خصائص النبی در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث خصائص النبی است. خصائص النبی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: خصائص النبی در قرآن - خصائص النبی در کلام اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

منظور آن دسته از آیاتی است که به بیان اموری می‌پردازد که مخصوص پیامبر در صفات و یا رسالت و احکام است و نه تنها سایر افراد امت مأمور به پیروی از آن نیستند، بلکه لزوم عمل نمودن به آن، در زمره وظایف خاص انبیای دیگر هم نیست؛ زیرا بنا بر مصلحتی، این حکم تنها برای او است، یا مقام و فضیلتی تنها برای وی خواسته شده است. پیامبران پیشین این ویژگی را به این شکل ندارند. از آنجا که برخی از آیات قرآن حاوی فضائل و خصائصی برای پیامبر اسلام است. بنابراین، موضوع فضائل و خصائص النبی با شخصیت پیامبر و وحی قرآنی ارتباط پیدا می‌کند. درست است که رسولان الگوی مردم به شمار می‌روند و سایر مردم باید در اعمال و رفتار خود به آنان تأسی نمایند، اما این خصائص تنها ویژه پیامبر است که ریشه آن آیات قرآنی است که بر اساس وحی ترتیب یافته است.

1. ﴿وَمِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَكَ عَسَى أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَامًا مَحْمُودًا﴾ نکته: کلمه «تهجد» از کلمات اصلی آیه می‌باشد که از «هَجوَد» به معنی خواب است و «فتهجد» به این معنا است که خواب را دور کرد و متهجد کسی است که در شب نماز می‌خواند. گفته شده یکی از خصائص پیامبر وجوب نماز شب برای پیامبر است. بسیاری از مفسران بر این عقیده هستند که اعطای مقام "محمود "بر پیامبر که هرگاه خداوند واژه "عسی "را به کار می‌برد، به معنای راه وصول به مقام محمود با وجوب و لزوم است و اگر "بعث "را نیز به معنای "اقامه "بگیریم، آنگاه چنین معنا می‌شود که «خداوند تو را در مقامی‌ستوده قرار می‌دهد، به گونه‌ای که اولین و آخرین خلقت تو را ستایش می‌کنند؛ زیرا مقام محمود، مقامی‌است که تمام ملائکه و انبیا و تمام خلق آن را ستایش می‌کنند. با توجه به روایات بسیار مراد از مقام محمود "شفاعت "است و چون روایات بیان مصداق هم می‌کنند، یکی از شئون مقام محمود، شفاعت کبری است که حتی انبیا احتیاج به شفاعت آن حضرت را دارند و این فضیلتی است که خداوند به حضرت رسول عطا کرده است. البته پیامبر خدا تمام تکالیفی را که مسلمانان داشتند، باید اجرا می‌کرد ولی او تکلیف‌های دیگری هم داشت که مخصوص آن حضرت بود که یکی از آنها همین وجوب خواندن نماز شب و تهجد بوده است که علاوه بر این آیه در آیات دیگری نیز به آن اشاره شده است، مانند: ﴿يَا أَيُّهَا الْمُزَّمِّلُ﴾ ﴿قُمِ اللَّيْلَ إِلَّا قَلِيلًا﴾ ﴿نِصْفَهُ أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَلِيلًا﴾ ﴿أَوْ زِدْ عَلَيْهِ وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلًا﴾. بنابراین نماز شب از نظر مفسران افزون بر وجوب آن بر پیامبر مقدمه رسیدن به مقام محمود بوده است و بدین مضمون روایات بسیاری با سندهای مختلف آورده‌اند.
2. ﴿وَمَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْهُمْ فَمَا أَوْجَفْتُمْ عَلَيْهِ مِنْ خَيْلٍ وَلَا رِكَابٍ وَلَكِنَّ اللَّهَ يُسَلِّطُ رُسُلَهُ عَلَى مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ * مَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ كَيْ لَا يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الْأَغْنِيَاءِ مِنْكُمْ﴾ نکته: "فیء"در آیه شریفه عبارت است از اموالی که بدون جنگ و خونریزی از دشمن گرفته شده باشد و برای رسیدن به آن مشقتی در کار نباشد. کلمه "أنفال "شامل این قسم غنیمت هم می‌شود و در حقیقت فیء به منزله انفال است. لذا گفته شده، یکی از خصائص اختیار آن از دارایی ساکنان آن قریه‌ها است که عاید پیامبر می‌گرداند، و او به مصرف خویشاوندان نزدیک، یتیمان، بینوایان و در راه ماندگان قرار می‌دهد، تا مبادا میان توانگران دست به دست گردد. فرق خمس با فیء در این است که غنیمت جنگ‌هایی که مسلمانان در آن با جنگ به دست نیاورده‌اند، همانند غنائم جنگ‌های مسلحانه نیست که تنها یک پنجم آن در اختیار پیامبر (ص) و سایر نیازمندان قرار گیرد و چهار پنجم از آن جنگجویان باشد، بلکه مطلق آنچه به پیامبر از اهل قریه‌ها رسیده مال منصبی ـ نه شخصی ـ رسول خداست.
3. ﴿إِنَّا أَعْطَيْنَاكَ الْكَوْثَرَ * فَصَلِّ لِرَبِّكَ وَانْحَرْ * إِنَّ شَانِئَكَ هُوَ الْأَبْتَرُ﴾ نکته: در آیه اول توجهات خاصه الهی با اعطای کوثر به رسول گرامی‌یاد شده و در آیه دوم وظیفه شکرگزاری و امتنان از این موهبت خاطر نشان گشته و در آیه سوم شماتت دشمن را چون طوق لعنتی بر گردن او استوار و ننگ و عار ابدی را در خانوادۀ او برقرار کرده است. دادن کوثر به پیامبر از خصائص پیامبر شمرده شده و در معنای آن بحث است. برخی کوثر را به معنای ذریه پیامبر ـ فرزندان فاطمه ـ دانسته است، چون در آخر سوره کوثر آمده ﴿إِنَّ شَانِئَكَ هُوَ الْأَبْتَرُ﴾ و با در نظر گرفتن اینکه جمله مذکور، از باب قصر قلب است، چنین به‌دست می‌آید که سوره کوثر به منظور دلجویی و دلداری رسول اکرم و نقض شماتت دشمن از انقطاع نسل آن بزرگوار نازل شده و جز این منظور دیگری ندارد. اما نظر مشهور بسیاری از مفسران بر این عقیده است که منظور از "کوثر"خیر کثیر است. این سوره در پاسخ به عاص بن وائل بوده که رسول خدا را به عنوان "ابتر" به معنای بی‌نتیجه (بلاعقب) مورد شماتت قرارداده و این هنگامی‌بوده است که دوتن از فرزندان ایشان ـ قاسم و عبدالله ـ از دنیا رفتند. خداوند نیز برای دلجویی و دلداری آن حضرت این سوره را نازل کرد. از دیگر دلایل مبنی بر این موضوع، جمله ﴿إِنَّا أَعْطَيْنَاكَ الْكَوْثَرَ﴾ است که در مقام سنت نهادن بوده و با سیاق متکلم مع‌الغیر (ما) آمده و بر عظمت دلالت می‌کند و نشان دهندۀ فضائل پیامبر اکرم است و چون به منظور دلجویی رسول خدا بوده مطلب را با واژه اعطا که ظاهر در تفکیک است، بیان داشته و فرموده: "ما به تو کوثر عطا کردیم". در حقیقت مفسران تأکید دارند که آیات از این دلالت خالی نیستند که فرزندان فاطمه ذریه رسول خدا هستند و این خود یکی از خبرهای غیبی قرآن است؛ چون همان‌طور که می‌بینیم خدای تعالی بعد از درگذشت آن حضرت برکتی در نسل آن جناب قرار داده، به‌طوری که در عالم هیچ نسلی معادل آن دیده نمی‌شود، آن هم با آن همه بلاها که بر سر ذریه آن حضرت وارد آوردند و گروه گروه را کشتند.
4. ﴿مَا كَانَ مُحَمَّدٌ أَبَا أَحَدٍ مِنْ رِجَالِكُمْ وَلَكِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَخَاتَمَ النَّبِيِّينَ وَكَانَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمًا﴾. نکته: با استناد به آیه برای در نظر داشتن خاتمیت رسول خدا باید به ﴿وَلَكِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَخَاتَمَ النَّبِيِّينَ﴾ توجه داشت. که خاتم‌النبیین برای پیامبر (ص) خصوصیتی است که تنها مختص به آن حضرت است، آنان در توضیح و تفاوت واژه رسول با واژه نبی آورده‌اند رسول یعنی آن‌که حامل رسالتی از خدای تعالی به سوی مردم باشد و نبی آن کسی است که حامل خبری از غیب باشد و آن غیب عبارت از دین و حقائق آن است و لازمه این حرف آن است که وقتی نبوتی بعد از رسول خدا (ص) نباشد، قهراً رسالتی هم نخواهد بود.
5. ﴿لَا يَحِلُّ لَكَ النِّسَاءُ مِنْ بَعْدُ وَلَا أَنْ تَبَدَّلَ بِهِنَّ مِنْ أَزْوَاجٍ وَلَوْ أَعْجَبَكَ حُسْنُهُنَّ إِلَّا مَا مَلَكَتْ يَمِينُكَ وَكَانَ اللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ رَقِيبًا﴾ نکته: در ذیل آیه: ﴿لا أَنْ تَبَدَّلَ بِهِنَّ مِنْ أَزْوَاجٍ وَلَوْ أَعْجَبَكَ حُسْنُهُنَّ﴾ به فضیلت و خصیصه دیگری اشاره شده و آن عبارتست از اینکه جایگزینی همسری با همسر دیگر بر پیامبر (ص) از سوی خدا حرام شده است. با توجه به اینکه بر هیچ مرد مسلمانی جایز نیست همزمان بیش از ۴ زن دائمی‌در یک زمان بر خود اختیار کند، خداوند با توجه به موقعیت ویژه ایشان، جهت برقراری ارتباط به همه قبائل و طوائف که حتی با زنان میان سال و مسن و کسانی که بیوه بودند ازدواج کرده، تا قانون محدودیت ازدواج پیش آمد، بر پیامبر مقدر فرمود که ایشان در یک زمان همان نه همسر دائمی‌را داشته باشند و پس از نزول این آیه، بر ایشان اختیار نمودن همسر دائمی‌بیش از آن همسر حرام اعلام شد.
6. ﴿النَّبِيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَأَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ﴾ نکته: مفسران در تفسیر ﴿وَأَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ﴾ آورده‌اند که در این آیه همسران حضرت به مانند مادران امت نامیده شده‌اند، یعنی آنان برای مؤمنان در احترام و حرمت ازدواج مانند مادر هستند و مراد از «امهات مؤمنین» زنان حضرت رسول (ص) هستند و بدین معناست که همسران آن حضرت مادران شمایند و این از دو جنبه است. یکی اینکه:ازدواج زنان پیامبر با مؤمنان، حرام بوده و این حکمی‌شرعی و مخصوص به آن جناب است. و گواه بر این موضوع، آیه بعد است که به مسأله حرمت نکاح با آنان تصریح نموده و می‌فرماید «... ﴿وَلَا أَنْ تَنْكِحُوا أَزْوَاجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَدًا﴾.»... از سوی دیگر اینکه احترام آنان همانند مادران حقیقی بر هر فرد مؤمن واجب و لازم است. و لذا کسانی مانند مجلسی این آیه را در باب فضائل و خصائص‌النبی آورده است. (مجلسی، محمدتقی، بحارالانوار، ج ۱۶، ص ۳۰۷).
7. ﴿وَالنَّجْمِ إِذَا هَوَى * مَا ضَلَّ صَاحِبُكُمْ وَمَا غَوَى * وَمَا يَنْطِقُ عَنِ الْهَوَى * إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَى * عَلَّمَهُ شَدِيدُ الْقُوَى * ذُو مِرَّةٍ فَاسْتَوَى * وَهُوَ بِالْأُفُقِ الْأَعْلَى * ثُمَّ دَنَا فَتَدَلَّى * فَكَانَ قَابَ قَوْسَيْنِ أَوْ أَدْنَى * فَأَوْحَى إِلَى عَبْدِهِ مَا أَوْحَى﴾ نکته: در آغاز سوگند به اختر قرآن، یا پیامبر چون فرود می‌آید. طبق برخی روایات نجم، قرآن یا رسول خدا است. هر چند کسانی نجم را به معنای ظاهری آن دانسته و منظور از جمله: ﴿إِذَا هَوَى﴾ سرازیر شدن آن حضرت است در هنگامی‌که به معراج رفته بود. و ظاهر آیه چنین می‌نماید که مراد از نجم، مطلق جرم‌های روشن آسمانی باشد، که سبک بیانی کتاب است که به بسیاری از مخلوقات خود سوگند خورده، از آن جمله به چند عدد از اجرام سماوی از قبیل خورشید، ماه، و سایر ستارگان، و بنابراین، مراد از ﴿وَالنَّجْمِ إِذَا هَوَى﴾ سقوط و افتادن آن در کرانه افق برای غروب است. ولی بافت آیه با معنای ظاهری سازگار نیست. بسیاری از مفسران بر این اعتقادند که جمله: ﴿مَا ضَلَّ صَاحِبُكُمْ وَمَا غَوَى﴾ یعنی پیامبر از حق عدول نکرده و از راه هدایت خارج نشده است و مراد از کلمه ﴿صَاحِبِكُمْ﴾ رسول خدا است که این آیات ناظر به معراج ایشان است و بسیاری از مستندات روایی نیز، این مطلب را تأیید می‌نماید. ﴿ثُمَّ دَنَا فَتَدَلَّى﴾ ضمائرش به جبرئیل بر می‌گردد؛ و معنای آیه چنین می‌شود که جبرئیل نزدیک رسول خدا (ص) شد تا با آن جناب به آسمان‌ها عروج کند. اما برخی دیگر می‌گویند اگر ضمائر به رسول خدا برگردد، معنای آیه چنین می‌شود که پیامبر به خدای تعالی نزدیک شد و مراحل عروج را طی کرد و قرب خود را زیاد کرد. در تفسیر ﴿فَكَانَ قَابَ قَوْسَيْنِ أَوْ أَدْنَى﴾ آمده که پیامبر در شب معراج به مرتبه‌ای رسید که جز ایشان به آن مرتبه دست نیافته بود، تا آنجا که هیچ ملک مقربی و نه هیچ رسول مرسلی به آن مقام نرسیده بود و نیز خدای تعالی در این باره فرمود: ﴿قَابَ قَوْسَيْنِ أَوْ أَدْنَى﴾ یعنی بلکه کمتر از دو قوس و این بیان کننده میزان نزدیک شدن پیامبر به خدای تعالی و از خصائص ایشان در مرتبه معراج و کسب مراتب کمال بوده است.

احکام و فضائل ویژه پیامبر

«خصائص» جمع «خصیصه» و در لغت به معنای ویژگی، صفت، حالت خاص کسی یا چیزی و آنچه به شخص یا شیئی اختصاص داشته و دیگری در آن مشارکت ندارد آمده است. «النبی» به معنای خبر دهنده از غیب یا از خدا از ریشه «ن ـ ب ـ أ» به معنای خبر یا از ریشه «ن ـ ب ـ و» به معنای بلندی و برتری داشتن است و «خصائص النبی» که به آن «اختصاصات النبی» و «اختصاصات الرسول» نیز گفته شده، در اصطلاح، احکام و فضایل ویژه پیامبر اسلام(ص)‌اند و دیگران در آنها مشارکت ندارند. این خصایص به دو قسم تشریعی و تکوینی یا فقهی و فضائل بخش شده‌اند. برخی نیز این خصائص را به ۵ قسم احکام تکلیفی، امور خُلقی، فضایل دنیایی، معجزات و مزایای آخرتی قسمت کرده‌اند. تشریعات و احکام فقهی نیز به تخفیفات و تغلیظات یا واجبات، محرّمات و مباحات یا سه قسم مذکور به همراه کراهات بخش شده‌اند. عده‌ای خصائص‌النبی را به خصائص مطلق که هیچ‌یک از دیگر مخلوقات، حتی پیامبران الهی در آنها با پیامبر اسلام(ص) مشارکت ندارند و به خصائص نسبی که برخی از پیامبران نیز در آنها با آن حضرت مشارکت دارند قسمت کرده‌اند. این تقسیم برخلاف معنای لغوی و اصطلاحی این موضوع است و پذیرفته نیست.

قرآن کریم از خصائص پیامبر(ص) با تعبیرات مختلفی یاد کرده است؛ مانند ﴿خَالِصَةًۭ لَّكَ مِن دُونِ ٱلْمُؤْمِنِينَ﴾، ﴿نَافِلَةً لَكَ﴾ و ﴿لَا يَحِلُّ لَكَ النِّسَاءُ مِنْ بَعْدُ﴾ افزون بر این، در آیاتی دیگر از برخی احکام و ویژگی‌ها برای آن حضرت، همچون وجوب آزاد گذاشتن همسران میان طلاق و تداوم همسری: ﴿يَـٰٓأَيُّهَا ٱلنَّبِىُّ قُل لِّأَزْوَٰجِكَ إِن كُنتُنَّ تُرِدْنَ ٱلْحَيَوٰةَ ٱلدُّنْيَا وَزِينَتَهَا فَتَعَالَيْنَ أُمَتِّعْكُنَّ وَأُسَرِّحْكُنَّ سَرَاحًۭا جَمِيلًا﴾، نانویسا بودن: ﴿وَلَا تَخُطُّهُ بِيَمِينِكَ﴾، خاتمیت نبوت: ﴿وَلَكِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَخَاتَمَ النَّبِيِّينَ﴾ و... یاد شده است که بر اساس برخی روایات و دیدگاه مفسران، از خصائص آن حضرت به شمار می‌روند. در این آیات و مانند آنها قرآن کریم از برخی خصائص فقهی و غیر فقهی پیامبر(ص)، حکمت این ویژگی‌ها و برخی مباحث دیگر سخن به میان آورده است..

ضرورت بررسی خصایص النبی

برخی با این استدلال که خصائص پیامبر(ص) ویژه شخص ایشان‌اند و نمی‌توان از آنها حکم یا مطلبی درباره دیگران برداشت کرد، بررسی خصائص‌النبی را ناسودمند دانسته‌اند؛ اما در مقابل، بیشتر عالمان اسلامی این امر را مباح شمرده و برخی نیز به جهت آثار و فوائد این موضوع، آن را مستحب حتی واجب دانسته‌اند. پاره‌ای از مهم‌ترین این آثار و فوائد بدین شرح‌اند.

1. فزونی شناخت شخصیت پیامبر: که بر اساس آیات قرآن و روایات فراوان امری پسندیده است.
2. تمایز تکالیف خاص پیامبر: و پیروان آن حضرت؛ زیرا بی‌بررسی این امر، شاید بسیاری از روی ناآگاهی و با توجه به اصل اشتراک تکالیف و وجوب تأسی به پیامبر(ص)، به احکام اختصاصی آن حضرت عمل کنند، در حالی که عمل به این احکام جز برای ایشان جایز نیست؛ نیز ممکن است برخی براثر ناآگاهی، احکامی را از اختصاصات پیامبر(ص) به شمار آورده و عمل به آنها را وانهند، در حالی که آن احکام وظیفه عملی همگان‌اند..

حکمت خصایص النبی

برپایه برخی آیات قرآن، همه انسان‌ها از جمله پیامبر(ص) در تکلیف داشتن و بهره‌مندی از رحمت و فضل الهی اشتراک دارند. آیات اشتراک تکالیف، مانند آیاتی که پیامبر(ص) را الگوی همه انسان‌ها می‌دانند: ﴿لَّقَدْ كَانَ لَكُمْ فِى رَسُولِ ٱللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌۭ لِّمَن كَانَ يَرْجُوا۟ ٱللَّهَ وَٱلْيَوْمَ ٱلْـَٔاخِرَ وَذَكَرَ ٱللَّهَ كَثِيرًۭا﴾؛ زیرا آن حضرت هنگامی می‌تواند اسوه انسان‌ها باشد که دیگران با ایشان در تکالیف اشتراک داشته باشند و نظیر آیاتی که همه پیروان شرایع الهی را مخاطب و مشمول برخی تکالیف می‌خوانند؛ مانند ﴿يَـٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ كُتِبَ عَلَيْكُمُ ٱلصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى ٱلَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ﴾ و آیاتی که فضل الهی را شامل همه عالمیان می‌دانند؛ همچون ﴿وَلَـٰكِنَّ ٱللَّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَى ٱلْعَـٰلَمِينَ﴾؛ ولی در مواردی خدا برخی انسان‌ها از جمله پیامبر(ص) را بر دیگران برتری داده است: ﴿فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلَىٰ بَعْضٍۢ مِّنْهُم﴾ و برای آن حضرت برخی تکالیف و فضایل خاص برمی‌شمرد که دیگران در آنها با ایشان مشارکت ندارند. این امر، حکمت‌هایی دارد که برخی را برمی‌شمریم.

1. ارتقا درجه و شان: از جمله حکمت‌های مهم خصائص پیامبر(ص) اعطای برخی مقامات و ارتقاء درجه آن حضرت بوده است، چنان‌که در آیه ۷۹ اسراء اعطای مقام محمود به پیامبر در گرو اقامه نماز شب ایشان است: ﴿وَمِنَ ٱلَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِۦ نَافِلَةًۭ لَّكَ عَسَىٰٓ أَن يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَامًۭا مَّحْمُودًۭا﴾. در روایات و کلمات مفسران، مقام محمود در آیه به مقام شفاعت در قیامت تفسیر شده است.
2. گشایش و محدودیت‌زدایی در انجام دادن رسالت: بی‌تردید، تشریع هریک از تکالیف، گونه‌ای محدودیت برای مکلف در پی دارد و از انجام دادن بسیاری از کارها باز می‌دارد، از این رو خدا برخی تکالیف و احکام را از عهده پیامبر(ص) برداشت و در این خصوص احکام ویژه‌ای برای آن حضرت قرار داد، تا بهتر بتواند رسالت الهی خویش را انجام دهد؛ از جمله می‌توان از جواز ازدواج با بیش از ۴ همسر و جواز ازدواجِ بدون پرداخت مهریه با صیغه ایجاب «وهبتُ»... یاد کرد: ﴿يَـٰٓأَيُّهَا ٱلنَّبِىُّ إِنَّآ أَحْلَلْنَا لَكَ أَزْوَٰجَكَ ٱلَّـٰتِىٓ ءَاتَيْتَ أُجُورَهُنَّ وَمَا مَلَكَتْ يَمِينُكَ مِمَّآ أَفَآءَ ٱللَّهُ عَلَيْكَ وَبَنَاتِ عَمِّكَ وَبَنَاتِ عَمَّـٰتِكَ وَبَنَاتِ خَالِكَ وَبَنَاتِ خَـٰلَـٰتِكَ ٱلَّـٰتِى هَاجَرْنَ مَعَكَ وَٱمْرَأَةًۭ مُّؤْمِنَةً إِن وَهَبَتْ نَفْسَهَا لِلنَّبِىِّ إِنْ أَرَادَ ٱلنَّبِىُّ أَن يَسْتَنكِحَهَا خَالِصَةًۭ لَّكَ مِن دُونِ ٱلْمُؤْمِنِينَ قَدْ عَلِمْنَا مَا فَرَضْنَا عَلَيْهِمْ فِىٓ أَزْوَٰجِهِمْ وَمَا مَلَكَتْ أَيْمَـٰنُهُمْ لِكَيْلَا يَكُونَ عَلَيْكَ حَرَجٌۭ وَكَانَ ٱللَّهُ غَفُورًۭا رَّحِيمًۭا﴾ این دو حکم سبب گردیدند که آن حضرت بتواند با شماری از زنان قبایل گوناگون ازدواج کند و از این رهگذر، پایه‌های حکومت نوپای اسلامی را استحکام بخشد.
3. تکریم و تعظیم ویژه پیامبر: خدای سبحان به پیامبر(ص) با القاب خاص مانند ﴿يَـٰٓأَيُّهَا ٱلنَّبِىُّ﴾ و ﴿يَـٰٓأَيُّهَا ٱلرَّسُولُ﴾ خطاب کرده، در حالی که از دیگر پیامبران با نام یاد کرده است؛ نظیر ﴿يَـٰنُوحُ﴾ و ﴿يَـٰٓإِبْرَٰهِيمُ﴾ و بازداشتن مسلمانان از ازدواج با همسران پیامبر(ص) پس از وفات آن حضرت: ﴿وَلَآ أَن تَنكِحُوٓا۟ أَزْوَٰجَهُۥ مِنۢ بَعْدِهِۦٓ أَبَدًا﴾ حفظ کرامت و احترام پیامبر(ص) و همسرانش بوده است. نزول آیه اخیر بدان سبب بود که برخی مسلمانان می‌خواستند چنان کنند..

گستره و مصادیق خصایص النبی

خصائص پیامبر اسلام(ص) حوزه‌های مختلف و مصادیقی دارد. بخشی از این خصائص احکام فقهی و قسمتی دیگر فضائل و کرامات آن حضرت هستند.

احکام فقهی نیز گاهی وظیفه‌ای ثابت برای شخص پیامبر(ص) هستند؛ مانند وجوب اقامه نماز شب و حرمت طلاق همسران در زمانی خاص؛ و گاهی وظیفه دیگران در برابر آن حضرت‌اند؛ نظیر وجوب تکریم ویژه آن پیامبر(ص) و حرمت ازدواج مسلمانان با همسران ایشان پس از وفات آن حضرت؛ همچنین فضائل رسول خدا(ص) گاه در عالم پیش از دنیاست؛ مثل برخورداری از نخستین مقام تسلیم در عالم ذر و گاه در نشئه دنیاست؛ مانند خاتمیت نبوت و جاودانگی رسالت آن حضرت و گاه در جهان آخرت است؛ نظیر برخورداری از مقام شفاعت کبرا در قیامت.

درباره شمار و مصادیق این خصائص نیز عالمان اسلامی اعداد و مصادیق متفاوتی بیان کرده‌اند: فقیهان بیشتر به نقل خصائص فقهی آن حضرت بسنده کرده و برخی نزدیک ۱۵ خصیصه و بعضی شمار بیشتری برشمرده و دسته‌ای، افزون بر ذکر خصائص فقهی، به شماری از فضائل آن حضرت نیز در منابع فقهی خود اشاره کرده‌اند. برخی از مؤلفان در این زمینه تألیفات مستقلی را پدید آورده و خصائص فراوان یاد کرده‌اند که گاه از ۱۰۰ ویژگی می‌گذرد و بعضی نیز با ذکر پاره‌ای از خصائص پیامبر(ص) خصائص آن حضرت را بیشمار دانسته و معتقدند که بشر با توان محدود خود به فهم همه آنها توانا نیست. مهم‌ترین خصائصی که برای پیامبر اسلام(ص) ثابت شده یا برخی ادعا کرده‌اند در دو بخش جداگانه سامان می‌یابند..

خصایص تشریعی

برای پیامبر(ص) شماری خصائص فقهی برشمرده‌اند که نتیجه آن وجوب، حرمت، اباحه و کراهت برخی امور برای خصوص آن حضرت است.

واجبات اختصاصی پیامبر

مهم‌ترین آنها بدین شرح‌اند:

1. وجوب تهجد (شب زنده داری): دلیل وجوب آن فرمان الهی در آیه ۷۹ اسراء است: ﴿وَمِنَ ٱلَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِۦ نَافِلَةًۭ لَّكَ عَسَىٰٓ أَن يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَامًۭا مَّحْمُودًۭا﴾. مراد از تهجد در این آیه خواندن نماز شب است. واژه «نافِلَةً لَکَ» در آیه به معنای زیادت این عمل بر واجبات دیگر است. برای وجوب نماز شب بر پیامبر(ص) به آیات ﴿يَا أَيُّهَا الْمُزَّمِّلُ * قُمِ اللَّيْلَ إِلَّا قَلِيلًا * نِصْفَهُ أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَلِيلًا * أَوْ زِدْ عَلَيْهِ وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلًا﴾ و روایات اسلامی نیز استناد شده است. برخی معتقدند که حکم یادشده به صدر اسلام اختصاص داشته و پس از مدتی نسخ و نماز شب بر پیامبر(ص) همانند مسلمانان مستحب گردید؛ اما این دیدگاه منافی با شماری از روایات و مخالف نظر مشهور فقیهان شیعه و اهل تسنن است که تهجد را بر آن حضرت تا پایان عمر واجب دانسته‌اند.
2. وجوب نماز وتر: به نظر برخی، آیات ۷۹ اسراء و ۲ مزّمّل بر وجوب اقامه نماز وتر بر پیامبر(ص) دلالت دارند؛ زیرا وتر از مصادیق تهجد است، ازاین رو آیات یاد شده شامل این نماز می‌شوند. در روایات شیعه و اهل تسنن نیز افزودن بر شب زنده داری به شکل ویژه بر وجوب نماز وتر بر آن حضرت و استحباب آن بر دیگران تصریح شده است. برخی با این استدلال که رسول خدا(ص) این نماز را سوار بر مرکب در سفر اقامه می‌کرد، به عدم وجوب آن معتقد شده‌اند که در پاسخ گفته شده که این نماز تنها در غیر سفر بر ایشان واجب بوده؛ یا اقامه نماز وتر در حالت سوار بر مرکب نیز از اختصاصات پیامبر(ص) بوده است. در مقابل، ابوحنیفه با استناد به احادیث، این عمل را بر همه واجب دانسته است.
3. وجوب قربانی (الاضحیه): اضحیه، حیوانی است که روز عید قربان و دو روز پس از آن قربانی می‌شود که به فتوای مشهور فقهای امامیه و بسیاری از فقهای اهل تسنن بر همه مسلمانانی که در مراسم حج شرکت نکرده‌اند، مستحب و به نظر برخی مستحب مؤکد است؛ ولی بر پیامبر اکرم(ص) واجب و از خصایص آن حضرت شمرده شده است. دلیل وجوب به دیده بعضی آیه ۲ کوثر است که ایشان را به قربانی کردن فرمان داده است: ﴿فَصَلِّ لِرَبِّكَ وَٱنْحَرْ﴾؛ با استدلال به روایت نبوی و اینکه مخاطب آیه تنها پیامبر(ص) و «وانحَر» امر است که بر وجوب دلالت دارد. دلیل دیگر، روایتی از خود آن حضرت است که این عمل را بر خود واجب و بر مسلمانان مستحب شمرد. گرچه وجوب اضحیه را از آیات ﴿قُلْ إِنَّ صَلَاتِي وَنُسُكِي وَمَحْيَايَ وَمَمَاتِي لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ * لَا شَرِيكَ لَهُ وَبِذَلِكَ أُمِرْتُ وَأَنَا أَوَّلُ الْمُسْلِمِينَ﴾ نیز می‌توان دریافت؛ با این توضیح که «نسک» به معنای قربانی نیز آمده است، چنان که روایات اهل بیت نیز مؤید این برداشت‌اند، عده‌ای این عمل را از خصائص پیامبر(ص) ندانسته و گفته‌اند: هرچند از آیات ذکر شده وجوب اضحیه بر پیامبر(ص) برداشت می‌شود، با استناد به امر در آیه ۱۵۸ اعراف که مسلمانان را به پیروی از حضرت فرمان داده است: ﴿وَٱتَّبِعُوهُ﴾ می‌توان وجوب این عمل را بر دیگران نیز ثابت دانست.
4. وجوب مخیر ساختن همسران میان تداوم زناشویی و طلاق: آیات ۲۸ ـ ۲۹ احزاب پیامبر(ص) را به این تخییر فرمان داده‌اند: ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْوَاجِكَ إِنْ كُنْتُنَّ تُرِدْنَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا وَزِينَتَهَا فَتَعَالَيْنَ أُمَتِّعْكُنَّ وَأُسَرِّحْكُنَّ سَرَاحًا جَمِيلًا * وَإِنْ كُنْتُنَّ تُرِدْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَالدَّارَ الْآخِرَةَ فَإِنَّ اللَّهَ أَعَدَّ لِلْمُحْسِنَاتِ مِنْكُنَّ أَجْرًا عَظِيمًا﴾. در شأن نزول این آیات نقل شده است که برخی از زنان رسول خدا(ص) با درخواست اموال دنیایی و نفقه بیشتر اسباب آزار آن حضرت را فراهم کردند که آیات یادشده نازل شدند. برخی گفته‌اند: از آنجا که آن حضرت زندگی فقیرانه‌ای را برای خود برگزیده بود، به این حکم مأمور گردید تا زنان او به گذراندن زندگی فقیرانه واداشته نشوند. در زمان نزول آیات مذکور ایشان ۹ همسر داشتند که در پی ابلاغ این حکم، همه آنها ادامه همسری با پیامبر(ص) را برگزیدند. بعضی گفته‌اند تنها یکی از زنان آن حضرت به نام فاطمه بنت ضحاک دنیا را برگزید که پیامبر از او جدا شد. برخی نیز معتقدند این حکم بر رسول خدا(ص) مستحب بوده است.
5. وجوب انکار منکر: بسیاری از فقیهان وجوب انکار منکر را از احکام ویژه پیامبر(ص) دانسته‌اند. دلیل آن، آیه ۹۴ حجر است که پیامبر(ص) را به آشکار کردن مأموریت خود و بی‌اعتنایی به مشرکان فرمان داده است: ﴿فَٱصْدَعْ بِمَا تُؤْمَرُ وَأَعْرِضْ عَنِ ٱلْمُشْرِكِينَ﴾. دلیل دیگر، آن است که سکوت آن حضرت در برابر منکر با توجه به جایگاه خاص پیامبر(ص) در حکم تأیید و جواز ارتکاب منکر از سوی خدا به شمار می‌رود. برخی با توجه به آیات و روایاتی که این تکلیف را بر همگان واجب می‌دانند گفته‌اند: علت اختصاصی بودن این تکلیف بر پیامبر(ص) آن است که وجوب نهی و تغییر منکر بر آن حضرت عینی و بر دیگران کفایی است؛ یا اظهار ناراحتی از منکر بر پیامبر(ص) واجب و بر دیگران واجب نیست؛ یا اینکه در صورت خوف، وجوب تنها از عهده دیگران ساقط می‌شود نه پیامبر(ص)؛ زیرا خدا حفظ آن حضرت از خطرها را ضمانت کرده است: ﴿وَٱللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ ٱلنَّاسِ إِنَّ ٱللَّهَ لَا يَهْدِى ٱلْقَوْمَ ٱلْكَـٰفِرِينَ﴾؛ ولی توجیهات یاد شده صحیح نبوده و اختصاصی بودن این تکلیف را برای پیامبر(ص) ثابت نمی‌کنند، چون سکوت امام معصوم نیز سبب تقریر و تأیید احکام الهی می‌گردد و اگر از آن جواز ارتکاب منکر برداشت شود، جایز نمی‌باشد. افزون بر این، انکار منکر در مواردی از جمله آنجا که دین در خطر باشد حتی در صورت خطر جانی نیز بر دیگران واجب است. وعده حفاظت یاد شده در آیه ۶۷ مائده نیز در مورد خاص، یعنی اعلان جانشینی علی(ع) برای پیامبر(ص) بوده که بیان آن خطراتی را برای آن حضرت در پی داشته است، از این‌رو این حفظ الهی شامل موارد دیگر نمی‌شود.
6. وجوب استقامت در برابر دشمن نیرومند: برخی پایداری پیامبر(ص) در برابر دشمن را، هرچند شمار آنان بسیار باشد، بر آن حضرت واجب شمرده‌اند،؛ چراکه خدا در آیات فراوان پیروزی بر دشمن را به آن حضرت وعده داده و افزون بر این، حفاظت از جان ایشان در برابر دیگران را ضمانت کرده است: ﴿وَٱللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ ٱلنَّاسِ﴾، از این رو دشمن نمی‌تواند گزندی به پیامبر(ص) برساند؛ لیکن این حکم نیز از اختصاصات پیامبر نبوده و ادله یاد شده این مدعا را ثابت نمی‌کنند؛ زیرا وعده پیروزی خدا ویژه پیامبر نیست و به دیگر پیامبران الهی و مؤمنان نیز وعده داده شده است: ﴿إِنَّا لَنَنصُرُ رُسُلَنَا وَٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ فِى ٱلْحَيَوٰةِ ٱلدُّنْيَا وَيَوْمَ يَقُومُ ٱلْأَشْهَـٰدُ﴾
7. وجوب نیکی در برابر بدی: چون خدا در آیاتی آن حضرت را به این عمل فرمان داده است: ﴿ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ السَّيِّئَةَ﴾ و امر در این آیات بر وجوب دلالت دارد. برخی واجب بودن این حکم بر پیامبر(ص) را تنها در برابر مسلمانان دانسته و معتقدند این حکم درباره کافران با آیات قتال نسخ شده است؛ ولی این حکم نیز از اختصاصات آن حضرت نیست؛ زیرا در ادامه آیه ۳۴ فصّلت، قرآن این خصلت را ویژگی همه صابران و دارندگان بهره عظیم معنوی دانسته است: ﴿وَمَا يُلَقَّىٰهَآ إِلَّا ٱلَّذِينَ صَبَرُوا۟ وَمَا يُلَقَّىٰهَآ إِلَّا ذُو حَظٍّ عَظِيمٍۢ﴾ افزون بر این، برپایه آیاتی دیگر، حکم فقهی در این موارد جواز پاسخ دادن بدی با بدی است: ﴿وَجَزَٰٓؤُا۟ سَيِّئَةٍۢ سَيِّئَةٌۭ مِّثْلُهَا فَمَنْ عَفَا وَأَصْلَحَ فَأَجْرُهُۥ عَلَى ٱللَّهِ إِنَّهُۥ لَا يُحِبُّ ٱلظَّـٰلِمِينَ﴾ و حکم یاد شده در آیات یاد شده حکمی اخلاقی است و بر فرض وجوب، در موردی است که این عمل سبب سوء استفاده و تجرّی دیگران به گناه نشود.
8. وجوب استعاذه هنگام خواندن قرآن: برخی دلیل این حکم را آیه ﴿فَإِذَا قَرَأْتَ ٱلْقُرْءَانَ فَٱسْتَعِذْ بِٱللَّهِ مِنَ ٱلشَّيْطَـٰنِ ٱلرَّجِيمِ﴾ دانسته‌اند؛ با این استدلال که امر ﴿فَٱسْتَعِذْ﴾ وجوب را می‌رساند و چون هیچ‌یک از فقیهان وجوب آن را برای دیگران ثابت ندانسته‌اند، احتمال دارد وجوب تنها در مورد پیامبر(ص) ثابت باشد؛ ولی این آیه نیز به حضرت اختصاص ندارد، بلکه امت ایشان را نیز دربرمی‌گیرد؛ مؤیدش روایاتی است که در آنها از اشتراک دیگران در این حکم با آن حضرت سخن به میان آمده است. افزون بر این براساس فتوای بسیاری از فقیهان شیعه و اهل‌تسننامر در آیه یاد شده استحباب را می‌رساند، چنان‌که روایات متعددی نیز از واجب نبودن استعاذه بر همگان خبر داده‌اند.
9. وجوب مشورت با خردمندان: مستندش آیه ۱۵۹ آل عمران است که پیامبر(ص) را به مشورت با دیگران مأمور کرده است: «وشاوِرهُم فِی الاَمرِ»؛ اما در مورد حیطه وجوب مشورت آن حضرت، آرای متفاوتی هست: برخی گفته‌اند: پیامبر تنها باید در موضوع جنگ مشورت کند و بعضی تطبیق احکام شرعی بر موضوعات و مصادیق آن و برخی همه امور دینی و دنیایی را محدوده مشورت آن حضرت دانسته‌اند؛ اما این مورد نیز نمی‌تواند از اختصاصات پیامبر(ص) باشد؛ زیرا اگر امر در آیه وجوب مولوی باشد ویژه آن حضرت نیست، بلکه به حکم ادله اشتراک احکام، دیگران نیز با ایشان شریک‌اند.

افزون بر این، حکم یاد شده بر پیامبر واجب شرعی نبود، چون آن حضرت دارای عصمت و عقل کامل بود، در نتیجه به مشاوره با دیگران نیازی نداشت، پس به جهت اهدافی خاص، مانند نهادینه کردن سنت مشاوره، آموزش حاکمان و ترغیب آنان به مشورت با دیگران. یا دلجویی و به دست آوردن قلوب مسلمانان است. برپایه روایتی نیز پس از نزول آیه مشورت، آن حضرت، خدا و رسول را از مشورت بی‌نیاز و توصیه به آن را به سبب رحمت خدا بر امت دانست. افزون بر موارد ذکر شده، برخی با استناد به روایات، امور دیگری را، همچون مسواک زدن، گزاردنِ دو رکعت نافله صبح، قضای دین میت معسر. و ۷۰ مرتبه استغفار کردن در روز، از واجبات اختصاصی پیامبر(ص) شمرده‌اند..

محرمات اختصاصی پیامبر

مهم‌ترین احکام تحریمی خاص پیامبر(ص) بدین شرح است:

1. حرمت ازدواج با غیر همسران موجود: مستند این حکم آیه ۵۲ احزاب است که پیامبر(ص) را از ازدواج با زنان دیگر یا جایگزینی زنان موجود بازداشته است: ﴿لَّا يَحِلُّ لَكَ ٱلنِّسَآءُ مِنۢ بَعْدُ وَلَآ أَن تَبَدَّلَ بِهِنَّ مِنْ أَزْوَٰجٍۢ وَلَوْ أَعْجَبَكَ حُسْنُهُنَّ إِلَّا مَا مَلَكَتْ يَمِينُكَ وَكَانَ ٱللَّهُ عَلَىٰ كُلِّ شَىْءٍۢ رَّقِيبًۭا﴾. این حکم اختصاصی هنگامی تشریع شد که زنان پیامبر(ص) زندگی فقیرانه با آن حضرت را بر جدایی از ایشان برگزیدند. علل دیگری نیز برای این حکم بیان شده است. برخی معتقدند حکم یاد شده با نزول آیه ۵۰ احزاب: ﴿يَـٰٓأَيُّهَا ٱلنَّبِىُّ إِنَّآ أَحْلَلْنَا لَكَ أَزْوَٰجَكَ ٱلَّـٰتِىٓ ءَاتَيْتَ أُجُورَهُنَّ﴾ نسخ شده است. هرچند پیامبر(ص) پس از نزول این آیه با زنی دیگر ازدواج نکرد؛ این دیدگاه صحیح نیست؛ زیرا ظاهر آیات نشان می‌دهد که آیه ۵۰ احزاب پیش از آیه ۵۲ این سوره نازل شده است، در حالی که دلیل ناسخ باید متأخر از دلیل منسوخ باشد. افزون بر این، نسخ دلیل قطعی می‌خواهد که در دست نیست. برخی با استناد به روایاتی از اهل بیت(ع) که زنان در آیه ۵۲ احزاب را همان زنانی دانسته که در آیه ۲۳ نساء بر همگان حرام شده، گفته‌اند که ازدواج پیامبر(ص) با غیر همسران موجود از اساس حرام نشده است تا نیازمند نسخ باشد.
2. حرمت ازدواج با زنان اهل کتاب: مطلق ازدواج ـ یا ازدواج موقت ـ با زنان اهل کتاب برای مسلمانان حلال است: ﴿ٱلْيَوْمَ أُحِلَّ لَكُمُ ٱلطَّيِّبَـٰتُ وَطَعَامُ ٱلَّذِينَ أُوتُوا۟ ٱلْكِتَـٰبَ حِلٌّۭ لَّكُمْ وَطَعَامُكُمْ حِلٌّۭ لَّهُمْ وَٱلْمُحْصَنَـٰتُ مِنَ ٱلْمُؤْمِنَـٰتِ وَٱلْمُحْصَنَـٰتُ مِنَ ٱلَّذِينَ أُوتُوا۟ ٱلْكِتَـٰبَ...﴾؛ لیکن بر پیامبر(ص) حرام شمرده شده است؛ به دلیل آیه ۶احزاب که همسران ایشان را در حکم مادران مؤمنان دانسته است: ﴿وَأَزْوَٰجُهُۥٓ أُمَّهَـٰتُهُمْ﴾ و زنان کافر برای قرار گرفتن در زمره مادران مؤمنان شایستگی ندارند. به آیه ﴿إِنَّمَا ٱلْمُشْرِكُونَ نَجَسٌۭ...﴾ نیز بر این حکم استناد شده است. برخی نیز مقام و جایگاه پیامبر(ص) را مانع این امر دانسته و گفته‌اند: شرافت آن حضرت برتر از آن است که نسل خود را در رحم کافر نهد. از میان ادله ذکر شده، آیه ۲۸ توبه بر مدعای یاد شده دلالتی ندارد؛ زیرا اولاً اگر دلیل حرمتْ نجاست زنان کافر باشد، این زنان بر مسلمانان نیز حرام‌اند، چون حکم تابع علت است و هرجا علت باشد آن حکم نیز پابرجاست؛ ثانیا به دیده بسیاری از مفسران، آیه ۲۸ توبه درباره بت‌پرستان است و اهل کتاب را شامل نمی‌شود.
3. حرمت نکاح کنیزان با عقد: زناشویی با کنیزان با ملک یمین بر عموم مسلمانان و پیامبر(ص) جایز است؛ اما ازدواج با عقد نکاح بر پیامبر(ص) حرام شمرده شده است؛ به دلیل آیه ۲۵ نساء که برای ازدواج با کنیزان شرایطی خاص برمی‌شمرد؛ از جمله عدم توانایی مالی برای پرداخت مهر زنان آزاد و ترس از ارتکاب گناه در صورت ازدواج نکردن: ﴿وَمَن لَّمْ يَسْتَطِعْ مِنكُمْ طَوْلًا أَن يَنكِحَ ٱلْمُحْصَنَـٰتِ ٱلْمُؤْمِنَـٰتِ فَمِن مَّا مَلَكَتْ أَيْمَـٰنُكُم مِّن فَتَيَـٰتِكُمُ ٱلْمُؤْمِنَـٰتِ وَٱللَّهُ أَعْلَمُ بِإِيمَـٰنِكُم بَعْضُكُم مِّنۢ بَعْضٍۢ فَٱنكِحُوهُنَّ بِإِذْنِ أَهْلِهِنَّ وَءَاتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ بِٱلْمَعْرُوفِ مُحْصَنَـٰتٍ غَيْرَ مُسَـٰفِحَـٰتٍۢ وَلَا مُتَّخِذَٰتِ أَخْدَانٍۢ فَإِذَآ أُحْصِنَّ فَإِنْ أَتَيْنَ بِفَـٰحِشَةٍۢ فَعَلَيْهِنَّ نِصْفُ مَا عَلَى ٱلْمُحْصَنَـٰتِ مِنَ ٱلْعَذَابِ ذَٰلِكَ لِمَنْ خَشِىَ ٱلْعَنَتَ مِنكُمْ وَأَن تَصْبِرُوا۟ خَيْرٌۭ لَّكُمْ وَٱللَّهُ غَفُورٌۭ رَّحِيمٌۭ﴾ و این دو شرط برای پیامبر نیست؛ زیرا عصمت آن حضرت مانع از ارتکاب گناه بوده؛ نیز آن حضرت مجاز است بدون پرداخت مهر ازدواج کند. دلیل دیگر آن است که نکاح آن حضرت با برده دیگران، سبب سلطه مالکان برده بر همسر پیامبر(ص) و نیز رقیّت فرزند آن حضرت است که این دو امر با شأن نبوت سازگاری ندارند. برخی با رد ادله یاد شده، اجماع را ـ به فرض اثبات ـ تنها دلیل حرمت ازدواج پیامبر(ص) با کنیزان دانسته‌اند. آنان در رد ادله یاد شده گفته‌اند: شرط عصمت، در امام معصوم(ع) نیز هست در حالی که ازدواج با کنیزان برایشان بی‌اشکال است. شرط ناتوانی از پرداخت مهریه نیز با امکان ناتوانی در پرداخت نفقه نقض می‌گردد. لزوم رقیت فرزند پیامبر(ص) در صورت ازدواج با کنیزان نیز پذیرفتنی نیست زیرا فرزند تابع اشرف والدین است.
4. حرمت شعر گفتن: برخی از فقیهان گفتن شعر، تعلیم و تعلّم آن را بر پیامبر(ص) حرام دانسته‌اند؛ به دلیل آیه ۶۹ یس که این عمل را شایسته آن حضرت ندانسته است: ﴿وَمَا عَلَّمْنَـٰهُ ٱلشِّعْرَ وَمَا يَنۢبَغِى لَهُۥٓ إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرٌۭ وَقُرْءَانٌۭ مُّبِينٌۭ﴾. شاعران در آن زمان تخیلات گمراه کننده، نفرت‌آور و عاری از حقیقت را در قالب شعر عرضه می‌کردند: ﴿وَالشُّعَرَاءُ يَتَّبِعُهُمُ الْغَاوُونَ * أَلَمْ تَرَ أَنَّهُمْ فِي كُلِّ وَادٍ يَهِيمُونَ * وَأَنَّهُمْ يَقُولُونَ مَا لَا يَفْعَلُونَ﴾ و مشرکان نیز برای تکذیب و ابطال قرآن، آیات الهی را خواب‌های آشفته و ساخته پیامبر(ص) دانسته و آن حضرت را به شاعری متهم می‌کردند: ﴿بَلْ قَالُوٓا۟ أَضْغَـٰثُ أَحْلَـٰمٍۭ بَلِ ٱفْتَرَىٰهُ بَلْ هُوَ شَاعِرٌۭ فَلْيَأْتِنَا بِـَٔايَةٍۢ كَمَآ أُرْسِلَ ٱلْأَوَّلُونَ﴾، از این رو سرودن شعر بر آن حضرت حرام شد، تا از این رهگذر اتهامات منکران ابطال و اعجاز قرآن ثابت گردد. پیامبر(ص) شاعر بودن خود را نفی کرده و این عمل را شایسته مقام نبوت ندانسته است. در بهره‌مندی پیامبر(ص) از هنر شعر گفتن، در میان علمای اسلامی دو دیدگاه هست: برخی گفته‌اند: تحریم این امر بر پیامبر(ص) حاکی از آن است که آن حضرت بر این فن آگاه بوده است؛ ولی برپایه دیدگاه دیگر آن حضرت هیچ شعر گفتن را نمی‌دانسته است، از این رو این افراد فراگیری آن را نیز بر پیامبر حرام شمرده‌اند. براساس ظاهر آیه هم خدا سرایش شعر را به آن حضرت تعلیم نداده است.
5. حرمت ازدواج با زنان امتناع کننده از هجرت: ازدواج پیامبر(ص) با زنانی که از هجرت به مدینه امتناع می‌کردند حرام است؛ به دلیل آیه ۵۰ احزاب که تنها ازدواج با زنانی را بر پیامبر مباح شمرده است که همراه آن حضرت به مدینه مهاجرت کرده‌اند: ﴿يَـٰٓأَيُّهَا ٱلنَّبِىُّ إِنَّآ أَحْلَلْنَا لَكَ أَزْوَٰجَكَ ٱلَّـٰتِىٓ...هَاجَرْنَ مَعَكَ...﴾. حق آن است که این حکم از اختصاصات پیامبر(ص) نیست؛ ولی نه از آن‌رو که نسخ گردیده است یا مراد از این زنان، تنها زنان خویشاوند پیامبر(ص) است، بلکه بدان سبب است که قید «عدم هجرت» در آن زمان نشانِ کفر غیر مهاجران بوده است؛ در این صورت، چنین زنانی بر همه مؤمنان حرام بوده و به پیامبر(ص) اختصاص نداشته است. افزون بر این، برخی از فقهای اسلامی با استناد به روایات، اعمالی دیگر را از محرمات ویژه پیامبر(ص) دانسته‌اند؛ همچون گرفتن صدقات واجب و مستحب، فرمان به انجام دادن عملی با اشاره چشم برخلاف گفتار خویش، خدعه در جنگ، خارج کردن لباس جنگ قبل از رویارویی با دشمن و مواردی دیگر. در میان اختصاصات پیامبر، اموری نیز وجود دارند که انجام دادن آنها بر دیگران حرام است:
6. حرمت ازدواج با همسران پیامبر: دلیل این حکم آیه ۵۳ احزاب است که مسلمانان را از این عمل نهی کرده است: ﴿يَـٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟... وَمَا كَانَ لَكُمْ أَن تُؤْذُوا۟ رَسُولَ ٱللَّهِ وَلَآ أَن تَنكِحُوٓا۟ أَزْوَٰجَهُۥ مِنۢ بَعْدِهِۦٓ أَبَدًا...﴾. افزون بر این، به جمله ﴿وَأَزْوَٰجُهُۥٓ أُمَّهَـٰتُهُمْ﴾ در آیه یاد شده استناد شده است: جمله ذکر شده، همسران پیامبر(ص) را مادر مؤمنان دانسته و ازدواج انسان با مادر خود جایز نیست. برخی از فقیهان به روایات نیز در این موضوع استناد کرده‌اند. به فتوای مشهور فقهای شیعه و برخی از فقهای اهل‌تسنن در این حکم میان همسران پیامبر(ص) پس از وفات با زنانی که با طلاق یا فسخ نکاح از آن حضرت جدا شده‌اند تفاوتی نیست؛ زیرا عنوان همسر پیامبر بر همه آنان صدق می‌کند. برخی، زنانی را که در زمان حیات پیامبر(ص) یا زنانی را که بدون همبستری از ایشان جدا شده‌اند، بر دیگران حرام ندانسته‌اند.
7. حرمت درخواست چیزی با حالت رو در رو از همسران پیامبر: به نظر برخی، درخواست چیزی از همسران پیامبر(ص) بی‌وجود حجاب میان آنان بر مسلمانان حرام است و این حکم شامل زنان دیگر نمی‌شود. دلیل حکم یاد شده آیه ۵۳ احزاب است که مسلمانان را از این کار نهی کرده است: «واِذا سَاَلتُموهُنَّ مَتـعـًا فَسـ ٔ لوهُنَّ مِن وراءِ حِجابٍ». بعضی با استناد به این آیه درخواست چیزی از دیگران بدون وجود مانع را بر همسران پیامبر(ص) نیز حرام شمرده‌اند، در حالی که ظاهر بودن نوک انگشتان تا مچ و صورت زنان دیگر در مقابل مردان جایز شمرده شده است: ﴿وَلَا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلَّا مَا ظَهَرَ مِنْهَا﴾ برخی آیه ۵۳ احزاب را از آیات عمومی حجاب دانسته و اختصاصی بودن آن را برای همسران پیامبر نفی کرده‌اند..

مباحات اختصاصی پیامبر

برخی اعمال و اشیاء برای پیامبر(ص) مباح شده که برای مسلمانان یا پیامبران گذشته و پیروانشان مباح نگردیده است؛ نمونه‌ها:

1. جواز ازدواج با بیش از ۴ همسر: ازدواج دائم مسلمان با بیش از ۴ همسر جایز نیست: ﴿وَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تُقْسِطُوا۟ فِى ٱلْيَتَـٰمَىٰ فَٱنكِحُوا۟ مَا طَابَ لَكُم مِّنَ ٱلنِّسَآءِ مَثْنَىٰ وَثُلَـٰثَ وَرُبَـٰعَ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تَعْدِلُوا۟ فَوَٰحِدَةً أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَـٰنُكُمْ ذَٰلِكَ أَدْنَىٰٓ أَلَّا تَعُولُوا۟﴾؛ اما بر پیامبر(ص) مباح است؛ به دلیل آیه ۵۰ احزاب که ازدواج آن حضرت را با زنانی که مهر آنان را پرداخت کرده جایز دانسته است: ﴿يَـٰٓأَيُّهَا ٱلنَّبِىُّ إِنَّآ أَحْلَلْنَا لَكَ أَزْوَٰجَكَ ٱلَّـٰتِىٓ ءَاتَيْتَ أُجُورَهُنَّ...﴾. امام صادق(ع) نیز در پاسخ به سؤالی درباره تفسیر آیه، ازدواج پیامبر(ص) را با هر شمار از زنان که آن حضرت اختیار کند جایز شمرد.
2. جواز ازدواج بی‌مهر (هبه): ازدواج بی‌مهر و با صیغه ایجاب «وهبتُ»، برای پیامبر(ص) ـ برخلاف دیگر مسلمانان ـ مباح است: ﴿وَٱمْرَأَةًۭ مُّؤْمِنَةً إِن وَهَبَتْ نَفْسَهَا لِلنَّبِىِّ إِنْ أَرَادَ ٱلنَّبِىُّ أَن يَسْتَنكِحَهَا خَالِصَةًۭ لَّكَ مِن دُونِ ٱلْمُؤْمِنِينَ﴾، چنان‌که در روایات اهل بیت(ع) نیز آمده است. واجب نبودن پرداخت مهر بر پیامبر پیش از عقد و پس از عقد را دربرمی‌گیرد.
3. جواز ترک و تاخیر حق همخوابگی: از حقوق زن بر شوهر، حق همخوابگی است که در صورت تعدد همسران باید میان آنها به عدالت قسمت شود؛ ولی به نظر بسیاری این حکم بر پیامبر(ص) واجب نبوده است؛ به دلیل آیه ۵۱ احزاب که به حضرت در دعوت همسران به همخوابگی یا تأخیر انداختن آن اختیار داده است: ﴿تُرْجِى مَن تَشَآءُ مِنْهُنَّ وَتُـْٔوِىٓ إِلَيْكَ مَن تَشَآءُ وَمَنِ ٱبْتَغَيْتَ مِمَّنْ عَزَلْتَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكَ...﴾، هرچند پیامبر(ص) این حقِ همسران را حتی در زمان بیماری خود رعایت می‌فرمود، چنان‌که خود نیز به این امر اشاره کرده است. در برابر، برخی از فقها معتقدند تقسیم عادلانه این حق بر پیامبر(ص) نیز واجب است، چون آن حضرت آن را رعایت می‌کرده است. بعضی نیز رعایت این حق را تنها درباره همسرانی واجب می‌دانند که با عقد به همسری آن حضرت درآمده‌اند؛ نه از راه هبه خودشان. افزون بر مباحات یاد شده، گروهی از فقیهان با استناد به روایات و دیگر ادله، حلال شدن غنائم جنگی، انتخاب برگزیده غنائم جنگی پیش از قسمت، یک پنجم خمس غنیمت، جواز اقامه نماز در هر قسمت روی زمین، تطهیر با خاک (تیمم) در موارد ضرورت، وارد شدن به مکه بی‌احرام، روزه وصال (تأخیر انداختن افطار تا وقت سحر یا روزه گرفتن دو روز پی در پی بی‌افطار)، ازدواج بدون اجازه ولیّ، ازدواج در حال احرام و مواردی دیگر را از مباحات اختصاصی پیامبر(ص) شمرده‌اند. هرچند شماری از این موارد را از جمله وارد شدن به مکه بی‌احرام، می‌توان خصائص پیامبر(ص) شمرد، بیشترشان ـ از جمله حلال شدن غنائم جنگی، تیمم و جواز اقامه نماز در هر قسمت ح‌از زمین ـ از اختصاصات آن حضرت به شمار نمی‌روند؛ زیرا دیگران از جمله امامان معصوم و عموم مسلمانان نیز در این احکام با پیامبر(ص) شریک هستند..

مکروهات اختصاصی پیامبر(ص)

به فتوای عده‌ای از فقیهان اسلامی، انجام دادن برخی اعمال مباح، بر پیامبر(ص) مکروه بوده است؛ از جمله غذا خوردن در حال تکیه کردن، خوردن چیزی که بوی نامطبوعی دارد؛ مانند پیاز و سیر. برخی نیز با استناد به روایاتی از پیامبر(ص) این امور را بر آن حضرت حرام شمرده‌اند؛ لیکن کراهت این امور از اختصاصات ایشان نیست، چون به فتوای بسیاری از فقیهان شیعه و اهل‌تسنن، غذا خوردن در حال تکیه کردن بر دیگران نیز مکروه است..

فضایل پیامبر(ص)

بخش دیگر خصایص پیامبر اکرم(ص) کرامات و فضایل خاص آن حضرت‌اند که دو دسته‌اند: ۱. کراماتی که برای شخص آن حضرت ثابث‌اند؛ مانند برخورداری از برترین مقام تسلیم در عالم ذر و رحمت الهی بودن آن حضرت برای همه جهانیان. ۲. فضایلی که به جهت شخص پیامبر(ص) به دیگران عطا شده‌اند؛ نظیر مادر مؤمنان بودن بودن همسران آن حضرت. بیشتر این فضائل، با ادله قطعی ثابت بوده و پذیرفته همگان‌اند و در مواردی نیز در فضیلت اختصاصی بودن آنها اختلاف است. مهم‌ترین این فضایل بدین شرح‌اند.

1. اولین مسلمان بودن: ﴿لَا شَرِيكَ لَهُ وَبِذَلِكَ أُمِرْتُ وَأَنَا أَوَّلُ الْمُسْلِمِينَ﴾، در حالی‌که قرآن پیامبران دیگر همچون نوح(ع) را از جمله مسلمانان شمرده: ﴿وَأُمِرْتُ أَنْ أَكُونَ مِنَ الْمُسْلِمِينَ﴾ یا از تسلیم ابراهیم(ع) در برابر پروردگار یاد کرده است: ﴿أَسْلَمْتُ لِرَبِّ ٱلْعَـٰلَمِينَ﴾. در معنای اولین مسلمان بودن آرای متفاوتی هست: برخی معتقدند اولین مسلمان از امت خاتم مراد است. به نظر بعضی مراد آیه اولین اجابت کننده میثاق الهی در عالم ذر است: ﴿أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ﴾ این مطلب در روایات اهل بیت(ع) نیز آمده است. برخی گفته‌اند: پیامبر(ص) دارای بالاترین مرتبه تسلیم‌پذیری در برابر خداست. بنابراین ادلیّت رتبی مراد است نه زمانی. از میان آرای یاد شده، دو رأی اخیر با اختصاصی بودن این فضیلت برای پیامبر(ص) سازگاری دارند؛ اما رأی نخست به عنوان ذکر شده ربط ندارد؛ زیرا هریک از پیامبران الهی اولین مسلمان در امت خود به شمار می‌رود.
2. برترین پیامبر الهی: برخی برتری مقام ایشان را از آیه ۷ احزاب برداشت کرده‌اند که در آن نام پیامبر(ص) پیش از دیگر پیامبران اولوالعزم الهی آمده است: ﴿وَإِذْ أَخَذْنَا مِنَ ٱلنَّبِيِّـۧنَ مِيثَـٰقَهُمْ وَمِنكَ وَمِن نُّوحٍۢ وَإِبْرَٰهِيمَ وَمُوسَىٰ وَعِيسَى ٱبْنِ مَرْيَمَ وَأَخَذْنَا مِنْهُم مِّيثَـٰقًا غَلِيظًۭا﴾. در روایات اسلامی نیز بر افضل بودن آن حضرت از دیگر پیامبران تصریح شده است؛ از جمله برپایه حدیثی سبب برتری آن حضرت این است که وی نخستین اقرار کننده به خدا بوده است. برخورداری پیامبر اسلام(ص) از بسیاری خصایص ویژه دیگر نیز که در ادامه مقاله به آن اشاره می‌شود، می‌تواند مؤیدهای دیگری بر برتری آن حضرت نسبت به دیگر پیامبران باشد. در برابر، براساس روایاتی چند از طریق اهل تسنن، نباید برخی از پیامبران را برتر از شماری دیگر دانست و نباید پیامبر اسلام(ص) را افضل از دیگر پیامبران شمرد؛ لیکن بر فرض صحت سند این روایات، در تعارض با آیات قرآن‌اند که مقام برخی پیامبران را برتر از پیامبران دیگر دانسته است؛ مانند ﴿تِلْكَ ٱلرُّسُلُ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلَىٰ بَعْضٍۢ﴾، از این رو بسیاری از مؤلفان اهل تسنن با توجیه این روایات، کوشیده‌اند تا تعارض آنها با آیات قرآن و با احادیثی را که برتری مقام پیامبر را می‌رسانند، برطرف کنند.
3. برخورداری از بالاترین درجه مکارم اخلاق: در قرآن تنها پیامبر اسلام دارای خلق عظیم نامیده شده است: ﴿وَإِنَّكَ لَعَلَىٰ خُلُقٍ عَظِيمٍۢ﴾ که هیچ نظیری برای آن نیست. برخی خلق عظیم را ادب الهی دانسته‌اند و در روایات اهل بیت(ع) نیز آمده است که خدا پیامبر(ص) را ادب آموخت و آن‌گاه که ادب آن حضرت به کمال رسید، او را دارای خلق عظیم دانست.
4. رحمت بودن برای همه جهانیان: تنها پیامبر(ص) مایه رحمت برای همه جهانیان است: ﴿وَمَآ أَرْسَلْنَـٰكَ إِلَّا رَحْمَةًۭ لِّلْعَـٰلَمِينَ﴾ پیامبر(ص) نیز بعثت خود را رحمت برای همه جهانیان دانست. رحمت بودن آن حضرت عام است و همه نیکوکاران و بدکاران، مؤمنان و کافران؛ حتی ملائکه الهی را دربرمی‌گیرد. پیامبر(ص) افزون بر آن‌که رحمت بالفعل برای مؤمنان است: ﴿وَرَحْمَةٌۭ لِّلَّذِينَ ءَامَنُوا۟﴾ شأنیت رحمت بودن برای همه مردم را داراست، اعم از مؤمن و کافر و معاصران حضرت و آیندگان؛ زیرا خدا وی را به دین و سنتی برانگیخت که جامعه بشری را از مسیر انحراف و شقاوت به شاهراه هدایت و نجات باز گرداند و با مشعل تابناک خود راه مستقیم فطرت الهی را برای بشری روشن کرد.
5. خاتمیت نبوت: ختم نبوت پیامبران الهی، با نبوت آن حضرت است: ﴿مَّا كَانَ مُحَمَّدٌ أَبَآ أَحَدٍۢ مِّن رِّجَالِكُمْ وَلَـٰكِن رَّسُولَ ٱللَّهِ وَخَاتَمَ ٱلنَّبِيِّـۧنَ وَكَانَ ٱللَّهُ بِكُلِّ شَىْءٍ عَلِيمًۭا﴾ در روایات گوناگون از شیعه و اهل تسنن نیز به خاتمیت نبوت آن حضرت تصریح شده است.
6. جامعیت شریعت: شریعت پیامبر(ص) جامع و کامل کننده همه شرایع الهی است: ﴿شَرَعَ لَكُم مِّنَ ٱلدِّينِ مَا وَصَّىٰ بِهِۦ نُوحًۭا وَٱلَّذِىٓ أَوْحَيْنَآ إِلَيْكَ وَمَا وَصَّيْنَا بِهِۦٓ إِبْرَٰهِيمَ وَمُوسَىٰ وَعِيسَىٰ﴾ آیات دیگری نیز مؤید این امرند؛ مانند آیه ۱۱۵ انعام که از کامل شدن کلمات خدا یاد کرده: ﴿وَتَمَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ صِدْقًۭا وَعَدْلًۭا﴾، آیه ۳ مائده که از کامل شدن دین با آمدن شریعت آن حضرت سخن به میان آورده: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ﴾ و آیه ۴۸ مائده که قرآن را تصدیق کننده کتاب‌های پیشین و مهیمن بر آنها معرفی کرده است: ﴿وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتَابِ وَمُهَيْمِنًا﴾. در روایات گوناگونی نیز از پیامبر(ص) آمده که افزون بر همه آنچه به پیامبران گذشته داده شده، به آن حضرت عطا گردیده است.
7. جهانشمولی شریعت: پیامبر(ص) برخلاف انبیاء گذشته به تبلیغ شریعت خود به همه انسان‌ها مأمور بوده است؛ به دلیل آیه ۲۸ سبأ که آن حضرت را فرستاده خدا، برای همه انسان‌ها دانسته: ﴿وَمَآ أَرْسَلْنَـٰكَ إِلَّا كَآفَّةًۭ لِّلنَّاسِ بَشِيرًۭا وَنَذِيرًۭا وَلَـٰكِنَّ أَكْثَرَ ٱلنَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ﴾ و آیه ۱۵۸ اعراف که آن حضرت خود را رسول الهی برای همه مردم خوانده است: ﴿قُلْ يَـٰٓأَيُّهَا ٱلنَّاسُ إِنِّى رَسُولُ ٱللَّهِ إِلَيْكُمْ جَمِيعًا﴾. در روایتی نیز پیامبر اکرم(ص)، خود را به سوی همه انسان‌ها برانگیخته دانسته است. ابن عباس نیز در روایتی برتری پیامبر اسلام(ص) بر پیامبران گذشته را از آن رو دانسته است که آنان تنها به سوی قوم خود برانگیخته شدند، ولی بعثت پیامبر(ص) برای همه انسان‌هاست. این ویژگی را نمی‌توان از اختصاصات آن حضرت برشمرد؛ زیرا براساس روایاتی از اهل بیت(ع) رسالت برخی پیامبران گذشته نیز جهانی بوده است؛ از جمله در حدیثی از بعثت نوح(ع) به سوی همه انسان‌ها یاد شده است و برپایه روایتی، «اولوالعزم» پیامبرانی‌اند که به سوی همه انسان‌ها و جنّیان روی زمین برانگیخته شده‌اند.
8. چیرگی آیین اسلام بر ادیان دیگر: شریعت پیامبر(ص) بر همه ادیان چیره خواهد شد: ﴿هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ﴾ این مطلب در روایات متعددی از پیامبر(ص) نیز آمده است؛ از جمله آن حضرت فرمود: خانه‌ای روی زمین نخواهد ماند، جز اینکه اسلام وارد آن خواهد شد. استیلای دین اسلام بر ادیان دیگر، یا با حجت و برهان یا با قهر و غلبه خواهد بود. برخی گفته‌اند استیلای اسلام با حجت و برهان، از همان آغاز ثابت بوده، از این رو مراد آیه، پیروز شدن اسلام با قهر و غلبه است که به باور برخی این امر در زمان پیامبر(ص) و پس از آن عملی شده است؛ زیرا اسلام بر یهود و نصارا در جزیرة العرب و سرزمین شام و نیز بر مجوس و بت‌پرستان در سرزمین‌های خود چیره گردید؛ یا خصوص جزیره‌العرب مراد است که در زمان پیامبر(ص) عملی شد؛ در این صورت از اختصاصات پیامبر(ص) نخواهد بود؛ لیکن مراد آیه پیروزی اسلام بر همه ادیان است که در زمان ظهور حضرت مهدی و نزول حضرت عیسی(ع) عملی خواهد شد. این مطلب در روایات اهل بیت نیز آمده است.
9. معجزه اختصاصی: قرآن معجزه اختصاصی پیامبر(ص) است که از جهات بسیاری با کتاب‌های پیامبران گذشته تفاوت دارد:
   1. جامعیت و کمال: قرآ کریم، ضمن در برداشتن محتوای کتب پیشین، معارف و احکام بیشتری دارد. این امر را از آیه ۴۸ مائده می‌توان برداشت کرد که قرآن را تصدیق کننده کتاب‌های گذشته و مهیمن بر آنها شمرده است: ﴿مُصَدِّقًۭا لِّمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ ٱلْكِتَـٰبِ وَمُهَيْمِنًا عَلَيْهِ﴾. از پیامبر(ص) نیز گزارش شده است که خدا به آن حضرت به جای تورات سوره‌های طوال (بقره تا توبه) و جایگزین انجیل، مئین (سوره‌هایی که ۱۰۰ آیه یا نزدیک به آن دارد) و عوض زبور، مثانی (سوره‌های یونس تا اسراء) را عطا کرده و با اعطای مفصّلات (۶۸ سوره) آن حضرت را بر پیامبران گذشته برتری داده است؛ سپس آن حضرت کتاب خود را مهیمن بر همه کتاب‌ها دانسته است؛ نیز آن حضرت مراد از «سبع مثانی» در آیه ﴿وَلَقَدْ ءَاتَيْنَـٰكَ سَبْعًۭا مِّنَ ٱلْمَثَانِى وَٱلْقُرْءَانَ ٱلْعَظِيمَ﴾ را سوره حمد و آن را از اختصاصات خود برشمرده که خدا آن را به هیچ پیامبری عطا نکرده است.
   2. مصونیت از تحریف: خدا به گونه خاص وعده داده است که قرآن را از تحریف حفظ کند: ﴿إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا ٱلذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُۥ لَحَـٰفِظُونَ﴾، از این رو هیچ باطل و تحریفی، نه از پیش رو و نه از پشت سر به سراغ آن نمی‌آید: ﴿لَّا يَأْتِيهِ ٱلْبَـٰطِلُ مِنۢ بَيْنِ يَدَيْهِ وَلَا مِنْ خَلْفِهِۦ تَنزِيلٌۭ مِّنْ حَكِيمٍ حَمِيدٍۢ﴾ این در حالی است که خدا نگهداری از کتاب‌های شرایع گذشته را به پیروان آن وانهاده است: ﴿إِنَّآ أَنزَلْنَا ٱلتَّوْرَىٰةَ فِيهَا هُدًۭى وَنُورٌۭ يَحْكُمُ بِهَا ٱلنَّبِيُّونَ ٱلَّذِينَ أَسْلَمُوا۟ لِلَّذِينَ هَادُوا۟ وَٱلرَّبَّـٰنِيُّونَ وَٱلْأَحْبَارُ بِمَا ٱسْتُحْفِظُوا۟ مِن كِتَـٰبِ ٱللَّهِ وَكَانُوا۟ عَلَيْهِ شُهَدَآءَ فَلَا تَخْشَوُا۟ ٱلنَّاسَ وَٱخْشَوْنِ وَلَا تَشْتَرُوا۟ بِـَٔايَـٰتِى ثَمَنًۭا قَلِيلًۭا وَمَن لَّمْ يَحْكُم بِمَآ أَنزَلَ ٱللَّهُ فَأُو۟لَـٰٓئِكَ هُمُ ٱلْكَـٰفِرُونَ﴾ به نظر برخی خدا در این آیه از عالمان یهود پیمان گرفته است که تورات را از تضییع و تحریف حفظ کنند؛ ولی آنان آن را تحریف کردند: ﴿فَبِمَا نَقْضِهِمْ مِيثَاقَهُمْ لَعَنَّاهُمْ وَجَعَلْنَا قُلُوبَهُمْ قَاسِيَةً يُحَرِّفُونَ الْكَلِمَ عَنْ مَوَاضِعِهِ وَنَسُوا حَظًّا مِمَّا ذُكِّرُوا بِهِ وَلَا تَزَالُ تَطَّلِعُ عَلَى خَائِنَةٍ مِنْهُمْ إِلَّا قَلِيلًا مِنْهُمْ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاصْفَحْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ﴾
   3. جاویدان بودن: کتاب‌های هریک از پیامبران گذشته متناسب با مردمان دوران خویش و محدود به همان زمان بوده است؛ اما کتاب پیامبر اسلام(ص) افزون بر زمان حیات ایشان، پس از وفات آن حضرت نیز پایدار بوده و تا قیامت نیز تداوم دارد. مؤیدش این است که خدای والا افزون بر دعوت معاصران پیامبر(ص) به هماوردی قرآن: ﴿أَمْ يَقُولُونَ ٱفْتَرَىٰهُ قُلْ فَأْتُوا۟ بِعَشْرِ سُوَرٍۢ مِّثْلِهِۦ مُفْتَرَيَـٰتٍۢ وَٱدْعُوا۟ مَنِ ٱسْتَطَعْتُم مِّن دُونِ ٱللَّهِ إِن كُنتُمْ صَـٰدِقِينَ﴾ همه انسان‌ها و جنیان را نیز به مبارزه و آوردن کتابی همانند قرآن فرا خوانده است: ﴿قُل لَّئِنِ ٱجْتَمَعَتِ ٱلْإِنسُ وَٱلْجِنُّ عَلَىٰٓ أَن يَأْتُوا۟ بِمِثْلِ هَـٰذَا ٱلْقُرْءَانِ لَا يَأْتُونَ بِمِثْلِهِۦ وَلَوْ كَانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍۢ ظَهِيرًۭا﴾ و این تحدی، ویژه زمان پیامبر(ص) یا مخاطبانی خاص نیست، بلکه همه جن و انس در تمام دوره‌ها را شامل می‌شود.
10. خطاب کردن به پیامبر با القاب خاص در قرآن: خدا به پیامبر(ص) تنها با القاب خاص مانند ﴿يَـٰٓأَيُّهَا ٱلنَّبِىُّ﴾ و ﴿يَـٰٓأَيُّهَا ٱلرَّسُولُ﴾ خطاب کرده، در حالی که پیامبران دیگر را با نام یاد کرده است؛ نظیر ﴿يَـٰٓـَٔادَمُ ٱسْكُنْ﴾، ﴿يَـٰمُوسَىٰٓ﴾، ﴿إِذْ قَالَ اللَّهُ يَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ﴾ و ﴿يَا إِبْرَاهِيمُ﴾ و ذکر نام پیامبر(ص) در برخی موارد همچون ﴿مَّا كَانَ مُحَمَّدٌ أَبَآ أَحَدٍۢ﴾ و ﴿مُّحَمَّدٌۭ رَّسُولُ ٱللَّهِ وَٱلَّذِينَ مَعَهُ﴾ خطاب نبوده، بلکه این آیات در مقام خبر دادن از آن حضرت بوده‌اند.
11. نهی دیگران از خواندن پیامبر(ص) با نام: قوم‌های پیامبران شرایع گذشته با نام آنها را می‌خواندند و خدا آنان را نهی نمی‌کرده است؛ مانند سخن قوم موسی(ع): ﴿يَـٰمُوسَى ٱجْعَل لَّنَآ إِلَـٰهًۭا كَمَا لَهُمْ ءَالِهَةٌۭ﴾ و گفتار قوم عیسی(ع): ﴿يَـٰعِيسَى ٱبْنَ مَرْيَمَ هَلْ يَسْتَطِيعُ رَبُّكَ﴾ و خطاب قوم هود به او: ﴿قَالُوا۟ يَـٰهُودُ مَا جِئْتَنَا بِبَيِّنَةٍۢ﴾؛ اما خدا قوم پیامبر(ص) را از خواندن آن حضرت با نام نهی کرده: ﴿لَّا تَجْعَلُوا۟ دُعَآءَ ٱلرَّسُولِ بَيْنَكُمْ كَدُعَآءِ بَعْضِكُم بَعْضًۭا﴾ و به آنان فرمان داده است که آن حضرت را با القابی همچون رسول‌اللّه‌و نبی‌اللّه‌بخوانند.
12. سلام بر پیامبر در نماز: درود فرستادن بر آن حضرت در نماز واجب است و برای غیر ایشان جایز نیست که مستندش آیه ۵۶ احزاب است که به سلام بر پیامبر پس از صلوات بر آن حضرت فرمان داده است: ﴿يَـٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ صَلُّوا۟ عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا۟ تَسْلِيمًا﴾. برخی مراد از ﴿وَسَلِّمُوا۟ تَسْلِيمًا﴾ را سلام به پیامبر(ص) در نماز یا تسلیم بودن در برابر آن حضرت دانسته‌اند. سلام بر ایشان در نماز به فتوای برخی از فقها واجب است؛ ولی مشهور فقهای امامیه که برخی بر آن ادعای اجماع کرده‌اند آن را مستحب می‌دانند.
13. برخورداری از بهترین امت: پیروان آن حضرت بهترین امت در میان پیروان پیامبران الهی‌اند: ﴿كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ﴾، چنان که پیامبر نیز بهترین امت بودن پیروان خود را فضیلتی برشمرده که خدا آن را به پیامبران گذشته عطا نکرده است. امت پیامبر ـ چنان که برخی گفته‌اند ـ یکایک پیروان آن حضرت نیست، بلکه مجموع امت آن حضرت به طور کلی است. برپایه برخی روایات شیعه، امت در آیه امامان معصوم اند.
14. مادران مؤمنان بودن همسران پیامبر: ﴿وَأَزْوَٰجُهُۥٓ أُمَّهَـٰتُهُمْ﴾؛ یعنی همسران آن حضرت در حکم مادران مسلمانان در وجوب احترام و حرمت نکاح هستند؛ نه مادران حقیقی مؤمنان باشند، وگرنه همسران رسول خدا(ص) باید با مؤمنان محرم بوده و نگاه مسلمانان به آنان جایز باشد، در حالی که قرآن آنها را به حجاب در برابر مسلمانان فرمان داده است و از مسلمانان خواسته با آنان از پشت پرده سخن بگویند.
15. برتری همسران: برخی از جمله فضائل پیامبر(ص) را افضل بودن همسران ایشان بر زنان این امت یا همه زنان عالم دانسته‌اند؛ به دلیل آیات ۳۰ ـ ۳۲ احزاب که ثواب و عقاب آنان را دو برابر پاداش و کیفر دیگران زنان دانسته و آنان را متفاوت با دیگر زنان شمرده است: ﴿يَا نِسَاءَ النَّبِيِّ مَنْ يَأْتِ مِنْكُنَّ بِفَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ يُضَاعَفْ لَهَا الْعَذَابُ ضِعْفَيْنِ وَكَانَ ذَلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرًا * وَمَنْ يَقْنُتْ مِنْكُنَّ لِلَّهِ وَرَسُولِهِ وَتَعْمَلْ صَالِحًا نُؤْتِهَا أَجْرَهَا مَرَّتَيْنِ وَأَعْتَدْنَا لَهَا رِزْقًا كَرِيمًا * يَا نِسَاءَ النَّبِيِّ لَسْتُنَّ كَأَحَدٍ مِنَ النِّسَاءِ إِنِ اتَّقَيْتُنَّ فَلَا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَيَطْمَعَ الَّذِي فِي قَلْبِهِ مَرَضٌ وَقُلْنَ قَوْلًا مَعْرُوفًا﴾.؛ لیکن همه همسران پیامبر برترین زنان نبوده و این امر را به چند دلیل نمی‌توان از فضایل اختصاصی پیامبر(ص) برشمرد:
    1. آیات ۳۰ ـ ۳۱ احزاب در مقام تهدید و ترغیب همسران پیامبر(ص) و هرکس است که از جایگاه اجتماعی بالاتری برخوردار است، تا حرمت آن جایگاه را نگهدارد؛ زیرا اعمال خیر و شر آنان، افزون بر اینکه به موقعیت اجتماعی خود و منتسبان به او لطمه می‌زنند، آثار زیانبار یا سودمند فراوان برای اجتماع در پی دارد. مؤیدش سخن امام زین‌العابدین(ع) است که با استناد به آیات یادشده اعمال خیر و شر اهل بیت(ع) را نیز دارای ثواب و عقاب دو چندان دانست. آیه ۳۲ احزاب نیز شرط برتری همسران پیامبر(ص) را تقوای آنان دانسته است: ﴿إِنِ اتَّقَيْتُنَّ﴾ نه به جهت همسری پیامبر(ص)، از این رو ملاک اصلی برتری افراد نزد خدا داشتن تقواست نه همسری پیامبر(ص)، چنان‌که در آیه ۱۳ حجرات نیز به این امر تصریح شده است: ﴿إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِندَ ٱللَّهِ أَتْقَىٰكُمْ﴾.
    2. این ادعا با روایات بسیاری که زنان دیگر را برترین زنان این امت یا همه عالم دانسته است منافات دارد؛ از جمله روایت متواتری که پیامبر(ص) فاطمه را بهترین زنان این امت دانست؛ نیز غیر از حضرت خدیجه زنان دیگری مانند آسیه همسر فرعون و حضرت مریم و حضرت فاطمه علیهاالسلام بهترین زنان عالم و برترین زنان بهشت شمرده شده‌اند. افزون بر این، بسیاری از دانشمندان اهل تسنن بر افضل بودن حضرت فاطمه علیهاالسلام بر دیگر زنان اذعان کرده‌اند
16. قطع نشدن سبب و نسب در قیامت: در قیامت هر حسب و نسبی گسسته می‌گردد: ﴿فَإِذَا نُفِخَ فِي الصُّورِ فَلَا أَنْسَابَ بَيْنَهُمْ يَوْمَئِذٍ وَلَا يَتَسَاءَلُونَ﴾؛ به این معنا که در قیامت به جهت نسب، پیوندی میان خویشاوندان نیست؛ یا براثر گرفتاری انسان‌ها، خویشاوندان به یکدیگر سود و زیانی نمی‌رسانند، بلکه گاه از یکدیگر فرار می‌کنند: ﴿يَوْمَ يَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِيهِ * وَأُمِّهِ وَأَبِيهِ * وَصَاحِبَتِهِ وَبَنِيهِ﴾؛ اما بر اساس روایات، نسب پیامبر(ص) از این اصل استثنا شده است. پیامبر(ص) نیز در قیامت همه سبب و نسب‌ها، جز سبب و نسب خود را گسسته دانست. برخی معتقدند سیاق آیه مانع از تخصیص آن است، از این رو مراد روایت نبوی را آن دانسته‌اند که نسبت داشتن با پیامبر(ص) سبب می‌گردد که انسان به انجام دادن عمل نیک موفق و از آن در آخرت بهره‌مند شود.
17. برخورداری از شفاعت کبرا: پیامبر(ص) از مقام شفاعت کبرا در قیامت بهره‌مند است. مستندش آیه ۷۹ اسراء است که ایشان را به اقامه نماز شب مکلف کرده و ثمره آن را دستیابی آن حضرت به مقام محمود دانسته: ﴿وَمِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَكَ عَسَى أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَامًا مَحْمُودًا﴾ که در روایات و کلمات مفسران مقام محمود به مطلق شفاعت یا شفاعت کبرا تفسیر شده است. پیامبر(ص) نیز شفاعت را از جمله ۵ چیزی شمرد که خدا جز به آن حضرت به هیچ پیامبری عطا نکرده است. به دیده برخی، مطلق و بی‌قید آمدن جمله «مقاما محمودا» نشان می‌دهد که این مقام را همه مردم می‌ستایند و از آن بهره می‌برند. بعضی گفته‌اند مقام محمود، مقام شفاعت است که در آن پرچم حمد به دست پیامبر داده می‌شود و همه پیامبران و فرشتگان زیر آن گرد آمده و نخستین شفاعت کننده در این مقام پیامبر(ص) است. برخی نیز مقام شفاعت کبرا را منزلتی شمرده‌اند که هیچ‌کس پس از آن حضرت چنان شفاعتی نمی‌کند و چون پیامبر(ص) از این مقام بهره‌مند است، آن حضرت به احمد، محمود، حماد و محمد(ص) نامیده شده است.
18. اعطای کوثر: ﴿إِنَّآ أَعْطَيْنَـٰكَ ٱلْكَوْثَرَ﴾ پیامبر(ص) نیز اعطای کوثر را از فضائل خود برشمرد که خدا آن را به دیگران نداده است. درباره چیستی کوثر آرای متفاوتی هست: بیشتر مفسران آن را نهری در بهشت دانسته‌اند که این معنا در روایات شیعه و اهل تسنن نیز آمده است. برخی نیز آن را اسلام، نبوت، قرآن، فراوانی اصحاب و پیروان، شفاعت و معجزات پیامبر و شماری آن را بسیاری ذریه و فرزندان آن حضرت از نسل فاطمه علیهاالسلام دانسته‌اند؛ تا آنجا که عدد آنان شمارش پذیر نیست، چنان‌که برخی این امر را به شکل مستقل یکی از فضایل اختصاصی آن حضرت شمرده‌اند. دلیل دیدگاه اخیر آن است که خدا این سوره را در ردّ کسانی فرو فرستاد که آن حضرت را مقطوع‌النسل شمردند، از این رو با عطای نسل فراوان به پیامبر(ص) دشمن آن حضرت را مقطوع‌النسل شمرد: ﴿إِنَّ شَانِئَكَ هُوَ ٱلْأَبْتَرُ﴾ افزون بر موارد یاد شده، برخی از عالمان و محققان اسلامی فضایل دیگری را با استناد به روایات و ادله‌ای دیگر برای آن پیامبر(ص) ذکر کرده‌اند؛ مانند یکسانی ثواب نوافل آن حضرت در حال ایستاده و نشسته، شهادت بر رسالت ایشان در اذان و اقامه، نخستین آفریده خدا بودن، وجوب پاسخ پیامبر(ص) در نماز، اولین وارد به بهشت ، نخستین برانگیخته در قیامت، سوگند خوردن خدا به جان آن حضرت، شکافته شدن ماه به دست آن حضرت و فضایل متعدد دیگر. برخی از اینها هرچند برای ایشان ثابت‌اند، شماری دیگر به جهت ضعف سند روایات یا اشتراک آن حضرت با دیگران در این فضایل، نمی‌توانند در زمره فضایل اختصاصی ایشان قرار گیرند..

منابع

1. سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم
2. یوسفی مقدم، محمد صادق، مقاله «خصائص النبی»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲