذِيقُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ عَذَابَ الْحَرِيقِ﴾﴾، ﴿﴿حَتَّى إِذَا جَاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ﴾﴾، ﴿﴿الَّذِينَ اسْتَجَابُواْ لِلَّهِ وَالرَّسُولِ مِن بَعْدِ مَا أَصَابَهُمُ الْقَرْحُ لِلَّذِينَ أَحْسَنُواْ مِنْهُمْ وَاتَّقَوْا أَجْرٌ عَظِيمٌ﴾﴾ و در اینجا بی‌تردید، به کار بردن تعبیر ﴿﴿الَّذِينَ آمَنُواْ﴾﴾ در مورد علی(ع) بیانگر تکریم و تعظیم شخصیت علی(ع) است، بدان جهت که وی از نظر کمالات ایمانی در عالی ترین درجه بوده و همین ویژگی سبب شده است که پس از پیامبر اکرم(ص) ولایت و رهبری جامعه اسلامی به ایشان سپرده شود. گذشته از این، با توجه به روایات شأن نزول، این اطلاق در آیه ولایت صورت گرفته است، حال اگر چنین کاربردی در زبان عرب در عصر رسالت رایج نبود، صحابه‌ای که حدیث مربوط به شأن نزول آیه را نقل کرده‌اند، لب به اعتراض می‌گشودند.
• اشکال چهارم، ولایت در مورد خداوند و رسول(ص) به معنای اقامه حدود و اجرای احکام الهی نیست، فلذا این معنا در ﴿﴿الَّذِينَ آمَنُواْ﴾﴾ نیز درست نخواهد بود. پس باید ولایت را بر نصرت و محبت حمل کرد که در هر سه مورد درست است.
• پاسخ: در این اشکال، میان حقیقت ولایت و چگونگی اعمال آن خلط شده است، حقیقت ولایت که عبارت از رهبری امور دینی و دنیوی مسلمانان است، در مورد خداوند، پیامبر(ص) و امام هر سه، استعمال شده است، هر چند کیفیت اعمال آن در خداوند و غیر خداوند متفاوت است، بدین معنا که اجرای احکام و حدود به صورت مباشری و محسوس به خداوند نسبت داده نمی شود، هر چند اجرای این کار توسط پیامبر و امام تکویناً و تشریعاً مستند به مشیت الهی است..
• اشکال پنجم، لازمه دیدگاه شیعه درباره ولایت در آیه مزبور این است که امامت به علی(ع) اختصاص داشته باشد، این مطلب با اعتقاد آنان در مورد دیگر امامان شیعه منافات دارد.
• در پاسخ باید گفت: براهین عقلی و نقلی بر وجوب امامت در هر عصر و زمانی دلالت می‌کند. بر این اساس، طبق نصوص قرآنی و روایی، امامت پس از پیامبر اکرم(ص) به امامان دوازده‌گانه شیعه اختصاص دارد همچنان که قرآن از آنان به عنوان صادقین یاد کرده و مسلمانان را به پیروی از آنان فرا خوانده است﴿﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ اتَّقُواْ اللَّهَ وَكُونُواْ مَعَ الصَّادِقِينَ﴾﴾. چنان که امام صادق(ع) در تفسیر آیه مورد بحث ولایت رابه احق و اولی بودن در تدبیر امور تفسیر کرده و فرموده است: مقصود از ﴿﴿الَّذِينَ آمَنُواْ﴾﴾ علی(ع) و امامان از ذریه او تا روز قیامت است. افزون بر این، در صحاح اهل سنت نیز از آنان به عنوان خلفای دوازده‌گانه یاد شده است. حال وجه جمع بین این نصوص و حصر امامت در علی (علیه السلام به این است که تا وقتی آن حضرت در حال حیات می باشد، امامت مخصوص اوست و پس از وی به فرزندان او، یکی پس از دیگری، اختصاص دارد، بنابراین تعارضی در میان نخواهد بود.

بررسی اشکالات

• اشکال اول، گفته شده است که آیه ولایت در مقام مدح مؤمنان است، در حالی که دادن زکات در حال نماز و رکوع مایه نکوهش است چون با توجه کامل نمازگزار به عبادت منافات دارد.
• در پاسخ می‌توان گفت: آنچه با حضور قلب در عبادت منافات دارد توجه به امور مادّی و دنیوی است، اما پرداختن زکات به امر خداوند نه تنها امر دنیوی نیست، بلکه خود نوعی عبادت است، و از طرفی، عظمت روحی و احاطه علمی امام علی(ع) چنان بود که می‌توانست در یک زمان دو عبادت را انجام دهد، بدون این که لطمه‌ای به حضور قلب ایشان در نماز وارد شود.
• اشکال دوم، زکات، اسم برای صدقه واجب است نه مستحب، زیرا قرآن می فرماید:﴿﴿وَآتُواْ الزَّكَاةَ﴾﴾. و امر، ظاهر در وجوب است، و از طرفی بیشتر علما تأخیر پرداخت زکات را معصیت می‌دانند، بنابراین نمی‌توان گفت امیرمؤمنان(ع) انگشتر را به عنوان زکات واجب به فقیر داده است.
• این اشکال نیز وارد نیست به دلیل این که کلمه زکات در بسیاری از آیات مکی وارد شده است ﴿﴿وَالَّذِينَ هُمْ لِلزَّكَاةِ فَاعِلُونَ﴾﴾؛ ﴿﴿الَّذِينَ لا يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُم بِالآخِرَةِ هُمْ كَافِرُونَ﴾﴾؛ ﴿﴿الَّذِي يُؤْتِي مَالَهُ يَتَزَكَّى﴾﴾؛ ﴿﴿وَذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّى﴾﴾. در حالی که زکات واجب در مدینه تشریع شده است. از تأمل در آیات قرآن مخصوصاً آیاتی که در آنها از زکات درباره پیامبران گذشته مانند حضرت ابراهیم، حضرت اسحاق، حضرت یعقوب(ع)﴿﴿وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلاةِ وَإِيتَاء الزَّكَاةِ وَكَانُوا لَنَا عَابِدِينَ﴾﴾، حضرت اسماعیل(ع)﴿﴿وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ إِسْمَاعِيلَ إِنَّهُ كَانَ صَادِقَ الْوَعْدِ وَكَانَ رَسُولا نَّبِيًّا وَكَانَ يَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلاةِ وَالزَّكَاةِ وَكَانَ عِندَ رَبِّهِ مَرْضِيًّا﴾﴾ و حضرت عیسی(ع) ﴿﴿وَجَعَلَنِي مُبَارَكًا أَيْنَ مَا كُنتُ وَأَوْصَانِي بِالصَّلاةِ وَالزَّكَاةِ مَا دُمْتُ حَيًّا﴾﴾ سخن به میان آمده است به دست می آید که واژه زکات در عرف قرآن هرگاه به صورت مطلق یا همراه با نماز به کار رفته باشد بر انفاق مال در راه خدا دلالت می کند، چرا که در شریعت پیشین، زکات به معنای مصطلح در اسلام نبوده است. گذشته از این، می توان زکات را به زکات واجب نیز حمل کرد که علی(ع) در نظر داشته آن را در اولین فرصت مناسب به فقیر بدهد، و ادعای تأخیر از زمان وجوب، ادعای بدون دلیل است، چه این که بعید شمردن وجوب زکات بر علی(ع) و یا دادن انگشتر به عنوان زکات، استبعادهای بی‌اساس است، البته اینکه علی(ع) در زمان پیامبر(ص) ثروت بسیار نداشته، شکی نیست، ولی لازمه آن، نفی داشتن حداقل نصاب زکات نمی‌باشد.
• اشکال سوم، گفته شده است که ﴿﴿الَّذِينَ آمَنُواْ﴾﴾ بر جمع دلالت می‌کند، اطلاق آن بر مفرد در کلام فصحای عرب نیامده است، تا چه رسد به کلام الهی که معجزه است . و گاهی گفته شده که چنین اطلاقی مجازی است و اصل در کلام حقیقت است نه مجاز، .
• در پاسخ باید گفت: اصولاً اطلاق واژگان جمع بر فرد معین در کلام عرب و غیر آن به انگیزه تعظیم و مانند آن شایع است؛ همچنان که در قرآن درباره خداوند ضمایر جمع به کار رفته است﴿﴿ثَانِيَ عِطْفِهِ لِيُضِلَّ عَن سَبِيلِ اللَّهِ لَهُ فِي الدُّنْيَا خِزْيٌ وَنُذِيقُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ عَذَابَ الْحَرِيقِ﴾﴾، ﴿﴿حَتَّى إِذَا جَاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ﴾﴾، ﴿﴿الَّذِينَ اسْتَجَابُواْ لِلَّهِ وَالرَّسُولِ مِن بَعْدِ مَا أَصَابَهُمُ الْقَرْحُ لِلَّذِينَ أَحْسَنُواْ مِنْهُمْ وَاتَّقَوْا أَجْرٌ عَظِيمٌ﴾﴾ و در اینجا بی‌تردید، به کار بردن تعبیر ﴿﴿الَّذِينَ آمَنُواْ﴾﴾ در مورد علی(ع) بیانگر تکریم و تعظیم شخصیت علی(ع) است، بدان جهت که وی از نظر کمالات ایمانی در عالی ترین درجه بوده و همین ویژگی سبب شده است که پس از پیامبر اکرم(ص) ولایت و رهبری جامعه اسلامی به ایشان سپرده شود. گذشته از این، با توجه به روایات شأن نزول، این اطلاق در آیه ولایت صورت گرفته است، حال اگر چنین کاربردی در زبان عرب در عصر رسالت رایج نبود، صحابه‌ای که حدیث مربوط به شأن نزول آیه را نقل کرده‌اند، لب به اعتراض می‌گشودند.
• اشکال چهارم، ولایت در مورد خداوند و رسول(ص) به معنای اقامه حدود و اجرای احکام الهی نیست، فلذا این معنا در ﴿﴿الَّذِينَ آمَنُواْ﴾﴾ نیز درست نخواهد بود. پس باید ولایت را بر نصرت و محبت حمل کرد که در هر سه مورد درست است.
• پاسخ: در این اشکال، میان حقیقت ولایت و چگونگی اعمال آن خلط شده است، حقیقت ولایت که عبارت از رهبری امور دینی و دنیوی مسلمانان است، در مورد خداوند، پیامبر(ص) و امام هر سه، استعمال شده است، هر چند کیفیت اعمال آن در خداوند و غیر خداوند متفاوت است، بدین معنا که اجرای احکام و حدود به صورت مباشری و محسوس به خداوند نسبت داده نمی شود، هر چند اجرای این کار توسط پیامبر و امام تکویناً و تشریعاً مستند به مشیت الهی است..
• اشکال پنجم، لازمه دیدگاه شیعه درباره ولایت در آیه مزبور این است که امامت به علی(ع) اختصاص داشته باشد، این مطلب با اعتقاد آنان در مورد دیگر امامان شیعه منافات دارد.
• در پاسخ باید گفت: براهین عقلی و نقلی بر وجوب امامت در هر عصر و زمانی دلالت می‌کند. بر این اساس، طبق نصوص قرآنی و روایی، امامت پس از پیامبر اکرم(ص) به امامان دوازده‌گانه شیعه اختصاص دارد همچنان که قرآن از آنان به عنوان صادقین یاد کرده و مسلمانان را به پیروی از آنان فرا خوانده است﴿﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ اتَّقُواْ اللَّهَ وَكُونُواْ مَعَ الصَّادِقِينَ﴾﴾. چنان که امام صادق(ع) در تفسیر آیه مورد بحث ولایت رابه احق و اولی بودن در تدبیر امور تفسیر کرده و فرموده است: مقصود از ﴿﴿الَّذِينَ آمَنُواْ﴾﴾ علی(ع) و امامان از ذریه او تا روز قیامت است. افزون بر این، در صحاح اهل سنت نیز از آنان به عنوان خلفای دوازده‌گانه یاد شده است. حال وجه جمع بین این نصوص و حصر امامت در علی (علیه السلام به این است که تا وقتی آن حضرت در حال حیات می باشد، امامت مخصوص اوست و پس از وی به فرزندان او، یکی پس از دیگری، اختصاص دارد، بنابراین تعارضی در میان نخواهد بود.

وجه استدلال به آیه ولایت

کیفیت استدلال متکلّمان بزرگ شیعه به آیه ولایت

عالمان و متکلّمان بزرگ شیعه برای اثبات امامت و خلافت بلافصل امیر مؤمنان(ع) همواره به آیه شریفه ولایت استناد و استدلال فرموده‌اند. در اینجا به مناسبت عباراتی از سید مرتضی، شیخ طوسی، خواجه نصیرالدین طوسی و علامه حلی در کیفیت استدلال به آیه ولایت ارائه خواهیم نمود. مرحوم سید مرتضی در کتاب شافی فی الإمامة، با استناد به این آیه ولایت، آن را در زمره نصوص بر امامت امیر مؤمنان(ع) شمرده، می‌نویسد: قد دللنا على ثبوت النص على أمير المؤمنين(ع) بأخبار مجمع على صحتها متفق عليها، وإن كان الإختلاف واقعاً في تأويلها، و بينا أنها تفيد النص عليه(ع) بغير إحتمال ولا إشكال كقوله(ص): «أنت مني بمنزلة هارون من موسى، ومن كنت مولاه فعلي مولاه»، إلى غير ذلك مما دللنا على أن القرآن يشهد به كقوله تعالى: ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾؛ پیامبر خدا بر ثبوت نص بر امامت امیر مؤمنان(ع) به وسیله اخباری که همه بر صحت آن اجماع دارند و درباره آن متفقند ما را راهنمایی نمود. اگر چه در تأویل این روایات اختلاف شده است، اما از این اخبار می‌توان بدون احتمال خلاف و اشکال، نصّ بر امامت ایشان استفاده نمود، مانند فرمایش رسول خدا(ص) که فرمود: «جایگاه تو نزد من همانند جایگاه هارون نزد موسی است» و «هر که من صاحب اختیار اویم پس علی صاحب اختیار اوست» و روایات دیگری که ما را دلالت می‌کند بر شهادت قرآن به نص امیر مؤمنان(ع)، مانند قول خدای تعالی که می‌فرماید: «همانا صاحب اختیار شما خدا و رسولش و مؤمنانی هستند که.»...

ایشان در اثر دیگر خویش درباره دلالت لفظ «ولی» و مراد خداوند از «الذین آمنوا» می‌نویسد: آیه ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ...﴾ دلالت می‌کند بر امامت امیر مؤمنان(ع) و ثابت شد که منظور از واژه ﴿وَلِيُّكُمُ﴾ در آیه کسی است که به تدبیر امور شما مقدّم و سزاوارتر است و اطاعتش بر شما واجب. همچنین ثابت می‌کند که مُشار الیه در الذین آمنوا، امیر مؤمنان(ع) است و با اثبات این مطلب، نص بودن آن بر امامت امیر مؤمنان(ع) واضح می‌گردد..

با توجه به دلالت ﴿إِنَّمَا﴾ بر حصر و بر اساس بیان سید مرتضی رحمه الله، معنای آیه چنین خواهد بود: «تنها و منحصراً خدا، رسول خدا و امیر مؤمنان علی(ع) کسانی‌اند که اطاعتشان بر شما واجب و آنان متولی امور شمایند». بنابراین آیه ولایت، نص بر امامت امیر مؤمنان(ع) است.

مرحوم شیخ طوسی نیز در تلخیص الشافی به قوی‌ترین نص قرآنی بر امامت امیر مؤمنان(ع) اشاره کرده و می‌فرماید: قوی‌ترین دلیل بر امامت امیر مؤمنان آیه ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ...﴾ است. وجه دلالت آیه این است که ثابت شود مراد از لفظ «ولیکم» در آیه کسی است که برای تدبیر نمودن امور شما و قیام به انجام آن امور تعیین شده و اطاعتش بر شما واجب است. همچنین ثابت شود که مراد از «الذین آمنوا» امیر مؤمنان(ع) است و اگر این دو ثابت شود، دلیلی خواهد بود بر امام بودن امیر مؤمنان(ع) برای ما.

مرحوم خواجه نصیرالدین طوس در تجرید الاعتقاد، وجه دلالت آیه را به اجمال و اختصار بیان کرده می‌نویسد: و لقوله تعالى: ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ...﴾ الآية. و إنما اجتمعت الأوصاف في علي(ع)؛ (بر امامت امیر مؤمنان(ع) نص وجود دارد از جمله) آیه ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ...﴾ و تمام اوصاف (مذکور در آیه) در علی(ع) جمع است. اوصافی را که خواجه در این عبارت کوتاه بیان کرده و آن را در امیر مؤمنان علی(ع) جمع شده می‌داند عبارتند از: ولایت، ایمان و صدقه دادن در حال رکوع.

مرحوم علامه حلی نیز در شرح عبارت فوق می‌نویسد: می‌گویم دلیل دیگری بر امامت امیر مؤمنان علی(ع)، آیه «همانا تنها سرپرست و صاحب اختیار شما خدا، پیامبر او و مؤمنانی است که نماز را برپا می‌دارند و در حال رکوع زکات می‌دهند» می‌باشد و استدلال به این آیه بر مقدماتی متوقّف است: نخست این که لفظ ﴿إِنَّمَا﴾ بیانگر حصر است و دلایل عقلی و نقلی بر این امر دلالت می‌کند.

اما دلیل نقلی اجماع اهل لغت عرب بر آن است، و دلیل عقلی آن است که پیش از ترکیب دو کلمه ﴿إِنَّ﴾ و ﴿مَا﴾، لفظ ﴿إِنَّ﴾ برای اثبات است و ﴿مَا﴾ برای نفی پس از ترکیب این دو کلمه با هم معنای حصر استفاده می‌شود. دوم این که واژه ﴿وَلِيّ﴾ مفید اولویت به تصرف است و دلیل آن نقل و استعمال اهل لغت است، چنان که می‌گویند: «سلطان بر کسی که سرپرست ندارد، اولی به تصرف است»؛ و همان‌طور که گفته می‌شود: «ولیّ دم» و «ولیّ المیت» و مانند قول رسول خدا(ص) که فرمود: هر زنی که بدون اذن ولیّ خود ازدواج کند، نکاحش باطل است.

سوم این که منظور از ﴿الَّذِينَ آمَنُوا﴾ برخی از مؤمنان هستند [نه همه آنها]؛ زیرا خدای تعالی آنها را به ویژگیِ مخصوص بعضی از ایشان توصیف کرده و [دلیل دیگر] این که اگر منظور برخی از مؤمنان نباشد، اتحاد ولی (سرپرست) با مولا علیه (کسی که مورد سرپرستی است) لازم می‌آید و چون این مقدمات فراهم گشت، در نتیجه مراد از ﴿الَّذِينَ آمَنُوا﴾ در این آیه، -جهت حصول اجماع بر اختصاص برخی از مؤمنان به علی(ع) – علی(ع) است. پس انصراف ﴿الَّذِينَ آمَنُوا﴾ به غیر امیر مؤمنان مخالفت با اجماع است. دلیل دیگر این که بر اساس اجماع، مراد از ﴿الَّذِينَ آمَنُوا﴾ یا تنها امیر مؤمنان(ع) است، و یا امیر مؤمنان(ع) یکی از [[[مؤمنان]] مذکور در آیه] است و ما عدم عمومیت آیه را بیان کردیم؛ پس مراد تنها امیر مؤمنان(ع) خواهد بود.

دلیل دیگر این که همه مفسّران اتفاق‌نظر دارند که مراد از این آیه امیر مؤمنان(ع) است؛ چراکه وقتی ایشان در حال رکوع انگشتر خود را تصدق فرمود، این آیه درباره ایشان نازل شد و در این باره اختلافی [میان مفسّران] نیست..

چنان‌که می‌بینیم، علامه برای اثبات دلالت ﴿إِنَّمَا﴾ بر حصر، به دلیل عقلی نیز استدلال می‌کند. ظاهراً این استدلال در پاسخ به شبهه فخر رازی است. ﴿إِنَّمَا﴾ همواره بر حصر دلالت می‌کند، مگر این که دلیل خاص یا قرینه‌ای دیگر بر خروج ﴿إِنَّمَا﴾ از این دلالت اقتضا کند. همچنین مرحوم علامه می‌فرماید: پیرامون این که مراد از ﴿الَّذِينَ آمَنُوا﴾ در آیه حضرت امیر مؤمنان(ع) است اجماع وجود دارد که ما در این باره به تفصیل سخن خواهیم گفت. حال با ذکر روایات، پاسخ اغلب شبهات روشن می‌شود؛ از این‌رو در آغاز به روایات در این باره که فقط از منابع غیر شیعی نقل می‌کنیم خواهیم پرداخت.

استناد به آیه ولایت در اثبات امامت امیر مؤمنان(ع) در صورتی کامل و تمام است که سه قسمت از این آیه مورد بررسی قرار گیرد:

1. دلالت ﴿إِنَّمَا﴾ بر حصر؛
2. اثبات این که واژه ولی در کلمه ﴿وَلِيُّكُم﴾ به معنای سرپرست، مدبّر امور و واجب الإطاعة است.
3. مقصود از ﴿الَّذِينَ آمَنُوا﴾ در آیه حضرت امیر مؤمنان علی(ع) است..

منابع

1. امیری، سلیمان، امامت و دلایل انتصابی بودن آن
2. نجارزادگان، فتح‌الله، مقاله «آیه ولایت»، دانشنامه امام علی ج۱۰
3. خراسانی، علی، آیه ولایت، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱