خزیمة بن ثابت انصاری در تاریخ اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث خزیمة بن ثابت انصاری است. خزیمة بن ثابت انصاری از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: خزیمة بن ثابت انصاری در رجال و تراجم - خزیمة بن ثابت انصاری در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

خزیمة بن ثابت از صحابه و پیشگامان در اسلام بود. او در تمام جنگ‌های صدر اسلام حاضر بود و در روز فتح مکه پرچم‌دار قبیله بنی خطمه بود. منزلت و عدالت او نزد پیامبر اکرم (ص) آنقدر بود که شهادت دادن او در محکمه را به منزله شهادت دو مرد قرار داد و لذا به "ذو الشهادتین" مشهور شد. او از جمله کسانی بود که خلافت را حق امام علی (ع) می‌دانست و در این راه هیچگاه سستی به دل راه نداد و در جنگ جمل و صفین در کنار امیرالمؤمنین (ع) بود تا اینکه در جنگ صفین به شهادت رسید.

مقدمه

خزیمة بن ثابت خزیمة بن ثابت بن ثعلبه انصاری خطمی، از طایفه "بنی خطمه"، از بزرگان قبیله اوس و از انصار و یاران رسول خدا (ص) است. خزیمه در میان یاران پیامبر (ص) شهرتی بسزا داشته و او را ذوالشهادتین می‌گفتند؛ چون پیامبر (ص) فرمود: "شهادت و گواهی او به تنهایی به جای دو شاهد است". خزیمه و عمیر بن عدی در پنهانی، بت‌های قبیله را می‌شکستند تا آنها را وادار به قبول اسلام کنند.

او در بدر و سایر جنگ‌های زمان پیامبر شرکت داشت، و در فتح مکه پرچم بنی خطمه به دست او سپرده شد.

خزیمة ذو الشهادتین

امام صادق (ع) فرمود: "پیامبر اسبی را از مرد عربی خرید. منافقان به عرب گفتند: اگر این اسب را به بازار برده بودی، به چندین برابر می‌فروختی. حرص آن مرد عرب تحریک شد و خواست معامله را برهم بزند. گفتند: چنین مکن؛ ولی هنگامی که پیامبر (ص) خواست قیمت را بپردازد، بگو به این مبلغ نفروختم بلکه به فلان مبلغ بوده است. او مرد ساده‌ای است و هر چه پیشنهاد کنی می‌پردازد. مرد عرب سخنان آنان را آویزه گوش کرده و منکر تعیین قیمت شد. پیامبر (ص) فرمود: "به خدایی که مرا به پیامبری برانگیخته، به همین مبلغ فروختی؟" در این میان خزیمه چون از داستان با خبر شد، گفت: شهادت می‌دهم که به همین قیمت فروختی.

مرد عرب گفت: "موقعی که معامله کردیم کسی نزد ما نبود!؟" پیامبر (ص) فرمود: "خزیمه! با آنکه در معامله حاضر نبودی، چگونه گواهی می‌دهی؟!"

خزیمة: "یا رسول الله! پدر و مادرم به قربانت، از جانب خدا و عالم غیب به ما خبر می‌دهی، تو را تصدیق می‌کنیم، چگونه درباره قیمت اسبی تصدیقت نکنیم!"

سپس پیامبر (ص) فرمود: "گواهی خزیمه به تنهایی در هر مورد کافی است و محتاج به دیگری نیست".

افتخار قبیله اوس به خزیمه

روزی قبیله اوس و خزرج با یکدیگر مفاخره می‌کردند؛ قبیله اوس می‌گفتند: حنظله که ملائکه او را غسل دادند و عاصم بن ثابت و سعد بن معاذ که عرش الهی از مرگ او به لرزه افتاد و خزیمة بن ثابت که شهات او به جای شهادت دو نفر به حساب می‌آید، از قبیله ما هستند. خزرجی‌ها گفتند: زید بن ثابت، ابو زید، ابی بن کعب و معاذ بن جبل، چهار نفری که در زمان رسول خدا (ص) حافظ قرآن بودند و کسی جز آنها از اوس، کل قرآن را حافظ نبود، از ماست: البته از غیر اوس، علی بن ابی طالب (ع)، عبدالله بن مسعود، سالم غلام ابو حذیفه و عبدالله بن عمر بن العاص حافظ کل قرآن بودند.

خزیمه و جمع‌آوری قرآن

خارجة بن زید از پدرش نقل می‌کند، زمانی که، قرآن را جمع‌آوری می‌کردیم آیه‌ای که از رسول خدا (ص) شنیده بودم را گم کردم و آن آیه، آیه ﴿مِنَ الْمُؤْمِنِينَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَيْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَى نَحْبَهُ وَمِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُ وَمَا بَدَّلُوا تَبْدِيلً﴾ بود و آیه را نزد خزیمه یافتم و چون رسول خدا (ص) شهادت خزیمه را جایگزین شهادت دو نفر کرده بود، آن را پذیرفتم. هم چنین ﴿لَقَدْ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ عَزِيزٌ عَلَيْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِيصٌ عَلَيْكُمْ بِالْمُؤْمِنِينَ رَءُوفٌ رَحِيمٌ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ حَسْبِيَ اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَهُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ﴾ را وی آورد و محل آن را مشخص کرد.

خزیمه و نقل حدیث

روایات و اشعاری در کتب شیعه از خریمه بن ثابت نقل شده است. هم چنین ذهبی وی را از راویان صحاح سته ذکر کرده‌ و از وی ۳۸ حدیث در کتب اهل سنت نقل شده است. احادیث زیر از آن جمله است:

1. حدیث غدیر: خزیمه از جمله صحابه‌ای است که در روز غدیر حاضر بوده و خطبه نبوی در اعلام ولایت امیرالمؤمنین (ع) را شنیده است و حدیث: «مَنْ كُنْتُ مَوْلاَهُ فَهَذَا عَلِيٌّ مَوْلاَهُ»؛ هر که من مولای اویم این علی مولای اوست، را نقل کرده است.
2. حدیث سفینه: حدیث سفینه یکی از احادیث متواتر بین شیعه و سنی است که جایگاه حقیقی اهل بیت پییامبر (ص) و پیروی از آنها را بیان کرده است که این حدیث را صحابه بسیاری نقل کرده‌اند. خزیمه نقل می‌کند: روزی رسول خدا (ص) در اجتماع مسلمانان به علی (ع) اشاره کرده و فرمودند: "این مرد پیشوای شما بعد از من و خلیفه من در میان شماست؛ پس او را مقدم قرار دهید (امام قرار دهید) و پشت سر قرار ندهید (امامت او را منکر نشوید) پس اگر او را مقدم کنید، راه نجات و هدایت را پیموده‌اید و اگر او را پشت سر قرار دهید راه گمراهی را پیموده‌اید و او باب حطه مسلمین است. مثل او (علی) مثل کشتی نوح است که هر کس بر آن سوار شود، نجات پیدا می‌کند و هر کس از آن، تخلف کند (جا بماند) هلاک خواهد شد".

خزیمه و بیان فضائل امیرالمؤمنین (ع)

بعد از قتل عثمان، هنگامی که مردم با امیر المؤمنین (ع) بیعت می‌کردند، خزیمه بلند شد و گفت: "یا امیرالمؤمنین! برای امر حکومت بر ما کسی جز تو شایسته نیست و بازگشت حکومت فقط به شما صحیح بود. پس اگر وجودمان درباء فضائل تو راست بگوید، در می‌یابیم که تو زود‌تر از همه ایمان آوردی و آگاه ترین مردم به خدا و سزاوارترین مؤمنین به رسول خدایی. هر فضیلتی که دیگران دارند، تو داری اماهر فضیلتی که تو داری، دیگران ندارند".

زمانی که امیرالمؤمنین علی (ع) انگشتر خود را در رکوع به مسکین داد و در شأن ایشان آیه ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾؛ نازل شد، خزیمه اشعار زیر را سرود:

فدای علی شوم که پیشوای خلق و چراغ مردم و پناهگاه تقواست.

او جانشین پیامبر و همسر زهرای بتول و پیشوای مردم و خورشید تابان است.

خدایی که پروردگار بندگان است، او را برتری داده و در شان او سوره هل اتی (انسان) را نازل کرده است.

انگشتری‌اش را در رکوع صدقه داد و نیکوترین کار را در مقابل مردم انجام داد.

همچنین اشعار زیر از وی نقل شده است:

ای ابا الحسن! خودم و خانواده‌ام و هر تندی وکندی در هدایت فدای تو باد

آیا ستایش کسی که تو را دوست دارد، از بین می‌رود، مدح و ثنایی که در راه خدا باشد، از بین نمی‌رود.

چون تو کسی هستی که زمانی که در رکوع بودی، صدقه دادی. ای علی جان! به فدای تو، ای بهترین رکوع کنندگان.

پس خدا درباره تو بهترین ولایت و سرپرستی را نازل کرد و آن را در محکم‌ترین شرایع آسمانی قرار داد.

همچنین نقل شده است که رسول خدا (ص) در جنگ خیبر فرمودند: "فردا پرچم را به دست کسی خواهم داد که خدا و پیامبر را دوست دارد و خدا و پیامبر او را دوست دارند". اصحاب، شب هنگام هر یک آرزو داشتند که فردا پرچم به دست آنها داده شود. هنگام صبح، رسول خدا (ص) علی (ع) را خواستند. به حضرت گفتند که چشمان علی (ع) درد می‌کند و نمی‌تواند از چادر خارج شود. حضرت فرمودند: "بگوئید بیاید". زمانی که علی (ع) آمدند، رسول خدا (ص) از آب دهان خود بر چشمان علی (ع) مالیدند و به اذن خدا چشمان ایشان شفا گرفت. سپس پرچم را به ایشان دادند و فتح به دست او صورت گرفت.

خزیمه که در جنگ شرکت داشت زمانی که ماجرا را دید اشعار زیر را سرود:

علی (ع) چشم دردی داشت که خواهان دارو بود. پس زمانی که تیمارگری را نیافت؛

رسول خدا (ص) او را با آب دهانش شفا داد؛ پس تیمار شونده و تیمار کننده مبارک باشند.

و فرمود: پرچم را امروز به دست کسی خواهم داد که شمشمیر دلیر و دوستدار رسول خدا و تابع او باشد.

کسی که خدا را دوست می‌دارد و خدا نیز او را دوست دارد و او برای خدا دژهای محکم را فتح می‌کند.

پس او را از میان همه مردم انتخاب کرد. او علی (ع) است و او را وزیر و برادر نامید. برخی نیز سراینده این اشعار را حسان بن ثابت ذکر کرده‌اند.

اشعار زیر که در آن چند دلیل بر افضلیت امیرالمؤمنین (ع) بر دیگران بیان شده نیز از خزیمه نقل شده است.

علی (ع) جانشین رسول خدا از اهل بیت اوست و از گذشته نگهبان او بوده است.

اولین کسی از مردم که نماز گزارده است؛ جز بهترین زنان (خدیجه) و این نعمت‌ها از خداست .

همچنین شیخ مفید نقل می‌کند که خزیمه بن ثابت درباره عضب خلافت از امیر المؤمنین (ع) این اشعار را سروده است:

هرگز گمان نمی‌کردم که این امر (خلافت) از بنی هاشم و در میان آنان از ابی الحسن سال روی گردان شود.

آیا او اولین کسی نبود که به سوی قبله مسلمانان نماز گزارد و آیا او آگاه‌ترین مردم درباره آثار و سنت رسول خدا (ص) نیست؟

و آیا او آخرین کسی نبود که قبل از رحلت رسول خدا (ص) و با او تجدید پیمان کرد و آیا او کسی نبود که جبرئیل او را در غسل و ۹ کفن رسول خدا (ص) کمک کرد؟

کسی که آن صفاتی که آنها دارند، او دارد و آنها شکی در آن ندارند و در بین آنان آنچه او از خوبی دارد، آنها ندارند.

چه چیزی شما را از حمایت او و بیعت با او باز داشت تا ما هم بدانیم؟ پس بدانید که این بیعت شما (با غیر علی (ع)) از زیان بارترین زیان هاست.

همچنین خزیمه از جمله دوازده نفری است که خلافت ابوبکر را نپذیرفت و در مخالفت با او خطبه خواند. خزیمه به ابوبکر گفت: "آیا نمی‌دانید پیامبر (ص) شهادت مرا به تنهایی و در حالی که کسی همراه من نبود، می‌پذیرفت؟" همه گفتند: آری. خزیمه گفت: "پس شهادت می‌دهم که از پیامبر (ص) شنیدم که می‌فرمود: «أَهْلُ بَيْتِي يَفْرُقُونَ بَيْنَ اَلْحَقِّ وَ اَلْبَاطِلِ وَ هُمُ اَلْأَئِمَّةُ اَلَّذِينَ يُقْتَدَى بِهِمْ»؛ اهل بیت من هستند که بین حق و باطل تمیز می‌دهند و ایشان پیشوایانی هستند که به ایشان اقتدا می‌شود. سپس گفت: "هر آن چه شنیده بودم، گفتم؛ ﴿وَمَا عَلَى الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلَاغُ الْمُبِينُ﴾؛ بر فرستاده وظیفه‌ای جز ابلاغ آشکار نیست".

همچنین نقل شده پس از غصب خلافت، عده‌ای از بزرگان اصحاب رسول خدا (ص) به ولایت و برادری و وصایت علی (ع) شهادت دادند؛ افرادی مثل ابوذر، سلمان، مقداد، عمار و جابر بن عبدالله انصاری که خزیمه بن ثابت نیز یکی از آنان بود.

مرزبانی می‌گوید: خزیمه هنگام بیعت با امیر المؤمنین (ع) این اشعار را سرود:

چون ما با علی (ع) بیعت کردیم، پس ابوالحسن ما را از فتنه‌هایی که می‌هراسیم، کفایت می‌کند.

و هر چیزی که در دیگران وجود دارد، در او موجود است و بعضی از فضائلی که او دارد، در وجود احدی نیست.

خزیمه و شرکت در جنگ‌ها

جنگ موته: خزیمه در جنگ موته جنگید و یکی از دشمنان را کشت. یاقوتی در سپر آن فرد وجود داشت که خزیمه آن را نزد رسول خدا (ص) برد و آن حضرت آن یاقوت را به وی بخشید و خزیمه آن را به صد دینار فروخت.

جنگ جمل: منذر بن جارود نقل می‌کند: در جنگ جمل زمانی که امیرالمؤمنین علی (ع) وارد بصره شدند، کناری ایستادند. من شاهد بودم که پس از ایشان لشکری با هزار جنگجو وارد شد. جلوی آنها مردی سوار بر اسب (اشهب) بود و بعد از آنها جنگجوی دیگری که عمامه زرد و لباس سفید بر تن و شمشیری بر گردن و کمانی و پرچمی همراه داشت، همراه هزار جنگجو وارد شد. پرسیدم: این شخص کیست؟ شخصی گفت: خزیمه بن ثابت انصاری ذو الشهادتین است.

هم چنین نقل شده که وی هنگام مبارزه در جنگ جمل، اشعار زیر را می‌خواند:

در جنگ جمل برای خدا غضبناک نشدند و مردن در غیر جمل بهتر از زندگی کردن در کنار جمل (شتر عایشه) است.

و مردن بهتر از فرار کردن و شکست خوردن است و حرف زدن، بدون عمل فایده‌ای ندارد.

و خطاب به عایشه این اشعار را سرود:

ای عایشه از علی (ع) و عیب جویی از عیبی که در او نیست، دست بردار که تو ام المؤمنینی.

او جانشین رسول خدا (ص) از میان اهل بیت اوست و تو خود بر این مسئله گواهی.

جنگ صفین: خزیمه در سال ۳۷ هجری در جنگ صفین در میان لشکر امیر مؤمنان (ع) بود ولی از جنگ خودداری می‌کرد؛ گویا تردید داشت که آیا جنگ با مسلمانان جایز است یا نه؛ اما موقعی که عمار یاسر شهید شد با کمال اشتیاق شمشیر کشید و جنگید تا شهید شد. وقتی که از او درباره خودداری در ابتدا و جانبازی و فداکاری ناگهانی پرسیدند، پاسخ داد: "تا به حال مردد بودم، ولی با کشته شدن عمار یاسر بر من مسلّم شد که علی (ع) حق است و معاویه و همراهانش مردمی ستمکارند؛ زیرا از رسول خدا (ص) شنیدم که می‌فرمود: "عمار به دست مردمی ستمکار کشته می‌شود".

اما با توجه به اشعاری که از خزیمه در شأن امیرالمؤمنین (ع) نقل شده و رشادت‌هایی که در جنگ جمل از خود نشان داده، بعید است که او در امر ولایت مردد شده باشد و بعد از شهادت عمار، حقیقت را یافته باشد؛ چرا که مؤمنین، مردان را با حق می‌سنجند نه حق را با مردان و به نظر می‌رسد این مسئله بنی امیه برای کم کردن قبح اعمال معاویه جعل کرده باشند.

در جنگ صفین هنگامی که خزیمه پرچم را برداشت تا به جنگ برود، این شعر را سرود:

دو روز گذشته و این روز سوم است و این روزی است که هر کسی در آن از شدت تشنگی زبان خود را بیرون می‌آورد.

این روزی است که جستجوگر آن را جستجو می‌کرد؛ کسی که بماند مگر چه قدر به زندگی امید دارد؟

مردم یا چیزی را به ارث می‌گذارند یا به ارث می‌برند؛ این شخص، علی است که هر کس با او مخالفت کند، پیمان شکن است.

نهروان: امیر المؤمنین علی (ع) ضمن خطبه‌ای رشادت‌های خزیمه و عمار را در جنگ‌ها یادآور شده و فرمودند: "کجا هستند برادرانی که خونشان در صفین ریخته شد. به خدا قسم خدا را ملاقات کردند و پاداششان را دریافت کردند و خدا به آنها بعد از ترس و اضطرابی که داشتند، امنیت داد. کجا هستند برادرانم که راه را پیمودند و عمر خود را بر حق سپری کردند و کجاست عمار؟ کجاست ابن تیهان؟ کجاست ذو الشهادتین؟".

اشعار دختر خزیمه در شهادت پدر

نقل شده زمانی که خزیمه در صفین به شهادت رسید، دخترش، ضبیعه، این ابیات را در مرثیه پدرش سرود:

‌ای چشم با گریه بر خزیمه جود کن؛ کسی که کشته گروه‌ها در روز فرات است (جنگ صفین).

ذو الشهادتین را با ظلم و ستم کشتند؛ خدا از آنها انتقام بگیرد.

او را در میان جوانانی سلحشور کشتند که هرگاه فراخوانده می‌شدند، به زودی سواره می‌شتافتند. اگر کانون بسیاری

خدا گروهی که او را کشتند، لعنت کند و به ننگ و آفت‍‍‌ها مبتلایشان کند.

خزیمة بن ثابت ذوالشهادتین انصاری در سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب

ذوالشهادتین از شهدای صفین است که امیرالمؤمنین(ع) در خطبه‌ای از آنان با تأثر یاد کرده است. نامش خزیمة بن ثابت بن فاکه بن ثابت خطمی اوسی انصاری است. لقب ذوالشهادتین را رسول خدا(ص) به او داده بود. او دارای کنیۀ «ابوعماره» و از بزرگان صحابه و دارای سوابقی نیک بود. خزیمه و عمیر بن عدی بن خرشه از افرادی بودند که در اوایل اسلام بت‌های بنی خطمه را می‌شکستند. او در جنگ بدر و جنگ‌های بعد از آن شرکت داشت. خزیمه، پرچم بنی خطمه را روز فتح مکه در دست داشت. فضل بن شاذان بیان کرده، خزیمه از سابقانی است که قائل به خلافت امیرالمؤمنین(ع) بودند. او منکر برتری ابوبکر بر علی بود و حضرت علی را بر دیگران مقدم می‌دانست.

خزیمه چندان مورد احترام پیامبر بود که خواب او را محقق ساخت. نوشته‌اند: خزیمه بن ثابت در خواب دید بر پیشانی پیامبرسجده کرده است. نزد حضرت رفت. رسول خدا(ص) هم به پشت خوابید و گفت خوابت را تعبیر و تصدیق کن. و او بر پیشانی پیامبر سجده کرد.

خزیمه در جنگ مؤته حضور داشت و مردی را کشت و یاقوت کلاه خود او را برگرفت و برای پیامبر آورد. رسول خدا(ص) آن را به وی بخشید. خزیمه آن را در دوران عثمان به صد دینار فروخت و نخلستانی خرید. او در جمل و صفین حضوری فعال داشت.

برای او سه پسر گزارش کرده‌اند؛ عبدالله و عبدالرحمان که مادرشان جمیله بود و عماره که مادرش صفیه بود. عماره روایات بسیاری از پدرش نقل کرده است. از دختر وی «ضبیعه» یاد کرده‌اند که بعد از شهادت پدرش در صفین شعر بلندی در رثای او سرود.

مؤلف تاریخ بیهق خود را از نسل خزیمه می‌داند و شجره نامه‌اش را تا خزیمۀ ذوالشهادتین و سپس تا سام بن نوح آورده است.

خزیمة اشعار زیادی سروده که بیشتر وصف و بیان مناقب امیرالمؤمنین و مربوط به جنگ جمل و صفین است. از جمله اشعارش وقتی است که حضرت انگشتر خود را به فقیر داد. شاعرانی مانند حسان بن ثابت شعر سرودند و خزیمه هم شعری سرود و به این واقعه و نزول سورۀ هل اتی در بارۀ علی(ع) اشاره کرد:

فَدَيْتُ عَلِيّاً إِمَامَ الْوَرَى		سِرَاجَ الْبَرِيَّةِ مَأْوَى الْتُّقَى
وَصِيُّ الرَّسُولِ وَزَوْجُ الْبَتُولِ		إِمَامُ الْبَرِيَّةِ شَمْسُ الضُّحَى
تَصَدَّقَ خَاتَمَهُ رَاكِعاً		وَأَحْسَنَ بِفِعْلٍ إِمَامُ الْوَرَى
فَفَضَّلَهُ اللَّهُ رَبُّ الْعِبَادِ		وَأَنْزَلَ فِي شَأْنِهِ هَلْ أَتَى

«فدای علی شوم که امام خلق است و چراغ مردم و پناه گاه مردان متقی. وصی رسول خدا(ص) و همسر بتول، امام مردم و خورشید درخشان است. او در حال رکوع انگشترش را تصدق داد. پس نیکو شمار کار رهبر مردم را. پس خداوند پروردگار بندگان او را برتری داد و در باره‌اش سورۀ هل اتی را نازل کرد».

بیهقی در کتاب محاسن و مساوی، هنگام وصف امیرالمؤمنین(ع) بعد از نقل سخنان عبدالله بن عباس در ویژگی‌های برجستۀ حضرت نزد معاویه، به اشعار خزیمه اشاره می‌کند که به توصیف محاسن حضرت و یارانش پرداخته که بسیار مهم است.

حسکانی، قبل از نقل این اشعار می‌نویسد: خزیمة بن ثابت به علی می‌نگریست که حضرت به خزیمه گفت: به جهت فضل خدا مورد حسد واقع شده‌ام؟ و موقعیت من نسبت به پیامبر و به سبب علمی که خداوند به من روزی کرده است.

خزیمه خطاب به حضرت در اشعاری گفت: «نعمت الهی را که ندارند و نیز فضیلت ارزشمند و والایی که تو داری و کسی نمی‌تواند با تو در بارۀ آن نزاع کند و منحصربه فرد است. آنان از خشم طولانی، انگشت‌های خود را به دندان کشند و هرکس راضی نباشد، خداوند او را بفریبد و خوار کند. از دین و دنیا آنچه مورد آرزوست، تو داری و برتر از آن، اخلاق و ویژگی‌های طبیعی اوست».

علت ذوالشهادتین نامیدن خزیمه

درباره این که چرا به خزیمة بن ثابت، ذوالشهادتین می‌گفتند دو نقل است که هر دو را عبدالرزاق آورده است:

1. مردی یهودی برای دریافت طلب خود نزد پیامبر آمد. حضرت فرمود: من قرضت را داده‌ام. یهودی گفت: بینه تو چیست؟ خزیمۀ انصاری آمد و گفت: من گواهی می‌دهم پیامبر قرضش را ادا کرده است. پیامبر فرمود: چه چیزی تو را آگاه کرده است؟ گفت: شما را به بیشتر از این تصدیق کرده‌ام. تو را دربارۀ اخبار آسمان‌ها تصدیق می‌کنیم. پس رسول خدا(ص) گواهی او را به جای دو گواهی قرار داد. دیگران گرچه این واقعه را نقل کرده‌اند، بیشتر قول دوم را پذیرفته‌اند.
2. ابن جریح، از عمارة بن خزیمه نقل کند و گوید: پیامبر از مردی اعرابی اسبی ماده خرید. به قیمتی مشخص که پیامبر فرمود. مرداعرابی، مدعی قیمت دیگری بود. خزیمة بن ثابت انصاری آن دو را دید که دربارۀ خرید اسب اختلاف دارند. او به نفع پیامبر گواهی داد. پیامبر پرسید آیا تو هنگام معامله پیش ما بودی؟ گفت: من نبودم و شما راست‌گو هستید، جز حق بر زبان جاری نمی‌کنید. پس پیامبر شهادت وی را مانند گواهی دو نفر قرار داد. نام این اسب را «مرتجز» دانسته‌اند.

مورد دوم، در آثار مختلف مفصل‌تر آمده است. کلینی در کتاب کافی و دیگر علمای شیعه نیز آن را نقل کرده‌اند. نام فروشنده سواء بن قیس محاربی، بود که این نظر اکثر است. بر همین اساس پیامبر(ص) وی را ذوالشهادتین نامیده در روایتی در تأیید آن فرمود: «هرکس که خزیمه به نفع یا ضررش شهادت دهد، کافی است»

یعنی گواهی وی به نفع، یا ضرر افراد به منزلۀ بینه و دو گواه است که قاضی می‌تواند برابرش داوری کند. گواهی معمولا از مرد عادل پذیرفته می‌شود؛ اما این که یک نفر به منزلۀ دو عادل باشد، فقط در بارۀ خزیمه صادق است و همین فضیلت مهم سبب جعلیات بسیاری دربارۀ او شده است.

سخنان خزیمه در دفاع از خلافت امیرالمؤمنین(ع)

خزیمه جزو قائلان به خلافت امیرالمؤمنین بود. اشعاری به وی منسوب است که در روز سقیفه ایراد کرد و به جهت زیبایی و محتوای بلند اشعار آنها را نقل می‌کنیم، هرچند به دیگران نیز منسوب است.

«من تصور نمی‌کردم امر خلافت از بنی‌هاشم و آن‌گاه از ابوالحسن به دیگری منتقل شود. آیا علی اولین کسی نیست که بر قبلۀ شما نماز خواند و به قرآن و سنت رسول‌خدا(ص) آگاه‌ترین شماست. و آخرین فردی که دیدار با پیامبر را داشته که در غسل و کفن رسول خدا، جبرئیل به او کمک کرده است. چه چیزی شما را از او باز داشت تا ما آن را بشناسیم در این صورت بیعت شما [با ابوبکر] از خسران بارترین بیعت‌هاست». این اشعار را، به عباس، ربیعة بن حارث بن عبدالمطلب و دیگران نسبت داده‌اند.

برخی به عتبة بن ابی لهب نیز نسبت داده‌اند که درست نیست؛ زیرا بنا به نقلی: وی وقتی برای آزار پیامبر از سوی پدرش آمده بود مورد نفرین حضرت قرار گرفت و شیری در سفر شام وی را کشت. به نقلی دیگر هم: پس از مسلمان شدن در فتح مکه، و با برادرش معتب، از مکه خارج نشدند. پس در هر صورت، عتبه در مدینه نبود. برخی سرایندۀ آن را فضل بن عباس بن عتبة بن ابی لهب گفته‌اند که این نیز درست نیست؛ چون وی در عصر ولید بن عبدالملک حدود سال ۹۵ درگذشته است. به همین جهت برخی مدعی‌اند این شعر را فضل بن ابی لهب در رثای علی(ع) گفته است. این درحالی است که تصریح شده این شعر روز سقیفه گفته شده و زبیر بن بکار که آن را به برخی فرزندان ابولهب نسبت داده، پس از نقل اشعار افزوده: علی به او پیام داد و او را از این کار بازداشت و دستور داد دیگر بار تکرار نکند. بنابراین، شاعر یا باید خزیمه باشد یا نام بردگان دیگر.

گزارش کامل بهائی، قول به این را که اشعار سرودۀ خزیمه باشد تقویت می‌کند. وی می‌نویسد: خزیمه اولین کسی بود که در سقیفه به سعد بن عباده اعتراض کرد و گفت: علی در خانه نشسته و به عزاداری رسول خدا(ص) مشغول است و قرشی دیگری لایق این کار نیست. انصار هم، روی اعتراض به سعد نهادند. شاید خزیمه بعد از پایان سقیفه، این اشعار را سروده است.

به همین جهت او از مخالفان دستگاه خلافت و جزو دوازده اعتراض کننده به خلافت ابوبکر بود. خزیمة بن ثابت ذوالشهادتین اولین انصاری بود که حرکت کرد و گفت: ای ابوبکر! آیا می‌دانی رسول خدا(ص) شهادت مرا به تنهایی پذیرفت و با من شخص دیگری نبود؟ گفت: آری! خزیمه گفت: گواهی می‌دهم که شنیدم رسول خدا می‌فرماید: اهل بیت من، بین حق و باطل جدایی می‌اندازند و آنها رهبرانی هستند که به آنان اقتدا می‌شود.

به نقل غرر الأخبار: خزیمه حرکت کرد و گفت: همه گواهی دهید. و من به تحقیق گواهی میدهم رسول خدا(ص) به ما گفت، وقتی ما در اطراف ایشان جمع بودیم و با اشاره به علی(ع) فرمود: «این رهبر و امام شما بعد از من و خلیفۀ من بر شماست. پس او را مقدم بدارید و دور نکنید. اگر او را مقدم بدارید، شما را به راه هدایت و حق، می‌برد و اگر وی را مقدم ندارید، به راه گمراهی و پست می‌روید. و او باب ریزش گناهان است که به آن مبتلا می‌شوید مثل او در میان شما مانند کشتی نوح است؛ هرکس سوار آن شود نجات یابد و هرکه تخلف کند، در آتش قرار گیرد»

در خبری پیامبر می‌فرماید: هرکس شما را دشمن بدارد و محبت شما را رد کند، در آتش افکنده می‌شود . بنابراین، متعلق هوا، آتش است. در کتاب صراط المستقیم، خبری تا اندازه‌ای مشابه آمده است که قسمت پایانی‌اش در موردی دیگر در همین کتاب، از قول ذوالشهادتین آورده.

ابن ابی الحدید، اشعاری از ذوالشهادتین نقل کرده که در آن قریش را مخاطب قرار داده است. زبیر بن بکار این اشعار را در پاسخ به سخنان عمرو بن عاص می‌داند که با گفتارش به تحقیر انصار پرداخت و علی(ع) با آن سخنان مخالفت کرد و سخنانی در این باره فرمود. سپس خزیمه قریش را مخاطب ساخت و گفت: «ای قریش! بین ما و بین خود اصلاح کنید؛ زیرا ریسمان لجاجت طولانی شده است. پس خیری در شما بعد از ما نیست. بنا براین با رفق با ما عمل کنید و خیری بعد از فهر بن مالک نیست (شما از زمان وی، سروری دارید) هر یک از ما برضد دشمن هستیم وقتی که روز سختی باشد. پس به یاد نیاورید آنچه از ما و شما سرزده؛ زیرا در یادآوری گذشته، حرکت کند می‌شود (اختلاف‌های گذشته را به یاد نیاورید که ما را از حرکت به جلو، بازمی‌دارد)». خزیمه اصرار دارد اختلاف‌های قریش و انصار را مطرح نکنند، چون اکنون جای سخن از گذشته نیست؛ باید همه در سایۀ اسلام متحد باشیم و از اسلامدفاع کنیم. شاید این اشعار را بعد از پیام امام علی(ع) به لزوم وحدت انشاد کرده باشد.

زبیر بن‌ بکار در‌ادامه جریان آورده است: علی(ع) به فضل بن عباس گفت: پاسخ محبت انصار را بده. فضل هم در شعری به قدردانی از انصار پرداخت و در آغاز آن به سخنان عمروعاص اشاره کرد.

«سخنان آشکار (بدی) گفتی. ای عمرو! اگر از سخنانت برگردی، خدا با توست. جز این نیست که انصار شمشیر برانی هستند که اگر کسی را با نوک آن بزنند، هلاک می‌شود. آنان شمشیر تیز و بران و تیرهای الهی در جنگ‌های سخت هستند. دین را یاری دادند و دین داران را پناه، آنان خانه‌های فراخ و روزی‌های مشترک داشتند. و زمانی که شعله‌های جنگ افروخته شد، به آن وارد می‌شدند تا مرگ آنان را دریابد».

فضل بر‌علی(ع) وارد شد. حضرت شعرش را شنید و از شنیدن آن خوش حال شد و گفت: ای فضل! شعلۀ آتش را با تو خاموش کردم، تو شاعر و جوان مرد قریش هستی.

شعرت را آشکار کن و بر انصار بخوان. انصار گفتند: تنها حسان بن ثابت می‌تواند مانند آن شعر را پاسخ دهد. حسان گفت: چگونه پاسخش را بگویم؟ اگر قافیه‌ها رسا نباشد، رسوا می‌شوم. خزیمة بن ثابت به او گفت: در شعرت از علی و آل علی یاد کن تا تو را از هرچیز کفایت کند. پس او چنین سرود: «خداوند از جانب ما به ابوالحسن و کسی که مانند ابوالحسن باشد، پاداش دهد. تو از قریش با شایستگی‌هایی که داری، سبقت گرفتی. پس سینه ات گشاده و قلبت آزموده است. بزرگان قریش عزت و جای گاه تو را آرزو دارند؛ هیهات که نحیف، فربه شود! جای گاه تو در اسلام در هر مکانی، مانند دلو محکم بافته شده در مقابل ریسمان است. تو بر‌ما خشم گرفتی، زمانی که عمرو سخنانی گفت و تقوا را در آن سخنان می‌راند و کینه و حسد را زنده کرد. تو امید خاندان لؤی بن غالب بودی در فقر و دارایی و در حادثه و آرامش. رسول خدا(ص) و عهد و پیمان او با تو در میان ما را حفظ کردی؛ چه کسی از تو به آن عهد شایسته‌تر است، چه کسی؟ آیا تو برادر او در هدایت کردن انسان‌ها و وصی و جانشین او نیستی؟ پس: حق تو همواره به نجد پیوسته و حکم شده است امری که برای ما خیلی بزرگ و با عظمت است و پس از آن نیز به یمن مرتبط است». این شعر را برای علی فرستادند؛ حضرت نیز به مسجد رفت و از انصار قدردانی کرد.

گزارشی دربارۀ فعالیت‌های سیاسی خزیمه در زمان خلفا، جز اعتراض به ابوبکر که بیان گردید، نیست. وی در آغاز خلافت امیرالمؤمنین وارد صحنۀ سیاسی اجتماعی شده، در صحنه‌های گوناگون حضوری فعال داشته است. محدثان اهل سنت نقل کرده‌اند: وقتی قرآن را گردآوری می‌کردند، آیۀ ﴿ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَيْهِ ﴾ نزد خزیمة بن ثابت بود. از او احادیث متعددی نقل کرده‌اند. در خبری از پیامبر نقل کرده که فرمود: «هرکس گناهی انجام دهد، حد این گناه بر او جاری می‌شود و همین کفاره گناهش است»

در خبری دیگر از قول پیامبر نقل کرده که: با رسول خدا(ص) دو نماز را با هم با یک اقامه خواندم .

در حدیثی نقل کرده که: پیامبر فرمود: «از نفرین مظلوم بترسید؛ زیرا دعای وی بر ابرها برده می‌شود خداوند می‌فرماید: به عزت و جلالم سوگند هر آینه او را یاری می‌کنم؛ گرچه پس از مدتی».

ادعاهای نادرست دربارۀ خزیمه

نکتۀ مهمی که از برخی اخبار استفاده می‌شود آن است که جمعی که باید آنان را طرف داران بنی امیه دانست کوشیده‌اند حضور خزیمه در زمان امیرالمؤمنین(ع) و در جنگ صفین را منکر شوند. آنان سه یا چهار نظر مطرح کرده‌اند که همه از برساخته‌ها و جعلیات است.

1. تلاش کرده‌اند با قول به مرگ خزیمه در عصر عثمان، گزارش‌های فراوان تاریخی دربارۀ او را انکار کنند؛ از جملۀ آنان سیف بن عمر است که در تاریخ طبری نقل شده است.
2. چون شخصیتی به نام خزیمه بن ثابت همراه امام علی(ع) بوده و نمی‌توانستند منکرش شوند، گفته‌اند: خزیمۀ دیگری بوده است! ابن حجر او را خزیمة بن ثابت انصاری دیگری معرفی کرده و دیگران به همین مناسبت خزیمة بن ثابت جعلی دیگری را که از انصار نیست، بیان کرده‌اند.
3. وقتی دیدند این موضوع هم قابل انکار نیست که خزیمه در زمان امیرالمؤمنین بوده، ادعای سومی از قول فرزند خزیمه آورده‌اند که: خزیمه در جنگ جمل و صفین شرکت داشته، ولی دست به شمشیر نبرده است و گفته: هرگز گمراه نمی‌شوم تا وقتی که عمار کشته شد و پس از شهادت وی دست به شمشیر زد و نبرد کرد، تا کشته شد. دیگران به جای جمله گمراه نمیشوم، نماز نمی‌خوانم (با امامی)، آورده‌اند. این ادعا هم نادرست است؛ زیرا سخنان و اشعار خزیمه و عملکردش آن را رد می‌کند. چگونه خزیمه در زمان خلفا حضوری در عرصه‌های سیاسی نداشته، اما از اولین روز خلافت امیرالمؤمنین(ع) او حاضر بوده است؟ چگونه دست به شمشیر را گمراهی بداند، ولی تحریص مردم به جنگ و شرکت در آن گمراهی نباشد! اینها همه از ساخته‌های جاعلان است.
4. آنان که نتوانسته‌اند منکر حضور ذوالشهادتین در صفین شوند، گفته‌اند: تنها بدری همراه علی(ع) خزیمه است و منکر حضور بدری دیگری از اصحاب پیامبر در صفین با امیرالمؤمنین شده‌اند.

این همه اختلاف و نقل قول، به دلیل موقعیت والای خزیمه است.

پاسخ ابن ابی الحدید به ادعاها

ابوحیان توحیدی نیز جزو قائلان به دو خزیمة بن ثابت بوده است. ابن ابی الحدید این نکته را از وی آورده که خزیمۀ دیگری در صفین به شهادت رسیده است. سپس به نقد عالمانۀ آن پرداخته: «این سخن، اشتباه است؛ زیرا کتاب‌های حدیث و نسب، ناطق به این هستند که در میان صحابه و انصار و نه غیرانصار، خزیمة بن ثابتی جز ذوالشهادتین نیست و هوای نفس دوایی ندارد».

او این ادعا را برخاسته از هوای نفس می‌داند که مدعی خزیمۀ دیگری شده‌اند. در ادامه وی به بیان سابقۀ این ادعای غلط پرداخته و می‌گوید: «افزون بر این که طبری، صاحب تاریخ در این ادعا بر ابوحیان سبقت جسته است و از کتاب او، ابوحیان این مطلب را گرفته است». او پس از نقل این ادعا و سابقۀ تاریخی‌اش در رد آن ابن ابی الحدید چند نکته را بیان می‌کند: «کتاب‌ها پدید آمده برای نام صحابه، برخلاف این‌دو، نظر داده‌اند».

«باید توجه کرد حامیان امیرالمؤمنین، چه نیازی به تکثیر خزیمه، ابوهیثم، عمار و دیگران دارند»!

درنتیجه این‌ساختۀ مخالفان حضرت و بنی امیه و دیگران است که با نفی حضور افراد باسابق‌های مانند خزیمه همراه حضرت، سعی می‌کنند در حقانیت راه ایشان تردید ایجاد کنند؛ اما باید دانست: «اگر مردم باانصاف با این مرد (امیرالمؤمنین) برخورد کنند و با دید باز او را ببینند هرآینه خواهند دانست که اگر علی(ع) تنها بود و مردم همه با او می‌جنگیدند، او برحق، آنان بر باطل بودند».

آنچه ادعای سوم را رد می‌کند، شعر بسیار زیبای خزیمه در نبرد جمل است:

لَمْ يَغْضَبُوا لِلَّهِ إِلَّا لِلْجَمَلِ		وَالْمَوْتُ خَيْرٌ مِنْ مُقَامٍ فِي خَمَلٍ
وَالْمَوْتُ أَحْرَى مِنْ فِرَارٍ وَفَشَلٍ		وَالْقَوْلُ لَا يَنْفَعُ إِلَّا بِالْعَمَل

آنان برای خدا غضب نکردند بلکه غضب آنان برای شتر است! و مرگ بهتر است از درنگ در گمنامی و بی‌توجهی. و مرگ شایسته‌تر است از فرار و سستی. و سخن جز به عمل سود ندارد.

آیا کسی که چنین شعر می‌گوید، شمشیر در نیام می‌نهد و فقط نظاره گر است!.

بیعت با امیرالمؤمنین(ع)

بعد از کشته شدن عثمان مردم برای بیعت با امیرالمؤمنین(ع) هجوم آوردند و ایشان برابر با شروطی چند حاضر شد خلافت را به عهده بگیرد. مردم با حضرت بیعت کردند و افراد به اظهار نظر و تجلیل از حضرت پرداختند. خزیمه، دومین انصاری بود که بعد از ثابت بن قیس شماس انصاری سخن گفت.

خزیمة بن ثابت انصاری ذوالشهادتین برخاست و گفت: ای امیرمؤمنان! برای این کار خود، جز تو را نیافتیم و بازگشت جز به تو نبود و اگر دربارۀ تو با خودمان راستی کنیم، تویی پیش‌ترین مردمان در ایمان، و داناترین مردمان به خدا، و سزاوارترین مؤمنان به پیامبر(ص) خدا. تو آنچه دارند، داری و آنان آنچه تو داری، ندارند.

بعد، صعصعة بن صوحان سخن زیبایی گفت: به خدا سوگند، ای امیرمؤمنان! تو خلافت را آراستی و آن تو را نیاراست، و تو مقامش را بالا بردی نه آن مقام تو را، و آن به تو نیازمندتر است تا تو به خلافت، که تو خلافت را تزیین کردی.

خزیمه، از مدینه همراه جمعی به سپاه امام علی(ع) برای جنگ جمل پیوست. بعد با علی به کوفه رفت و با حضرت بود تا در صفین به سال ۳۷ به شهادت رسید.

اشعار خزیمه در مناقب و وصایت امیرالمؤمنین(ع)

خزیمه همان گونه که بیان شد، معتقد به خلافت بلافصل امیرالمؤمنین بود. او در اشعار مختلف خود، با تکیه بر وصایت حضرت، به بیان مناقب حضرت پرداخته است.

مهم‌ترین و مشهورترین اشعارش در هنگام به خلافت رسیدن امیرالمؤمنین است که بسیاری نقل کرده‌اند. حاکم نیشابوری می‌نویسد: اسود بن یزید نخعی گوید: وقتی با علی بن ابی طالب(ع) بیعت شد و او بالای منبر پیامبر بود، خزیمه در برابر منبر حضرت ایستاد و این اشعار را ایراد کرد:

إِذَا نَحْنُ بَايَعْنَا عَلِيّاً فَحَسَبْنَا		أَبُو حَسَنٍ مِمَّا نَخَافُ مِنَ الْفِتَنِ
وَجَدْنَاهُ أَوْلَى النَّاسِ بِالنَّاسِ إِنَّهُ		أَطَبُّ قُرَيْشٍ بِالْكِتَابِ وَ بِالسُّنَنِ
فَإِنَّ قُرَيْشاً مَا تَشُقُّ غُبَارَهُ		إِذَا مَا جَرَى يَوْماً عَلَى الضُّمْرِ الْبَدَنِ
وَ فِيهِ الَّذِي فِيهِمْ مِنَ الْخَيْرِ كُلِّهِ		وَ مَا فِيهِمْ بَعْضُ الَّذِي فِيهِ مِنْ حَسَنٍ
وَصِيُّ رَسُولِ اللَّهِ مِنْ دُونِ أَهْلِهِ		وَ فَارِسُهُ قَدْ كَانَ فِي سَالِفِ الزَّمَنِ
وَ أَوَّلُ مَنْ صَلَّى مِنَ النَّاسِ كُلِّهِمْ		سِوَى خَيْرَةِ النِّسْوَانِ وَ اللَّهُ ذُو الْمِنَنِ
وَ صَاحِبُ كَبْشِ الْقَوْمِ فِي كُلِّ وَقْعَةٍ		يَكُونُ لَهَا نَفْسُ الشُّجَاعِ لِذِي الذَّقَنِ
فَذَاكَ الَّذِي تُثْنِي الْخَنَاصِرُ بِاسْمِهِ		إِمَامُهُمْ حَتَّى أَغِيبَ فِي الْكَفَنِ

هنگامی که ما بیعت کردیم با علی بن ابی طالب(ع)، پس ما را ابوالحسن کافی است از آنچه از فتنه‌ها می‌ترسیم.

او را، ما سزاوارترین مردم به مردم یافتیم؛ او آشناترین قریش به کتاب خدا و سنت‌های پیغمبر(ص) است.

و به درستی که قریش نمی‌شکافد غبار او را، هرگاه روزی بر شتران لاغر میان فربه، روان شود.

پس در علی بن ابی طالب(ع) حاصل است آنچه در قریش از تمام خوبی‌هاست؛ و در قریش نیست مانند آنچه در آن حضرت از نیکی او، حاصل است.

او تنها وصی رسول الله است؛ نه دیگری از اهل رسول و او جنگ جو و اسب سوار رسول الله در زمان‌های پیشین بوده است.

و او اول کسی است که با رسول الله(ص) قبل از تمام مردمان نماز گزارد، به غیر از برگزیده‌ترین زنان (خدیجۀ کبرا)، و خدای تعالی صاحب نعمت‌هاست.

و او یار و صاحب سید قوم، یعنی پیغمبر(ص) در هر واقعه‌ای بوده که در آن از شدت و هول، جان شجاع به لب میرسیده است.

پس امیرالمؤمنین(ع) است آن کسی که کج می‌شود انگشتان کوچک به نام او. امام و رهبر همه است و من بر این عقیده ام، تا غایب شوم در کفن.

با توجه به اهمیت این اشعار و محتوای بلند آن، به برخی منابع و آثاری که تمام یا بخشی از آن را نقل کرده‌اند اشاره می‌کنیم. مرحوم شیخ مفید نیز تمام این اشعار را نقل کرده است. متن نقل شده، از مناقب ابن شهرآشوب است که شاید برگرفته از مفید باشد. ترجمۀ آن از خوانساری است که کتاب مفید را ترجمه کرده است. قاضی نورالله تمام آنها را از کتاب مشفی نقل کرده است.

شیرازی، در الدرجات الرفیعة فی طبقات الشیعه پس از نقل مطلب از اسود بن یزید که گویا خبر را از حاکم گرفته، همه هشت بیت آن را نقل کرده است. کتاب‌های بعدی از مناقب نقل کرده‌اند. ابن جبر (قرن هفتم) تمام اشعار را نقل کرده است. حاکم نیشابوری چهار بیت نخست را نقل کرده است . در کشف الغمه هم چهار بیت از حاکم نقل شده است. همچنین در تنبیه الغافلین ابن کرمه و مناقب خوارزمی نیز از حاکم نقل کرده‌اند. مرزبانی، چهار بیت اول را نقل کرده است. ابن حجر دو بیت اول را از مرزبانی نقل نموده است . در اعیان الشیعه نیز از حاکم و مرزبانی نقل شده است. علامه امینی دو بیت نخست را از مستدرک حاکم نقل کرده است. ابن ابی الحدید بیت پنجم و ششم را که در بارۀ اولین نماز خواندن و وصایت حضرت است، نقل کرده است. در منار الهدی هم این دو بیت آمده است.

سیوطی با تفاوتی اندک، هفت بیت آن را نقل کرده ولی بیت پنجم را که مربوط به وصایت است نقل نکرده است. یا لااقل در نسخۀ فعلی کتاب وی المحاضرات و المحاورات نیست. او خبر را با سندی دیگر از عباس بن میمونه از ابن عائشه از پدرش نقل کرده که خزیمة بن ثابت انصاری نزد علی بن ابی‌طالب(ع) هنگامی که با او بیعت شد، حرکت کرد و این اشعار را خواند. بیت هفتم آن متفاوت است. او می‌نویسد:

وقاتل كبش القوم في كل غمرة

تكون لها نفس الشجاع مع الذقن

در این نقل، به جای «صاحب»، «قاتل» آمده است. درنتیجه، «کبش قوم» به معنای رئیس قوم نیست بلکه شجاع هر قومی است. «او کشندۀ شجاع قوم در‌هر‌درگیری است که نفس شجاع، آنان را تا به لب می‌رسانده است». در کتاب مناقب مرتضوی، مانند سیوطی هفت بیت شعر را با تفاوتی نقل کرده و می‌نویسد: روز جمعه بعد از بیعت مردم با حضرت بر منبر رفت و خطبه‌ای بلیغ ایراد کرد که اولش این بود "الحمدلله علی إحسانه قد رجع الحق إلی مکانه". بعد از خطبه، خزیمۀ انصاری که پیامبر به او لقب ذوالشهادتین داد، در برابر منبر ایستاد و این ابیات را خواند.

در این اشعار، چند فضیلت مهم حضرت را خزیمه برشمرده است.

۱. غدیر خم: بیت دوم اشاره به جریان غدیر دارد که پیامبر فرمود: آیا من سزاوارتر به شما از نفس‌های شما نیستم؟ گفتند: آری! فرمود: هرکس من مولای او هستم علی مولای اوست. خزیمه در جریان مناشدۀ حضرت به این نکته اقرار کرده است. ابن اثیر در اسد الغابه می‌نویسد: اصبغ بن نباته گوید: حضرت علی در رحبۀ مسجد کوفه مردم را به گواهی گرفت کسی که روز عید غدیر خم شنیده آنچه پیامبر گفته، حرکت کند و گواهی دهد و برای گواهی نایستد مگر کسی که خود شنیده است از رسول خدا(ص) که بیان می‌کند. پس بیش از ده نفر ایستادند که از جملۀ آنان: ابوایوب انصاری، ابوعمرة بن عمرو بن محصن، ابوزینب، سهل بن حنیف، خزیمة بن ثابت، عبدالله بن ثابت انصاری، حبشی بن جناده سلولی، عبید بن عازب انصاری، نعمان بن عجلان انصاری، ثابت بن ودیعۀ انصاری، ابوفضاله انصاری و عبدالرحمان بن عبد ربه انصاری بودند و گفتند: گواهی می‌دهیم که شنیدیم رسول خدا(ص) می‌فرماید:« آگاه باشید به درستی که خدا ولی من است و من ولی مؤمنین هستم. آگاه باشید هرکس من مولای او هستم پس علی(ع) مولای اوست. بار‌الها! دوست بدار کسی که او را دوست دارد و دشمن بدار کسی که او را دشمن دارد و دوست بدار هرکس علی را دوست دارد و دشمن بدار کسی که با او دشمنی کند و کمک کن کسی که او را یاری نماید»؛

مشابه آن در رجال کشی نقل شده است. علی بن ابی طالب از قصر خارج شد سوارانی که شمشیر همراه داشته و عمامه به سر بودند گفتند: سلام بر تو ای امیرمؤمنان و رحمت و برکاتش! درود بر تو ای مولای ما! حضرت علی گفت: چه کسی از اصحاب رسول خدا این جا هستند؟ خالد بن زید ابوایوب انصاری، خزیمة بن ثابت ذوالشهادتین، قیس بن سعد و عبدالله بن بدیل بن ورقاء حرکت کردند و همه گواهی دادند که شنیدند رسول خدا(ص) در روز عید غدیر می‌فرمود: « مَنْ كُنْتُ مَوْلاَهُ فَعَلِيٌّ مَوْلاَهُ»؛ هرکس من مولای او هستم علی مولای اوست. و نام جمعی دیگر را که حاضر به دادن گواهی نشدند، بیان کرده است.

۲. وصایت علی: پیامبر به وصایت علی(ع) در موارد مختلف اشاره نموده است، به همین جهت ابن ابی الحدید دو بیت مربوط به وصایت امام علی(ع) را از کتاب اسکافی نقل کرده است.

دیگران نیز اشعاری دربارۀ وصایت امیرالمؤمنین دارند. در نامۀ جریر به شرحبیل، جریر در اشعاری دیگر به این نکته و این که علی اولین مسلمان است اشاره می‌کند. اشعار نجاشی در صفین، عبدالله بن ابی سفیان عبدالمطلبی، در پاسخ به ولید بن عقبه، مغیرة بن حارث بن عبدالمطلب، فضل بن عباس. ابن ابی الحدید اشعار وی را از عبدالله بن عباس دانسته است. زفر بن زید بن حذیفة اسدی، اشعاری در وصایت حضرت دارد. از مواردی که پیامبر(ص) علی را وصی خود معرفی کرد در جریان انذار عشیره است.

۳. اولین مرد مسلمان: در این اشعار، خزیمه تصریح می‌کند علی اولین شخصی است که بعد از رسول خدا نماز خوانده و اولین مسلمان است و فقط خدیجه قبل از او نماز خوانده است. طبرسی این اشعار را تا بیت پنجم نقل کرده و آن را دلیل بر اولین بودن حضرت در اسلام از جهت ایمان می‌شمارد. عبدالله بن حکیم تمیمی در اعتراض به طلحه و زبیر به بیان فضایل علی می‌پردازد. که شما بیعت اولین مرد مسلمان را شکستید. مالک بن عبادۀ غافقی هم پیمان حمزة بن عبدالمطلب هم بر این نکته تأکید دارد. همچنین کعب بن زهیر، ربیعة بن حارث بن عبدالمطلب هم در اعتراض به بیعت با ابوبکر اشعاری دارد که در آن بر وصایت علی(ع) تصریح می‌کند. فضل بن ابی لهب در قصیده‌اش در پاسخ به ولید بن عقبه درباره عثمان و تحریک مردم برضد علی(ع)، این نکته را بیان می‌کند. شعری از نجاشی، قیس بن سعد بن عباده در صفین و هاشم بن عتبه در صفین نقل شده است.

خزیمه در جنگ جمل

خزیمة بن ثابت در جنگ جمل حضوری پُر رنگ و تأثیرگذار داشت. وقتی که خبر حرکت طلحه و زبیر و عایشه از مکه به سوی بصره به علی(ع) رسید، بزرگان مدینه را فراخواند و برایشان سخن راند و بعد از حمد و ثنای الهی فرمود: «به درستی که آخر این امر اصلاح نشود جز به آنچه اولش اصلاح شده است پس خداوند را یاری کنید تا خداوند شما را یاری نماید و امورتان را اصلاح کند». دو نفر از بزرگان انصار ابوالهیثم بن تیهان بدری و خزیمة بن ثابت به درخواست حضرت پاسخ مثبت دادند.

وقتی امیرالمؤمنین(ع) مردم را در جریان کار طلحه و زبیر قرار داد که قصد جنگ داشتند، خزیمه همراه امام از مدینه به جنگ جمل و سپس به کوفه رفت. اشعار بلند خزیمه در جنگ جمل نشانی از اعتقاد وی به درستی راه امیر مؤمنان و لزوم پیروی از آن حضرت دارد. ما به جهت اهمیت موضوع این اشعار و گزارش‌های مربوط به خزیمه را در جنگ جمل نقل می‌کنیم تا روشن شود ادامۀ نقل طبری از سیف بن عمر در پاسخ به جریان نبرد با ناکثین که مدعی است خزیمه در زمان عثمان درگذشته، نادرست است و کسی هم نام با خزیمه، ساخته‌اند!

مسعودی از آغاز جنگ جمل می‌نویسد: جمعی از انصار به علی(ع) پیوستند که از آن جمله خزیمة بن ثابت ذوالشهادتین بود. او در ادامه، گزارش‌های دیگری از خزیمه نقل کرده است. وی در گزارش ورود امیرالمؤمنین و همراهان به بصره می‌نویسد: منذر بن جارود گوید: وقتی علی به بصره آمد، از سمت طف وارد شد و به زاویه آمد و من برای نظاره‌اش بیرون رفتم. دسته‌ای حدود هزار سوار پیدا شد و پیشاپیش آن یکی بر اسب سپید سوار بود و کلاه و لباس سپید داشت و شمشیری آویخته بود و پرچمی داشت. و کلاه آن گروه غالباً سپید و زرد بود و در آهن و سلاح فرو رفته بودند. گفتم: «این کیست؟» گفتند: «ابوایوب انصاری یار رسول خدا(ص) است و اینان انصار و غیر انصارند». آن‌گاه سواری دیگر آمد که عمامۀ زرد به سر و لباس سپید به تن داشت و شمشیر آویخته و کمانی به شانه داشت و پرچمی همراهش بود و بر اسبی سرخ موی سوار بود و نزدیک هزار سوار به دنبال داشت؛ پرسیدم: «او کیست؟» گفتند: «خزیمة بن ثابت انصاری ذوالشهادتین» است.

نبرد خزیمه در جمل

برخلاف آنچه برخی اصرار دارند که بگویند خزیمه در زمان عثمان مرده و یا اگر بوده در جمل و صفین شمشیر از نیام بیرون نیاورده است، گزارش‌های متعددی مبنی بر درگیری و جنگ وی وجود دارد. مسعودی و ابن ابی الحدید به نکتۀ مهمی از درگیری وی اشاره کرده‌اند. از گزارش این دو استفاده می‌شود امیرالمؤمنین زمانی که پرچم را به محمد بن حنفیه داد او در حمله اول ناموفق عمل کرد و چنین به نظر می‌رسد که حضرت تصمیم به عزل وی از پرچم داری سپاه گرفته بود. خزیمة بن ثابت به امام گفت: ای امیرمؤمنان! امروز محمد را سرشکسته نکن و پرچم را به او بازگردان. حضرت نیز محمد را خواند و پرچم را به وی داد و گفت: «مانند پدرت ضربت بزن تا ستایش بینی، جنگ اگر با نیزه‌های سوراخ کننده گرم نباشد فایده‌ای ندارد». در این وقت علی(ع) آب خواست عسل و آب برای او آوردند و دمی بنوشید و گفت: این عسل طایف است و در این جا غریب است. عبدالله بن جعفر گفت: در این گیرودار به این چیزها هم توجه داری! گفت: پسرک من! هرگز چیزی از امور دنیا سینۀ عمویت را پر نکرده است.

ابن ابی الحدید گزارشی مفصل‌تر آورده: هنگامی که محمد بن حنفیه در جنگ جمل اندکی از حمله خودداری ورزید و علی(ع) خود پرچم را گرفت و حمله کرد و ارکان لشکر جمل را به لرزه در آورد، پرچم را به محمد سپرد و فرمود: حملۀ نخستین را با حملۀ دوم محو و نابود کن و این گروه انصار هم همراهت خواهند بود و خزیمة بن ثابت ذوالشهادتین را با گروهی از انصار که بسیاری از آنان از شرکت کنندگان در جنگ بدر بودند با محمد همراه فرمود. محمد حمله‌های فراوان پی درپی انجام داد و دشمن را از جای گاه خود عقب راند و سخت دلاوری و ایستادگی کرد. خزیمه به امام علی(ع) گفت: همانا اگر کس دیگری غیر از محمد میبود، رسوایی بار میآورد و اگر شما از ترس او بیم داشتید، ما با توجه به این که او از شما و حمزه و جعفر ارث برده است بر او بیمی نداشتیم و اگر قصد شما این است که کیفیت حمله و نیزه زدن را به او بیاموزید، چه بسیار مردانی نام آور که به تدریج آن را آموخته‌اند.

و انصار سخنانی گفتند. خزیمة بن ثابت در ستایش محمد بن حنفیه ابیاتی را سرود: «ای محمد! امروز در تو و کار تو هیچ ننگ و عیبی نبود و در این جنگ گزندۀ منهزم نبودی. آری، که پدرت همان کسی است که هیچ‌کس چون او بر اسب سوار نشده است. پدرت علی است و پیامبر(ص) تو را محمد نام نهاده است. اگر امکان و حق انتصاب خلیفه برای پدرت بود همانا که تو سزاوار آن بودی، ولی در این کار کسی را راه نیست [یعنی انتصاب امام از سوی خداوند متعال است]. خدای را سپاس که تو زبان آورتر و بخشنده‌تر کس از اعقاب غالب بن فهر هستی و در هر‌کار خیر که قریش اراده کند، از همه نزدیک‌تر و در هر وعده پایدارتری، از همۀ افراد قریش بر سینۀ دشمن بهتر نیزه و بر سرش بهتر شمشیر آب داده میزنی، غیر از دو برادرت که هر دو سرورند و امام بر همگان و فراخواننده به سوی هدایتند. خداوند هرگز برای دشمن تو جای گاه استقراری در زمین و جای گاه اوج و صعودی در آسمان مقرر نخواهد فرمود».

این گزارش نشان می‌دهد خزیمه همراه محمد بن حنفیه در حمله شرکت داشته و با دیدن توانایی محمد به وجد آمده و نزد امیرالمؤمنین(ع) او را ستوده و در باره‌اش شعر بلندی سروده است.

همچنین اشاره می‌کند که خلافت، موضوع ویژهای است و امام بعدی را خدا مشخص می‌کند.

اشعار خزیمه در جمل

ابن ابی الحدید به مناسبت واژه «وصی» دو سرودۀ خزیمه در جنگ جمل را نقل کرده است. در آن اشعار، علی(ع) را وصی پیامبر معرفی کرده است. او می‌نویسد: خزیمة بن ثابت که بدری بود، در این باره گفته:

لَيْسَ بَيْنَ الْأَنْصَارِ فِي حَجْمَةِ الْحَرْبِ		وَ بَيْنَ الْعُدَاةِ إِلَّا الطِّعَانُ
وَ قِرَاعُ الْكُمَاةِ بِالْقُضُبِ الْبَيْضِ		إِذَا مَا تَحَطَّمَ الْمُرَّانُ
فَادْعُهَا تُسْتَجَبْ فَلَيْسَ مِنَ الْخَزْرَجِ		وَ الْأَوْسِ يَا عَلِيُّ جَبَانٌ
يَا وَصِيَّ النَّبِيِّ قَدْ أَجَلَّتِ الْحَرْبُ		الْأَعَادِي وَ سَارَتِ الْأَظْعَانُ
وَ اسْتَقَامَتْ لَكَ الْأُمُورُ سِوَى الشَّامِ		وَ فِي الشَّامِ تَظْهَرُ الْأَضْغَانُ
حَسْبُهُمْ مَا رَأَوْا وَ حَسْبُكَ مِنَّا		هَكَذَا نَحْنُ حَيْثُ كُنَّا وَ كَانُوا

«هنگام اوج نبرد بین انصار و دشمن جز حمله و درگیری نیست. و مانند کوبیدن قارچ با چوب خشک است هنگامی که نیزه‌ها شکست شود. پس آنها را بخوان اجابت شود ای علی! در میان اوس و خزرج ترسو نیست. ای وصی پیامبر! به تحقیق که جنگ دشمنان را آشکار ساخته و کوچ‌ها آغاز شده است. و امور برای تو سامان یافته، به جز شام، و در شام کینه‌ها ابراز می‌شود. کافی است آنان را آنچه می‌بینند و کافی است برای تو از جانب ما این گونه ما هستیم و آنان بودند»

در این اشعار از وفاداری انصار به علی و شجاعت آنان سخن می‌گوید. و این که جنگ دشمنان، وصی پیامبر را مشخص کرده اما تنها شام تحت سیطرۀ حضرت نیست.

و در شعری دیگر خطاب به عایشه چنین گفت:

أَ عَائِشَ خَلِّي عَنْ عَلِيٍّ وَ عَيْبِهِ		بِمَا لَيْسَ فِيهِ إِنَّمَا أَنْتِ وَالِدَةٌ
وَصِيُّ رَسُولِ اللَّهِ مِنْ دُونِ أَهْلِهِ		وَ أَنْتِ عَلَى مَا كَانَ مِنْ ذَاكِ شَاهِدَةٌ
و حسبك منه بعض ما تعلمينه		و يكفيك لو لم تعلمى غير واحده
اذا قيل ما ذا عبت منه رميته		بخذل ابن عفان و ما تلك آبده
وليس سماء اللّه قاطرة دما		لذاك و ما الأرض الفضاء بمائده

«ای عایشه! علی را واگذار و او را به کارهایی که سزاوار او نیست عتاب مکن. تو مادر او هستی. او وصی رسول خداست از میان خویشانش و تو خود شاهد بر این مطلب بودهای. و کافی است تو را برخی از آنچه می‌دانی و کافی است تو را اگر نمی‌دانی، فقط یکی. هرگاه گفته شود چه اشکالی بر او گرفته‌ای او را متهم به خوارکردن فرزند عفان نموده، و این نظر او نبود. و آسمان خدا قطره خونی نمی‌ریزد برای این و فضای زمین نیز سفره نیست».

ذوالشهادتین در جنگ صفین

خزیمه در نبرد صفین هم حضوری فعال داشت. وقتی امیرمؤمنان با یارانش قبل از جنگ صفین مشورت می‌کرد، قیس بن سعد برای اعلام وفاداری حرکت کرد ولی بزرگان انصار مانند خزیمه و ابوایوب به او اعتراض کردند: اجازه بده بزرگ ترهای انصار قبل از تو سخن بگویند. این گزارش، نشانی از حضور فعال خزیمه در آغازین روزهای نبرد صفین است.

خزیمۀ ذوالشهادتین جزو بدریون بود که در صفین به شهادت رسید. اشعاری را از وی در همان نبرد آورده‌اند؛ ازجمله:

کل خیر یزینهم فهو فیه

وله دونهم خصال تزینه

ابیات کامل آن را ابن مغازلی در کتاب خود، بدون اشاره به زمان انشاد شعر آورده است.

ويلكم أنّه الدليل على اللّه		و داعية للهدى و أمينه
و ابن عمّ الرسول قد علم الناس		جمیعا و صنوه و خدینه
کل خیر یزینهم هو فیه		و له دونهم خصال تزینه
ثم ویل لمن یبارز فی الروع		إذا ضمت الحسام یمینه
ثمّ نادى أنا أبو الحسن القرم		فلا بدّ أن تطيح قرینه

وای بر شما! او راهنمای به سوی خدا و دعوت کننده به هدایت و امین حق است. او پسرعموی پیامبر که تمام مردم می‌دانند و هم‌ردیف پیامبر و داماد او. هر نیکی که باعث آرایش آنان باشد، علی دارد و برای او جز آن خصالی است که باعث آراسته شدن وی می‌شود. پس وای بر کسی که با ترس با او مبارزه می‌کند وقتی که شمشیر برندهاش با سوگند همراه شود. سپس فریاد زند: من ابوالحسن قرم هستم. پس هم‌آوردش نابود شود.

در غرر الاخبار اشعار را به ابوعمره نسبت داده که با حذف بیت سوم، همراه بیت پایانی است.

هو کالسیف لا یشارک فیه

لاکمن شارک الغیث سمینه

او مانند شمشیری است که در آن کسی شریک نیست، نه مانند کسی که باران در رشد آن شریک است (مانند جریان یافتن باران در زمین بدون سنگ).

دیلمی می‌نویسد: حسن بن ابی شیبه از حکم نقل کرده که گفت: همراه علی بن ابی‌طالب(ع) در صفین از اصحاب محمد ۱۲۰۰ نفر بودند. سی صد تن آنان از بیعت کنندگان زیر درخت بودند و هفتاد بدری. روزی علی صف‌ها را تنظیم می‌کرد؛ به جمعی از انصار گذشت که در جمع آنان ابوعمرۀ انصاری مازنی بود. او این اشعار را انشا کرد. این گزارش نشان می‌دهد که ادعای شعبه، از قول حکم که تنها یک بدری (خزیمه) با علی(ع) در صفین بوده ، اساس ندارد؛ زیرا این جا خبر از هفتاد بدری از قول حکم است.

تعبیر «ابوالحسن القرم» در موارد مختلفی آمده است: اولین موردی که از حضرت نقل کرده‌اند، دربارۀ به‌کارگیری فرزند عباس در گردآوری زکات در زمان رسول خداست که حضرت علی نظرش بود عباس چنین پیشنهادی را به پیامبر نکند، چون آن حضرت نمی‌پذیرد ولی عباس مطرح کرد. پیامبر فرمود: زکات، اوساخ اموال مردم است و شایستۀ بنی هاشم نیست، که مؤید نظر علی(ع) بود. مورد دوم وقتی است که طلحه و زبیر سابقۀ خود را دلیل بر سهم بیشتر از بیت المال می‌پنداشتند و حضرت با آن مخالفت ورزید. حضرت از این عبارت استفاده کرد و فرمود: آیا با اسلامتان بر من منت می‌نهید؟ در موارد دیگر از قضاوت‌های حضرت نیز استفاده کرده است. ابن اثیر با اشاره به این تعبیر، دو معنا برای آن بیان کرده است؛ یکی: پیش گامی در رأی و نظر و‌دیگری: شتر نر و قوی. سبط بن جوزی بعد از نقل این عبارت می‌نویسد: قرم به معنای آقای گرامی است که اصل آن شتری است که چیزی بر او حمل نمی‌شود و نه هم تن به خواری می‌دهد.

استفاده از ابوالحسن قرم در شعر خزیمه، اشاره به این معناست که علی(ع) در تصمیم‌گیری‌هایش در نبرد با ناکثین و قاسطین دقیق، و دیدگاهش قابل قبول است و نمی‌توان نظر باطلی را بر او تحمیل کرد. حالا چرا باید خزیمه با این اعتقاد والا به علی(ع)، همراه او نجنگد؟ و به ادعای برخی، شمشیر در نیام داشته باشد؟ البته در این شعر معنای دوم نیز مناسب است که حکایت از مرد قوی و توانا دارد؛ زیرا در درگیری با دشمن است.

سیف بن عمر نقل می‌کند: خزیمه در صفین نبوده و در عصر عثمان کشته شده است. پیش‌تر نظر ابن ابی الحدید را در رد این ادعا نقل کردیم و اکنون به بیان رد دیگران می‌پردازیم.

تاریخ حلب، بعد از نقل ادعای سیف در پایان شرح حال خزیمه می‌نویسد: «صحیح آن است که خزیمه زندگی کرد تا زمان علی(ع)، و در صفین کشته شد». از نکات مؤید این مطلب، آن است که به نقل از سلیمان بن قیس عامری گوید: جنازۀ اویس قرنی را دیدم که بین خزیمه و عمار به زمین افتاده است. معنای این سخن آن است که همه با هم در صفین شهید شدند.

خطیب بغدادی در نقد ادعای سیف می‌نویسد: سخن او اشتباه است و تردیدی نیست که خزیمة بن ثابت ذوالشهادتین با علی(ع) در صفین حضور داشته است. عالمان سیره نویس بر این نکته اجماع دارند و سخن سیف بن عمر، حجت نیست در آنچه نقل می‌کند، وقتی مخالف اهل علم باشد. سپس می‌افزاید: در اصحاب، کسی خزیمه نام، که پدرش ثابت باشد، جز ذوالشهادتین نیست.

دیگران نیز این ادعا را نفی کرده و به حضور ذوالشهادتین در صفین تصریح کرده‌اند. بخاری صاحب صحیح در کتاب تاریخ اوسط، ابن حبان، ابن عساکر، عبدالرزاق، از قول زهری، در خبری ابن سعد در طبقات، تصریح کرده‌اند: خزیمه در صفین با علی(ع) بود و به شهادت رسید. مزی، صفدی، ابن عدیم، و همچنین نووی. در نتیجه: ادعای سیف، مبنی بر مرگ وی در عصر عثمان و وجود خزیمه‌ای دیگر نادرست است.

آیا خزیمه فقط بعد از شهادت عمار جنگید؟

خبری که اصل آن در منابع اهل سنت نقل شده، حکایت می‌کند خزیمة قبل از شهادت عمار دست به شمشیر نبرده است؛ حتی در نبرد جمل! پیش‌تر گفتیم این خبر ساختگی است و قابل اعتماد نیست. اینک به نقل و وارسی خبر می‌پردازیم. ابومعشر، از محمد بن عمارة بن خزیمه از عماره نقل کرده: «همیشه جد من سلاحش را نگه می‌داشت تا وقتی که عمار در صفین کشته شد؛ پس شمشیرش را کشید و جنگید تا کشته شد. گفت: از رسول خدا(ص) شنیدم که می‌فرمود: «عمار را گروه متجاوز می‌کشد». این خبر را کتاب‌ها و مسانید اهل سنت نقل کرده‌اند و نقل همه به ابومعشر مدنی از محمد بن عماره می‌رسد. حتی علی بن حفص مدائنی از ابومعشر نقل کرده است. در نقلی ابو‌معشر از محمد بن قیس از محمد بن عماره نقل می‌کند. برخی ابومعشر را نام نبرده‌اند و از طریق محمد بن عماره نقل کرده‌اند . در آثار شیعه نیز به دلیل اهمیت ذیل خبر، آن را از منابع اهل سنت نقل کرده‌اند.

نقد و بررسی

این خبر، هم از جهت سند و هم محتوا نادرست است؛ پس نخست به ناقل اصلی‌اش ابومعشر می‌پردازیم.

نقد سند

در بیشتر کتب اهل سنت ابومعشر سندی، نامش «نَجیح» آمده که ضعیف و غیر قابل اعتماد معرفی شده است. ابن حبان او را در کتاب مجروحین که ویژه افراد غیرقابل اعتماد است، آورده، که حدیث او شناخته می‌شود و انکار می‌گردد و از یحیی بن معین نقل می‌کند: او ضعیف است. نسائی وی را در اثر خود از کسانی معرفی کرده که خبرشان متروک است. بیهقی هم در دو اثر خود او را تضعیف کرده است. در دلائل النبوه گوید: اهل علم حدیث ابومعشر را تضغیف می‌کنند و در کتاب شعب ایمان می‌نویسد: ابومعشر مدنی، قوی نیست. مقدسی هم اعتقاد دارد ابومعشر نجیح جدا، ضعیف است. بنابراین، ابومعشر ضعیف است و سند خبرش قابل اعتماد نیست.

از جهت محتوا

بخش نخست خبر از نظر محتوا قابل اعتماد نیست ولی بخش دوم خبر (عمار را گروه باغی می‌کشند) را در اخبار مختلف و به عبارت‌های گوناگون نقل کرده‌اند.

تاکنون سخنان و اشعار زیادی از خزیمه نقل کردیم که او هرگز در درستی راه علی(ع) تردید نداشته و از معترضان به ابوبکر است. او جزو اولین کسانی است که با علی بیعت کرد و با او در نبرد جمل و صفین همراه شد و حتی در جمل، حمله هایش را نقل کردیم و گزارش‌های فراوان از نبردش در صفین نقل شده است. اشعارش نیز در صفین حکایت دارد، که برخلاف آنچه ادعا شده، در صفین هم شمشیر در نیام نداشته، گرچه پس از شهادت عمار، آمادۀ شهادت شده است.

1. عبدالرحمان بن ابی لیلی، از صفین گوید: من در صفین بودم مرد سواری که صورتش را پوشانده و محاسنش از زیر عمامه بیرون آمده بود دیدم که با مردم می‌جنگد و بسیار زیاد به راست و چپ یورش می‌برد. گفتم: ای پیرمرد! با مردم در چپ و راست می‌جنگی. پس، از عمامه‌اش سر بیرون آورد و گفت: شنیدم رسول خدا(ص) می‌گوید: «همراه علی بجنگ و بجنگ». و افزود: من خزیمة بن ثابت انصاری هستم. این خبر را که خطیب بغدادی با سند نقل کرده، نشان می‌دهد خزیمه نه تنها شمشیر در نیام نداشته، بلکه چنان می‌جنگید که باعث پرسش ابن ابی لیلی شده است. و او سخن و دستوری خاص را از پیامبر نقل می‌کند که حضرت فرمان داده بود همراه علی با دشمنانش بجنگد.
2. عمار هنگام نبرد صفین با صدای بلند چنین گفت: مردم! آیا کسی خواهان بهشت هست؟ با گفتن این سخن، پانصد مرد همراهش بیرون آمدند که ابوالهیثم و خزیمة بن ثابت از آن شمار بودند. عمار آب خواست. پسر جوانی، ظرفی شیر برایش آورد، وقتی عمار شیر را دید، خدا را به بزرگی یاد کرد و گفت: از رسول خدا(ص) شنیدم که می‌‌گفت: آخرین بهرۀ تو از دنیا شیر است.

عمار در ادامه گفت: امروز دوستان محمد(ص) و یارانش را خواهم دید. پس از آن با یاران خود به سوی دشمن حرکت و شروع به جنگ کردند، تا کشته شد. سر عمار را نزد معاویه آوردند و هر یک می‌‌گفت: من او را کشتم. عمرو بن عاص به آنان گفت: به خدا سوگند شما در افتادن به آتش با هم دیگر می‌ستیزید. از رسول خدا(ص) شنیدم که می‌‌گفت: گروه ستمکار، عمار را می‌کشند. معاویه گفت: خدا تو را زشت بدارد، آیا دست از سخنان لغزش‌دار برنمی داری؟.

این دو گزارش حکایت دارد که خزیمه در حملات متعددی در صفین شرکت داشته و قبل از شهادت عمار در نبردها، حضوری فعال داشته است. او تردیدی در حقانیت راه علی(ع) نداشته است و سخن پیامبر به خزیمه نشان می‌دهد که وی در دو نبرد همراه علی(ع) خواهد بود؛ زیرا واژۀ «قاتل» را تکرار کرده است. بنابراین، می‌توان گفت اگر خزیمه بعد از شهادت عمار بیشتر مصمم شده، نه از باب تردید در حقانیت علی بلکه برای تحقق سخن پیامبر دربارۀ وی بود. در این صورت، خبر دیگری که از عمارة بن خزیمه نقل کرده‌اند نیز نادرست است؛ به ویژه که عبارتی متفاوت در متن آن وجود دارد. در نقل طبری آمده: «هرگز گمراه نمی‌شوم تا عمار کشته شود». مشابه این نقل در مستدرک آمده است. در نقلی لا أصل أبدا؛ من هرگز به حق دست نمی‌یابم تا عمار کشته شود. آمده و در نقل خوارزمی آمده لا أصلی أبدا خلف إمام حتی یقتل عمار؛ هیچ گاه پشت سر امامی نماز نمی‌خوانم تا عمار کشته شود» در نقل اصابه آمده لا أقاتل أبدا حتی قتل عمار؛ هرگز با کسی نمی‌جنگم تا عمار کشته شود». وقتی عمار کشته شد گفت: «اکنون گمراهی برای من روشن شد».

ما موارد متعدد این نقل را آوردیم تا بدانیم چقدر جاعلان در تحریف شخصیت خزیمه پیش رفته‌اند. با نقل از پسر خزیمه که پدرش حاضر نشده با امامی نماز بخواند؛ یعنی او در سپاه علی بوده اما هم چنان احتمال می‌داد که شاید علی(ع) بر باطل باشد و پشت سرش نماز نخوانده است و در حقانیت حضرت تردید داشته است! آیا او احتمال می‌داده علی قاتل عمار باشد؟

آیا خزیمه مطلبی از رسول خدا(ص) دربارۀ همراهی با علی نشنیده است؟ آیا اشعار گوناگون خزیمه حکایت از شناخت دقیق او از موضوعات ندارد؟ گفتیم خزیمه در همۀ صحنه‌ها در همراهی با علی(ع)، پیش گام بوده و شاید علت تلاش بیشتر وی بعد از شهادت عمار، دو چیز بوده است:

1. رسول خدا(ص) به او خبر داده که شهادتش بعد از مرگ عمار است، به همین جهت خزیمه با غسل وارد کارزار شد.
2. عمار را گروه باغی یعنی طرف داران معاویه کشتند ولی مدعی شدند علی قاتل عمار است که او را به منطقۀ جنگی آورده است. گرچه علی(ع) پاسخ داد که در این صورت باید قاتل حمزه در احد هم پیامبر باشد. خزیمه با سخنان و عملکردش ثابت کرد که گروه متجاوز و باغی، معاویه است.

شهادت خزیمه

خزیمة بعد از شهادت عمار بیشتر مصمم به نبرد شد. به خیمۀ خود رفت برایش آب آوردند غسل کرد و سلاح برداشت و به دشمن حمله برد و این رجز را می‌خواند:

قَدْ مَرَّ يَوْمَانِ وَ هَذَا الثَّالِثُ		هَذَا الَّذِي يَلْهَثُ فِيهِ اللَّاهِثُ
هَذَا الَّذِي يَبْحَثُ فِيهِ الْبَاحِثُ		كَمْ ذَا يُرَجِّى أَنْ يَعِيشَ الْمَاكِثُ
النَّاسُ مَوْرُوثٌ وَ مِنْهُمْ وَارِثُ		هَذَا عَلِيٌّ مَنْ عَصَاهُ نَاكِثُ

به تحقیق که دو روز گذشت و اکنون روز سوم نبرد است. روزی که زبان از کام تشنگان برون آمده و له له می‌زنند. این است آن روز که جویندگان حق و شهادت آن را میجویند، آدمی امید دارد تا چند در این جهان زندگی کند؟ مردمان میراث گذاران و میراث برانند، این علی است، و هر که از او نافرمانی کند، عهدشکن باشد.

خزیمه جنگید تا به شهادت رسید.

در این شعر، تعبیر به روز سوم شده است. گفته‌اند: در صفین فقط سه شبانه روز پیاپی جنگ ادامه داشت که آخرین آن لیلة الهریر شب جمعه بود. حملۀ خزیمه در روز پنج شنبه بود که به واقعۀ خمیس یا پنج شنبه شهرت یافت. ابن شهرآشوب می‌نویسد: مادام جنگ می‌کردند تا وارد وقعۀ خمیس یعنی لیلة الهریر شدند. اصحاب علی(ع) از چهارجانب لشکر معاویه طبل می‌کوبیدند و می‌گفتند: علی پیروز است. علی با دوازده هزار نیرو به سوی لشکر معاویه یورش برد و از او خواست خود برای نبرد بیرون آید و چون تمام صفوف سپاه معاویه درهم شکسته شد، عمرو عاص پیشنهاد بر سر نی کردن قرآنها را داد و معاویه نجات یافت.

تعبیر به ناکث و عهدشکن، اشاره به حدیث نبوی دربارۀ ناکثین است.

زمانی که خزیمه به شهادت رسید، دخترش «ضبیعه» یا «منیعه» در رثای پدرش شعری بلند سرود.

«ای دیده! بر خزیمه که روز جنگ فرات به دست احزاب مخالف (اسلام) کشته شد، اشک ببار. ذوشهادتین را ستمگرانه کشتند؛ خداوند آنان را عذاب دهد.

او را با زبدۀ جوان مردان کارآمد که هنگام دعوت و حق‌طلبی شتابان پا در رکاب می‌کردند، کشتند.

به سرور [عالمیان] و خواجۀ کامگار دادگستر یاری دادند و در این راه تا پای مرگ پیش رفتند و جان باختند.

نفرین خدا بر گروهی باد که وی را کشتند و رسوایی و گزندهای بسیار نصیبشان باد».

شهادت خزیمه روز پنج شنبه سومین روز نبرد سخت در صفین روز قبل از لیلة الهریر شب جمعه بوده است. با توجه به این که جنگ ۱۱۰ روز طول کشیده و قرآن‌ها را بر نیزه کردند و آتش بس، بعد از لیلة الهریر بوده است، در نتیجه باید شهادت وی را روز بیستم جمادی الاولی سال ۳۷ به بعد دانست. رحمت خدا بر او باد.

منابع

1. ذاکری، علی اکبر، سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۴
2. عباسی، حبیب، مقاله «خزیمه بن ثابت ذوالشهادتین»، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۵