علم غیب در کلام اسلامی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث علم غیب است. "علم غیب" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

علم غیب در لغت - علم غیب در قرآن - علم غیب در حدیث - علم غیب در کلام اسلامی - علم غیب در فلسفه اسلامی - علم غیب در عرفان اسلامی - علم غیب در گفتگوهای بین‌المذاهب

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل علم غیب (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

غیب به هر چیز پوشیده بر حس (باطنی و ظاهری) گفته می‌‌شود. به همین دلیل، علم غیب در معنای لغوی به «آگاهی از هر چیزی که غایب از حواس بشری باشد» اطلاق می‌شود. اما در اصطلاح قرآن و حدیث و - به تبع - در اصطلاح مفسران و متکلمان، واژه علم غیب دو معنا دارد یا علم ذاتی و استقلالی به امور غیبی است که از کسی گرفته نشده است (علم غیر مستفاد) و یا در خصوص علوم مختص به خدای تبارک و تعالی که بنا نیست به هیچ مخلوقی داده شود و در تعبیر روایات، علم مستأثر نامیده شدند استعمال شده است؛ لذا در این اصطلاح (در هر دو معنا) علم به غیب، مختص ذات خداوند است و به علم غیر خدا ـ هرچند ویژه باشد و «علم لدنی» گفته می‌شود ـ به صورت مطلق، نام «علم غیب» را بر آن نمی‌نهند.

معناشناسی غیب و علم غیب

معنای لغوی

«غیب» در لغت به امری که از حس (باطنی و ظاهری) پوشیده باشد، اطلاق شده است، خواه آن چیز هم اکنون تحقق یافته باشد یا بعد از این تحقق پیدا کند؛ ‌این واژه در مقابلِ شهود (شهادت) است به‌ معنای چیزی که با حواس قابل درک باشد. بنابراین معنای لغوی، اگر در کاربری عرفی عام - و نه اصطلاحی - «علم غیب» گفته شود، یعنی: «علم به هر چیزی که غایب از حواس بشری باشد»؛ چه علومی که قرآن و حدیث و کتب مفسران و متکلمان آن را «علم غیب» نامیده است و چه علومی که قرآن و حدیث و این کتب آن را «علم به غیب» نمی نامند.

معنای اصطلاحی

غیب در دایره‌ای خارج از عرف عام اهل لغت، اصطلاحی است که هم در قرآن کریم و حدیث معصومان از آن یاد شده و هم در آثار تفسیری و اعتقادی:

1. اصطلاح قرآن و حدیث: واژه «غیب» در کاربری‌های آیات قرآن کریم و روایات، دو استعمال دارد؛ یکی: همان استعمال لغوی (امور پنهان از حواس) و دیگری: معنایی خاص‌تر از معنای لغوی است که تنها شامل اموری می‌‌شود که خدای متعال آگاهی از آنها را تنها به خود اختصاص داده و احدی از مخلوقاتش اعم از انبیاء، ملائکه و غیر ایشان را نیز از آن مطلع نکرده است که اصطلاحاً به آنها، «امور مستأثر» می‌‌گویند. اما واژه «علم غیب» در استعمالات قرآنی برای علم به هر غیبی اطلاق نشده است؛ بلکه به یکی از دو معنای ذیل آمده؛ کاربری اول: به علم ذاتی و استقلالی به امور غیبی؛ یعنی: علمی که از کسی گرفته نشده (علم غیر مستفاد)، و کاربری دوم: به خصوص علوم مختص به خدای تبارک و تعالی که در تعبیر روایات، علم مستأثر نامیده شدند. در این اصطلاح، علم به غیب فقط به علوم اختصاصی خداوند متعال (علم مکنون و مستأثر) که ذاتی بوده و اکتسابی نیستند اطلاق می‌شود و به علم دیگران اگرچه به تعلیم الهی یا اعطای او باشد غیب گفته نمی‌شود.
2. اصطلاح مفسران و متکلمان: واژه «غیب» در آثار تفسیری و اعتقادی نیز به دو گونه استعمال شده است؛ یکی: همان استعمال لغوی (امور پنهان از حواس). این معنا هم شامل غیب مطلق و غیب نسبی می‌‌شود و هم شامل غیب به معنای «امور مستأثر» و امور غیر آن. و دیگری: معنای خاص که تنها به اموری اشاره دارد که دانستن آنها فقط در اختیار خدای تبارک و تعالی است (امور مستأثر). اما واژه «علم غیب» در استعمالات مفسران و متکلمان به همان دو معنایی که در اصطلاح قرآنی گذشت استفاده شده است. بنابر این، علم غیب در کاربری اول خود گاهی به کیفیت خاصی از دانش اطلاق می‌شود که ذاتی و غیرتبعی بوده و از دیگران فراگیری نشده باشد (یعنی مستفاد نباشد) و در کاربری دوم خود گاهی به خصوص علوم خاص الهی اطلاق شده است. لذا در این اصطلاح (چه در کاربری اول و چه در کاربری دوم) نیز، علم به غیب، مختص ذات خداوند است و به علم غیر خدا - هرچند ویژه باشد - به صورت مطلق «علم غیب» گفته نمی‌شود؛ بلکه به طور شایع، از لفظ «اطلاع بر مغیبات» یا «اِخبار از غیب» استفاده کرده‌اند. البته این بدان معنا نیست که مفسران یا متکلمان علم غیب را در معنای لغوی استفاده نکرده‌اند و بی‌شک، در این کاربری لغوی، دقت علمی رعایت نشده و باعث ایجاد شبهه نیز گشته است.

حقیقت علم غیب و معنای آن

سه معنا برای علم غیب مطرح شده است:

معنای اول: نقطه مقابل شهادت (معنای لغوی)

این معنای لغوی غیب است، یعنی آنچه پنهان شده، پوشیده شده، مخفی شده، نهفته و غروب کننده است. ضد این معنا: آشکار، حضور، ظهور و طلوع کننده است.

بهترین تعریف برای غیب تعریفی است که کتاب خدا بر آن دلالت دارد: آنچه آن را مشاهده نمی‌کنی و آنچه نزد تو نیست. خداوند می‌فرماید: ﴿عَالِمُ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ الْكَبِيرُ الْمُتَعَالِ﴾‏، ﴿هُوَ اللَّهُ الَّذِي لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ عَالِمُ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ هُوَ الرَّحْمَنُ الرَّحِيمُ﴾، ﴿ذَلِكَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَيْبِ نُوحِيهِ إِلَيْكَ﴾ و در داستان حضرت یوسف (ع) می‌فرماید: ﴿ذَلِكَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَيْبِ نُوحِيهِ إِلَيْكَ﴾‏.

بر این اساس هر آنچه قابل مشاهده نیست، غیب است و آنچه حاضر نیست، غایب است و هر آنچه شما نزد آن نیستی و در آن حضور نداری از شما غایب و نسبت به شما غیب است.

ضابطه غیب بودن اشیاء

گفته شد غیب یعنی آنچه از حواس پوشیده و مخفی است و نزد شما نیست ولی این تعریف فقط نسبت به آنچه برای شما غیب است، صحیح است و گاهی چیزی از شما غایب، ولی نزد دیگری حاضر است، بر شما مخفی است، ولی نزد دیگری منکشف است، پس بر این اساس نسبت به شما غیب است، ولی نسبت به کسی که نزد او حاضر است شهادت است.

در توضیح این مطلب باید توجه داشت که مفهوم غیب به معنای آن‌چیزی است که دیده نمی‌شود و این تعریف موجب می‌شود از معیار غیب و شهادت سؤال شود، آیا معیار بر اساس حواس شخص معین است یا شخص بدون تعین یا همه افراد؟ آیا غیب به این معنا یعنی آنچه از حواس من غایب است، پس آنچه از من غایب است، مطلقاً برای هر کسی غایب است. یا اینکه آنچه از حواس همه بشر غایب است، غیب است؟ یا اینکه معیار در غیب بودن چیزی، غایب بودن آن از حواس شخص بدون تعین است؟

در پاسخ باید گفت: مجالی برای هیچ یک از این راه‌ها نیست. [هیچ کدام از این معیارها معیار غیب نیستند.] زیرا اگر معیار در غیب بودن چیزی، غایب بودن از حواس من یا حواس یک شخص خاص باشد لازم می‎‌آید آنچه در منزل شما جاری است نسبت به شما غیب باشد زیرا از من غایب است و آنچه در حضور من جاری است برای شما شهادت یعنی حاضر باشد، در حالی که شما غایب هستی و بطلان این مطلب روشن است و اگر مدار غایب بودن اشیاء از همه افراد باشد، لازم می‌آید آنچه در گذشته رخ داده نسبت به ما غیب باشد، در حالی که در استعمال‌های فصیح بدون قرینه و مجازیت، غیب نامیده می‌شود.

خداوند تبارک و تعالی می‌فرماید: ﴿ذَلِكَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَيْبِ نُوحِيهِ إِلَيْكَ وَمَا كُنْتَ لَدَيْهِمْ إِذْ يُلْقُونَ أَقْلَامَهُمْ أَيُّهُمْ يَكْفُلُ مَرْيَمَ وَمَا كُنْتَ لَدَيْهِمْ إِذْ يَخْتَصِمُونَ﴾ و نیز در داستان حضرت نوح (ع) می‌فرماید: ﴿تِلْكَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَيْبِ نُوحِيهَا إِلَيْكَ مَا كُنْتَ تَعْلَمُهَا أَنْتَ وَلَا قَوْمُكَ مِنْ قَبْلِ هَذَا﴾. در داستان حضرت یوسف (ع) می‌فرماید: ﴿ذَلِكَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَيْبِ نُوحِيهِ إِلَيْكَ وَمَا كُنْتَ لَدَيْهِمْ إِذْ أَجْمَعُوا أَمْرَهُمْ وَهُمْ يَمْكُرُونَ﴾.

و اگر ملاک غیب بودن اشیاء، غایب بودن از بعضی از مردم بدون تعیین باشد، لازمه آن این است که غیب نباشد، هرچند از حواس ما غایب باشد، زیرا روشن نیست ما جزء بعضی از مردم هستیم که غیب بودن آن چیز به آن بستگی دارد یا جزء آن بعض نیستیم. بنابراین صحیح آن است که غیب بودن اشیاء دائر مدار عدم حضور آن، نزد کسی باشد که علم به آن به او اسناد داده می‌شود. پس آنچه از من غایب است، نسبت به من غیب است هرچند برای شما حاضر باشد و آنچه از شما غایب است نسبت به شما غیب است، هرچند برای من حاضر باشد. به عبارت جامع و مانع باید گفت: چه بسا غیب نزد شخصی برای دیگری حاضر باشد.

اشکال و جواب

اشکال: بنابراین تعریف، نامگذاری چیزی به عنوان غیب نسبت به خداوند متعال مشکل است و نام‌گذاری چیزی به عنوان حاضر نسبت به خداوند اشکال دارد؛ زیرا هیچ چیزی بر او مخفی نیست و هیچ چیزی از او غایب نیست، پس چیزی نزد او غایب نیست. چنانچه خداوند حواس ندارد و شهادت و حضور، آن‌چیزی است که با حواس درک می‌شود در نتیجه شهادت و حضور هم نزد او نیست.

جواب: در مورد غیب باید گفت: چیزی از خداوند متعال غایب نیست و در مورد شهادت نیز باید توجه داشت او برتر از این است که مستقیماً با حواس چیزی را درک کند. پس داخل می‌شود در آن هر آنچه خود او به صورت حضوری، درک می‌کند مانند علم انسان به خودش.

معنای دوم: علم ذاتی و استقلالی به غیب (معلوم بالذات)

مراد از معلوم بالذات امر معلومی است که به وسیله علم اکتسابی حاصل نشده است، به عبارت دیگر عالِم به این معلوم بدون تعلیم و آموزش به آن علم دارد، بلکه عالم به نفسه، علم به آن دارد و با این قید، آنچه با علم مستفاد (اکتسابی) حاصل می‌شود، از مفهوم غیب خارج می‌شود.

استعمال غیب در این معنا در نهج البلاغه آمده است: «بعضی از اصحاب امیرالمؤمنین(ع) به ایشان عرضه داشتند: ای امیرالمؤمنین به شما علم غیب اعطا شده است. حضرت تبسم کردند و به آن شخص که اهل قبیله کلب بود، فرمودند: ای برادر کلبی این علم غیب نیست بلکه علمی است که از دارنده علم (پیامبر) فراگرفته‌ام». البته ظاهر این است که امیرالمؤمنین(ع) درصدد بیان معنای مرکب (علم غیب) بوده و آنچه به خداوند سبحان اختصاص دارد علم بدون تعلیم است و علمی که با تعلیم و آموزش حاصل می‌شود، علم غیب نامیده نمی‌شود.

در موثقه عمار ساباطی آمده است: «از امام صادق(ع) سؤال شد: آیا امام علم غیب دارد؟ حضرت فرمودند:خیر ولی اگر اراده کند چیزی را بداند خداوند او را از آن آگاه می‌کند».

معنای سوم: آنچه به خداوند سبحان اختصاص دارد (علم مستأثر)

این معنا واضح و روشن است، غیب به این معنا علمی است که به خداوند متعال اختصاص دارد و هیچ یک از مخلوقاتش به آن آگاهی ندارند، بلکه خداوند هیچ کسی از مخلوقاتش را به آن آگاه نمی‌کند، زیرا اطلاع دیگران بر آن اختصاصی بودن علم غیب و مختصّ خداوند بودن آن را باطل می‌کند و اخبار فراوانی از طریق شیعه و اهل سنت وارد شده است که از آنها استفاده می‌شود غیب در این معنا به کار رفته است. در اینجا بعضی از این روایات را که در منابع شیعی آمده است ذکر می‌کنیم:

1. روایت اول: مرحوم کلینی در کافی نقل کرده است که جابر از امام باقر(ع) نقل کرده است که حضرت فرمودند: «به درستی که نام خدا اعظم است، هفتاد و سه حرف است و همانا یک حرف از آن نزد آصف بود و آن را به زبان آورد و زمین میان او و میان تخت بلقیس (از بیت المقدس تا صنعای یمن ـ در حدود دو ماه راه) را درنوردید، تا آن تخت به دستش رسید و سپس زمین به حال خود برگشت، این کار سریعتر از چشم بهم زدن انجام شد، هفتاد و دو حرف از اسم اعظم نزد ماست و یک حرف از آن مخصوص خداست که برای خویش در علم غیب برگزیده‏ و لا حول و لا قوة الا بالله العلی العظیم».
2. روایت دوم: مرحوم کلینی در کافی از نوفلی از امام حسن عسکری(ع) نقل کرده است که فرمودند: «اسم اعظم خدا هفتاد و سه حرف است، آصف یک حرف آن را داشت که به زبان آورد و زمین میان او تا سبأ (در یمن) شکافت و تخت بلقیس را در بر گرفت و به سلیمان (ع) رسانید و سپس در کمتر از چشم به هم زدن باز شد و به حال خود برگشت، هفتاد و دو حرف آن نزد ماست و یک حرف مخصوص خداست که در علم غیب آن را ویژه خود ساخته است».
3. روایت سوم: روایتی که صفار از اصبغ بن نباته و او از امیر المؤمنین نقل کرده است که حضرت فرمودند: «همانا برای خداوند دو گونه علم است: علمی که خاص او در غیب است و هیچ پیامبری از پیامبرانش و هیچ فرشته‌ای از فرشتگانش را از آن آگاه نمی‌سازد و این همان سخن خداوند است که می‌فرماید: ﴿إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَيُنَزِّلُ الْغَيْثَ وَيَعْلَمُ مَا فِي الْأَرْحَامِ وَمَا تَدْرِي نَفْسٌ مَاذَا تَكْسِبُ غَدًا وَمَا تَدْرِي نَفْسٌ بِأَيِّ أَرْضٍ تَمُوتُ﴾ و برای او علمی است که فرشتگانش از آن آگاهند. به تحقیق هر آنچه فرشتگان از آن آگاه هستند، محمد و خاندان او نیز از آن آگاه هستند و هر آنچه محمد و خاندان او بر آن آگاهی دارند، مرا نیز آگاه ساخته و بزرگ و کوچک ما از آن آگاه است تا روز قیامت».
4. روایت چهارم: مرحوم کلینی در کافی از سماعة از امام صادق(ع) نقل کرده است که حضرت فرمودند: «خدای تبارک و تعالی دو گونه علم دارد: علمی که ملائکه و پیغمبران و رسولانش را به آن آگاه ساخته، پس آنچه ملائکه و رسولان و پیغمبرانش را به آن آگاه ساخته، ما هم آن را می‌دانیم و علمی که به خودش اختصاص دارد و هرگاه در موضوعی از آن علم، بدا حاصل شود، ما را از آن آگاه می‌سازد و بر امامان پیش از ما هم عرضه می‌شود».
5. روایت پنجم: همچنین مرحوم کلینی در کافی از ضریس نقل می‌کند: از امام باقر(ع) شنیدم که می‌فرمود: «همانا خدای عز و جل دارای دو علم است: علمی که بخشند و علمی که اندوزند، اما آن علمی که بخشیده شده، چیزی نیست که فرشته‏ها و پیامبران از آن آگاه باشند، جز آنکه ما هم آن را می‏دانیم و اما آنچه اندوخته شده آن علمی است که نزد خدا عز و جل در لوح محفوظ است و چون از آن در آید، نفوذ کند».
6. روایت ششم: ابو بصیر از امام باقر(ع) نقل کرده است که حضرت فرمودند: «خدای عز و جل را دو علم است: علمی که جز خود او نداند و علمی که به ملائکه و رسولانش آموخته است، آنچه به ملائکه و رسولانش آموخته است، ما می‌دانیم».

حال که با معانی علم غیب آشنا شدی، بدان که گاهی کلام در امکان علم غیب به این معانی است و گاهی در وقوع علم به غیب است.

وجوب و امکان علم غیب برای غیر خدا

بحث ثبوتی

سخن درباره حکم ثبوتی علم غیب یعنی امکان، وجوب و امتناع آن در هر یک از معانی سه گانه‌ای که برای علم غیب مطرح شد.

معنای اول (نادیدنی)

این معنای از غیب برای خالق، واجب و برای مخلوق، ممکن است.

دلیل وجوب علم غیب برای خالق

عقلِ مستقل، به وجوب صفت علم برای معبودحکم می‌کند و الوهیت کسی را که غیب یا شهادت بر او مخفی باشد را نمی‌پذیرد، پس بر خالق واجب است نسبت به تمام غیب علم داشته باشد. بلکه عقل حکم می‌کند هیچ چیزی از او غایب نیست و هر چیزی برای او مشهود است و هیچ ذره‌ای در زمین و آسمان از او پوشیده نیست.

پس این سخن که خداوند علم غیب دارد به این معنا نیست که نسبت به آنچه از او غایب است علم دارد، زیرا چیزی وجود ندارد که از خداوند سبحان غایب باشد، خداوند عظیم الشأن می‌فرماید: ﴿إِنَّ اللَّهَ يَفْصِلُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ﴾، ﴿إِنَّ اللَّهَ لَا يَخْفَى عَلَيْهِ شَيْءٌ فِي الْأَرْضِ وَلَا فِي السَّمَاءِ﴾، ﴿أَفَمَنْ هُوَ قَائِمٌ عَلَى كُلِّ نَفْسٍ بِمَا كَسَبَتْ﴾ و ﴿أَوَلَمْ يَكْفِ بِرَبِّكَ أَنَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ﴾ .

نسبت به خداوند متعال غیبی وجود ندارد بلکه نسبت به غیر خدا هم غیبی وجود ندارد زیرا هیچ چیزی نیست مگر اینکه شاهد و گواهی بر آن وجود دارد و خداوند برای شهادت کافی است. این مطلب قرینه است بر اینکه مراد از سخن خداوند که می‌فرماید: ﴿إِلَّا مَا شَاءَ اللَّهُ إِنَّهُ يَعْلَمُ الْجَهْرَ وَمَا يَخْفَى﴾‏ این است که بر ما مخفی نیست زیرا چیزی بر خداوند سبحان مخفی نیست. خداوند تبارک و تعالی می‌فرماید: ﴿عَالِمِ الْغَيْبِ لَا يَعْزُبُ عَنْهُ مِثْقَالُ ذَرَّةٍ فِي السَّمَاوَاتِ وَلَا فِي الْأَرْضِ وَلَا أَصْغَرُ مِنْ ذَلِكَ وَلَا أَكْبَرُ إِلَّا فِي كِتَابٍ مُبِينٍ﴾‏.

شاید سؤال شود که چگونه به وسیله آیات قرآن به حکم مستقل عقل استدلال می‌کنید. در پاسخ باید گفت: هدف از ذکر آیات مذکور، استدلال به حکم مستقل عقل نبود، بلکه غرض تبرک و تمسک به بهترینسخن است؛ زیرا قرآن کتاب با برکت است چنانچه خداوند می‌فرماید: ﴿وَهَذَا كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ مُبَارَكٌ مُصَدِّقُ الَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ وَلِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُرَى وَمَنْ حَوْلَهَا﴾ و قرآن بهترین سخن است که خداوند می‌فرماید: ﴿اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِيثِ كِتَابًا مُتَشَابِهًا مَثَانِيَ﴾. خلاصه اینکه عقل مستقلا حکم می‌کند که واجب است خداوند عالم به غیب و شهادت باشد بلکه هیچ چیزی از او مخفی نیست.

دلیل امکان علم غیب برای مخلوقات

عقل مستقلا حکم می‌کند علم غیب برای مخلوق واجب نیست و البته در حق او ممتنع هم نیست، بلکه علم مخلوق به امور نادیدنی و غیر قابل مشاهده، فی نفسه امر ممکنی است و علم مخلوق به غیب، مانند علم او به شهادت است.

اگر سؤال شود که آیا علم غیب مخلوق به صورت مستقل ممکن است که خودش نسبت به علم غیب احاطه داشته باشد، بدون تعلیم و اعطا از جانب خداوند سبحان چنین امری ممکن است؟ در جواب باید گفت: روشن است که علم مخلوق به غیب به صورت مستقل ممتنع است، زیرا مخلوق به خودی خود هیچ توانایی و قدرتی ندارد و بدون تعلیم الهی هیچ علمی ندارد. مخلوق فی نفسه نیازمند و محتاج همه کمالات است و نسبت به هر کاری ناتوان است، او بنده‌ای است که به صورت مستقل قدرت بر هیچ کاری ندارد.

همچنانکه علم مخلوق به امور قابل مشاهده به صورت مستقل، ممتنع است، علم او به امور غیبی هم بر او ممتنع است، زیرا هر دو از یک سنخ هستند.

اگر سؤال شود که آیا ممکن است خداوند به مخلوق علم غیب عنایت کند؟ در جواب باید گفت: این کار برای خداوند آسان است و همان گونه که ممکن است خداوند علم به امور قابل مشاهده را به مخلوق عنایت کند، ممکن است علم به غیب را نیز به او اعطا کند، زیرا علم بنده به تعلیم خداوند است و بنده به تنهایی نمی‌تواند علم به غیب یا شهادت داشته باشد. همچنانکه رواست خداوند به مخلوقات علم به امور قابل مشاهده را عنایت کند، رواست که علم غیب را نیز به آنها عنایت کند، زیرا خداوند بر هر کاری تواناست و هیچ چیزی در آسمان و زمین نمی‌تواند او را بازدارد.

خود مخلوق فقیر و نیازمند که هیچ سود و زیان و زندگی و علم و توانمندی را مالک نیست و هر آنچه نزد اوست به او بخشیده شده و به دست او رسیده که خداوند به او عنایت کرده است. هنگامی که خداوند علم چیزی از امور قابل مشاهده را به بنده‌ عنایت می‌کند، بنده نسبت به آن با تعلیم خداوند آگاه می‌شود و اگر علم به آن را به او عنایت نکند، آن را نمی‌داند هرچند نزد او حاضر برای او قابل مشاهده باشد و اگر خداوند علم به چیزی از غیب را به بنده عنایت کند، آن را می‌داند هرچند از او غایب باشد و اگر عنایت نکند، آن را نمی‌داند. بنابراین علم مخلوق به غیب ممکن است، اما با تعلیم خداوند. بله بر مخلوق ممتنع است که به بعضی از امور غیبی و صفات الهی احاطه پیدا کند، همان گونه که خداوند سبحان احاطه دارد، علم بنده به چنین اموری در هر صورت و هر حالتی ممتنع است.

وجوب آگاه کردن پیامبران نسبت به علم غیب

آیا بر خداوند لازم است که بعضی از مخلوقات را نسبت به بعضی از امور غیبی آگاه کند؟ جواب: بله، در امکان علم غیب برای مخلوقات، یک مورد استثناء وجود دارد، کسانی که حکمت الهی اقتضاء می‌کند خداوند آنها را به بعضی از امور غیبی آگاه کند.

دلیل وجوب چنین امری این است که حکمت الهی اقتضاء می‌کند بندگان تکلیف داشته باشند و نیازمند هدایت باشند و هدایت آنها متوقف بر وجوب دین و تشویق و تهدید است و دین همان احکامی است که خداوند برای بندگان قرار داده تا امور دین و دنیای ایشان اصلاح شود. حکمت بالغه الهی که تکلیف را بر بندگان واجب می‌کند، اقتضاء می‌کند خداوند پیامبرانش را بر بعضی از امور غیبی که آنچه از پیامبران خواسته متوقف بر آنهاست از جمله، برپا خواستن مردم برای عدالت، تبشیر و انذار و آموزش و اصلاح.

علاوه بر اینکه آموختن بعضی از امور غیب به پیامبران فضیلت و کرامت است و خداوند سبحان صاحب فضل و کرامت بزرگ است، پس هرگاه مستحق و محل مناسبی برای فضل وجود داشته باشد، فضل ایجاد می‌شود. همچنین بعد از اینکه عقل درک می‌کند که حکمت الهی اقتضاء می‌کند مردم عدالت را برپا کنند، عقل درمی‌یابد که ناگزیر باید دینی از جانب خداوند برای مردم باشد که با عمل کردن به آن عدالت را برپا دارند و از آنجا که همه مکلفین صلاحیت دریافت مستقیم دین از جانب خداوند را ندارند، بلکه صلاحیت دریافت به واسطه فرشتگان را هم ندارند، پس بر خداوند واجب است کسی از مردم را برگزیند که صلاحیت دریافت وحی را داشته باشد، تا او را از وحی باخبر کند و این دین از امور غیبی است، از این رو به مقتضای حکمت واجب است که خداوند پیامبران را نسبت به بعضی از امور غیبی آگاه کند.

آگاه کردن مکلفین نسبت به علم غیب

آیا بر خداوند واجب است همه مکلفین را به بعضی از امور غیبی آگاه کند؟ جواب: گاهی گفته می‌شود: خداوند سبحان مخلوقات را با حکمت بالغه آفریده است و انس و جن را به تکالیفی مکلف کرده است، به کسانی که اطاعت می‌کنند وعده بهشت داده و به کسانی که معصیت می‌کنند وعده آتش داده است. شرط داخل شدن در بهشت ایمان است و هر آنچه ایمان به آن را الزام کرده است از جمله: غیب، خداوند سبحان غیب است و ایمان به او واجب است، صفات خداوند غیب هستند و ایمان به آنها واجب است، نبوت پیامبرش غیب است و ایمان به آن واجب است و پیامبران و فرشتگان و کتاب‌های آسمانی غیب هستند و ایمان به همه آنها واجب است. اگر راه رسیدن به علم غیب بر بندگان مسدود باشد، تکلیف آنها به ایمان به هر کدام از آنها تکلیف بما لا یطاق است، زیرا ایمان پسندیده ایمانی است که بر اساس علم و آگاهی باشد و [بر اساس این فرض] علم مقدور نیست. مگر اینکه ایمان به آنچه علم ندارند، واجب باشد که بطلان این مطلب واضح و روشن است

قرآن کریم اعتماد به ظن و گمان را نکوهش کرده است: ﴿مَا لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِلَّا اتِّبَاعَ الظَّنِّ﴾، ﴿وَمَا لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِنْ يَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَإِنَّ الظَّنَّ لَا يُغْنِي مِنَ الْحَقِّ شَيْئًا﴾، ﴿وَإِنْ تُطِعْ أَكْثَرَ مَنْ فِي الْأَرْضِ يُضِلُّوكَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ إِنْ يَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَإِنْ هُمْ إِلَّا يَخْرُصُونَ﴾، ﴿وَمَا يَتَّبِعُ أَكْثَرُهُمْ إِلَّا ظَنًّا إِنَّ الظَّنَّ لَا يُغْنِي مِنَ الْحَقِّ شَيْئًا﴾ و ﴿قُلْتُمْ مَا نَدْرِي مَا السَّاعَةُ إِنْ نَظُنُّ إِلَّا ظَنًّا وَمَا نَحْنُ بِمُسْتَيْقِنِينَ﴾.

همچنانکه مؤمنین را به غیب ستوده است: ﴿ذَلِكَ الْكِتَابُ لَا رَيْبَ فِيهِ هُدًى لِلْمُتَّقِينَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَيُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ﴾. آیا می‌بینی که خداوند سبحان مؤمنین را به ایمان مبتنی بر جهل و نادانی و گمان و تخمین ستوده است یا به ایمان آنها به آنچه علم دارند، هرچند غیب باشد؟

یکی از مسائلی که در ایمان به غیب واجب است این است که باب علم به غیب به صورت کلی بر بندگان، مسدود نیست، بلکه آنها می‌توانند به بعضی از امور غیبی علم پیدا کنند. اگر در نظر شما این دلیل درآمیخته با اعتماد به نقل است که وجوب ایمان به غیب را ثابت می‌کند و قصد داری که دلیل عقلی خالص برای وجوب تعلیم علم غیب توسط خداوند به بندگان مطرح کنی باید بگوییم:انسان آفریده شده است و آفریننده‌ای دارد که به او عقل و اراده بخشیده است، آفریننده انسان، حکیم است و حکیم کار بیهوده و عبث انجام نمی‌دهد از توصیف انسان به عقل و اراده استفاده می‌شود که حکمت آفرینش انسان جز با آن کامل نمی‌شود و حکمتی که جز با آن کامل نمی‌شود، تکلیف است. همچنانکه عقل مستقل حکم به وجوب شکر خالق نعمت دهنده می‌کند، انسان می‌داند که آفریننده او قابل مشاهده و محسوس نیست، پس بنده نمی‌تواند بر خالق خود احاطه داشته باشد، به همین جهت بر اساس حکمت خداوند سبحان واجب است که وجود خدا و صفات او را به واسطه آیات قرآن به انسان بیاموزد و دلایل قطعی که علم به وجود خداوند را نتیجه بخشد که غیب است و صفات او که غیب هستند تا اینکه بنده بتواند خدا را شکر کند، در غیر این صورت آفرینش او همراه با عقل و اراده بیهوده خواهد بود.

خلاصه جواب این است که حکمت خداوند اقتضاء می‌کند خداوند بعضی از امور غیبی را که ایمان به آنها واجب است به بعضی از مخلوقات بیاموزد کسانی که عقل مستقل ایمان به خداوند و شکر خداوند را بر آنها واجب کرده است. پس علم مکلفین به بعضی از امور غیبی واجب است. این نهایت آن چیزی است که امکان دارد برای اثبات وجوب علم انسان به بعضی از امور غیبی به آن استدلال شود.

این جواب کامل نیست. به همین جهت چیزی در نفس نسبت به آن وجود دارد؛ زیرا عقل ایمان به بعضی از غیب را واجب می‌کند. با استناد به یقین در صورتی که راه یقین به آن باز باشد ولی اگر راه یقین به آن منسد باشد، ایمان به غیب در سطح ظن و گمان واجب است.

عقل اعتماد به گمان را در این صورت مضر نمی‌داند، زیرا شکر نعمت دهنده واجب است و نعمت دهنده، غیب است، اگر علم به آن ممکن نباشد شکر او به صورت ظن و گمان واجب است. آنچه در این بحث اشکال را سست می‌کند این است که هر عاقلی بالوجدان درک می‌کند علم به امور بسیاری از غیب ممکن است به دلیل آثار و دلایل و براهان‌های بسیار و عاقل در هیچ لحظه‌ای از لحظات عمر از علم به غیب در امور بسیاری جدا نیست.

آیا هیچ عاقلی که صدای در زدن را می‌شنود در وجود در زننده پشت در شک می‌کند؟ آیا هیچ عاقلی که رد پایی را می‌بیند شک می‌کند که کسی از آنجا عبور کرده و اثری به جا نگذاشته است؟ و آیا هیچ عاقلی که دودی را می‌بیند در وجود آتشی که دود از آن برخاسته شک می‌کند؟ و همچنین در همه مواردی که علم به اثرگذار غایب وجود دارد در صورت علم به اثر محسوس و قابل مشاهده این گونه است و مانند آن مواردی است که علم به اثر غایب باشد در صورت علم به اثرگذار قابل حس و مشاهده. این به حسب آن‌چیزی است که انسان با قطع نظر از شرع، با وجدان خود آن را درک می‌کند.

جواب اشکال مفروض

اسناد دادن علم غیب به مخلوق مستلزم تشبیه او به آفریننده نیست، زیرا فرق بین علم خالق و علم مخلوق در جهات متعددی روشن است:

1. علم خالق واجب است زیرا جهل و نادانی برای او ممتنع است و علم مخلوق ممکن است.
2. علم خالق ذاتی است و دریافتی نیست، ولی علم مخلوق اکتسابی و اعطایی است.
3. علم خالق کامل و جامع است ولی علم مخلوق محدود و خاص است.

خلاصه بحث ثبوتی در معنای اول

آنچه در مقام امکان علم غیب خلاصه می‌شود، نتایج زیر است:

1. نتیجه اول: علم خداوند به همه امورِ غیر قابل مشاهده واجب است بلکه او بر هر کسی پایدار و گواه است.
2. نتیجه دوم: علم مخلوقات به امور قابل مشاهده و غیر قابل مشاهده بدون تعلیم ممتنع است و این همان معنای دوم است که خواهد آمد.
3. نتیجه سوم: علم همه مکلفین به بعضی از امور غیبی با تعلیم الهی ممکن است.
4. نتیجه چهارم: علم پیامبران به بعضی از امور غیبی با تعلیم الهی بر آنها واجب است، بر اساس حکمت.
5. نتیجه پنجم: علم مخلوقات حتی پیامبران، به تمام غیب ممتنع است.

همه آنچه گذشت درباره امکان، وجوب و امتناع علم غیب به معنای اول بود.

غیب به معنای دوم: آنچه بدون آموزش آموخته می‌شود

این معنای از غیب گاهی معلوم بالذات است یا معلوم بالإستقلال. از آنچه در حکم معنای اول علم غیب، گذشت معلوم می‌شود که علم غیب بدون آموزش بر خداوند واجب و برای همه مخلوقات ممتنع است.

وجوب علم غیب به معنای دوم برای خداوند متعال

عقلِ مستقل جهل را برای خداوند محال می‌داند.

ممتنع بودن علم غیب به معنای دوم برای مخلوقات

مخلوقات در هر چیزی، نیازمند و محتاج خداوند تبارک و تعالی هستند، حتی علم به امور مشهود و قابل مشاهده، ندارد چه رسد به علم نسبت به امور غیر قابل مشاهده.

ما به واسطه آنچه به گوش و چشممان می‌رسد، آگاه می‌شویم، زیرا خداوند توانی را در ما قرار داده است که قابلیت دریافت آنچه به گوش و چشم ما می‌رسد، را دارد، اگر خداوند این قدرت را از ما بگیرد حضور ما نزد صداهای بلند و نزدیکی ما به رنگ‌های زیبا، برای شنیدن و دیدن کافی نیست.

غیب به معنای سوم: آنچه علم آن به خداوند متعال اختصاص دارد

گاهی این علم به علم محفوظ و بازداشته شده نامیده می‌شود.حکم این نوع از علم نیز روشن است؛ زیرا ثابت شده است که خداوند علم به بعض امور را به خود اختصاص داده و از مخلوقات بازداشته است یا آنها را از آن علم بازداشته است. وقتی خداوند علم به آن امور را از مخلوقات بازداشته، آگاهی یافتن مخلوقات نسبت به آن ممتنع است؛ چراکه در غیر این صورت با سلطنت الهی تناقض پیدا می‌کند و خداوند متعال بر هر کاری توانا نخواهد بود و اینگونه نیست که هر آنچه بخواهد، بشود و هر آنچه نخواهد، نشود و اینگونه نیست که هیچ قدرت و توانی بدون او ممکن نباشد. بلکه از آنچه گذشت می‌توان دریافت که علم مخلوقات بدون تعلیم الهی ممکن نیست و علم آنها به شهادت خودشان هم ممتنع است، پس چگونه می‌توانند علم به غیب داشته باشند. در نتیجه با وجود ممانعت خداوند از علم به غیب، روشن است که علم مخلوقات به غیب امکان ندارد.

به عبارت دیگر: وقتی بندگان بدون تعلیم الهی از علم نسبت به خودشان ناتوان هستند، با وجود جلوگیری خداوند از علم نسبت به آن ناتوان‌تر است. عقل دلالت می‌کند بر اینکه علم مخلوقات به بعضی از امور غیبی ممتنع است، مانند علم به کُنه وجود خداوند سبحان، علم به کُنه صفات عالیه الهی، زیرا در هر صورت علم هیچ یک از مخلوقات نسبت به آن احاطه ندارد، پس واجب است علم نسبت به آن به خداوند متعال اختصاص داشته باشد.

به بیان دیگر: سخن از وجوب علم خداوند به غیب به این معنا به دو قضیه منحل می‌شود:

1. اول: علم خداوند به غیب به این معنا واجب است (اختصاص علم به خداوند) این قضیه از دلیل عقلی که در وجوب علم غیب به معنای اول برای خدا ذکر کردیم، استفاده می‌شود، زیرا عقل به وجوب علم مطلق برای خدا حکم می‌کند و جهل و نادانی برای او محال است خصوصاً جهل نسبت به خودش و به صفات خودش.
2. دوم: علم مخلوقات به علم غیب به این معنا (آنچه علم به آن اختصاص به خداوند دارد) محال است. این قضیه نیز با دلیل عقلی که در امتناع علم مخلوقات نسبت به ذات خداوند سبحان و صفات او مطرح شد، استفاده می‌شود.

همه آنچه بیان شد حکم عقل در امکان، وجوب و امتناع علم غیب به معانی سه گانه بود.

بحث اثباتی (وقوع علم به غیب)

سه جهت در این بحث وجود دارد:

1. جهت اول: در اثبات وجود کسانی که فی الجمله به آنها علم غیب داده شده است.
2. جهت دوم: خداوند به چه کسانی علم غیب داده است؟
3. جهت سوم: بندگان به چه میزان از علم غیب آگاهی دارند؟

تحریر محل کلام: همان گونه که گذشت علم غیب در سه معنا استعمال می‌شود: نادیدنی، معلوم بالذات و آنچه به خداوند اختصاص دارد.

سؤال: آیا در این فصل بحث از وقوع علم غیب به همه معانی مذکور است؟ پاسخ: محل سخن فقط علم غیب به معنای اول است. بالجمله باید گفت: از آنجا که علم مخلوقات به غیب به معنای دوم و سوم ثبوتاً ممتنع و به لحاظ عقلی محال است، مجالی برای بحث از وقوع علم غیب به آن معنا نیست، به همین جهت در این فصل بحث از وقوع علم غیب به معنای اول است یعنی امور غیر قابل مشاهده.

توضیح مطلب:

1. معنای دوم علم غیب (معلوم بالذات یعنی آنچه بدون آموزش قابل فهم است): چنانچه اشاره شد ثبوت غیب به این معنا برای خداوند واجب و برای غیر خدا ممتنع است، پس نیازی به بحث از وقوع آن نیست زیرا بحث از وقوع در صورتی است که امری ممکن باشد و در جایی که امر یا واجب است یا ممتنع، بحث از وقوع معنا ندارد.
2. معنای سوم علم غیب (آنچه به خداوند متعال اختصاص دارد): ثبوت این معنای از علم غیب نیز برای خداوند واجب است و برای غیر خدا ممتنع، بر این اساس بحث از وقوع آن جایگاهی ندارد. بله، در این معنا بحث صغروی این است که عقل جایز می‌داند خداوند مخلوقات را از وجود چیزی آگاه کند، ولی خداوند متعال مانع از علم به آن شده و مخلوقات را از شناخت نسبت به آن محروم کرده است و هیچ یک از مخلوقات نسبت به آن علم ندارند، به دلیل اختصاص علم به آن به خداوند و جلوگیری از دیگران در علم به آن. در بعضی از روایات آمده است خداوند علم به بعضی امور را به خود اختصاص داده است و آن را از همه مخلوقات منع کرده است، مانند علم به روز قیامت، برپایی قیامت، هفتاد و سومین حرف از اسم اعظم و حقیقتروح. عقل جایز می‌داند که خداوند بعضی از بندگان را نسبت به زمان قیامت و حقیقت روح و همه حروف اسم اعظم، ولی دلیل شرعی اقامه شده است بر اینکه خداوند هیچ کس را بر وقت آگاه نکرده است. اگر دلیل شرعی تام باشد و بدانیم که خداوند این امور را از همه بندگان منع کرده است، عقل حکم می‌کند به اینکه خداوند زمان قیامت را مخفی کرده است؛ مثلا به دلیل حکمتی که در این کار وجود دارد؛ زیرا عقلِ مستقل حکم می‌کند اینکه خداوند متعال حکیم است و حکیم کار بیهوده نمی‌کند، پس عقل از مخفی کردن روز قیامت توسط خداوند، کشف می‌کند که مخفی کردن زمان قیامت مصلحتی دارد که مخفی بودن آن را اقتضاء می‌کند، هرچند عقل راهی برای تشخیص آن مصلحت نداشته باشد. ولی اگر ثابت شود که خداوند چیزی را از همه مخلوقات منع کرده است، پس علم آنها نسبت به آن ممتنع است و در این فرض مجالی برای بحث از وقوع علم آنها نسبت به آن امر نیست.
3. اما نسبت به معنای اول علم غیب (غیر قابل مشاهده): این معنا در این فصل محل کلام است.

جهات بحث: بحث از وقوع علم نسبت به امور غیر قابل مشاهده در سه جهت مطرح می‌شود:

1. جهت اول: اثبات وجود کسانی که فی الجمله به آنها علم غیب داده شده است.
2. جهت دوم: به چه کسانی علم غیب داده شده است؟
3. جهت سوم: چه میزان از علم غیب به آنها داده شده است؟

جهت اول: اثبات وجود کسانی که فی الجمله علم غیب به آنها داده شده است

صحیح این است که می‎‌‌توان کسانی را یافت که خداوند آنها را نسبت به غیب و به امور غیر قابل مشاهده آگاه کرده است و دلایل چهارگانه (کتاب،سنت، اجماع و عقل) بر این مطلب دلالت دارند.

دلیل اول: قرآن کریم

آیات بسیاری دلالت دارند که خداوند بعضی از بندگان را به بخشی از علم غیب آگاه کرده است. می‌توان آیات قرآنی را که بر این مطلب دلالت دارند در چهار دسته گردآوری کرد: دسته اول: آیاتی که دلالت دارند بر آگاهی بعضی از بندگان نسبت به بعضی از غیب به عنوان غیب و مفهوم آن. دسته دوم: آیاتی که دلالت دارند بر اثبات چیزی برای بعضی از بندگان که از مصادیق و موارد علم غیب است. دسته سوم: آیاتی که علم بعضی از بندگان به تعدادی از امور غیبی و مصادیق آن را ثابت می‌کنند. دسته چهارم: آیاتی که از غیب خبر می‌دهند و موجب علم به غیب می‌شوند.

دسته اول: آیاتی که واژه غیب در آنها به کار رفته است

از جمله سخن خداوند که می‌فرماید: ﴿تِلْكَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَيْبِ نُوحِيهَا إِلَيْكَ مَا كُنْتَ تَعْلَمُهَا أَنْتَ وَلَا قَوْمُكَ مِنْ قَبْلِ هَذَا فَاصْبِرْ إِنَّ الْعَاقِبَةَ لِلْمُتَّقِينَ﴾.

وجه دلالت آیه: این آیه صراحت دارد در اینکه داستان نوح از امور غیبی است، چنانچه خداوند سبحان پیامبرش و قوم او را به این غیب آگاه کرده است، همان گونه که دلالت دارد بر اینکه پیامبر و قومش بعد از نزول قرآن به این غیب علم پیدا کردند. آیه قرآن در مورد اثبات علم بعضی از بندگان به بعضی از امور غیبی قطعی الصدور و قطعی الدلالة است و این همان چیزی است که به دنبال آن بودیم، بعد از توجه به این مطلب، کسی که علم غیب برخی از بندگان خاص را انکار می‌کند، چه عذری می‌تواند داشته باشد.

اشکال اول: در قرآن کریم آیاتی وجود دارد که علم غیر خدا نسبت به غیب را نفی ‌می‌کند. جواب: بله، ولی این آیات علم غیر خدا به غیب را قبل از اینکه خداوند آنها را به غیب آگاه کند، نفی می‌کند، اما بعد از اینکه خداوند آنها را نسبت به غیب آگاه کرد، این آیات علم آنها به غیب را نفی نمی‌کند. پس این آیه یکی از آیات این دسته از آیات قرآن است که بر آگاهی از علم غیب غیر خدا دلالت دارد و آیات فراوان دیگری هم وجود دارد که در دلالت شبیه به این آیه هستند.

اشکال دوم: قرآن دلالت می‌کند بر اینکه علم غیب در انحصار خداوند متعال است. جواب: بله، ولی بین آیات قرآن کریم منافاتی وجود ندارد، بلکه تنها توهم تنافی بین آیات برای کسی پیش می‌آید که در آیات قرآن تدبر نمی‌کند و در معنای حقیقی آنها تفکر نمی‌کند.

پاسخ تفصیلی این اشکال در دسته‌بندی زیر روشن می‌شود:

گردآوری ابتدایی آیات دسته اول:

توضیح چگونگی آیات علم غیب که واژه غیب در آنها به کار رفته است: کلمه (غیب) به همین شکل در آیات بسیار زیادی به کار رفته است، که در نظر ابتدایی می‌توان این آیات را در دو گروه دسته‌بندی کرد: اول: آیاتی که آگاهی غیر خدا از علم غیب را نفی می‌کنند. دوم: آیاتی که علم بعضی از بندگان به علم غیب را اثبات می‌کنند.

گروه اول (آیات نافیه) سه قسم هستند

قسم اول: آیاتی که به دلالت منطوقی علم غیب غیر خدا را نفی می‌کنند: از جمله سخن خداوند که می‌فرماید: ﴿قُلْ لَا يَعْلَمُ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ الْغَيْبَ إِلَّا اللَّهُ﴾. این آیه دلالت دارد بر اینکه هیچ کسی در آسمان‌ها و زمین علم غیب ندارد و هر آنچه در آسمان‌ها و زمین است عنوانی عام و کلی‌ای است که فرشتگان، پیامبران و اولیاء را دربر می‌گیرد و این آیه علم هر یک از ایشان را به غیب نفی می‌کند.

قسم دوم: آیاتی که علم غیب را منحصر در خداوند می‌دانند: از جمله سخن خداوند متعال که می‌فرماید: ﴿ذَلِكَ عَالِمُ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ﴾ و ﴿هُوَ اللَّهُ الَّذِي لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ عَالِمُ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ هُوَ الرَّحْمَنُ الرَّحِيمُ﴾. این آیات دلالت دارند بر اینکه تنها خداوند سبحان عالم به غیب و شهادت است، اگر غیر خدا علم غیب داشته باشد، توصیف خداوند به اینکه تنها او عالم غیب و شهادت است، صحیح نخواهد بود. پس این آیات به دلالت مفهومی، علم غیر خدا نسبت به غیب را نفی می‌کنند، به این صورت که انحصار حکم در یک موضوع تبدیل می‌شود به مفهوم حصر بر اینکه غیر از آن موضوع آن حکم را ندارد. بلکه بعضی از دانشمندان معتقدند دلالت حصر بر انتفای حکم از غیر کسی که حکم منحصر در آن شده، دلالت منطوقی است. به هر حال بعد از اینکه همه علما در اصل دلالت اتفاق نظر دارند، همین ملاک حجیت است.

همچنین در آیه‌ای دیگر اینچنین آمده است: ﴿وَيَقُولُونَ لَوْلَا أُنْزِلَ عَلَيْهِ آيَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَقُلْ إِنَّمَا الْغَيْبُ لِلَّهِ فَانْتَظِرُوا إِنِّي مَعَكُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرِينَ﴾، تقریب استدلال این است که آیه بر انحصار علم غیب برای خداوند دلالت دارد، اگر غیر خدا هم علم به غیب داشته باشد، علم غیب منحصر در خداوند نخواهد بود.

دلالت آیه مبتنی بر دلالت لفظ «إنّما» بر نفی است، ولی بنابر نظر ابوحنیفه و پیروان او که دلالت بر تأکید اثبات است و نسبت به نفی ساکت است، این آیه بر نفی علم غیر خدا نسبت به غیب دلالت ندارد.

از جمله آیات این دسته، آیاتی هستند که خداوند سبحان را به عالم غیب توصیف کرده‌اند، که ظهور در حصر دارند مانند:

1. ﴿قُلِ اللَّهُمَّ فَاطِرَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ عَالِمَ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ﴾.
2. ﴿وَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾.
3. ﴿وَقُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ وَسَتُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾.
4. ﴿قُلْ إِنَّ الْمَوْتَ الَّذِي تَفِرُّونَ مِنْهُ فَإِنَّهُ مُلَاقِيكُمْ ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾.

این آیات دلالت دارند بر اینکه علم غیب منحصر در خداوند متعال است و انحصار علم غیب در خداوند دلالت دارد بر نفی آن از غیر خدا دارد. اگر چه این آیات در منشأ دلالت بر حصر با یکدیگر تفاوت دارند، چرا که انحصار در بعضی از آیات از ادات حصر استفاده می‌شود، مانند لفظ «إنّما» و در بعضی از آیات انحصار از سیاق آیه استفاده می‌شود و در بعضی از آیات انحصار از هیأت و ترکیب جمله استفاده می‌شود و در بعضی از آیات از قرینه مقامی و اینکه در مقام مدح و ستایش است، انحصار استفاده می‌شود. مگر اینکه گفته شود،اختلاف در منشأ دلالت تأثیری در اصل دلالت ندارد، آنچه اهمیت دارد، دلالت آیات بر انحصار علم غیب در خداوند متعال است.

بنابراین همه آیات مذکور در این جهت اشتراک دارند که بر انحصار علم غیب در خداوند متعال دلالت دارند و همین با مفهوم بر عدم آگاهی غیر خدا از غیب دلالت دارد.

قسم سوم: آیاتی که علم غیب بعضی از بندگان خاص بشخصه را نفی می‌کند: مراد از بعضی بندگان خاص، کسانی هستند که درباره آنها گفته می‌شود: علم غیب به آنها داده شده است مانند رسول خدا(ص). از جمله این آیات سخن خداوند است که می‌فرماید: ﴿قُلْ لَا أَمْلِكُ لِنَفْسِي نَفْعًا وَلَا ضَرًّا إِلَّا مَا شَاءَ اللَّهُ وَلَوْ كُنْتُ أَعْلَمُ الْغَيْبَ لَاسْتَكْثَرْتُ مِنَ الْخَيْرِ وَمَا مَسَّنِيَ السُّوءُ إِنْ أَنَا إِلَّا نَذِيرٌ وَبَشِيرٌ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ﴾ و ﴿قُلْ لَا أَقُولُ لَكُمْ عِنْدِي خَزَائِنُ اللَّهِ وَلَا أَعْلَمُ الْغَيْبَ وَلَا أَقُولُ لَكُمْ إِنِّي مَلَكٌ إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا مَا يُوحَى إِلَيَّ﴾ و به همین مضمون هرچند بدون لفظ غیب سخن دیگر خداوند است که می‌فرماید: ﴿قُلْ مَا كُنْتُ بِدْعًا مِنَ الرُّسُلِ وَمَا أَدْرِي مَا يُفْعَلُ بِي وَلَا بِكُمْ إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا مَا يُوحَى إِلَيَّ وَمَا أَنَا إِلَّا نَذِيرٌ مُبِينٌ﴾.

این دسته از آیات با اقسام سه گانه، علم غیر خدا نسبت به غیب را نفی می‌کنند.

گروه دوم (آیات مثبته) که پنج قسم هستند

قسم اول: آنچه بر وحی اخبار غیبی گذشته، حال و آینده دلالت دارد.

اخبار غیبی گذشته: مانند: ﴿ذَلِكَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَيْبِ نُوحِيهِ إِلَيْكَ وَمَا كُنْتَ لَدَيْهِمْ إِذْ يُلْقُونَ أَقْلَامَهُمْ أَيُّهُمْ يَكْفُلُ مَرْيَمَ وَمَا كُنْتَ لَدَيْهِمْ إِذْ يَخْتَصِمُونَ﴾، ﴿تِلْكَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَيْبِ نُوحِيهَا إِلَيْكَ مَا كُنْتَ تَعْلَمُهَا أَنْتَ وَلَا قَوْمُكَ مِنْ قَبْلِ هَذَا فَاصْبِرْ إِنَّ الْعَاقِبَةَ لِلْمُتَّقِينَ﴾ و ﴿ذَلِكَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَيْبِ نُوحِيهِ إِلَيْكَ وَمَا كُنْتَ لَدَيْهِمْ إِذْ أَجْمَعُوا أَمْرَهُمْ وَهُمْ يَمْكُرُونَ﴾.

وجه دلالت: این آیات داستان نوح و کفالت زکریا نسبت به مریم و فریب برادران یوسف نسبت به او را بیان کرده‌اند که از امور غیبی هستند و آیات قرآن از آنها خبر داده و آنها را تبیین کرده است و دلالت می‌کند بر اینکه خداوند سبحان به پیامبرش وحی کرده که از آن خبر دهد، پس این آیات دلالت دارند بر اینکه خداوند پیامبرش را به این امور غیبی آگاه می‌کند.

اخبار غیبی زمان حال: این آیات فراوان هستند، مانند:

1. خبر دادن حضرت عیسی (ع) به قومش نسبت به آنچه در خانه‌هایشان ذخیره کرده‌اند: ﴿وَأُنَبِّئُكُمْ بِمَا تَأْكُلُونَ وَمَا تَدَّخِرُونَ فِي بُيُوتِكُمْ﴾. آنچه در خانه‌های قوم حضرت عیسی (ع) وجود داشت از ایشان غایب بود و آن حضرت از آنها خبر داد. بیان آنچه در خانه‌های مردم بود،امر غایب در حال حاضر بود.
2. خبر دادن پیامبر نسبت به افشای راز بعضی از همسران پیامبر که حضرت رازی را به ایشان گفته بود و باید آن را برای کسی بازگو نمی‌کردند ولی این راز بر ملا شد و خداوند پیامبر را از آن آگاه کرد: ﴿وَإِذْ أَسَرَّ النَّبِيُّ إِلَى بَعْضِ أَزْوَاجِهِ حَدِيثًا فَلَمَّا نَبَّأَتْ بِهِ وَأَظْهَرَهُ اللَّهُ عَلَيْهِ عَرَّفَ بَعْضَهُ وَأَعْرَضَ عَنْ بَعْضٍ فَلَمَّا نَبَّأَهَا بِهِ قَالَتْ مَنْ أَنْبَأَكَ هَذَا قَالَ نَبَّأَنِيَ الْعَلِيمُ الْخَبِيرُ﴾.
3. خبر گفتگوی منافقین ‌ با شیاطین در خلوت‎‌هایشان: ﴿وَإِذَا لَقُوا الَّذِينَ آمَنُوا قَالُوا آمَنَّا وَإِذَا خَلَوْا إِلَى شَيَاطِينِهِمْ قَالُوا إِنَّا مَعَكُمْ إِنَّمَا نَحْنُ مُسْتَهْزِئُونَ﴾.
4. خبر دادن به مؤمنین که منافقین را دوست دارند ولی منافقین آنها را دوست ندارند: ﴿هَا أَنْتُمْ أُولَاءِ تُحِبُّونَهُمْ وَلَا يُحِبُّونَكُمْ﴾.
5. خبر دادن از آنچه منافقین پنهان می‌کردند: ﴿وَدُّوا لَوْ تَكْفُرُونَ كَمَا كَفَرُوا فَتَكُونُونَ سَوَاءً﴾.
6. و نیز خبر از اعتقاد منافقین: ﴿إِذَا جَاءَكَ الْمُنَافِقُونَ قَالُوا نَشْهَدُ إِنَّكَ لَرَسُولُ اللَّهِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ إِنَّكَ لَرَسُولُهُ وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَكَاذِبُونَ﴾.

اخبار غیبی آینده: این آیات بسیار فراوان هستند مانند:

1. خبر فتح مکه: ﴿لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْيَا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ آمِنِينَ مُحَلِّقِينَ رُءُوسَكُمْ وَمُقَصِّرِينَ لَا تَخَافُونَ﴾؛
2. خبر شکست و پیروزی روم: ﴿غُلِبَتِ الرُّومُ * فِي أَدْنَى الْأَرْضِ وَهُمْ مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَيَغْلِبُونَ * فِي بِضْعِ سِنِينَ لِلَّهِ الْأَمْرُ مِنْ قَبْلُ وَمِنْ بَعْدُ وَيَوْمَئِذٍ يَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ﴾.
3. خبر مرگ ابولهب و همسرش در حال کفر: ﴿تَبَّتْ يَدَا أَبِي لَهَبٍ وَتَبَّ * مَا أَغْنَى عَنْهُ مَالُهُ وَمَا كَسَبَ * سَيَصْلَى نَارًا ذَاتَ لَهَبٍ * وَامْرَأَتُهُ حَمَّالَةَ الْحَطَبِ * فِي جِيدِهَا حَبْلٌ مِنْ مَسَدٍ﴾.
4. خبر از انقطاع نسل عمرو بن عاص: ﴿إِنَّا أَعْطَيْنَاكَ الْكَوْثَرَ * فَصَلِّ لِرَبِّكَ وَانْحَرْ * إِنَّ شَانِئَكَ هُوَ الْأَبْتَرُ﴾.
5. خبر تخلف منافقین: ﴿فَإِنْ رَجَعَكَ اللَّهُ إِلَى طَائِفَةٍ مِنْهُمْ فَاسْتَأْذَنُوكَ لِلْخُرُوجِ فَقُلْ لَنْ تَخْرُجُوا مَعِيَ أَبَدًا وَلَنْ تُقَاتِلُوا مَعِيَ عَدُوًّ﴾.
6. خبر شکست کفار: «أَمْ یَقُولُونَ نَحْنُ جَمِیعٌ مُنْتَصِرٌ * سَیُهْزَمُ الْجَمْعُ وَیُوَلُّونَ الدُّبُرَ».
7. خبر محافظت پیامبر(ص) نسبت به خطری که از جانب مردم وجود داشت: ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ﴾.
8. اخبار نشانه‌های وقوع قیامت: ﴿قَالَ هَذَا رَحْمَةٌ مِنْ رَبِّي فَإِذَا جَاءَ وَعْدُ رَبِّي جَعَلَهُ دَكَّاءَ وَكَانَ وَعْدُ رَبِّي حَقًّا﴾ و در جای دیگر فرموده است: ﴿قَالَ هَذَا رَحْمَةٌ مِنْ رَبِّي فَإِذَا جَاءَ وَعْدُ رَبِّي جَعَلَهُ دَكَّاءَ وَكَانَ وَعْدُ رَبِّي حَقًّا * وَتَرَكْنَا بَعْضَهُمْ يَوْمَئِذٍ يَمُوجُ فِي بَعْضٍ وَنُفِخَ فِي الصُّورِ فَجَمَعْنَاهُمْ جَمْعًا﴾، ﴿فَإِذَا جَاءَ وَعْدُ الْآخِرَةِ لِيَسُوءُوا وُجُوهَكُمْ وَلِيَدْخُلُوا الْمَسْجِدَ كَمَا دَخَلُوهُ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَلِيُتَبِّرُوا مَا عَلَوْا تَتْبِيرًا﴾، ﴿وَإِذَا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَيْهِمْ أَخْرَجْنَا لَهُمْ دَابَّةً مِنَ الْأَرْضِ تُكَلِّمُهُمْ أَنَّ النَّاسَ كَانُوا بِآيَاتِنَا لَا يُوقِنُونَ﴾.

این موارد مربوط به اخبار آینده در دنیاست. از جمله امور غیبیآینده آنچه درباره رستاخیز، روز قیامت، برانگیختن، گردآوری، محاسبه و داخل شدن مؤمنین در بهشت و داخل شدن کفار در آتش و سخنان اهل بهشت و سخنان اهل آتش.

قسم دوم: آنچه به واسطه مفهوم، بر داشتن علم غیب گروهی دلالت دارد. از جمله سخن خداوند سبحان که می‌فرماید: ﴿عَالِمُ الْغَيْبِ فَلَا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ﴾ و ﴿قَالُوا سُبْحَانَكَ لَا عِلْمَ لَنَا إِلَّا مَا عَلَّمْتَنَا إِنَّكَ أَنْتَ الْعَلِيمُ﴾ همچنین در جای دیگر فرموده است: ﴿وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُطْلِعَكُمْ عَلَى الْغَيْبِ وَلَكِنَّ اللَّهَ يَجْتَبِي مِنْ رُسُلِهِ مَنْ يَشَاءُ﴾.

وجه دلالت آیات اینکه مقتضای استثناء در آیه اول و دوم اثبات علم غیب است، زیرا مستثنی منه منفی (عدم علم به غیب) است و استثناء از نفی اثبات. پس مفاد آیه اول این است که خداوند پیامبری را که مورد رضایت است از غیب خود آگاه می‌کند و مفاد آیه دوم این است که ما آنچه که به تعلیم داده‌ای می‌دانیم. آیه اول: علم پیامبران به علم غیب را ثابت می‌کند به این صورت که خداوند آنها را از علم غیب آگاه کرده است. آیه دوم: علم فرشتگان نسبت به آنچه خداوند از علم غیب به آنها آموخته است را اثبات می‌کند. همچنانکه ظاهر استدراک در آیه سوم این است که آنچه برای آن استدراک شده با آنچه از آن استدراک شده ارتباط دارد، خداوند از پیامبرانش برمی‌گزیند کسی را که او را از غیب آگاه کند.

برخی از شواهد در کتاب‌های تفسیری: #تفسیر طبری (ت ۳۱۰ ه): "سخن در تأویل کلام خداوند است: ﴿وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُطْلِعَكُمْ عَلَى الْغَيْبِ وَلَكِنَّ اللَّهَ يَجْتَبِي مِنْ رُسُلِهِ مَنْ يَشَاءُ﴾. ابو جعفر می‌گوید: اهل تأویل در تأویل این آیه اختلاف نظر دارند". طبری در ادامه می‌گوید: "ابو جعفر می‌گوید: و برترین اقوال در تأویل آیه این است که: خداوند شما را از ضمائر قلوب بندگان آگاه نمی‌سازد... غیر از اینکه خداوند بیان کرده که برخی از پیامبرانش را برمی‌گزیند، کسانی را که برگزیده، از بعضی از آنچه در ضمائر بعضی از مردم است به وسیله وحی آن به پیامبر و رسالت او آگاه می‌کند". #تفسیر بغوی (ت ۵۶۱ ه): ﴿وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُطْلِعَكُمْ عَلَى الْغَيْبِ﴾ زیرا هیچ کس غیر از خداوند از غیب آگاهی ندارد ﴿وَلَكِنَّ اللَّهَ يَجْتَبِي مِنْ رُسُلِهِ مَنْ يَشَاءُ﴾ پس او (پیامبر) را از بعض امور غیبی آگاه می‌کند مانند سخن خداوند تبارک و تعالی که می‌فرماید: ﴿عَالِمُ الْغَيْبِ فَلَا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ﴾. #تفسیر قرطبی (ت ۶۷۱ ه): ﴿وَلَكِنَّ اللَّهَ يَجْتَبِي﴾ یعنی خداوند انتخاب می‌کند ﴿مِنْ رُسُلِهِ﴾ برای آگاه کردن از غیب ﴿مَنْ يَشَاءُ﴾. مفهوم این آیات اثبات علم بعضی از بندگان به آنچه خداوند از علم غیب به ایشان آموخته است. اگر استثناء از نفی بیانگر اثبات نباشد و وجود آن مانند عدمش باشد،سخن خداوند متعال: ﴿شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ﴾ مانند این است که بگویی: شهد الله أنه لا إله و این دلالت دارد، العیاذ بالله؛ بر نفی مطلق معبود. ولی سخن خداوند که می‌فرماید: ﴿وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا مُبَشِّرًا وَنَذِيرًا﴾ مانند سخن توست: (و ما ارسلناک) و این دلالت دارد العیاذ بالله، بر نفی ارسال پیامبر، اگر این گونه باشد، در هر زمانی کفار با تمسک به این دو آیه و مانند آن، العیاذ بالله؛ بر بطلان دین اسلاماحتجاج کنند و چقدر این افراد در گمراهی هستند که مستلزم بطلان دین می‌شوند و این نیست مگر به خاطر نادانی آنها به اصول و شرایط استدلال که از جمله آنها این است که؛ استثناء از نفی، اثبات است و استثناء از اثبات نفی است.

قسم سوم: آنچه بالملازمه بر علم غیب گروهی دلالت می‌کند. از جمله سخن خداوند متعال است که می‌فرماید: ﴿ذَلِكَ الْكِتَابُ لَا رَيْبَ فِيهِ هُدًى لِلْمُتَّقِينَ * الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَيُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ﴾. وجه دلالت اینکه در این آیات متقین توصیف شده‌اند به اینکه ایمان به غیب دارند و توصیف به ایمان به غیب مستلزم علم آنها به غیب است زیرا کسی که به امر مجهولی ایمان داشته باشد، شایسته مدح و ستایش نیست. پس این آیه بالملازمه دلالت دارد بر اینکه همه متقین از غیب آگاهی دارند.

روشن است که علم آنها به همه غیب مراد نیست، بلکه به آن مقداری که لازمه ایمان به غیب،ایمان به آن است، مانند وجود خداوند تبارک و تعالی، علم،حکمت، قدرت،حیات و سایر صفات باری تعالی که ایمان به آنها و نبوت انبیاء الهی و کتاب‌های آسمانی، فرشتگان الهی، رستاخیز و بهشت و جهنم.

قسم چهارم: آنچه دلالت دارد بر اینکه خداوند به کسی که شایستگی دارد غیب را می‌آموزد. مانند سخن خداوند که می‌فرماید: ﴿إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَرِيمٍ * ذِي قُوَّةٍ عِنْدَ ذِي الْعَرْشِ مَكِينٍ * مُطَاعٍ ثَمَّ أَمِينٍ * وَمَا صَاحِبُكُمْ بِمَجْنُونٍ * وَلَقَدْ رَآهُ بِالْأُفُقِ الْمُبِينِ * وَمَا هُوَ عَلَى الْغَيْبِ بِضَنِينٍ * وَمَا هُوَ بِقَوْلِ شَيْطَانٍ رَجِيمٍ﴾. «ضن» به معنای بخل است و ظاهر آیه این است که خداوند نسبت به اعطای غیب، به کسی که استحقاق دارد، بخل نمی‌ورزد، بلکه آن را به کسی که شایستگی دارد، می‌آموزد و تفاوتی ندارد که مراد از ضمیر در «و ما هو» خداوند سبحان باشد یا رسل خدا یا جبرئیل، در هر صورت آیه دلالت دارد بر اینکه خداوند متعال بعضی از بندگان را به غیب آگاه می‌سازد.

قسم پنجم: آنچه دلالت دارد بر اینکه بعضی از امور غیبی، به خداوند متعال اختصاص دارد. خداوند سبحان می‌فرماید: ﴿إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَيُنَزِّلُ الْغَيْثَ وَيَعْلَمُ مَا فِي الْأَرْحَامِ وَمَا تَدْرِي نَفْسٌ مَاذَا تَكْسِبُ غَدًا وَمَا تَدْرِي نَفْسٌ بِأَيِّ أَرْضٍ تَمُوتُ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ﴾. اختصاص پنج امری که در این آیه ذکر شده، به خداوند متعال، ظهور در این امر دارد که این امور با سایر امور غیب و شهادت تمایز دارند و خداوند سبحان این امور را به خود اختصاص داده و همه امور غیبی را به خود اختصاص نداده است. آیه بالملازمه دلالت دارد بر اینکه خداوند، بعضی از بندگان خاص خود را بر امور غیبی غیر از این امور پنجگانه، آگاه می‌سازد. اگرچه در آیه اخیر لفظ «غیب» به کار نرفته است ولی معنای آن در مضمون آیه وجود دارد.

خلاصه آنچه گذشت بعد از ملاحظه به دو دسته از آیات:

1. برای ما روشن شد که در قرآن کریم، آیاتی وجود دارد که علم غیر خدا را نسبت به بعض امور غیبی نفی می‌کند و برخی از آیات هم علم غیر خدا نسبت به بعض امور غیبی را اثبات می‌کنند.

بین آیات قرآن کریم تعارض و اختلافی وجود ندارد، چنانچه خداوند تبارک و تعالی می‌فرماید: ﴿أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَلَوْ كَانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلَافًا كَثِيرًا﴾.

1. بر این اساس باید در مفاد آیات دو دسته از آیات قرآن، تدبر کرد تا اینکه وجه موافقت بین این دو دسته برای ما روشن شود.

دیدگاه آیت الله جوادی آملی در باره علم غیب

به اتفاق اکثر علمای شیعه، امامان معصوم در مواردی که لازم باشد، از غیب آگاه می‌شوند و آنچه را بخواهند از غیب آگاهی یابند، علم پیدا می‌کنند. علم غیب امام معصوم مانند پیامبر(ص) از جانب خداوند و به صورت علم حضوری است، بدین صورت که هرگاه بخواهد، نزد ایشان حاضر است و به آن آگاه‌اند، نه این که همواره نزدشان به صورت فعلی حضور داشته باشد. این مطلب در ضمن چندین روایت از امامان معصوم بیان شده است. در روایات شیعه، برخی پیش‌گویی‌ها و خبرهای غیبی امامان شیعه آمده است. بعضی از این اخبار در خطبه‌های متعددی از نهج البلاغه بیان شده است؛ مواردی مانند خبر از ویرانی کوفه، حمله عبدالملک مروان به کوفه، خبر از آینده خونین بصره و... درباره علم غیب امامان دو نظر حداقلی و حداکثری بین متکلمان شیعه رواج داشته است. علمای متأخر شیعه، بیشتر به علم غیب نامحدود امامان معتقدند. آنچه در این مبحث بدان پرداخته می‌شود، قلمرو علم غیب امام از دیدگاه علامه جوادی آملی است و به این سؤال پاسخ داده می‌شود که علامه، گستره علم غیب امام را چگونه ترسیم نموده است؟ در تعریف علامه، «غیب» چیزی است که جزء عالم شهادت است و با هیچ یک از حواس ظاهری (حتی حس مسلح) ادراک پذیر نیست و علم بالذات به آن از اختصاصات الهی است که حتی با تعلیم و تعلم معمولی، تفکر، تدبر، تمرین، ریاضت و امثال آن نیز برای کسی حاصل نمی‌شود. از این رو علم به غیب را می‌توان به عنوان دومین حوزه در قلمروی علم امام در آثار علامه جوادی آملی برشمرد. قبل از ورود به بحث، ابتدا دلایل برخورداری امام از چنین علمی بیان می‌شود و در آخر، مصادیق و فروعات علم غیب مطرح می‌گردد.

دلایل برخورداری امام از علم غیب

با توجه به این موضوع که دسته‌ای از آیات قرآن کریم علم به غیب به صورت تام را در اختیار خداوند می‌دانند، اما اکثر علمای شیعه با استفاده از آیات دیگر قرآن و روایات وارده از معصومین(ع) معتقدند اولیای الهی صندوق‌دار علم الهی‌اند و در مواردی که لازم باشد، از غیب آگاه می‌شوند، علامه جوادی آملی قلمرو علوم غیبی ائمه معصومین(ع) را تمام عالم امکان دانسته و در جهت اثبات مدعای خود دلایلی را اقامه نموده‌اند:

دلیل اول: مقام خلافت و جایگاه ملکوتی امام

علامه با اشاره به آیه ۴۰ سوره مبارکه نمل و آیه ۴۳ سوره رعد و این که مراد از ﴿قَالَ الَّذِي عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْكِتَابِ﴾، آصف بن برخیا وزیر حضرت سلیمان و مراد از ﴿مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ﴾، حضرت علی(ع) می‌باشد، معتقد است آن حضرت با چنین مقام والایی نه تنها بر ملک و ملکوت سیطره دارد و قطب آن است، بلکه ملکوت نیز بر قطب او دور می‌زند و بر آن استوار و پایدار است.

به تعبیر علامه، امام خلیفه خدا در تمام عالم امکان است و کسی که خلیفه دیگری است، باید مانند آینه شفاف، تمام صفات مستخلف‌عنه را به اندازه سعه وجودی خود داشته باشند. چون از صفات الهی، علم مطلق بر تمام مخلوقات است، امام که حکم خلیفة اللهی دارد، باید چنین علمی داشته باشد. از طرف دیگر، خدای مستخلف به جمیع ماسوی الله اشراف کامل دارد، به گونه‌ای که ذره‌ای در آسمان و زمین از علم نامحدود او مستور نیست و خلیفه کامل او نیز باید چنین باشد.

دلیل دوم: ائمه، معلم ملائکه

از دیگر دلایل علامه جوادی آملی بر احاطه مطلق علم امام به تمام عالم هستی این است که ائمه(ع) معلم ملائکه محسوب می‌شوند و چون ملائکه به اذن الهی مدیر عالم امکانند، ائمه‌(ع) نیز به طریق اولی بر تمام عالم، علم خواهند داشت. باور ایشان با توجه به آیاتی که در این زمینه وجود دارد، بر این امر استوار است که انسان کامل (امام معصوم) چنان که در عالم طبیعت معلم انسان‌ها به حساب می‌آید، در عالم تجرد نیز معلم فرشتگان است و فرشتگان رهنمودهای خود را برای اداره امور از انسان کامل دریافت می‌نمایند. به عبارت دیگر به نظر ایشان، انسان کامل شخصیتی است که بلاواسطه از محضر الهی کسب فیض می‌کند و سپس آن فیوضات توسط ایشان به عالم تجرد و عالم طبیعت می‌رسد و به همین سبب، ملائکه در برابر انسان کامل، خاضع و ساجدند.

=دلیل سوم: امام، فیض اول و صادر نخستین

چون انسان‌های کاملی مانند ائمه اطهار(ع) فیض اول و صادر نخستین خدای متعال می‌باشند و در بالاترین مرتبه وجودی قرار دارند، از این جهت هر چه در عین مرتبه آنها یا پایین‌تر قرار دارد، مشهود آنان است و به واسطه آنها ایجاد می‌شود؛ زیرا معنا ندارد موجودی بر موجود دیگر اشراف وجودی داشته باشد (یعنی از حیث رتبه وجودی بالاتر از آن باشد)، ولی بدان احاطه علمی نداشته باشد. به عقیده ایشان انسان کامل، یعنی امامان معصوم چون بر تمام ممکنات و انبیای الهی تقدم وجودی دارند، پس تمام کمالات وجودی آنها را نیز دارا می‌باشند.

دلیل چهارم: امام، وجود جمعی عالم

از نظر قرآن کریم، سه بخش برای جهان آفرینش متصور است: عالم طبیعت، عالم مثال و عالم مجردات تامه. موجودات امکانی به جهت منزلت و مرتبه خاصی که دارند، تا افق هستی خود به موجودات جهان آگاهی می‌یابند و از آن تجاوز نمی‌کنند، اما انسان کامل که «کون جامع» است، منزلتش اقتضا می‌کند در قوس صعود از عالم طبیعت تاعالم عقل و در قوس نزول از عالم عقل تا عالم طبیعت را در احاطه وجودی و شهودی خود در آورد و همه مراحل جهان امکان را یک جا در خود جمع کند؛ یعنی نه تنها از نظر طبیعت با موجودات طبیعی، از نظر ملکوت باعالم مثال و از نظر تجرد عقلی با موجودهای مجرد تام همسان است، بلکه از همه آنها برتر است. پس انسان کامل وجود لفّی و جمعی موجودات عالم است و به تفصیل از سعادت بشر و نیز حوادث عالم، آگاه و با حقایق عینی متحد است.

دلیل پنجم: امام، همتای قرآن

از دلایل دیگر که علامه جوادی آملی به عنوان علت برخورداری امام از علم غیب بدان استناد نموده، جامعیت عینی و علمی اهل بیت نبوت و امامت و همتایی آنان با قرآن کریم است. به اعتقاد علامه، این مقام جمع الجمعی را می‌توان از عدیل بودن آنان با کتاب بی‌بدیل الهی، یعنی قرآن و احادیث متعدد و متواتری چون ثقلین استنباط کرد. ایشان در ادامه بیان می‌کنند: قرآن کریم و امام معصوم دو چهره یک واقعیت و دو ظهور یک حقیقت‌اند؛ یعنی انسان کامل، قرآن ممثل است و قرآن کریم، انسان کامل مدون. امام، قرآن عینی است و قرآن، امام علمی. امام، قرآن ناطق است و قرآن، امام صامت. امام، صراط عینی است و قرآن، صراط علمی.

مصادیق علم غیب امام

از بیان مطالب مذکور دانسته شد علامه جوادی آملی قلمرو علم غیب امام را تمام عالم امکان دانستند و دلایلی را بر این امر اقامه نمودند. اینک دیدگاه ایشان در مورد مصادیق علم غیب امام تشریح می‌شود.

علم به حوادث آینده

علامه جوادی آملی با توجه به آیات و روایات فراوانی که در خصوص علم امام به رخداد و حوادث آینده وارد شده، آن را امر عادی برای امام تلقی نموده و در آثارشان به صورت مکرر به وجود این علم در امامان تأکید نموده است. از منظر ایشان، تمام حوادث عالم امکان از غیب تا شهود، از نهان تا آشکار و از عرش تا فرش زیر شهپر آگاهی امام قرار دارند و چیزی در عالم امکان واقع نمی‌شود که از چشمان لطیف بین امام مخفی باشد.

بر اساس دیدگاه ایشان، حضرات معصومین(ع) با عنایت الهی، بر همه عوالم هستی حتی پلک زدن انسان‌ها، قیام و قعودشان، حتی افتادن برگی از درخت و... مسلط هستند و چیزی به نام گذشته، حال و آینده برایشان معنا ندارد.

علم امام به زمان شهادت خویش

از مصادیق دیگر علم غیب امام که بسیار مهم می‌باشد و شبهات فروانی از دیرباز تاکنون در مورد آن مطرح شده، آگاهی امام از زمان و چگونگی شهادتش است. علامه جوادی آملی در این باب هم با توجه به احادیث فراوان، بیان می‌کنند ائمه هدا(ع) از زمان و نحوه شهادت خود باخبر بودند و آگاهانه مسیر شهادتشان را بر می‌گزیدند.

او در پاسخ شبهات مطرح شده در این زمینه می‌فرماید: «معصومین(ع) به تعلیم الهی از زمان ارتحال خود باخبرند، ولی دیگران چنین علمی ندارند». به اعتقاد ایشان بر اساس روایاتی که کلینی در کافی نقل نموده است، امامان به گذشته و آینده علم دارند. همچنین آنان از آجال و کیفیت مرگ و زمانش به طور تفصیل و تخصیص باخبرند. با این بیان، نه تنها در اندیشه علامه، آگاهی از آینده، زمان و مکان مرگ، نزول باران و آنچه در ارحام مادران وجود دارد، از غیب شمرده شده است، بلکه روایات متعدد نیز دلالت بر این دارند که ائمه اطهار(ع) از آینده خود و دیگران خبر داده‌اند، چنان که زمان و مکان مرگ خود و دیگران را مشخص کرده‌اند. وی در اثبات مدعای خود به روایاتی که در کتاب‌های روایی شیعه مطرح شده، استناد نموده است که برای نمونه به ذکر چند مورد بسنده می‌شود.

امام معصوم به جزئیات آنچه بر سر او خواهد آمد، آگاهی دارد و این آگاهی را از صحیفه‌ای که در اختیار او قرار می‌گیرد، کسب می‌کند و آن‌گاه که مأموریت‌های ذکر شده در آن صحیفه به پایان می‌رسد، می‌فهمد که عمر او نیز به پایان رسیده است. همچنین ابوبصیر از امام صادق(ع) چنین نقل نموده است: «هر امامی که نداند به چه مصیبتی گرفتار خواهد شد و چه بر سر او خواهد آمد، چنین کسی اساساً حجت خدا بر خلق او نیست».

در روایت دیگر، امام صادق(ع) می‌فرماید: «من به آنچه در آسمان و زمین وجود دارد، آنچه در بهشت و جهنم است، آنچه قبلاً بوده و آنچه بعداً می‌آید، آگاهی دارم و همه را می‌دانم». بر اساس مطالب مذکور، ایشان در پاسخ این سوال که آیا امام حسین(ع) هنگام عزیمت به کوفه می‌دانست سفر وی در کربلا ختم می‌شود و در نهایت به شهادت می‌رسد؟ اگر می‌دانستند، چرا رفتند و اگر نمی‌دانستند، پس روایات را چگونه باید توجیه کرد؟ می‌فرماید: مراجعه به وصیت نامه امام حسین(ع) هنگام خارج شدن از مدینه، سخنان آن حضرت در بین راه و در ملاقات‌ها نشان می‌دهد که آن حضرت(ع) از سرانجام سفر خویش آگاه بود. سهم ملکوتی و قطعی بودن این آگاهی به اخبار جبرئیل، رسول اکرم، امیرمؤمنان، فاطمه زهرا(س) و امام حسن مجتبی و... مستند بود، لیکن سهم ملکی و علم عادی آن مرهون تحلیل اوضاع عصر آن حضرت بوده و همگی از شهادت آن حضرت حکایت می‌کرد.

دو شبهه دیگر در این باره نیز مطرح می‌شود: اگر ائمه‌(ع) به زمان، مکان و کیفیت شهادت خود آگاه بودند، چرا اقدامی برای جلوگیری از شهادت‌شان ننمودند؟ آیا عمل آن حضرات، در معرض هلاکت قراردادن خود نیست (که شرع مقدس نهی کرده است؟ اگر مطلع نبودند، ادعای شما در مورد آگاهی تام امام به تمام عالم امکان و نیز علم او به زمان شهادتش خدشه‌دار می‌شود.

علامه جوادی به این شبهات در پاسخ می‌دهند: پاسخ اول: علم غیب تکلیف‌آور نیست: ائمه اطهار(ع) با علوم غیبی از تمام جزئیات شهادت خود آگاه بودند و حتی قاتلانشان را می‌شناختند، ولی مکلف به استفاده از این علوم در دنیا نبوده‌اند، بلکه تکلیفشان این بوده است که مانند سایر مردم بر اساس علوم عادی رفتار نمایند و حتی در محاکم قضائی نیز طبق شهادت شاهدان و قسم حکم نمایند تا نظام تکلیف از هم نپاشد و مردم به کمال اختیاری خود دست یابند. از نظر ایشان پیغمبر اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع) دوعلم دارند: علومی که از راه‌های عادی و غیرعادی و نامتعارف به دست می‌آید. چون این دنیا نشئه تکلیف است و آن حضرات نیز مانند سایر مردم، مکلف به تکالیف الهی بودند، مکلف به استفاده از علوم غیرعادی نبودند و فقط باید طبق علم عادی رفتار می‌کردند. البته در مواردی که خداوند به آنها اجازه می‌داد، از علوم غیرعادی برای اعجاز و اثبات حق بودن دعوت بهره می‌بردند. پس استفاده از علوم غیرعادی به اذن خاص الهی بستگی داشت، نه به اراده خودشان، چون آن ذوات نورانی در تمام ابعاد علمی و عملی، معصوم و مصون بودند و اراده‌شان تابع اراده الهی بود و هرگز در استفاده از علوم غیرعادی از امر خداوند سرپیچی نمی‌کردند و حتی در قضا نیز مأمور بودند به علم عادی عمل کنند. به همین سبب پیغمبر اکرم(ص) فرمود: هرگز به قضای من مغرور نشوید و نگویید چون پیغمبر در این نزاع به نفع ما داوری کرد، پس حق با ماست؛ زیرا من نیز بین شما با شهادت و قسم حکم می‌کنم، در حالی که برخی از شما در اقامه دلیل محکمه‌پسند، قوی‌تر و خوش‌بیان‌تر از طرف مقابل خود است. پس هر کس که من به نفع او حکم کردم، ولی حق با طرف مقابل بود، بداند که قضای من چیزی را تغییر نمی‌دهد، بلکه او قطعه‌ای آتش را به خانه خود خواهد برد.

بنابراین، آگاهی ائمه‌(ع) از سرنوشت غیبی خودشان تکلیف‌آور نبود و از این جهت از آن علم استفاده نمی‌کردند، مگر در مواردی خاص که از سوی خداوند متعال مأمور به استفاده از آن می‌شدند وگرنه معیار تکلیف، علم عادی بود، نه علم غیرعادی. از این رو اگر از راه‌های عادی به نقشه دشمن پی می‌بردند و شرایطشان مانند شرایط امام حسین(ع) نمی‌بود، حتماً برای خنثا کردن آن اقدام می‌کردند.

پاسخ دوم: شأنی بودن علم امام: به عقیده علامه جوادی آملی، علم امام، ارادی و بالقوه است؛ یعنی هر زمان اراده کند چیزی را بفهمد، علم در وجودش محقق می‌شود و اگر اراده نکند، محقق نمی‌گردد. به این علم، علم شأنی اطلاق می‌شود که در برابر علم فعلی قرار دارد.

ایشان در این خصوص می‌فرماید: علم خداوند به امور غیبی، بالفعل و علم غیر او بالقوه و به اراده‌شان بستگی دارد؛ یعنی هنگامی که اراده کنند چیزی را بدانند، می‌دانند و تا اراده نکنند، بالفعل نمی‌دانند. به بیان دیگر، علمشان به امور غیبی، علمی ارادی است، چنان که عدم آگاهی آنان نیز ارادی است. البته پس از اراده هم با تعلیم الهی آگاهی می‌یابند، لیکن چون در اراده، تابع اراده خدا هستند (تا خدا نخواهد، چیزی را اراده نمی‌کنند) بدین ترتیب می‌توان گفت در مواردی که اقدام عملی پیشوایان معصوم موجب شهادت یا ضرر جانی و مالی برای آنان است، هنگام انجام عمل، نتیجه آن را نمی‌دانستند؛ زیرا خدا نخواسته بود سرانجام آن عمل برایشان روشن باشد تا نظام تکلیف، روال عادی و طبیعی خود را حفظ کند. در نتیجه، اگر کسی بگوید امام علی(ع) هنگام رفتن به مسجد در صبح‌دم نوزدهم ماه مبارک رمضان سال چهلم هجری، خوابیدن جای پیامبر اکرم(ص) در لیلة المبیت، امام حسن مجتبی(ع) هنگام امضای صلح‌نامه تحمیلی با سر دسته تبه‌کاران اموی و امام حسین(ع) هنگام حرکت به کربلا و... به فرجام اقدام خود علم فعلی قطعی نداشتند، کلامش توجیه پذیر است.

البته با توجه به دلایل ایشان درباره علم نامحدود ائمه معصومین(ع) و همچنین اخباری که در زمینه آگاهی امام از زمان شهادتش مطرح نمودند، معلوم شد پاسخ ایشان ناظر به علم شأنی امام است، یعنی شأن امام این است که هرگاه بخواهد و لازم باشد، علم یابد. در هر صورت، علم امام حتی اگر نامحدود باشد، با علم خداوند متفاوت است.

علم به ضمایر و بواطن افراد

از دیگر مصادیق علم غیب امام، آگاهی از قلوب و بواطن افراد است. علامه جوادی آملی با تمسک به آیات و روایات فراوانی که در این زمینه وجود دارد، بیان می‌کنند حضرات معصومین(ع) از قلوب افراد، آنچه در اذهانشان خطور می‌کند و هر آنچه در آشکار و نهان انجام می‌دهند، آگاه‌اند.

آیات و روایاتی که در این زمینه به آنها استناد می‌کنند، به چند دسته تقسیم می‌شوند: دسته اول: امام به منزله روح و جان عالم امکان: در اندیشه علامه جوادی آملی، امام همچون روح و جان و عالم امکان به منزله جسم است. امام مثل روح، مدیر عالم امکان و مطلع از وقایع آن است. مضمون روایات موجود در خصوص دوام وقوف آگاهی امام بر اعمال انسان‌ها حاکی از این مطلب‌اند که همان طور که جانمان از جسم ما باخبر است و می‌داند بر او چه می‌گذرد، امام به واقع از جان ما باخبر است و گویی درون جان ماست.

وی در ادامه به احاطه امام عصر بر عالم هستی اشاره می‌کند و معتقد است امام عصر بر تمام عالم هستی و بر شئون بشر احاطه دارد؛ زیرا جان جانان و قلب عالم امکان است؛ نه تنها قلب جماد و نبات، آسمان و زمین، دریا و صحرا، بلکه قلب همگان است. دل انسان، اعضا و جوارح وی را رصد و کنترل می‌کند، به گونه‌ای که هر خاطره‌ای از دل بگذرد، وجود مبارک ولی عصر(ع) به اذن خدا آن را می‌بیند و در می‌یابد.

دسته دوم: امام، خزانه‌دار علم الهی: از دلایل دیگر که جوادی آملی بر آگاهی امام از نیات و اعمال انسان‌ها بر می‌شمرد، روایات یا متون زیاراتی است که امام را به عنوان خزانه علم الهی معرفی می‌نماید. برای تبیین این که ائمه اطهار(ع) خزانه‌داران علم الهی‌اند، باید به چند نکته توجه داشت:

1. در امور مادی، خزانه با خزانه‌دار تفاوت دارد، چون متاع مادی را در صندوق یا انباری می‌گذارند و کلیدش را به دست کسی می‌سپارند، اما امور غیر مادی مانند اموری مادی نیست که انبار مادی داشته باشد، بلکه در صفحه جان هر کس جا گیرد، اختیارش نیز به دست او خواهد بود. از این رو انباردار امور مجرد و غیرمادی جدا از خود انبار نخواهد بود. بدین ترتیب گرچه در اینجا از ائمه به عنوان خازن و نگهبان علم الهی یاد شده، ولی منظور از آن، همان خزانه بودن آن ذوات مقدس است.
2. ائمه اطهار که انسان کامل و مظهر تمام نمای حق تعالی هستند، به عنایت الهی مسلط بر هم عوالم هستی‌اند و چیزی از احاطه علمی آنان مخفی نمی‌ماند، ولی به مرحله ماده و عالم طبیعت که می‌رسند، یعنی مرحله ناقص، مانند دیگرانند؛ بدین معنا که شاید چیزی را نخواهند بدانند و از سیطره علم آنها خارج باشد و تفاوتشان با دیگران این است که دیگران به آن خزانه بی‌پایان راهی ندارند. از این رو ممکن است دلشان بخواهد چیزی را بدانند، ولی نتوانند، ولی امامان معصوم که کلیددار و خازن آن خزانه بی‌پایاند، هر چه بخواهند، می‌دانند. از این رو در روایات آمده است که «وقتی امام معصوم بخواهد چیزی را بداند، می‌داند».

ایشان همچنین روایتی را از امیرالمؤمنین(ع) به این مضمون نقل کرده است: به خدا سوگند! اگر بخواهم هر یک از شما را از سرگذشت و سرنوشتشان باخبر کنم، می‌توانم، لیکن می‌ترسم با شنیدن اخبار غیبی کفر بورزید و بگویید علی(ع) از رسول الله(ص) بالاتر است؛ زیرا رسول الله(ص) از این اسرار غیبی خبر نداد، ولی علی(ع) از آنها خبر داد. من این اسرار را با اولیای خاصم به مقداری که آنها توان شنیدن دارند، در میان می‌گذارم. به عقیده علامه، مضمون این کلام و بعضی دیگر از کلمات حضرت علی(ع) دلالت بر این دارد که انسان کامل به خزاین اشیا عالِم است.

دسته سوم: امام از مصادیق شهدا: از دیگر دلایل ایشان بر علم غیب ائمه، مصادیق روشن آیات و روایاتی است که در آنها تصریح شده برخی از مؤمنان، اعمال مردم را مشاهده می‌کنند و در روز قیامت نیز براساس آن شهادت می‌دهند.

ایشان در تفسیر آیه ۴۳ سوره مبارکه بقره تصریح نموده است که قرآن کریم عده‌ای را حاضر و شاهد بر اعمال انسان‌ها معرفی می‌کند؛ کسانی که اعمال جامعه بشری را در دنیا که ظرف تحمل شهادت است، می‌بینند و در قیامت که وقت ادای شهادت است، بازگو می‌کنند. به عقیده ایشان شهادت در صورتی در محکمه عدل الهی مسموع است که شاهد موثق در حین حادثه حضور داشته و آن را کاملاً دیده باشد. در این گونه شهادت‌ها که به معنای بینشی درونی است، انسان‌های خاص، آنچه را در قلب افراد جامعه می‌گذرد، می‌بینند و در قیامت بدان گواهی می‌دهند. از این رو شاهدان در دنیا باید به مسائل علمی و عملی از درون انسان‌ها آگاه باشند.

در توضیح بیشتر مطلب، ایشان به آیه ۱۰۵ سوره مبارکه توبه اشاره نمرده و آن را بیانگر عرضه اعمال مردم بر برخی مؤمنان دانسته است. به اعتقاد ایشان کسی که از راه باطن، دیگران را هدایت می‌کند و به آنان فیض می‌رساند، باید از محدوده کار خود که باطن افراد است، باخبر باشد؛ چراکه لازمه چنان مقامی، شهادت امام بر اعمال انسان‌ها و عرض اعمال آنها بر اوست.

علامه در ادامه به بیان روایاتی می‌پردازد که دلالت دارند مقصود از مؤمنان، امامان معصوم هستند. آنان نه تنها شئون ظاهری جامعه را رهبری و هدایت می‌کنند، بلکه بر روح و جان افراد نیز احاطه علمی و اشراف حضوری دارند و از این رو از عقاید و اخلاق و اعمال دیگران آگاهاند و آنها را می‌بینند.

علم به امور پنهان ارض و سماء

به تعبیر علامه جوادی آملی، علم ملائکة الله محدود به آسمان‌های ظاهر است، اما انسان کامل که خلیفة‌الله است، احاطه علمی تام بر غیب ارض وسماء دارد. ایشان برای اثبات مدعای خود به پاسخ خداوند از سؤال فرشتگان در علت انتخاب انسان به عنوان خلیفة‌الله در زمین استناد نموده و معتقد است در انتخاب انسان کامل به عنوان خلیفة‌الله، سری وجود داشته که ملائکه از آن بی‌خبر بودند و خداوند برای این که آن سر را بر ملائک روشن کند، حقایق و معارف فراوانی به حضرت آدم(ع) تعلیم داد و از فرشتگان خواست اگر بدان معارف، آگاهی و احاطه دارند، بازگو کنند، اما آنان در پاسخ خدای سبحان اظهار عجز کردند. با این بیان دانسته می‌شود علامه گستره علم غیب امام را نامحدود دانسته و معتقد است امام معصوم احاطه علمی بر جمیع کائنات دارد و بر عوالم غیب به صورت مشاهدات حضوری آگاه است.

علم امام به قیامت

مهم‌ترین غیبی که از آن به عنوان غیب ویژه یاد می‌شود و علم بدان را مخصوص خدای سبحان دانسته‌اند، قیامت است. به عقیده علامه جوادی آملی، اخباری که ائمه اطهار(ع) در مورد جزئیات قیامت و صحنه‌های آن داده‌اند، نشانه علم ایشان از جریان‌های آن محشر عظیم است. بنابراین، سؤال این است که بر اساس گستره علم غیب امام از دیدگاه علامه جوادی آملی، آیا علم به قیامت که مهم‌ترین مصداق علم غیب است، مختص ذات احدیت می‌باشد یا پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) نیز بدان علم دارند؟ آیا از زمان برپایی آن نیز آگاهی داشته‌اند یا خیر؟

علامه جوادی آملی ذیل آیه ۲۷ و ۲۶ سوره جن تصریح کرده که خداوند، علم به قیامت را نیز به انسان کامل معصوم عطا کرده است.

از نظر ایشان، مقصود از غیب در آیه مزبور، یا جنس و مطلق غیب است و همه غیب‌ها را شامل می‌شود و یا خاص جریان معاد است که سیاق آیات ناظر بدان است، با توجه به این مطلب که آیات پیشین درباره قیامت و زمان برپایی آن می‌باشد. از این رو الف و لام «الغیب» خواه برای عهد یا برای جنس باشد، به هر صورت علم به قیامت داخل در مقصود است. در نتیجه از عمومات آیات و روایات می‌توان استشهاد کرد که تفصیل قیامت را بالاصاله و بالذات کسی جز خداوند علیم نمی‌داند، ولی منافات ندارد برخی از آنها یا اجمالشان را انسان‌های کامل و خازنان علم الهی همچون پیامبر(ص) و ائمه طاهرین(ع) نیز بدانند.

علامه در ادامه برای اثبات مدعای خود (علم امام به قیامت) دلایلی اقامه کرده است.

دلیل نخست: انسان‌های کاملی چون ائمه اطهار(ع) که در مقام نورانیت بیش از یک نور نیستند، صادر اول و فیض نخستین خداوند متعال‌اند و در بالاترین مرتبه وجودی قرار دارند. از این جهت هر چه در عین مرتبه آنها یا پایین‌تر قرار دارد، مشهود آنان است؛ زیرا معنا ندارد موجودی بر موجود دیگر اشراف وجودی داشته، ولی احاطه علمی به آن نداشته باشد. از این رو هر چه در عالم امکان وجود دارد (از جمله قیامت) با عنایت الهی، معلوم انسان‌های کامل (معصومین) خواهد بود.

دلیل دوم: همه فرشتگان (از جمله فرشتگان مأمور قیامت) در پیشگاه انسان کامل که در حضرت آدم(ع) تجلی کرده است، خاضع و ساجدند و انسان کامل معلم آنهاست. بنابراین هر چه در قلمرو تدبیر و مأموریت ملائکه قرار دارد (از جمله قیامت) از حیطه علمی معلم آنها که مقام خاص انسان کامل است، خارج نخواهد بود.

دلیل سوم: در روایتی، امام صادق(ع) پس از سه بار سوگند، خود را اعلم از موسی و خضر(ع) معرفی نموده و علت این اعلمیت را علم به گذشته، آینده و چیزهایی که تا برپایی قیامت خواهد آمد، دانسته است. از منظر امام صادق(ع) آنها به گذشته علم داشتند، اما از آینده آگاه نبودند، در حالی که اهل بیت عصمت و طهارت(ع) چنین علمی را از رسول خدا(ص) به ارث برده‌اند.

در روایت مذکور، امام از عبارت «حَتَّى تَقُومَ السَّاعَةُ» استفاده نموده است که دلالت بر این معنا دارد که تا آخرین اتفاقی را که به قیامت متصل می‌شود، می‌دانیم. بنابراین کسی که تا مرز برپایی قیامت را می‌داند، اگر به خود قیامت نیز علم داشته باشد، مانعی برای او عقلاً وجود نخواهد داشت. روایات دیگری با این مضمون به صورت «إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ» آمده است.

با توجه به این‌گونه روایات، پایان یافتن دانش ائمه(ع) از حوادث آینده به معنای پایان یافتن دنیاست؛ زیرا با دو واژه «إلی» و «حتی» بیان کرده‌اند که هر چه پیش از برپایی قیامت رخ می‌دهد، می‌دانند؛ یعنی حتی آخرین حادثه پیش از وقوع قیامت از نظر زمان، مکان و سایر جزئیات برایشان روشن است. بدین ترتیب، زمان برپایی قیامت که پس از آن (آخرین حادثه) خواهد بود نیز برایشان روشن است.

دلیل چهارم: آیه ۵۹ سوره مبارکه انعام گویای این واقعیت است که هیچ‌تر و خشکی وجود ندارد، مگر این که در کتاب آشکار الهی بیان شده است. با این بیان قرآن کریم، حقایق فراوان غیبی را که ظرف قیام معاد از آن جمله است، در باطن خود دارد و چون حضرات معصومین(ع) همتای قرآن کریم و عالم به آنند و علم و دانششان ذره‌ای از قرآن تخلف ندارد، اگر از حقایق عینی و معارف غیبی آن آگاه نباشند، لازم می‌آید عترت طاهرین(ع) از قرآن جدا شده باشند؛ زیرا قرآن برخی معارف غیبی نظیر علم به قیامت را در باطن خود دارد و عترت طاهرین(ع) فاقد آنند و بر اساس حدیث شریف ثقلین، این محذور پذیرفتنی نیست، چون ظاهر حدیث شریف ثقلین از این تفکیک اِبا دارد.

از انس نقل شده است که همراه گروهی از اصحاب در محضر رسول خدا(ص) نشسته بودند که مردی اعرابی وارد شد و در ضمن پرسش‌های خود از زمان برپایی قیامت پرسید. پیامبر اکرم(ص) در پاسخ او اظهار نمود که سؤال شونده بیشتر از سؤال کننده نمی‌داند.

این روایت بر عدم آگاهی رسول خدا(ص) از زمان برپایی قیامت دلالت نمی‌کند، بلکه معنایش طبق شواهد دیگر، این است که «من علم استقلالی و بالفعل به آن ندارم و جز آنچه تاکنون به من داده شده است، نمی‌دانم». شاهد سخن این که سوال کننده، جبرئیل بود که از یک سو واسطه وحی برای رسول خدا(ص) شده است و از سوی دیگر مطاع فرشتگان از جمله فرشتگان مأمور و مدبر قیامت است.

با توجه به اینکه برخی آیات قرآن کریم و روایات مانند روایت خصال اموری را به عنوان غیب (از جمله علم به قیامت) برشمرده و علم به آن را فقط مخصوص خدای سبحان دانسته‌اند، اما روایات فراوانی از ائمه معصومین(ع) وارد شده است که آن ذوات نورانی از آینده خود و دیگران خبر داده‌اند، چنان که زمان و مکان مرگ خویش و دیگران را مشخص کرده‌اند. بدین ترتیب باید اطلاق آیه و روایاتی مثال روایت خصال را مقید کرد. پس از شکسته شدن اطلاق آیه سوره لقمان و روایت خصال می‌توان گفت علم به زمان برپایی قیامت نیز از اموری است که در صورت لزوم در اختیار انسان کامل معصوم قرار می‌گیرد.

بنابر مطالب مذکور، در اندیشه علامه جوادی آملی، اموری چون علم امام معصوم به حوادث آینده و زمان شهادت خود، علم به ضمایر و بواطن افراد، علم به غیب ارض و سماء و علم به قیامت از مصادیق «علم غیب» شمرده می‌شوند که همه تحت اشراف علمی امام معصوم است.

پرسش‌های وابسته

• علم غیب چیست؟ (پرسش)
• تفاوت علم غیب خدا و معصوم چیست؟ (پرسش)

جستارهای وابسته

• علم معصوم
• غیب

منبع‌شناسی جامع علم غیب

• کتاب‌شناسی علم غیب؛
• مقاله‌شناسی علم غیب؛
• پایان‌نامه‌شناسی علم غیب.

منابع

1. مسعودی، سید محمد علی، تفاوت نگرش علم کلام و حدیث به علم غیب
2. جزیری احسائی، علی، دفع الریب عن علم الغیب
3. افتخاری، سید ابراهیم، بررسی مقایسه‌ای شئون امامت در مکتب قم و بغداد