بنی کعب بن عمرو

این مدخل زیرشاخهٔ بحث بنی‌خزاعه است. مدخل مرتبط ندارد - پرسش مرتبط ندارد

نسب این قوم

این طایفه قحطانی از شعب قبیله خزاعه و از شاخه‌های قبیله بزرگ ازد‌اند که نسب از کعب بن عمرو بن ربیعة (لحی) بن حارثة بن عامر بن حارثة بن إمریءالقیس بن ثَعلبة بن مازن بن ازد می‌برند. مادر کعب بن عمرو را زنی از قبیله بنی اسد به نام تماضر بنت حارث بن ثعلبة بن دودان بن اسد گفته‌اند. کعب از همسر قریشی خود تماضر بنت لؤی بن غالب بن فهر، پسرانی به اسامی سلول -حاجب الکعبه- سعد و مازن و از همسر دیگر خود از قبیله بنى جشم [بن معاویة] بن بکر بن هوازن پسری به نام حبشیه داشت که طایفه بنی کعب بن عمرو بر پایه آنان و فرزندانشان شکل گرفت. این طایفه نیز، چونان دیگر فرزندان رَبیعه و أَفصی پسران حارثة بن عمرو بن عامر، بواسطه سکونت در تهامه و عدم همراهی با سایر تیره‌های ازد که به قصد سکونت در شام، به آن سو حرکت کرده بودند، در کنار قبایل منتسب به ایشان یعنی: کعب، فتح، سعد، عوف و عدىّ فرزندان عمرو بن ربیعة بن حارثة بن عمرو بن عامر همراه با أسلم و ملکان دو فرزند افصی بن حارثة بن عمرو بن عامر، بواسطه این جدایی (تخزّع) و سکونت در تهامه، جملگی «خزاعی» خوانده شده‌اند. از این طایفه، شعب متعددی متفرع گردیده که تیره‌های بنی سعد بن کعب بن عمرو، بنی مازن بن کعب، بنی کُلَیب بن حُبشیَّة بن سَلول، قمیر بن حبشیة بن سلول، بنی ضاطر بن حبشیة بن سلول، بنی حلیل بن حبشیة بن سلول، بنی غاضرة بن حبشیة بن کعب، بنی حرام بن حبشیة بن کعب، بنی حبتر بن عدی بن سلول، بنو هنیة بن عدی بن سلول، بنی حزمر بن سلول بن کعبو بیوتی چون بیت بنی ضریبة بن عمرو بن حزمر که از آن به عنوان خاندان «بزرگی و شرف» یاد شده است، بنی جریب بن عبد نهم، بنى غبشان و خاندان‌هایی چون بنی حائل بن سفیان بن ضابى‌ء بن محترش و بنی السّفّاح بن سلمة بن خالد بن عبید بن عبداللّه بن یعمر بن محترش از جمله مهمترین آن است. از بقایای امروزین این قبیله می‌توان به طایفه «ابی حُلَیل» –از شاخه‌های بنی حلیل بن حبشیه،- در حومه دیر الزور سوریه اشاره کرد. این طایفه با شاخه‌های متعددی همچون: آل علی، آل بو درباس، آل بو حوری، آل بو عساف و آل بو سوید، همگی در منطقه «بو حسن» در دره‌ای کنار جاده تی ثری و دیر الزور که مملو از گوسفند و چراگاه و چاههای پر آب است، زندگی می‌کنند.

مساکن و منازل بنی کعب

بنی کعب نیز بمانند قبایل مادری شان ازد و خزاعه، اصالتی یمنی داشتند و در «مأرب» در جنوب یمن می‌زیسته‌اند. تا این که در پی آشفتگی‌های اقتصادی و سیاسی حاصل از کشمکش‌های حمیریان و قحطانیان و تغییر راههای تجاری یمن که شریان اصلی اقتصاد یمن بسته بدان بود و سرانجام با تخریب سد مأرب در حدود قرن اول و دوم میلادی و وارد شدن آسیب شدید بر شبکه آبیاری مأرب، همراه با جمعی دیگر از ازدیان به رهبری عمرو بن عامر مُزَیقیاء جلای وطن کرده، به امید یافتن زیستگاهی بهتر روی به شمال آوردند و در نجد و تهامه وارد شدند. اندکی بعد، که طوایف ازد به چند جانب متفرق شدند و سرنوشتی مستقل در پیش گرفتند، بنی کعب بن عمرو و طوایف متعدد آن نیز، در کنار دیگر خویشان خزاعی خود، در حجاز، به‌ویژه شهر مکه و اطراف آن همچون قُدَید سکنی گزیدند. شماری از ایشان هم، در پی ظهور اسلام و در طی دوره‌های مختلف اسلامی، در مدینه منوره، و نیز مناطقی چون شام، مصر و عراق ساکن شدند. از مهمترین سکونتگاه‌های این قوم در عراق، می‌توان به شهرهای بصره، کوفه و بغداد و حومه غربی این شهر، معروف به «ربض حمزة بن مالک بن هیثم» اشاره کرد. بنی حرام بن حبشیه از جمله فروعات و شعب این قوم بودند که نخست در بصره قدیم منزل گزیدند و سپس، به بصره جدید نقل مکان کردند. آنان در این شهر، سرزمین و مسجدی معروف داشتند که حریری (م. ۵۱۶) مؤلف کتاب «المقامات» -که خود، از منتسبین این قبیله است،- در چهل و هشتمین مقام کتابش به نام «الحرامیه» به آن اشاره کرده است. ایران و بخصوص منطقه خراسان و از جمله آن، شهر معروف «نسا» نیز، از دیگر سرزمین‌هایی است که به عنوان یکی از مواطن بنی کعب بن عمرو و طایفه نامدارش بنی سعد بن کعب شناخته شده است. از دیر الزور سوریه هم می‌توان به عنوان یکی از منازل و مساکن کنونی اقوامی از بنی حلیل بن حبشیه یاد کرد.

بنی کعب بن عمرو و تاریخ جاهلی این قوم

تنازعات نظامی

عمده آگاهی‌های ما از بنی کعب و مردمانش در این دوره تاریخی، مطالب گرد آمده در ذیل تراجم برخی از افراد شهیر این طایفه، به‌ویژه قیس بن منقذ بن عمرو بن عبید بن ضاطر معروف به «ابن حدادیّه» -از شعرای کهن خزاعه و عرب- است. قیس، فردی فتاک (غافل کُش) و شجاع بود. شرارت‌های بی‌حد و حصرش در دوران جاهلی موجب شده بود تا خزاعه از او تبری جسته، ضمن خلع وی از خود در بازار عکاظ، اعلان نمایند که از این پس، جنایت و گناهی از او [که موجب ثبوت دیه مى‌شود] را متحمل نخواهند شد و جنایتی هم که از سوی دیگران علیه وی انجام خواهد شد را، پی‌گیری و مطالبه نخواهند کرد. قیس پس از خلع از سوی خزاعه، گروهی از اعراب قبایل دیگر و برخی از اشرار قومش را فراهم آورد و به بنی قمیر بن حبشیة بن سلول –از دیگر طوایف خزاعه- که بیشترین نقش را در خلع او داشتند، یورش آورد و مردی از ایشان به نام ابن عش را به قتل رسانید و اموالش را به غارت برد.

از قیس با عنوان «کثیر الغارات» یاد شده است. او در جاهلیت در غارات بسیاری شرکت داشت که از جمله آن می‌توان به غارت هوازن اشاره کرد. هوازنی‌ها به تلافی حمله أبوبردة بن هلال بن عویمر -برادر بنی مالک بن أفصى بن حارثه- به ایشان، حمله‌ای علیه خزاعی‌ها ترتیب دادند و به طایفه‌ای از بنی لیث به نام بنی ملوح بن یعمر بن عوف و نیز چوپانان بنی ضاطر بن حبشیه هجمه بردند که در نتیجه آن، مردی از ایشان کشته شد و زنان و کودکان بسیاری به اسارت در آمده، اموال فراوانی به غارت رفت. در پاسخ به این حمله، قیس بن حدادیه قوم خود را گرد آورد و به جمع هوازن حمله برد و پس از اسارت گروهی از آنان و به غنیمت گرفتن اموال آنها، به جایگاه خود بازگشت و اشعاری در این باب سرود. از دیگر نبردهای جاهلی که نامی از قیس و قومش را در خود به ثبت و ضبط رسانده است می‌توان به ستیز خزاعه با قیس بن عیلان و برخی دیگر از قبایل عرب به رهبری عامر بن ظرب عدوانی که به قصد به‌دست گرفتن امور کعبه به مکه یورش آورده بود، اشاره کرد. این جنگ، با شکست قیسی‌ها و فرار عامر از معرکه خاتمه یافت. قیس بن حدادیه در این باب نیز اشعاری سرود. در غارتی دیگر از هوازن، که در منا در منطقه «محصّب» (موضع رمی جمره) علیه بنی العنقاء –از شاخه‌های خزاعه- و قومی از بنی ضاطر صورت گرفت، جمعی از خزاعی‌ها و ضاطری‌ها کشته شدند. این امر موجب شد تا ابن الأحبّ عدوانی –شاعر هوازنی- ضمن افتخار به این واقعه، اشعاری بسراید. در پاسخ به او، قیس بن حدادیه ضمن اشعاری، افتخار به روزی که روز آنها نبود را بی‌مورد دانست. دیگر نبرد جاهلی که جمعی از کعبی‌ها و در رأسشان قیس بن حدادیه حضور داشتند، می‌توان از غارت ضریس قشیری یاد کرد. ضریس در حمله‌ای که با گروهی از مردم قومش به بنی ضاطر داشت، با دفاع سرسختانه ایشان روبرو شد. ضاطری‌ها در برابر این حمله، سخت مقاومت کردند و با او جنگیدند تا اینکه بر او فائق آمدند. قیس بن حدادیه پیرامون این واقعه نیز اشعاری سرود. در غارتی دیگر که خزاعه بر ساکنان یمامه انجام دادند هم، جمعی از کعبی‌ها در آن شرکت داشتند. خزاعی‌ها در این حمله شکست خوردند و جمعی از آنان از جمله قیس بن حدادیه به اسارت در آمدند. با فرا رسیدن موسم حج و ماه‌های حرام، یمامه‌ای‌ها اسرا را از محل اسارتشان بیرون آوردند، تا به قومشان بفروشند. پس، همگی آنان را به «خلصاء» انتقال دادند. در این منطقه، آنان به دلیلی نامعلوم، از تصمیم قبلی خود منصرف شده، اسرا را در انباری محبوس کردند تا بسوزانند. در این هنگام عدی بن نوفل از آنجا گذر کرد. پس اسرا به او پناه جستند و طلب استیجار کردند. عدی هم پذیرفت و آنها را خرید و آزادشان کرد. این عمل عدی، ستایش قیس را برانگیخت؛ به گونه‌ای که در مدح او اشعاری سرود. قیس سرانجام، در نبرد با جمعی از بنی مزینه که سعی در اسارت او را داشتند، در حالی که رجز می‌خواند، کشته شد.

پرچمداری جندب بن وهب بن ضبیس بن ریاح بن حزام -از رجال بزرگ بنی حرام بن حبشیه- برای خزاعه در جنگ‌های جاهلی را هم می‌توان از دیگر اخبار این طایفه در دوران جاهلی برشمرد. ضمن این که واقعه مرگ ولید بن مغیره مخزومی –از دشمنان سرسخت پیامبر(ص)- در سالهای نخست بعثت، و متهم شدن خزاعه به قتل او از سوی بنی مخزوم، -که درگیری‌هایی را بین این دو طایفه به همراه داشت- هم، از دیگر اخبار ثبت شده از مردم بنی کعب است که در آن از برخی رجال این قوم از جمله ابو قصاف حراب بن عامر بن عامرة بن صبرة بن هنیه به عنوان پرتاب کننده تیر منجر به قتل ولید بن مغیره و نبهان بن هلال عبدمناف بن ضاطر ذکری به میان آمده است.

احلاف و پیمانها

ضرورت شیوة زندگی و لزوم دفع تهدیدها در جزیرة‌العرب، قبایل را وادار می‌کرد تا برای رسیدن به اهداف امنیتی و دفاعی خود، با دیگر قبایل هم‌پیمان شوند. این روابط جنگی، معمولاً به صورت موقت و ناپایدار بود و گاه وجود دشمن مشترک یا قوی‌تر به این رابطة دوستانه و هم‌پیمانی کمک می‌کرد. قبیله بنی کعب بن عمرو هم، چونان دیگر قبایل عرب از این قاعده مستثنی نبودند. از این‌رو، آنان، در راستای تحکیم قدرت خود در مکه، پیمان‌های حلفی با قریش برقرار نمودند که از جمله این احلاف و پیمان‌ها می‌توان به پیمان آنان با عبدالمطلب –رییس قریش- اشاره کرد. بر پایه این گزارش، قبیله خزاعه در تصمیمی میان گروهی با برشمردن ویژگی‌های شخصیتی عبدالمطلب، مصمم به همپیمانی با وی شدند. آنها عبدالمطلب را از عزم خود مطلع نمودند که با موافقت او روبرو شد. از این روی، سران و بزرگان خزاعه از جمله بدیل بن ورقاء، سفیان بن عمرو، هاجر بن عبد مناف بن ضاطر، عبدالعزی بن قطن مصطلقی و خلف بن اسعد ملحی و جماعتی دیگر از خزاعه به دارالندوه رفتند و متن این پیمان را مکتوب کردند. عبدالمطلب با هفت تن از سران قریش از جمله ارقم بن نضلة بن هاشم، ضحاک و عمرو پسران صیفی بن هاشم بر آنان وارد شدند و پس از امضای این قرارداد، آن را در کعبه آویختند. نقل است که هاجر بن عبد مناف بن ضاطر با دیدن عبدالمطلب گفت: «به خدا سوگند اگر بخواهید در شأن و مرتبه پسرش به شما چیزی خواهم گفت که در یثرب به خواب دیدم». گفتند: «چه دیدی؟» گفت: «دیدم که بنی عبدالمطلب در یثرب بر بالای درختان خرما راه می‌روند و بر مردم خرما می‌ریزند. پس بنی عبدالمطلب عن قریب به جایگاهی بلند دست خواهند یافت و مقر این جایگاه، یثرب خواهد بود». هاجر در ادامه گفت: «به خدا سوگند؛ عبدالمطلب، فقط یک پسر دارد که حارث نام دارد! پس با او بیعت کنید». آنان نیز چنین کردند. عبدالمطلب در آن روز، جهت استحکام این پیمان، با دو تن از دختران خزاعه به اسامی لبنی بنت هاجر بن عبد مناف بن ضاطر و ممنعه بنت عمرو بن مالک بن مؤمل حبتری ازدواج کرد که ما حصل این ازدواج‌ها به ترتیب، تولد ابولهب و غیداق بود.

همپیمانی بنی حرام بن حبشیة بن کعب با بنی منقذ بن عمرو و احتمالاً بنی کنانه، همچنین، پیمان آل الفضیل بن عفیف –از فروعات بنی کلیب بن حبشیه- با بنی مخزوم –از طوایف قریش- از دیگر احلاف و پیمان‌های مستقل شناخته شده این قوم با طوایف و قبایل پیرامون است. ضمن این که حلف آل خراش بن امیه –شاخه‌ای دیگر از بنی کلیب بن حبشیه- با بنی مخزوم که در محدوده زمانی سالهای نخستین بعث اتفاق افتاد هم، از پیمان‌های دیگر این قوم است که بواسطه ازدواج خراش بن امیه با قذه بنت عرفجة بن عثمان بن عبدالله مخزومی رسمیت یافت.

گذشته از هم‌پیمانی‌های نظامی، ازدواج‌های جاهلی هم بخشی از برنامه‌های هر قبیله -از جمله بنی کعب بن عمرو- در حفظ بقاء و صیانت از منافع خود بود که علاوه بر داشتن کارکردی مشابه پیمان‌های میان قبیلگی، در پشتوانه‌سازی جهت استحکام روابط فیما بین قبائل، به عنوان عاملی مهم در فراهم‌سازی زمینه‌هاى امنیت و آسایش خاطر آنان، در دستیابی به اهداف مورد نظر، محسوب می‌شدند. بنی کعب در کنار دیگر طوایف بنی خزاعه، در جهت رفع تهدیدها و خطرات و نیز پشتوانه‌سازی برای قبیله خود، کوشیدند تا با برقراری پیوندهای سببی با دیگر تیره‌ها و قبایل حجاز همچون قریش و کنانه، به استوارسازی جایگاه خود در میان قبایل منطقه بپردازند. چندان که ازدواج‌های متعددی که بین بنی کعب با منسوبان این قبایل انجام گرفت، خود می‌تواند دلیلی دیگر برگستردگی تعاملات و بده بستان‌های سیاسی بنی کعب بن عمرو با آنان باشد. علاوه بر ازدواج عبدالمطلب با لبنی بنت هاجر بن عبدمناف بن ضاطر و ممنعه بنت عمرو بن مالک بن مؤمل حبتری، و نیز پیمان زناشویی خراش بن امیه با قذه بنت عرفجة بن عثمان بن عبدالله مخزومی، که در پیش بدان اشاره شد، ازدواج دختر ضاطر بن حبشیه با حجر بن عبد بن معیص و دعد بنت منقذ بن غاضرة بن حبشیه با شیبان بن محارب بن فهر از بنی محارب،- نیز پیوندهای سببی حیّه بنت هاشم بن عبدمناف با اجحم بن دندنة بن عمرو خزاعیو امیمه بنت تیم بن سعد بن کعب با عامر بن عمرو بن کعب بن سعد بن تیم بن مره قریشی، همچنین وصلتی که بین دعد بنت سعد بن کعب بن عمرو با عمرو بن معیص بن عامر بن لؤی قریشی و کلیب بن حبشیه با دختر حارثة بن تیم بن مرة بن کعب بن لؤی بن غالب بن فهر بن مالک بن نصر صورت گرفت، از دیگر ازدواج‌های مهم جاهلی گزارش شده از این قوم است که با همین منظور انجام گرفت. پیمان‌های سببی سلمی بنت سعد بن کعب بن عمرو –از جدّات امام حسن مجتبی(ع) و عبدالملک بن مروان- هجیره بنت أذاة بن ریاح بن عبداللّه از قریش با فضل بن عفیف بن کلیب بن حبشیه، عجماء بنت عامر بن فضل بن عفیف بن کلیب با اسود بن حارثة بن نضلة بن عوف عدوی قرشی، ریطه بنت عبدالله بن عبدالله با عبدالله بن مطیع بن أسود بن حارثة بن نضله عدوی قریشی، دختر خراش بن أمیه با مطیع بن أسود بن حارثه عدوی قرشی و فاطمه بنت ابوسفیان بن حارث بن أمیة بن فضل بن منقذ بن عفیف بن کلیب بن حبشیه با قدامة بن مظعون بن حبیب جمحی قریشی هم، از دیگر ازدواج‌های زنان این قوم با مردانی از قریش به شمار رفته است. ضمن این که از ازدواج‌های فرزندان کعب بن عمرو با دیگر اقوام و طوایف عربی باید از ازدواج منقذ بن عمرو بن عبید بن ضاطر با زنی از بنی حِداد از طوایف بنی محارب بن خصفة بن قیس بن عیلان و به نقلی بنی حداد بن مالک بن کنانه یاد کرد که ثمره‌اش، تولد قیس بن حدادیه از شعرای بنام عرب بود.

بنی کعب بن عمرو و امور مکه

پیش از زعامت قریش بر شهر مکه، بنی خزاعه بر ابطح و کعبه حاکمیت داشتند و بزرگانشان که کعب بن عمرو بن ربیعه «صاحب الکعبه» و سلول بن کعب بن عمرو «حاجب الکعبه» از جمله آنان بودند، عهده دار امور مکه و خانه کعبه بودند. این در حالی بود که در آن زمان، قریش در اطراف مکه، در کوهها و شعب این شهر سکونت داشتند. وضع بدین منوال بود تا این که قصی بن کلاب که به همراه مادر و ناپدری‌اش به شام رفته بود، به مکه بازگشت و از حلیل بن حبشیه، آخرین امیرخُزاعی مکه و متولی کعبه، دخترش حُبّی را خواستگاری کرد. حلیل نیز که او را مردی نیرومند و با تدبیر و با اصل و نسب یافت، دخترش حُبّی را به او تزویج نمود. قصی نزد حلیل بود تا این که پسرانش عبدالدار، عبد مناف، عبد العزی و عبد قصی متولد شدند. چون فرزندان قصی بن کلاب بسیار شدند و اموالش فزونی یافت و شرف و بزرگی یافت، حلیل بن حبشیه به بستر مرگ افتاد. پس از مرگ حلیل، قصی خویشتن را به امور کعبه و مکه از خزاعه سزاوارتر دید؛ از این رو، با مردان قریش و کنانه سخن کرد که در این امر یاری‌اش کنند. با مساعدت آنان و حمایت‌های رزاح -برادر مادری قصی- و حامیان او، در نهایت قصی بر خزاعه و بنی بکر پیروز گردید و آنان را از مکه بیرون کرد. خزاعی‌ها بر این اعتقاد بودند که حلیل پیش از مرگ، قصی را نزد خود خواند و ولایت بیت‌الله الحرام و کلیدداری خانه کعبه را به او واگذار کرد. برخی دیگر از گزارش‌ها هم، نقل‌های متفاوت‌تری از این ماجرا ارائه داده‌اند. بر اساس این نقل‌ها: در پی عارض شدن ضعف و پیری بر حلیل بن حبشیه، وی کلیدهای کعبه را به دخترش حبّی سپرد. حبی یک روز قصی را مامور گشودن کعبه و روز دیگر از برادرش ابوغبشان مخترش (محترش) بن حلیل می‌خواست تا در کعبه را باز کنند. وضع بدین منوال بود تا این که حلیل درگذشت و ریاست به پسرش مخترش (محترش) رسید. قصی از مخترش (محترش) خواست تا تولیت کعبه را بدو بسپارد و او نیز پذیرفت. در نقلی دیگر هم آمده که قصی از مخترش درخواست کرد تا تولیت کعبه را بدو بسپارد و مخترش هم آن را در ازای قیمتی ناچیز یعنی ناقه‌ای ناجیه و خیکی شراب به او فروخت. این امر بر مذاق خزاعیان خوش نیامد. از این رو علم مخالفت برافراشتند و چون گفتگوها به جایی نرسید، عزم نبرد با قصی و قریش کردند. قصی نیز به کمک برادرانش به مقابله با آنان برخاست و با شکست خزاعه و کنانه، ضمن اخراج آنها از این شهر، امور مکه و کعبه را به‌دست گرفت و قریش را در مکه اسکان داد.

اسلام بنی کعب بن عمرو

از تاریخ دقیق مسلمان شدن این طایفه اطلاعی در دست نیست اما به نظر می‌رسد که اسلام‌پذیری بنی‌کعب نیز بمانند برخی دیگر از قبایل، طی مراحل و گونه‌های مختلفی اتفاق افتاده باشد. با توجه به اینکه موطن خزاعه و طوایف آن از جمله بنی کعب در ایام مقارن بعثت، مکه و اطراف آن بوده و حرامی‌ها چونان دیگر طوایف خزاعه ارتباط وثیقی با اهالی مکه و امورات این شهر داشتند، بی‌تردید مردم این قبیله، بسیار زودتر از دیگر قبایل جاهلی عرب با پیامبر(ص) و دین نوظهورش آشنا شده بودند؛ از این رو گرویدن برخی از افراد این قبیله به اسلام در نخستین سالهای بعثت نبی اکرم(ص)، موضوع غریبی نخواهد بود. وجود چهره‌های پیشتاز این قوم در اسلام، از جمله معتب بن عوف بن عامر و ذکر او در شمار مهاجران به حبشه گواهی بر این امر است. عمران بن حصین بن عبید که از دیر باز، به همراه پدر و خواهرش به آیین مسلمانی در آمدند و نیز أکثم ابن ابی الجون معروف به «ابو معبد خزاعی» و همسرش ام معبد عاتکه بنت خلیف بن قنفذ خزاعیهکه به هنگام هجرت پیامبر(ص) به مدینه مسلمان شدند هم، از دیگر متقدمان این قوم برشمرده شده‌اند. اخباری هم از مسلمان شدن خراش بن أمیة بن ربیعه (مفضل) پیش از غزوه مریسیع (سال پنجم و به نقلی ششم هجرت) و نیز اسلام فردی به نام حبیش بن خالد الاشعر پیش از فتح مکه در دست است. اما شیوع فراگیر اسلام در بین مردمان بنی کعب بن عمرو را بنا بر شواهد و قراین موجود، به نظر باید از پس صلح حدیبیه در سال ششم هجرت و در پی همپیمانی خزاعه با نبی مکرم اسلام(ص) و نیز وقایعی همچون فتح مکه و نامه رسول خدا(ص) به بشر بن صفوان بن عمرو بن عویمر و دعوت او به اسلام دانست.

بنی کعب و تعامل با نبی اکرم(ص)

از نخستین تعاملات این قوم با رسول خدا(ص) و نقش‌آفرینی ایشان در حوادث و وقایع دوران نبوی(ص) می‌توان به خبر همراهی کرز بن علقمة بن هلال با کفار قریش و مساعدت ایشان در تعقیب پیامبر(ص) در زمان هجرت ایشان به مدینه، اشاره کرد. بر پایه برخی گزارشات، پس از آغاز هجرت پیغمبر(ص) به مدینه، قریش، با اجیر کردن کرز بن علقمه -که ردیابی قهار و زبردست بود،- سعی در دنبال نمودن رد رسول خدا(ص) و دستیابی به ایشان کرد. کرز در پی اثر پیامبر(ص)، به غاری رسید که حضرت و ابوبکر در آن پنهان شده بودند. پس روی غار تار عنکبوتی دید و اثر پای حضرت را نیز پایین آن مشاهده کرد و گفت: «این قدم محمد است و از همین جا رد پا گم شده است». اسلام آوردن برخی از رجال این قوم در مکه نظیر ابو عوف مُعَتِّب بن عوف بن عامر بن فضل بن عفیف معروف به «ابن حمراء»، و قرار گرفتن در شمار مهاجران به حبشه و مدینه هم از دیگر اخبار واصله از این قوم است. ضمن این که نام برخی از ایشان هم در ردیف شرکت کنندگان و حاضران در جنگ‌های بدرو احد و خندق و دیگر مشاهد دوران نبوی(ص) قرار گرفته است. خراش بن أمیة بن ربیعه (مفضل) هم از دیگر چهره‌های این قوم است که در جنگ‌های مریسیع و واقعه حدیبیه و جنگ‌های بعد از آن حضور داشت. خراش در غزوه مریسیع (سال پنجم یا ششم هجری) نیز از بیم قتل عامر بن ابی ضرار خزاعی –برادر حارث بن ابی ضرار رییس بنی مصطلق- توسط انصار، خود را بر روی او انداخته بود. از دیگر اخبار به‌دست آمده از این طایفه در دوران حیات نبی اکرم(ص) می‌توان به مشارکت برخی از اعضای این قوم در جریان صلح حدیبیه و وقایع پس از اشاره کرد. پس از استقرار رسول خدا(ص) در حدیبیه (سال ششم هجری)، بدیل بن ورقاء خزاعی و شماری از بزرگان قبیله خزاعه از جمله خراش بن امیه به نمایندگی از قریش به حضور پیامبر(ص) شتافتند و از علت آمدن آن حضرت به مکه پرسیدند. آنان در این دیدار پیغمبر(ص) را از آمادگی کامل قریش برای نبرد با ایشان مطلع ساختند. رسول خدا(ص) در حدیبیه، «خراش بن امیه خزاعی» را به عنوان نخستین فرستاده، نزد قریش فرستاد تا پیام ایشان را به قریش ابلاغ نماید. اما قریشیان بر او یورش آوردند و ضمن آزار و اذیت وی، شترش را کشتند و خواستند خود او را نیز به قتل برسانند. اما احابیش -که مصطلقی‌ها (پسر عموهای وی از دیگر شاخه خزاعه) بخشی از آنها بودند،- به دفاع از خراش پرداختند، وی در سایه حمایت‌های ایشان جان سالم به در برد و سالم نزد حضرت مراجعت نمود.

پس از ختم جریان حدیبیه به صلح، بر اساس یکی از بندهای مندرج در این صلحنامه، رسول ختمی مرتبت(ص) با خزاعه و قریش با بنی بکر بن کنانه همپیمان شدند. اما این صلح چندان نپایید و دو سال بعد، بنی‌بکر بن کنانه به کمک گروهی از قریش، شبانه بر خزاعیان ساکن در وَتیر، در جنوب مکه تاختند و به روایتی، بیست تن از افراد آنان را کشتند. قبیله خزاعه هم که توان مقابله با آنها را نداشتند، به مکه فرار کردند و به خانهٔ بدیل بن ورقاء و رافع خزاعی -بنده آزادشدهٔ خودشان،- وارد شدند. همزمان با این واقعه، أخزر بن لعط دیلی -از شعرای بنی کنانه- در باب افتخار به حمله مزبور، اشعاری سرود که از سوی بدیل بن سلمة بن خلف بن عمرو معروف به «بدیل بن ام اصرم» پاسخ داده شد. در پی این حمله، -که به منزله نقض صلح حدیبیه بود،- عمرو بن سالم خزاعی –رییس خزاعه- همراه با چهل نفر از خزاعی‌ها از جمله بدیل بن ام اصرم برای دادخواهی و طلب یاری به حضور پیامبر(ص) رفتند و ضمن پرداختن به شرح ماوقع، با یادآوری پیمان کهن خزاعه و عبدالمطلب در جاهلیت، از حضرت، استمداد‌طلبیدند. پیامبر(ص) نیز در این دیدار، به نمایندگان خزاعه قول یاری و مساعدت دادندو به عمرو بن سالم و یارانش فرمودند که برگردند و در صحراها متفرق شوند. عمرو بن سالم و یاران همراهش نیز بازگشتند و در میانه راه از هم جدا شدند. گروهی از آنها از راه فرعی به ساحل دریا رفتند و برخی دیگر هم، به ریاست بدیل بن ام اصرم از راه اصلی به سوی دیار خود رفتند. در این هنگام ابوسفیان در حالی که از رفتن عمرو و همراهانش به مدینه بیمناک بود، از مکه بیرون آمد و ضمن برخورد با بدیل و همراهانش و گفتگوی بی‌ثمری که با آنان انجام داد، جهت فرو نشاندن خشم نبی خاتم(ص) راهی مدینه شد. اما گفتگوهای او با پیامبر(ص) نیز، سودی نبخشید و حضرت، آماده نبرد با قریش و همپیمانانش شدند. با اعلام عمومی جنگ از سوی حضرت، به تمام مسلمانان در همه قبایل، نامه نوشته شد و از آنان خواسته شد تا مردان جنگی خود را به مدینه بفرستند. ایشان همچنین فرستادگانی را -که بدیل بن ام اصرم از جمله ایشان بود،- به قبایل همپیمان فرستاد، تا با بسیج نیرو ایشان را در حمله به مکه مساعدت نمایند.

حضور برخی از ایشان در فتح مکه (سال هشتم هجرت) اشاره کرد. نمونه شاخص این جمع، عمران بن حصین خزاعی است که علاوه بر حضور در این جنگ، پرچمداری خزاعی‌ها را در فتح مکه بر عهده داشت. حبیش بن خالد الاشعر -برادر ام معبد- هم از دیگر مشارکت کنندگان بنی کعب بن عمرو در این جنگ بود. وی که پیش از فتح مکه مسلمان شده بود، در فتح مکه شرکت جست. حبیش بن خالد الاشعر و کرز بن جابر از نیروهای تحت امر زبیر بن عوام و به نقلی خالد بن ولید بودند که از یاران خود جا ماندند و به اشتباه از طریقی دیگر رهسپار مکه شدند. آنان در میانه راه به گروهی از سواران دشمن برخوردند و در نبرد با آنها به شهادت رسیدند.خراش بن أمیه هم از دیگر کعبیان حاضر در فتح مکه بود. او در این واقعه فردی به نام ابن اثوع هذلی و به نقلی جنیدب بن الادلع هذلی را به انتقام قتل مردی «احمر» نام در زمان جاهلیت به قتل رساند که توبیخ شدید حضرت را در پی داشت. از دیگر اخبار به‌دست آمده از این طایفه در جریان فتح مکه می‌توان به شرکت ذؤیب بن حلحلة بن عمرو در این فتح اشاره داشت. وی همچنین سرپرستی قربانی‌های پیامبر(ص) را برعهده داشت.

حضور در غزوات پس از فتح مکه هم از دیگر حوادث مهمی است که برخی از مردان بنی کعب بن عمرو نقش آفرین آن بودند. معتب بن عوف بن عامر و خراش بن أمیة بن ربیعه (مفضل) از جمله این افراد بودند. ضمن این که یزید بن ضمرة بن عیص بن منقذ بن وهب خزاعی را هم از دیگر کعبیانی گفته‌اند که در غزوه حنین (سال هشتم هجرت) شرکت داشت.

بنی کعب و نقش‌آفرینی در ایام خلفای ثلاث

از نقش این قبیله در حوادث و وقایع مهم به وقوع پیوسته در ایام خلافت ابوبکر و عمر -از جمله فتوحات اسلامی- که به نظر می‌رسد بنی کعب بن عمرو نیز در آن چونان سایر قبایل عرب -خصوص قبیله مادری‌اش خزاعه- نقشی ارزنده داشتند، اطلاعی به دست نیامده است. به نظر می‌رسد، فرستاده شدن ابونجید عمران بن حصین از سوی عمر بن خطاب به بصره، جهت تعلیم فقه به مردم این شهر را باید تنها خبر به‌دست آمده از بنی کعب بن عمرو در دوران این دو خلیفه دانست. اما اوج حضور و نقش‌آفرینی فرزندان بنی کعب بن عمرو در این دوره را باید ایام خلافت عثمان دانست. در سال ۳۵ هجرى و همزمان با شدت یافتن انحرافات عثمان و دست نشاندگان او، صبر مردم مصر به سر آمد و آنان را جهت یافتن راهکاری، به سوى صحابه برجسته‌ای همچون عمرو بن‌حمق خزاعى، عمار بن یاسر و نیز محمد بن ابى‌بکر -که در نیکى و گره‌گشایى، سرآمد ایشان در مصر بودند،- کشاند. مردم مصر به رهبرى این بزرگان و نیز دیگر رجال بزرگ و دلسوز مصر، همگام و همزمان با مردم کوفه و بصره، شکایت پیش عثمان بردند. با رایزنی‌های انجام گرفته، آنها ضمن ابلاغ اعتراضات خود به عثمان، تعهداتی را جهت اصلاح امور مسلمین از او دریافت نمودند و سپس، به شهرهای خود بازگشتند. این عده، در میانه راه، به یکی از غلامان عثمان که سوار بر شتری از شتران عثمان عازم مصر بود، برخوردند که از بیراهه سوى مصر مى‌رفت. نامه عثمان که فرمان کشتار و دستگیرى رهبران معترض مصر از جمله عمروبن حمق خزاعى را نزد فرماندار مصر مى‌برد، به دست مردم افتاد. شاکیان با دیدن آن فرمان، بى‌درنگ به مدینه بازگشتند و مردم را از نقض عهد خلیفه آگاه کردند. در این هنگام که وعده‌هاى فراوان و تهى عثمان، راه میانجیگرى و اعتماد عمومى را بسته بود، تصمیم بر آن شد که تنى چند از بزرگان و خردمندان گروه به نمایندگى از مبارزان شهرها، نزد عثمان رفته، او را به کناره‌گیرى از قدرت راضى سازند. عمروبن حمق خزاعى و عماربن یاسر سرشناس‌ترین شخصیتهایى بودند که به پیشنهاد مردم نزد عثمان رفتند. اما نصایح آنان در عثمان که سخت دربند نزدیکانش بود. سودمند واقع نشد و سرانجام با خستگى و ناامیدى بازگشتند و مردم را از نتیجه کار آگاه کردند. این امر و سپس کشته شدن یکى از مصریان به دست نگهبانان عثمان، موجب شد تا معترضان که از ستم فرمانروایان و بى‌اعتنایى آنان به قرآن ناراحت، و از طولانى شدن سفر و دورى از خانواده مستأصل شده بودند، به خانه عثمان یورش برند و در حالی که عمروبن‌حمق خزاعى -یکى از چهار صحابه معروف معترض- پیشاپیش انقلابیان بود، برعثمان وارد شده، او را در عصر روز هیجدهم دیحجه سال ۳۵ هجری به هلاکت برسانند. با کشته شدن عثمان، مسلمانان با اشتیاق نزد علی(ع) رفته خواستار بیعت با ایشان شدند. در این میان، عمرو بن حمق خزاعی از جمله بزرگان و نام‌آوران خزاعه و بنی سعد بن کعب بود که در مدینه با امام علی(ع) بیعت کرد. سلیمان بن صرد خزاعی را هم از دیگر بنی کعبیان نقش‌آفرین در این واقعه گفته‌اند. وی همگام با جمعی دیگر از بزرگان کوفه نامه‌ای به عثمان نوشت و در آن از ظلم و جورهای سعید بن عاص -فرماندار عثمان در کوفه،- شکایت کرد.

بنی کعب بن بن عمرو و تعامل با دولت علوی(ع)

اطلاعات ما از این قوم در دوران حکومت امام علی(ع) هم بمانند بسیاری دیگر از ادوار تاریخ این قوم، محدود به اخباری است که در ذیل تراجم رجال شهیر این طایفه –همچون عمرو بن حمق خزاعی و سلیمان بن صرد خزاعی- گرد آمده است. آگاهی‌های ما از شرح حال زندگی این دو، که بی‌شک درخشان‌ترین چهره‌های این قوم در تمام ادوار تاریخ اسلامی هستند، مهمترین منبع در تأمین اطلاعات ما در باره طایفه بنی کعب بن عمرو در این دوره زمانی است. با آغاز حکومت امام علی(ع)، عمرو بن حمق خزاعی، که از مصر بن کوفه نقل مکان کرده بود، بار دیگر با حضرت بیعت کرد و یار و یاور ایشان در امورات حکومتی گردید. بر این اساس، او در نبرد جمل (سال ۳۶ هجری) حضور یافت. در این جنگ و در پی بی‌فایده ماندن نصایح حکیمانه على(ع) در دل رهبران جمل و قطعی شدن جنگ، امام(ع) خطبه‌اى شورانگیز ایراد و سپس به آراستن سپاه خود پرداخت و فرماندهان بخش‌های مختلف لشکر را معین فرمود. از جمله این فرماندهان، عمروبن حمق بود که حضرت او را بر سواران کمین فرماندهى داد. نقل است که پس از رویارویی دو سپاه و آغاز نبردهای تن به تن، عمروبن حمق خزاعى در اولین نبرد تن به تن، به میدان جنگجویی از بصره به نام‌«اسوب بن بخترى‌» -که از سپاه امیرمؤمنان(ع) همآورد‌طلبیده بود،- رفت و او را با ضربتی بر خاک هلاکت افکند. آنگاه جلو سپاه دشمن ایستاد و مبارز‌طلبید. و چون کسى به جنگش نرفت، اسبش را برانگیخت و در مقابل سپاه به تاخت و تاز پرداخت و به ذکر فضایل على(ع) پرداخت. از آنجا که عمرو از پارسایان نامى اسلام بود، از این رو، جمع زیادى از زاهدان کوفه پیرامونش گرد آمدند و او با یارى این عابدان، بر صف دشمن حمله برد. او به پیشروى‌اش همچنان ادامه داد تا اینکه شمشیرش شکست. پس، نزد برادرش ریاح بن حمق -که او هم از مشارکت کنندگان در جنگ جمل بود- رفت و با او به گفتگو پرداخت. نقل است که چون على(ع) بى‌باکى دشمن را دید. خطاب به یارانش فرمود: «اینان سخت خشمگین هستند و از هیچ کردارى پرهیز ندارند. پس شما نیز با دلیرى بجنگید تا آنان را با یارى خداوند در هم شکنید». در آن هنگام، مالک اشتر نخعى، عماربن یاسر و عمروبن حمق خزاعى که پیشاپیش سپاه امام(ع) قرار داشتند. بر دشمن هجوم بردند و همچنان جنگیدند تا این که سرانجام، جنگ با دلاورى آنان و دیگر قوای لشکر اسلام، با پیروزی سپاه امام(ع) خاتمه یافت. سلیمان بن صرد خزاعی هم از کسانی بود که پس از کشته شدن عثمان، با امام علی(ع) بیعت کرده بود. برخی منابع، سلیمان بن صرد را نیز از شرکت کنندگان جنگ جمل معرفی کرده‌اند. این در حالی است که بر اساس برخی دیگر از نقل‌ها، سلیمان با آن‌که از شیعیان و هواداران امیرالمؤمنین(ع) بود، اما توفیق شرکت در جنگ جمل را پیدا نکردو چونان جمعی دیگر، به سبب عدم تشخیص حق از باطل، دچار تردید شد و موضع بی‌طرفی اتخاذ کرد. از این رو، پس از پایان جنگ و بازگشت امام علی(ع) از بصره، به دلیل دوری گزیدن از جنگ، مورد توبیخ و سرزنش حضرت قرار گرفت.

نبرد صفین نیز عرصه‌ای دیگر از حماسه‌آفرینی‌های مردم بنی کعب بن عمرو و سرانشان عمرو بن حمق خزاعی و سلیمان بن صرد خزاعی بود. پس از رایزنى‌ها و نامه‌نگاری‌های بی‌ثمر بین امام علی(ع) و معاویه، رأی امیرالمؤمنین‌(ع) بر آن قرار گرفت که جهت دفع قتنه معاویه، بى‌درنگ به سوى شام حرکت نمایند. اما بزرگان و اعیان عراق جز پنج نفر -که عمروبن حمق خزاعى یکى از آنها بود،- با این حرکت مخالف بودند. عمرو و دیگر بزرگان همفکر عراق، در جلسه‌ای که امیرالمؤمنین(ع) در این باب تشکیل داده بود، به پا خاستند و امام(ع) را به جنگ با معاویه تشویق کردند و گفتند: «اى امیرالمؤمنین؛ این مردم از کشته شدن مى‌ترسند، اگر درنگ کنى، معاویه قوت گیرد و کارها دشوارتر می‌شود. ما آرزو داریم یا بر دشمن پیروز گردیم و یا در رکاب تو به شهادت برسیم». همچنین، زمانی که جنگ با شامیان براى همگان قطعیت پیدا کرد، پیش از حرکت سپاه سوی شام، بار دیگر در جلسه‌ای که حضرت جهت مشاوره با مردم تشکیل داده بود، سران سپاه و دانایانى چند از مردم به ایراد سخن پرداختند. در این جلسه، حجر بن عدى و عمروبن‌حمق خزاعى بعد از سخنان عبدالله بن بدیل خزاعی در باره معاویه و ویژگی‌هاى اخلاقى او، در میان مردم برخاستند و با صداى بلند از اهل شام و مرام آنان بیزارى‌جستند و به لعن و نفرین معاویه پرداختند. امیرالمؤمنین‌(ع) عزم آنان را ستود، اما ازگفتار توهین‌آمیز بازشان داشت. در پس این سخن و در پی گفتگویی کوتاه که بین حضرت و عمرو بن حمق صورت گرفت، امام(ع)، این صحابی بزرگ پیامبر(ص) را سخت ستود و خطاب به او فرمود: «اى عمرو، کاش در لشکر من صد مرد مانند تو مى‌بود».

نقل است که پس از حرکت سپاه و رسیدن سپاه امیرالمؤمنین(ع) به نزدیک صفین، حضرت، بزرگان لشکر خود را فرا خواند و با آنان در باب چگونگی جنگ و چند و چون آن به مشورت پرداخت. در این مجلس، تنى چند از سران سپاه امام(ع) -از جمله عمرو بن حمق خزاعى- بر سر جان خویش با حضرت بیعت کردند. با آغاز جنگ و در نخستین روز آن، عمرو بن حمق -که از جانب امیرمؤمنان(ع) به فرماندهى قبیله خزاعه منصوب شده بود،- خویشان خود را گرد آورد و همراه با آنان بر سپاه معاویه یورش برد و بسیارى از لشکر شام را به‌هلاکت رسانید. در صحنه‌ای دیگر و در اوج جنگ صفین، زمانی که هاشم بن مرقال در نبردى سخت به شهادت رسید، عمروبن حمق که از این واقعه بسیار متأثر شده بود، همراه با سوارانش، حمله‌ای را علیه سپاه شام تدارک دید. او در این حمله، دشمن را از پیکر هاشم کنار زد و ضمن به آغوش کشیدن پیکر بی‌جان وی، اشعارى بدین مضمون خواند: «خدا به ما جزاى نیک دهد که در حمایتش این چنین پاى مى‌فشاریم و بهترین عزیزانمان را فدا مى‌کنیم. چه خوش صورتانى دور هاشم گرد آمده‌اند و در فراق او دل مى‌سوزانند». آنگاه بر سپاه معاویه حمله برد و چندان جنگید که توان از کف داد و یارانش تن زخمدارش را از میدان بیرون بردند. در نبردی دیگر، عمروبن حمق خزاعى در کنار بزرگانی چون مالک اشتر، سعید بن قیس و عدی بن حاتم و دیگر بزرگان همراه با هزار تن از مردم حجاز و عراق به مقابله با هجمه لشکر شام که بر سپاه امام(ع) یورش آورده بود، پرداخت. این جنگ که تا غروب آفتاب ادامه یافت، شمار زیادى از افراد معاویه به دست عمرو و مردان سپاهش کشته شدند. پس از شهادت عبدالله بن بدیل خزاعى -فرمانده جناح چپ لشکر امام(ع)- نیز، عمروبن حمق ضمن خواندن اشعاری، به تنهایی بر دشمن حمله برد و تنی چند از جنگجویان معاویه را به هلاکت رساند و نزد امام(ع) بازگشت. عمرو بن حمق خزاعی را همچنین، از بزرگان سپاه امام(ع) و از شاهدان «پیمان حکمیت‌» گفته‌اند. آنگاه همراه با مالک اشتر نزدیک قرارگاه شام رفت و با صداى بلند به معاویه چنین گفت: «اى معاویه! چون خود را ناتوان یافتى به حیله دست‌یازیدى. آگاه باش، اگر به راه راست نیایى، ما همان جنگجویان‌دیروزیم و تا یکى از ما زنده باشد، در یارى حقیقت با تو پیکار خواهد کرد».-

سلیمان بن صرد خزاعی هم از دیگر بنی کعبیانی بود که در نبرد صفین حضور داشت. وی در پی عدم حضورش در جنگ جمل، این بار در پی جبران ما فات بر آمد و در جنگ صفین حضوری شایسته یافت. سلیمان که در این پیکار، فرماندهی پیاده نظام جناح راست لشکر علی(ع) را بر عهده داشت، رشادت‌های بسیار از خود نشان داد؛ چندان که در یکی از این حملات، در کنار بزرگانی چون مالک اشتر و سعید بن قیس و عدی بن حاتم و همراه با سپاه عراق، به قلب سپاه شام زد و تلفات سنگینی را بر آنها وارد کرد. وی همچنین، در نبردی تن به تن، به نبرد حوشب ذوظلیم -از بزرگان لشکر معاویه و شام- که پرچم سپاه شام را در معرکه صفین به دست گرفته بود و ضمن حمله به سپاه امیرالمؤمنین(ع)، جمعی از آنان را کشته و مجروح ساخته بود، رفت و وی را به هلاکت رساند. وی همچنین، پس از پایان نبرد صفّین و پذیرش حکمیت از سوی عراقیان، محضر امام(ع) شرفیاب شد و از خاتمه کار جنگ با عهدنامه حکمیت، ابراز ناخشنودی کرد.

نبرد نهروان و پیکار با مارقین هم از دیگر وقایع و حوادث مهم دوران حکومت امیرالمؤمنین علی(ع) است که کعبیان در آن در کنار دیگر طوایف خزاعی به ریاست عمرو بن حمق خزاعی به نقش‌آفرینی پرداختند. علاوه بر حضور در میادین نظامی، از برخی رجال بنی کعب به عنوان کارگزاران امام علی(ع) یاد شده است که از جمله ایشان می‌توان از سلیمان بن صرد نام برد که مدتی از طرف امام(ع)، مسئولیت جمع‌آوری مالیات را در ناحیه «جبل» بر عهده داشت. سعید بن ساریة بن مره هم از دیگر کعبیانی بود که عهده دار رییس پلیسی امام علی(ع) و فرمانداری ایشان در آذربایجان بود.

بنی کعب و حکومت امام حسن(ع)

پس از شهادت امام علی(ع)، بنی کعب بن عمرو در کنار دیگر خزاعیان به سردمداری بزرگان خود عمرو بن حمق خزاعی و سلیمان بن صرد خزاعی، با امام حسن(ع) بیعت کردند و همراه با ایشان در نبرد با معاویه شرکت نمودند. گفته شده که در پی صلح امام حسن(ع) با معاویه، سلیمان بن صرد که در زمان صلح در کوفه نبود، نزد امام حسن(ع) رفت و ضمن خطاب قرار دادن حضرت با عبارت «السلام علیک یا مذل المؤمنین»، اعتراض خود را از پذیرش صلح از سوی ایشان، اعلان نمود. سلیمان در این دیدار، آمادگی خود و عراقیان را برای شکستن پیمان و از سرگیری جنگ با شامیان اعلام نمود، اما امام حسن(ع) با متانت به تشریح دلایل انجام این صلح برای او پرداخت. پس از آن، سلیمان نزد امام حسین(ع) رفت و در این باره با ایشان گفتگو کرد، ولی امام حسین(ع) نیز بر پای‌بندی به پیمان برادرش تأکید کرد و از سلیمان خواست مادام که معاویه زنده است، بر این پیمان وفادار بماند.

بنی کعب بن عمرو و تعامل با دولت امویان

قیام‌ها و خیزش‌های مردمی

قیام حجر بن عدی

قیام حجربن عدی در سال پنجاه هجری از نخستین قیام‌های به وقوع پیوسته علیه ظلم و جور دستگاه اموی است که در پی سیطره یافتن معاویه بر بلاد اسلامی و رسمیت دادن به صب و لعن بر امیرالمؤمنین(ع) بر فراز منابر انجام گرفت. عمرو بن حمق، سرشناس‌ترین فرد خزاعی و بنی کعب بن عمرو است که در این قیام با حجر بن عدی همراه گردید. عمرو، همچنان در یاری حجر مداومت داشت تا این که در هجوم سربازان زیاد بن ابیه بر یاران حجر، مردی از «بنی حمرء»گرزی بر سرش کوبید. عمرو بر اثر شدت این ضربه بر زمین افتاد و چون از سران قیام حجر به شمار می‌رفت، یاران، بی‌درنگ تن نیمه جانش را از میدان بیرون بردند و در خانه یکی از شیعیان پنهان کردند. پس از چند ماه، جراحتش بهبود یافت و چون ماموران زیاد در پی او بودند، پس از بهبود جراحتش، همراه رفاعه بن شداد -که او نیز یکی از بزرگان شیعه به شمار می‌رفت،- شبانه از کوفه گریخت. آنان در نزدیک شهر موصل، به غاری پناه بردند و خود را در آن مخفی کردند. عمال حکومت که از جایگاه او خبر یافته بودند، جهت دستگیری او اقدام کردند. برخی از مورخان در توصیف چگونگی شهادت عمروبن حمق، شهادت او را ناشی از مارگزیدگی دانست، آورده‌اند که چون مأموران برای‌دستگیری‌اش رفتند، پیکر بی‌جان عمرو را در حالی که بر اثر گزش مار از دنیا رفته بود، یافتند. پس سر او را بریدند و نزد معاویه فرستادند. اما نقل دیگر -که به واقع نزدیکتر و بسیاری از مورخان نیز بر آن صحه گذاشته‌اند،- حکایت از اسارت و شهادت او به دست حاکم موصل دارد. بر اساس این گزارشات، عمرو به دست مأموران اموی گرفتار آمد و او را نزد حاکم موصل بردند. عبدالرحمن بن عثمان ثقفی، -فرماندار موصل- خواهرزاده معاویه بود و چون از جانب پدر، نسب معروفی نداشت، در میان مردم خود را با نام مادر خود یعنی «ابن ام حکم» می‌خواند. وی، عمرو را شناخت و بی‌درنگ، پیکی به سوی شام گسیل داشت و معاویه را از دستگیری عمرو آگاه کرد. معاویه در پاسخ نوشت: «به من خبر رسیده است که او نُه بار زوبین در بدن عثمان فرو برده است. پس شما نیز او را با همان رفتار به قتل رسانید». ماموران، پیکر عمرو بن حمق را زیر ضربات زوبین‌گرفتند که منجر به شهادت او در نخستین یا دومین ضربه شد. پس از شهادت عمرو بن حمق، عبدالرحمن سر از بدنش جدا کرد و به کوفه نزد زیاد بن ابیه فرستاد. زیاد نیز سر او را بر نیزه کرد و به گونه‌ای آشکار روانه شام نمود. چون فرستاده زیاد بن‌ابیه سر عمرو بن حمق خزاعی را به دربار دمشق گسیل داشت، معاویه نیز برای ترساندن مردم دستور داد تا آن سر را بر نیزه زدند و در میان شهر و محله‌های اطراف‌گرداندند. سر عمرو بن حمق نخستین سری بود که در اسلام از شهری به شهر دیگر گردانده شد. -.

قیام کربلا

حوادث پیرامونی واقعه عاشورا و حوادث بعد از آن نیز، از دیگر مواقفی است که در آن از برخی کعبیان و در رأس ایشان از سلیمان بن صرد خزاعی بسیار سخن به میان رفته است. در پی مرگ معاویه، و اطلاع مردم کوفه از سرتافتن امام حسین(ع) از بیعت با یزید، شیعیان این شهر به ریاست بزرگانی چون حبیب بن مظاهر، رفاعة بن شداد و سلیمان بن صرد به جنبش در آمدند و با اجتماع در منزل «سلیمان بن صرد خزاعی»، تصمیم گرفتند که نامه‌هایی به سوی امام(ع) ارسال داشته، حضرت را جهت به دست گرفتن رهبری قیام، به کوفه دعوت کنند. نامه‌های کوفیان، سرانجام منجر به فرستادن مسلم بن عقیل به کوفه و سپس حرکت خود امام حسین(ع) به این شهر شد. نقل شده است که حضرت در بدو ورود به کربلا به جماعتی از اهل کوفه -از جمله سلیمان بن صرد خزاعی- نوشتند و آمدن خود را به اطلاع ایشان رساندند و آنها را به قیام و یاری خود فرا خواندند. اما سلیمان و بسیاری از اعیان و بزرگان شیعه کوفه به یاری شان نشتافتند تا این که سید و سالار شهیدان(ع) با هفتاد و دو یارش، در کربلا مظلومانه و غریبانه به شهادت رسید و اهل حرمشان به اسارت در آمدند.

دلیل عدم همراهی سلیمان بن صرد خزاعی و به تبع قوم خزاعه با قیام ابا عبدالله الحسین(ع)، در بعضی مصادر، شکاک بودن سلیمان بن صرد و تعلل و درنگ بسیار او در کارها عنوان شده است. این در حالی است که برخی دیگر از منابع، علت باز ماندن سلیمان بن صرد و دیگر شیعیان را زندانی بودن آنان به وقت شهادت اباعبدالله الحسین(ع) ذکر کرده‌اند. این منابع در توضیح بیشتر این امر، چنین عنوان داشته‌اند که: «چون امام حسین(ع) به کربلا رسید، نامه‌ای به جماعتی از بزرگان شیعه کوفه از جمله سلیمان بن صرد خزاعی نوشتند. ابن زیاد از مکاتبه اهل کوفه با امام(ع) آگاهی یافت و از این رو ۴۵۰۰ تن از اصحاب امام علی(ع) و بزرگانشان از جمله سلیمان بن صرد و ابراهیم بن اشتر و صعصعه و... را زندانی کرد. از این رو آنان بواسطه محبوس بودن، راهی برای نصرت امام حسین(ع) نداشتند و بدین ترتیب از همراهی با قیام عاشورا و یاری رساندن به سید و ساالار شهیدان(ع) باز ماندند». در پی این واقعه دلخراش، ابو رمح عمیر بن مالک بن حنطب بن عبد شمس بن سعد بن ابی غنم بن حبیب بن حبتر بن عدی بن سلول بن کعب از شعرای مشهور و معمّر این قوم که ایام جاهلی را درک کرده بود، در رثای آن حضرت، قصیده‌ای بلند با مطلع: جالت علي عيني سحابة ماطر *** فلم تصح بعد الدّمع حتي تجلّت و تبكي علي رهط النبي محمّد *** و ما أكثرت في الدّمع لا بل أقلّت و... ابری بارانی بر روی چشمانم پدیدار گشت، پس سیل اشک‌هایم کاسته نمی‌شود بلکه بیشتر می‌شود. و گریه می‌کنی برای آل محمد(ص) و چه بسیار گریه می‌کنی، نه بلکه [در این مصیبت] کم گریه می‌کنی و.».. سرود.

قیام توابین

پس از شهادت امام حسین(ع) و یارانش و بازگشت شیعیان محصور در اردوگاه نخیله به کوفه، ندامت و پشیمانی شیعیان را در بر گرفت. آنان و در رأس شان پنج تن از رؤوسای شیعه کوفه -از جمله سلیمان بن صرد خزاعی- در منزل سلیمان بن صرد گرد آمدند و ضمن ابراز ندامت از عدم یاری امام(ع)، مصمم به قیام علیه حکومت شام و گرفتن انتقام خون اباعبدالله الحسین(ع) از قاتلان ایشان شدند. این گروه که خود را «توابین» نام نهاده بودند، شهادت امام حسین(ع) و زنده ماندن خود را گناهی نابخشودنی می‌دانستند که جز به کشتن قاتلان وی یا کشته شدن در این راه، پاک نمی‌شود. آنان پس از تجهیز نیرو، سرانجام، قیام خود را آغاز و در ربیع الثانی سال ۶۵ هجری از کوفه خارج شدند. توابین در مسیرشان برای گرفتن انتقام، ابتدا به کربلا رفتند و پس از چند روز گریه و انابه و طلب توبه و مغفرت از خداوند بواسطه کوتاهی و قصور در حق امام حسین(ع)، به سمت شام حرکت کردند. آنان در عین الورده با سپاه شام به فرماندهی عبیدالله بن زیاد رو در رو شدند. در جنگی که بین آنها اتفاق افتاد، سرانجام توابین شکست خوردند و سلیمان بن صرد و جمعی از سران شیعه و بخش اعظم سپاه او به شهادت رسیدند.

بنی کعب و دیگر وقایع دوران حکومت اموی

از دیگر اخبار به‌دست آمده از این طایفه در دوران حکومت امویان می‌توان از تجدید انصاب حرم کعبه و ترسیم علائم و نشانه‌های حرم توسط کرز بن علقمة بن هلال بن جریبه در زمان حکومت معاویة بن ابوسفیان اشاره داشت. نگهداری از مهر خلافت توسط قبیصة بن ذؤیب بن حلحله در دوران حکومت عبدالملک بن مروان (حک. ۶۵-۸۶) از دیگر اخبار مرتبط به بنی کعب بن عمرو در این دوران است. قبیصه در نظر عبدالملک بن مروان از همه مردم برگزیده‌تر بود. نامه‌های خلیفه، نخست دست او می‌رسید و وی پس از مطالعه آنها، گزارشی آنها را به عبدالملک ارائه می‌داد. مشارکت محمّد بن فضیلة (نضلة) بن عبداللّه بن عمرو بن عبداللّه بن حزمر از اشراف عراق در ولایتداری و کارگزاری برخی خلفای مروانی، از دیگر آگاهی‌هایمان از این طایفه بزرگ است.

بنی کعب بن عمرو و خلافت بنی عباس

دوران خلافت بنی عباس اوج حضور خزاعه و طوایف آن از جمله بنی کعب بن عمرو و به‌ویژه شاخه بنی قمیر بن حبشیه بن سلول در امور حکومتی و ملک داری است. از حضور و نقش‌آفرینی آنها در دوران خلافت بنی عباس می‌توان به نقابت داعی بزرگ عباسیان مالک بن هیثم معروف به «ذو السیفین» در ابتدای دولت عباسی اشاره کرد. وی از داعیان بزرگ عباسی در نشیطین و از جمله دعاتی بود که توسط اسد بن عبداللّه قسری -حاکم اموی خراسان- دستگیر شد. با نضج گرفتن دعوت عباسی در خراسان، مالک بن هیثم از سوی ابومسلم خراسانی، به امارت هرات و نواحی اطراف آن منصوب شد. در این هنگام (سال ۱۲۹ هجری)، عبدالله بن معاویه علوی که پس از شکست در برابر قوای اموی، به خراسان گریخته بود، به طمع یاری ابومسلم صاحب الدعوه که در مرو بود، به سوی هرات شتافت. مالک بن هیثم از آمدنش اطلاع یافت، از این رو کس نزد ابن معاویه فرستاد و علت آمدنش به هرات را جویا شد. وی نیز گفت: «شنیدم که در جستجوی رضای آل محمد(ص) هستید، من هم آمدم». مالک از او شرح نسب خواست. پس از سخنانی که بین این دو در این باب رد و بدل شد، مالک، ابومسلم را از آمدن عبدالله بن معاویه آگاه کرد و از او در این باره چاره جویی کرد. ابومسلم نیز، طی نامه‌ای فرمان به دستگیری عبدالله داد. مالک بن هیثم بی‌درنگ عبدالله بن معاویه و همراهانش را به بند کشید. سپس در پی دستور دیگر ابومسلم که از او خواسته بود تا عبدالله را به قتل برساند، ابتدا حسن و یزید -برادران عبدالله- را آزاد و سپس پلاسی بر سر عبدالله بن معاویه افکندند و او را خفه کردند. پس آن گاه، جنازه‌اش را بیرون کشیدند و بر آن نماز خواندند و دفنش کردند. مالک بن هیثم در پی آشکار شدن قیام ابومسلم در خراسان، از سوی وی به سمت رییس پلیسی (شرطه) انتخاب شد و در تمامی مراحل قیام، که منجر به فتح خراسان توسط ابومسلم خراسانی و سپس به ثمر رسیدن دعوت عباسی در سال ۱۳۲ هجری گردید، با وی همراه گردید. فتح مرو توسط ابومسلم (به سال ۱۳۰ هجری)، از جمله مهمترین این وقایع بود که مالک بن هیثم در آن، فرماندهی جناح راست لشکر ابومسلم را بر عهده داشت.

پس از به ثمر نشستن قیام عباسیان، مالک بن هیثم در سرکوب مخالفان این دولت با ایشان به همکاری پرداخت. از جمله این مخالفت‌ها، شورش یزید بن هبیره در سال ۱۳۲ هجری بود. در راستای سرکوب این جنبش، مالک و دیگر مدافعان تشکیل دولت عباسی، یزید بن هبیره را در واسط به محاصره گرفتند. در این محاصره، یکی از پسران مالک کشته شد. دیدن جنازه پسر، او را بسیار متأثر کرد چندان که زندگی بعد از او را لعن کرد و با یارانش بر اهل واسط تاخت و با آنها جنگید تا این که پس از شکستن مقاومت معارضان، وارد شهر گردید. حضور در سپاه ابومسلم و فرماندهی پیشقراولان سپاه وی در رویارویی با لشکر عبدالله بن علی -عموی شورشی منصور دوانیقی- در سال ۱۳۷ هجری هم، از دیگر مواردی است که در آن ذکری از مالک بن هیثم خزاعی به میان آمده است. نقل است که او در ماجرای قتل ابومسلم خراسانی به دست منصور دوانیقی، زمانی که ابومسلم پس از دریافت نامه‌های مکرر منصور جهت رفتن به بغداد و دیدار با او، در اجابت یا عدم قبول دعوتش با مالک بن هیثم به مشاوره پرداخت، مالک، صلاح کار او را در نرفتن نزد منصور دانست و و بدو هشدار داد که وی چون به تو دست یابد، در کشتنت درنگ نخواهد کرد.

پس از قتل ابومسلم خراسانی در سال ۱۳۷ هجری، منصور در صدد مجازات ابونصر مالک بن هیثم بر آمد از این رو، از زبان ابومسلم نامه‌ای به او نوشت و در آن، به حمل مال و منال وی فرمان داد. ابومسلم پیش از رفتن نزد منصور، به مالک وصیت کرده بود که چنانچه نامه‌ای از من به تو رسید و در آن به تمام خاتم من مهر نهاده بودند، بدان که آن نامه از من نیست. چون ابن هیثم چنان دید، به فراست دریافت و به همدان فرار کرد تا از آنجا به خراسان برود. منصور برای او فرمانی نوشت و امارت «شهرزور» را بدو سپرد. و نیز به زهیر بن ترکی که در همدان بود، نوشت که مالک را به زندان افکند. چون ابونصر به همدان آمد، زهیر او را فریب داد و به طعام دعوت کرد. و چون مالک در مجلس حضور یافت، او را دستگیر کرد و به زندان افکند. در این احوال، فرمان انتصاب مالک بن هیثم به امارت شهرزور در رسید و بدین جهت، زهیر آزادش کرد. مدتی بعد، نامه‌ای از منصور به‌دست زهیر بن ترکی رسید که از او خواسته بود تا ابونصر بن هیثم را به قتل برساند. اما زهیر در پاسخ نوشت که چون منشور امارت مالک رسید، آزادش کرده است. ابونصر بعد این واقعه، نزد منصور رفت. منصور، زبان به ملامتش گشود که چرا ابومسلم را به رفتن به خراسان راهنمایی کرده است. مالک در پاسخ گفت: «او از من مصلحت خواست، من نیز شرط مناصحت به جای آوردم؛ اگر شما هم در کاری، از من نظرخواهی کنید همان کار کنم که با ابومسلم کردم». منصور، او را سپاس گفت و وی را به امارت موصل گماشت. او تا سال۱۴۵ هجری که از امارت موصل عزل گردید و جای خود را به جعفر پسر منصور داد، همچنان بر این سمت باقی ماند.

مقابله با شورش راوندیان در سال ۱۴۱ هجری در بغداد، و حمایت از حکومت منصور در برابر این شورش هم، از دیگر اخبار واصله از نقش‌آفرینی مالک بن هیثم در دوران حکومت بنی العباس است. در این واقعه، او و دیگر رجال حامی خلیفه عباسی، ضمن باز داشتن منصور عباسی از رویارویی مستقیم با شورشیان راوندیه، خود نبرد با ایشان را متقبل شدند. در این تلاش همگانی، مالک، دربانی قصر منصور را بر عهده گرفت. در پی این تلاش‌ها، شورش راوندیه با کشته شدن جمع زیادی از آنان به شکست کشیده شد.

علاوه بر مالک بن هیثم، فرزندان او و نیز برخی دیگر از مردان خاندان بنی هیثم بن عوف هم، از جایگاه ویژه‌ای در دربار خلفای عباسی و نیز نزد مردم بغداد برخوردار بودند. مالک بن هیثم پسرانی به نام‌های نصر، حمزه، عبداللّه، جعفر و داوود داشت که از میان آنها، حمزه و عبداللّه، و به نقل ابن کلبی (م. ۲۰۴) همگی آنها به منصب رییس پلیسی خلفای عباسی در برخی شهرها دست یافتند. از اقدامات عبدالله بن مالک بن هیثم مقابله با خرّمیه در منطقه جبل و آذربایجان در سال ۱۹۲ هجری بود. وی به دستور هارون الرشید (حک. ۱۷۰-۱۹۳) همراه با ده هزار سواره به جنگ آنها رفت و با کشتن عده‌ای از آنان و به اسارت جمعی دیگر همراه با زن و بچه‌هایی که از آنان به اسارت گرفته بود، به بغداد بازگشت. از حمزة بن مالک ملقب به «عروس» هم به عنوان والی هارون الرشید بر خراسان در سال ۱۷۶ هجری یاد شده است. نصر بن مالک بن هیثم از جمله این افراد بود. وی از امراء مهدی عباسی (حک. ۱۵۸-۱۶۹) بود و سویقه (بازار) نصر در بخش شرقی بغداد که از اقطاعات مهدی عباسی به او بود، منسوب به نصر است. برادر مالک بن هیثم یعنی عوف بن هیثم بن عوف، هم از فرماندهان و امرای دعوت عباسی به شمار آمده است که مسجد عوف مصر بدو منسوب است. اما از شناخته‌شده‌ترین و معروف‌ترین چهره‌های این خاندان در دوران دولت عباسی، باید از احمد بن نصر بن مالک بن هیثم خزاعی نام برد. وی از بزرگان اهل حدیث در نیمه اول قرن سوم بود و چنان بود که بزرگانی نظیر یحیی بن معین و ابن دورقی و ابن خیثمه به مجلس او آمد و شد داشتند. او به سبب منزلتی که پدرش در دولت عباسی به نزد سلطان داشت، در برابر اعتقاد به مخلوق بودن قرآن که واثق عباسی (حک: ۲۲۷ـ۲۳۲ هجری) پشتیبان آن بود، به سختی ایستادگی کرد و از واثق با تعبیراتی مثل «خوک» یاد کرده و او را تکفیر می‌نمود. احمد بن نصر در سال ۲۰۱ هجری زمانی که در غیبت مأمون عباسی (حک. ۱۹۸-۲۱۸) فاسقان بغداد بسیار شده بودند و فساد علنی شده بود، مردم بر وی بر امر به معروف و نهی از منکر و اطاعت از او، بیعت کردند و وی تا سال ۲۰۴ هجری که مأمون به بغداد آمد، بر این امر برقرار بود. این مسأله و نیز با توجه به نفوذی که وی در بغداد داشت و نیز جایگاهی که پدر و جدش در دولت عباسی داشتند، موجب شد تا جمعی از از مردم بغداد و محدثان و منکران خلق قرآن بر او اجتماع کنند و از او بخواهند تا به جهت انکار عقیده خلق قرآن قیام کند. او هم پذیرفت و با همت و تلاش دو تن از یاران نزدیک خود، -ابوهارون سراج و طالب- قیامش را آغاز کرد. اما قیام او با به صدا در آمدن زود هنگام طبل قیام از سوی برخی قیام کنندگان، کشف شد و حکام عباسی به سرعت به دستگیری عوامل قیام اقدام نمودند. با دستگیری احمد بن نصر و دیگر سران قیام، اسرا در اواخر شعبان سال ۲۳۱ هجری نزد واثق –خلیفه عباسی- فرستاده شدند. واثق، در مجمعی عمومی احمد بن نصر را در دو مسئله خلق قرآن و رؤیت خداوند امتحان کرد. پاسخ وی این بود که قرآن کلام‌اللّه است و احادیث نبوی بر رؤیت خداوند دلالت دارند و واثق را نصیحت کرد که با احادیث نبوی مخالفت نکند. واثق نظر اطرافیانش را درباره وی جویا شد که برخی از اطرافیان وی، حکم به روا بودن خون خزاعی دادند و در نهایت واثق، خود، خزاعی را گردن زد. ثابت بن نصر بن مالک هم از دیگر چهره‌های شهیر بنی قمیر و این خاندان بود که به مدت هفده سال امارت نواحی مرزی شام را به‌عهده داشت.

از دیگر رجال مشهور بنی کعب بن عمرو در این دوره، باید از ابو مالک اسید (اسد) بن عبداللّه بن اجحم بن اسد بن اجحم بن دندنه -از رجال دعوت عباسی در شهر «نسا» و از فرماندهان و استانداران خراسان- نام برد. ابومالک از فرماندهان شجاع و از صاحب‌نظرانی بود که در نساء -از شهرهای خراسان- اقامت داشت. وی پیش از آشکار شدن دعوت عباسی، مصاحب ابومسلم بود و کمک کار او در اندیشه و قوای بدنی. ابومالک، نخستین بار در نسا، رخت سیاه عباسی به تن کرد. او در جریان دعوت عباسی با ابومسلم خراسانی همراه شد و ابومسلم او را بر مقدمه سپاهش در فتح مرو گماشت. پس از فتح این شهر، او به ولایت خراسان رسید و تا هنگام مرگش عهده دار حکومت آن سامان بود. از اجحم بن عبدالله و شمر بن عبید بن أجحم بن اسد بن أجحم بن دندنه هم از دیگر رجال و داعیان دعوت عباسی بودند، که نسب از بنی کعب بن عمرو گرفته بودند. خالد بن طلیق بن محمد بن عمران بن حصین نیز از دیگر افراد بنام این قوم است که از او به عنوان منصب دار قضای بصره یاد شده است. خالد در سال ۱۶۶ هجری توسط مهدی عباسی (حک. ۱۵۸-۱۶۹ هجری) بدین منصب رسید؛ اما تدابیر او رضایت اهالی بصره را در پی نداشت، از این روی، از خلیفه خواستند تا وی را از این سمت عزل کند.

منابع

1. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، مکاتبه اختصاصی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت