بحث:جنگ جمل در تاریخ اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها
برچسب: پیوندهای ابهام‌زدایی |
|||
| (۴ نسخهٔ میانیِ ایجادشده توسط همین کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱۷: | خط ۱۷: | ||
# پرچمی برای [[قریش]] و [[انصار]] و دیگر مردم حجاز که [[عبدالله بن عباس]] بر آنان فرماندهی داشت. | # پرچمی برای [[قریش]] و [[انصار]] و دیگر مردم حجاز که [[عبدالله بن عباس]] بر آنان فرماندهی داشت. | ||
لشکرهای هفت‌گانه (کوفه) به همین صورت در جنگ‌های [[صفین]] و [[نهروان]] نیز شرکت داشتند<ref>الاخبارالطوال، ص۱۸۲.</ref>.<ref>[[محمد حسین رجبی دوانی|رجبی دوانی، محمد حسین]]، [[کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی (کتاب)|کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی]]، ص۱۸۶.</ref> | لشکرهای هفت‌گانه (کوفه) به همین صورت در جنگ‌های [[صفین]] و [[نهروان]] نیز شرکت داشتند<ref>الاخبارالطوال، ص۱۸۲.</ref>.<ref>[[محمد حسین رجبی دوانی|رجبی دوانی، محمد حسین]]، [[کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی (کتاب)|کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی]]، ص۱۸۶.</ref> | ||
== مدت زمان جنگ == | |||
[[جنگ]] از ظهر تا [[غروب]] [[خورشید]] ادامه داشت<ref>[[أنساب الأشراف (کتاب)|أنساب الأشراف]]، ج ۳، ص ۳۸.</ref>.<ref>[[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین]]، ص ۳۷۰-۳۷۵؛ [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ غدیر (کتاب)|فرهنگ غدیر]]، ص۱۸۳؛ [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ‌نامه دینی (کتاب)|فرهنگ‌نامه دینی]]، ص۷۵.</ref> | |||
== گفتگوهایی میان [[امام]] {{ع}} و عایشه == | |||
بعد از بیعت مردم [[علی]] {{ع}} نزد [[عایشه]] آمد که در [[خانه]] [[عبد الله بن خلف خزاعی]] بود؛ همو که پسرش به "طلحة الطلحات" معروف بود. [[امام]] {{ع}} فرمود: "ای حُمَیرا! از این حرکتْ دست برنمی‌داری؟". [[عایشه]] گفت: ای پسر [[ابی طالب]]! [[قدرت]] یافتی، پس [[نرمی]] به [[خرج]] ده! فرمود: "به سوی [[مدینه]] حرکت کن و به همان خانه‌ات بازگرد که [[پیامبر خدا]] تو را [[دستور]] داد در آن بنشینی". گفت: چنین می‌کنم<ref>[[تاریخ الیعقوبی (کتاب)|تاریخ الیعقوبی]]، ج ۲، ص ۱۸۳.</ref>.<ref>[[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین]]، ص ۳۷۵.</ref> | |||
== حرکت [[حضرت علی]]{{ع}} به سمت بصره == | |||
حضرت علی{{ع}} در آخر ماه [[ربیع‌الاول]] [[سال ۳۶ هجری]]، به همراه یارانش از [[مدینه]] خارج شد. حضرت قصد داشت تا قبل از آنکه طلحه و زبیر به بصره برسند، با آنان [[ملاقات]] کند؛ زیرا حضرت می‌دانست هنگامی که به بصره برسند، بسیاری از [[مردم بصره]] به آنان می‌پیوندند. اما در [[ربذه]] خبر رسید که آنان زودتر به بصره رسیدند و بسیاری از [[شیعیان]] حضرت را کشته‌اند و عثمان بن حنیف را از [[شهر]] بیرون کرده‌اند. حضرت به همراه [[سپاه]] مدینه به سمت [[ذی‌قار]]<ref>نام جایی نزدیک بصره است و آنجا جنگی میان خسروپرویز و بنی‌شیبان درگرفت و اعراب بر سپاه ایران پیروز شدند. احتمالاً ذی‌قار به محلی گفته می‌شده است که دارای قیر بوده است.</ref> حرکت کرد. در آن موضع برای [[مردم کوفه]]، [[نامه]] نوشت و آنان را به [[یاری]] خود خواند و نامه را توسط [[امام حسن]]{{ع}} و [[عمار]] برای [[کوفیان]] فرستاد. هنگامی که امام حسن{{ع}} و عمار به [[کوفه]] رسیدند، به [[مسجد جامع کوفه]] رفتند و نامه را برای [[مردم]] خواندند و کوفیان را به یاری‌طلبیدند؛ اما [[ابوموسی اشعری]] مردم را از این کار برحذر داشت. [[ابوموسی]] به مردم کوفه گفت: «به [[خدا]] [[بیعت]] [[عثمان]] بر گردن من و شماست. [[جنگ]] نخواهیم کرد تا همه [[قاتلان عثمان]] در هر کجا که باشند، کشته شوند». در این حال بین عمار و ابوموسی درگیری و [[مشاجره]] رخ داد. امام حسن{{ع}} به [[تحریض]] مردم پرداخت. پس مردم کوفه [[امام]] را [[اجابت]] کردند و قریب به ۹ هزار و ۲۰۰ مرد برای [[یاری امام علی]]{{ع}} به طرف ذی‌قار حرکت کردند<ref>در مورد اعزام رسول و نامه از طرف امام{{ع}} به سوی کوفه روایات و اقوال مختلفی است: به نظر دینوری، علی{{ع}} هشام [هاشم] بن عتبة بن ابی وقاص را به کوفه فرستاد و فرزندش حسن{{ع}} و عمار یاسر را نیز همراه او کرد. ابن‌اثیر گوید: [...] و حضرت علی{{ع}} اول‌بار نامه‌ای (نامه شماره ۱) توسط محمد بن ابی‌بکر و محمد بن جعفر سوی ابوموسی اشعری فرستاد و بعد از آن مالک اشتر و ابن‌عباس را جهت متقاعد کردن ابوموسی و آماده کردن اهل کوفه فرستاد و آخر سر فرزند خویش حسن{{ع}} و عمار را سوی کوفه فرستاد. ولی به‌طوری‌که از «شرح ابن ابی‌الحدید» برمی‌آید، امام نخست از ربذه نامه‌ای (نامه شماره ۱) را توسط هاشم بن عتبه به اهل کوفه ارسال داشته است، ابوموسی هاشم را تهدید به مرگ و حبس کرده است، پس امام نامه تهدیدآمیزی به ابوموسی نوشته است و توسط عبدالله بن عباس و محمد بن ابی‌بکر برایش فرستاده است و او را از امارت کوفه خلع کرده است، پس از آن از ذی‌قار نامه‌ای دیگر (نامه شماره ۵۷) را توسط امام حسن، عمار یاسر، زید بن صوحان و قیس بن سعد بن عباد به سوی کوفیان فرستاده است و فرموده است: «[...] من از جای قبیله خود بیرون آمدم، درحالی‌که یا ظالمم یا مظلوم، یا گردن‌کش یا رنج‌برده است و من خدا را به یاد کسی که این نامه‌ام به او می‌رسد، می‌آورم تا زود نزدم آید. اگر روشم درست بود و کمکم نماید و اگر کردارم را درست ندانست.».. ولی باز ابوموسی مانع بسیج کوفیان شده است و امام آخرسر مالک اشتر را برای خاتمه دادن به کارها و بسیج مردم برای جهاد به کوفه فرستاده است.</ref>. بنا به گفته ابن‌اعثم در [[الفتوح]]، سپاهی که از [[مدینه]] و [[مصر]] و نواحی [[حجاز]] به همراه [[امام علی]]{{ع}} آمده بودند، ۶ هزار نفر بودند و ۹ هزار نفر نیز [[کوفیان]] بودند و از [[قبایل]] مختلف هم در راه به [[امام]]{{ع}} پیوستند که حضرت با سپاهی ۱۹ هزار نفری به سمت [[بصره]] به راه افتادند<ref>فتوح، ص۴۱۵.</ref>. البته این تعداد نیرو در [[سپاه امام]]{{ع}} دور از [[ذهن]] می‌نماید و بر اساس برآورد، تعداد [[سپاهیان]] حدود ۱۲ هزار نفر بوده است؛ زیرا به نقل از [[محمد بن حنفیه]]، تعداد نیروهای [[مدنی]] هفتصد نفر و ۷ هزار نفر از [[مردم کوفه]] و حدود ۲ هزار نفر نیز از [[مردم بصره]] به امام{{ع}} ملحق شدند<ref>تاریخ طبری، ج۶، ص۲۴۳۱.</ref>. | |||
با نزدیک شدن [[امام علی]]{{ع}} به بصره، [[طلحه]] و [[زبیر]] به همراه سپاهیان به خریبه وارد شدند و به [[آرایش]] [[سپاه]] خود پرداختند. حضرت ابتدا از [[جنگ]] [[نهی]] فرمودند، و چون [[پند]] و [[اندرز]] در [[سپاه جمل]] کارگر نیفتاد، به آرایش سپاه خود پرداختند و آماده [[نبرد]] شدند. به گفته [[مسعودی]] در [[تنبیه]] و الاشراف، [[جنگ جمل]] پنج ماه و ۲۱ [[روز]] پس از [[بیعت]] با حضرت روی داد؛ یعنی، در پنجم جمادی‌الآخر [[سال ۳۶ هجری]]<ref>تنبیه‌الاشراف، ص۲۷۲.</ref>؛ اما [[یعقوبی]] در تاریخش آن را جمادی‌الاول ذکر می‌کند<ref>تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۸۲.</ref>. [[طبری]] نیز آن را در روز [[پنجشنبه]] نیمه جمادی‌الآخر می‌داند<ref>تاریخ الامم و الملوک، ج۴، ص۵۰۱.</ref>. | |||
جنگ با کشته شدن [[جوانی]] از [[قبیله عبدالقیس]] که با [[قرآنی]] به دست به میدان رفت تا [[اصحاب جمل]] را به [[قرآن]] بخواند و از [[تفرقه]] بازدارد، آغاز شد و درنهایت با [[پیروزی امام]] علی{{ع}} و کشته شدن تعداد زیادی از [[یاران]] [[عایشه]] پایان گرفت. حضرت پس از اتمام جنگ به سپاه خود فرمودند: فراریان را تعقیب نکنید. زخمی‌ها را نکشید. [[اسیران]] را به [[قتل]] نرسانید. هرکس درِ خانه‌اش را ببندد، در [[امان]] است. هرکس سلاحش را بر روی [[زمین]] قرار داد در امان است و هیچ اموالی را از او به [[غنیمت]] نگیرید. پس یکی از یاران آن حضرت گفت: ای [[امیرالمؤمنین]]، چگونه کشتن [[اهل بصره]] بر ما [[حلال]] است، ولی [[اموال]] و [[اسیر]] کردنشان [[حرام]] است؟ حضرت در پاسخ فرمودند: [[مسلمانان]] را نمی‌توان به [[اسارت]] گرفت و اموال آنها را به [[غنیمت]] برد، جز آنچه را در [[جنگ]] به کار برده‌اند<ref>الاخبار الطوال، ص۱۸۸.</ref>. به روایتی برخی از [[سپاهیان علی]]{{ع}} در اسیر گرفتن [[زنان]] [[اصرار]] داشتند تا جایی که حضرت فرمود: بگویید [[عایشه]] نصیب کدام یک از شما می‌شود؟ آنگاه ساکت شدند<ref>کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی، ص۱۸۶.</ref>. | |||
حال که به اختصار درباره وقایع [[جنگ جمل]] سخن گفتیم، به بررسی موضع [[مردم بصره]] و [[قبایل]] مختلف در قبال دو گروه شرکت‌کننده در جنگ، یعنی [[اصحاب جمل]] و [[سپاه امیرالمؤمنین]] می‌پردازیم. همان‌گونه که پیشتر آوردیم، بعد از [[کشته شدن عثمان]]، مردم بصره به سه گروه تقسیم شدند؛ یک گروه به [[خونخواهی عثمان]] پرداختند و خواهان کشته شدن [[قاتلان]] [[خلیفه]] و با [[خلافت امام علی]]{{ع}} به [[مخالفت]] پرداختند. گروه دیگر از طرفداران [[امام علی]]{{ع}} بودند و [[خلافت]] ایشان را برحق می‌دانستند و گروه سوم که خود را کنار کشیدند و از هیچ گروهی طرفداری نکردند و در جنگ هم شرکت نکردند<ref>[[سید امیر حسینی|حسینی، سید امیر]]، [[بصره و نقش آن در تحولات قرن اول هجری (کتاب)|بصره و نقش آن در تحولات قرن اول هجری]]، ص ۱۳۹.</ref>. | |||
== [[پرچمداران]] [[قبایل]] در [[جمل]] == | |||
[[قبایل کوفه]] از آغاز بنای آن [[شهر]]، به هفت گروه مختلف تقسیم شده بودند که هر یک [[فرمانده]] و مسئولی داشت. [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} نیروهایی [[کوفی]] را بر همین اساس [[سازمان]] دهی کرد. برای شماری از گروه‌ها که متشکل از چند [[قبیله]] بودند، فرمانده و [[پرچم‌دار]] قرار داد که برخی در سازمان دهی کلّ [[سپاه امیرمؤمنان]] نیز [[فرمان]] دهی داشتند؛ زیرا جمعی از [[اهل]] [[مدینه]] هم با حضرت آمده بودند. | |||
در [[اخبار الطوال (کتاب)|أخبار الطّوال]] و [[انساب الاشراف (کتاب)|أنساب‌الأشراف]] نام گروهای هفت گانه از قبایل مختلف و [[فرماندهان]] و پرچم‌دارانشان بیان شده است. امیرالمؤمنین فقط برای قبیلۀ «طی» [[پرچم]] و فرمان دهی مستقل در جمل قرار داد. درنتیجه مجموع پرچم‌های قبایل، به هشت پرچم رسید. | |||
[[دینوری]] می‌نویسد: آنگاه علی{{ع}} با [[مردم]] حرکت کرد و نزدیک [[بصره]] [[سپاهیان]] را [[آرایش]] داد و [[پرچم‌ها]] و رایات را بست و هفت [[رایت]] قرار داد: | |||
#بر قبایل حِمْیَر و [[هَمْدان]] پرچمی بست و [[سعید بن قیس همدانی]] را بر آنان فرمان دهی داد. | |||
#برای قبایل مَذْحَجْ و اَشعری‌ها پرچمی بست و [[زیاد بن نضر حارثی]] را بر آنها گماشت. | |||
#قبیلۀ طِیّ، جزو این گروه بوده که پرچم جداگانه‌ای بست و [[عدی بن حاتم]] را فرمان دهی داد. | |||
#برای قبایل قیس، [[عَبْس]] و ذُبْیان، پرچمی بست و [[سعد بن مسعود ثقفی]] را بر آنان فرمانده کرد. [[سعد بن مسعود]]، عموی [[مختار ثقفی]] است. [[بلاذری]]، این گروه را قیس عَیْلان و عَبدُالقَیْس خوانده است. | |||
#برای مردم [[کِنده]]، حَضَرمَوْت، [[قُضاعه]] و مَهْرَه، پرچمی بست و [[حجر بن عدی کندی]] را فرمان دهی داد. | |||
#برای قبایل [[اَزْد]]، بَجیلَه، [[خَثْعَم]] و [[خُزاعه]] پرچمی بست و [[مخنف بن سلیم ازدی|مِخْنَف بن سُلَیم اَزْدی]] را بر آنان فرمانده ساخت. بلاذری به جای [[خزاعه]]، [[انصار]] را آورده است. | |||
#برای قبایل [[بکر بن وائل]]، [[تَغْلب]] و رَبیعه پرچمی بست و مَحْدُوج ذُهْلی را بر آنها گماشت. بلاذری، فرمانده را وَعْلَة بن محدوح [[ذهلی]] بیان کرده است. | |||
#برای [[قریش]] و [[انصار]] و دیگر مردم [[حجاز]] پرچمی بست و [[عبدالله بن عباس]] را بر آنان گماشت. [[بلاذری]]، این گروه را قُریش، [[کِنانه]]، اَسَد، [[تَمیم]]، ضَبّه، [[رَباب]] و مُزَیْنَه بیان کرده که [[مسئول]] آن [[معقل بن قیس ریاحی]] بوده است<ref>أنساب الأشراف، ج۲، ص۲۳۵؛ جمل من أنساب الأشراف، ج۳، ص۳۱.</ref>. | |||
لشکرهای هفت گانه به همین صورت در جنگ‌های [[جمل]]، [[صفّین]] و [[نهروان]] شرکت کردند<ref>أنساب الأشراف، ج۲، ص۲۳۵؛ الأخبار الطّوال، ص۱۴۶؛ ترجمه أخبار الطوال، ص۱۸۲.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج4، ص 258 - 259.</ref> | |||
== [[کوفیان]] و [[جنگ جمل]] == | == [[کوفیان]] و [[جنگ جمل]] == | ||
| خط ۶۳: | خط ۹۵: | ||
پس از پایان [[جنگ]] و [[پیروزی]] [[امیرالمؤمنین]]{{ع}}، یکی از [[یاران]] آن حضرت گفت: ای امیرالمؤمنین! چگونه کشتن اینان برای ما [[حلال]] است ولی [[اموال]] و [[اسیر]] کردن آنها [[حرام]] است؟ حضرت فرمود: [[مسلمانان]] را نمی‌توان به [[اسارت]] گرفت و [[اموال]] آنها را به [[غنیمت]] برد جز آنچه را در [[جنگ]] به کار برده‌اند<ref>الاخبارالطوال، ص۱۸۸.</ref>. به روایتی برخی از [[لشکریان]] [[کوفی]] [[امیرمؤمنان علی]]{{ع}} در [[اسیر]] گرفتن [[زنان]] [[اصحاب جمل]] [[اصرار]] داشتند تا جایی که آن حضرت فرمود: «بگویید [[عایشه]] نصیب کدام یک از شما می‌شود؟»: آنگاه قانع شدند<ref>اعیان الشیعه، ج۱، ص۴۶۲.</ref>.<ref>[[محمد حسین رجبی دوانی|رجبی دوانی، محمد حسین]]، [[کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی (کتاب)|کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی]] ص۱۸۶.</ref> | پس از پایان [[جنگ]] و [[پیروزی]] [[امیرالمؤمنین]]{{ع}}، یکی از [[یاران]] آن حضرت گفت: ای امیرالمؤمنین! چگونه کشتن اینان برای ما [[حلال]] است ولی [[اموال]] و [[اسیر]] کردن آنها [[حرام]] است؟ حضرت فرمود: [[مسلمانان]] را نمی‌توان به [[اسارت]] گرفت و [[اموال]] آنها را به [[غنیمت]] برد جز آنچه را در [[جنگ]] به کار برده‌اند<ref>الاخبارالطوال، ص۱۸۸.</ref>. به روایتی برخی از [[لشکریان]] [[کوفی]] [[امیرمؤمنان علی]]{{ع}} در [[اسیر]] گرفتن [[زنان]] [[اصحاب جمل]] [[اصرار]] داشتند تا جایی که آن حضرت فرمود: «بگویید [[عایشه]] نصیب کدام یک از شما می‌شود؟»: آنگاه قانع شدند<ref>اعیان الشیعه، ج۱، ص۴۶۲.</ref>.<ref>[[محمد حسین رجبی دوانی|رجبی دوانی، محمد حسین]]، [[کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی (کتاب)|کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی]] ص۱۸۶.</ref> | ||
== منشأ [[تاریخی]] [[جنگ جمل]] == | |||
[[ابن ابی الحدید]]، به نقل از جعفر بن مکی [[حاجب]]، تحلیل تاریخی [[فیلسوف]] و ادیبی به نام [[محمد بن سلیمان]] حاجب الحجاب را [[روایت]] کرده است. بخش اعظم این تحلیل، بیان‌گر علل تاریخی وقوع جنگ جمل است که خلاصه‌ای از آن چنین است: طرح [[شورای خلافت]] از سوی [[عمر]]، انگیزه به دست گرفتن [[خلافت]] در اعضای [[شورا]] را به وجود آورد و آنان چشم [[طمع]] به آن دوخته، در [[انتظار]] رسیدن به [[منصب خلافت]] بودند. سرانجام [[عثمان]] کشته شد. بزرگ‌ترین عامل [[قتل]] او، [[طلحه]] بود. طلحه [[یقین]] داشت که خلافت پس از عثمان به اعتبار پیشینه خود و عموزاده بودن با [[ابوبکر]] به او خواهد رسید. در آن [[زمان]]، ابوبکر بین [[مردم]]، [[منزلت]] بزرگی داشت. طلحه در زمان [[حیات]] ابوبکر، در خلافت با عمر [[منازعه]] کرد و با همین انگیزه و طمع رسیدن به خلافت، در ساماندهی [[شورش بر ضد عثمان]]، نقشی فعال داشت و در این راه، [[زبیر]] نیز که خلافت را برای خود می‌خواست، با طلحه [[همکاری]] می‌کرد. [[امید]] این دو، برای رسیدن به خلافت، کمتر از امید علی{{ع}} نبود<ref>با این که خلافت حق مشروع علی{{ع}} بود، آن حضرت جز برای ادای وظیفه الهی هیچ رغبتی بر آن نداشت: {{متن حدیث| والله ما بی‌رغبة فی السلطان و لا حب الدنیا، ولکن لإظهار العدل، والقیام بالکتاب و السنة}} «به خدا سوگند! من به دنیا و سلطنت اشتیاقی ندارم، اما آنچه را می‌خواهم برای آشکار نمودن عدل و برپای داشتن کتاب و سنت است».(ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۹، ص۵۱؛ ابن ابی الحدید می‌نویسد: علی{{ع}} قسم یاد کرده است که برای خلافت رغبت و نیازی نداشته و راست گفته است -درود خدا بر او باد. تمامی مورخان و سیره‌نویسان نیز همین‌طور نقل کرده‌اند. سپس وی برای نمونه به شواهدی از تاریخ الطبری استناد می‌کند. ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱۱، ص۹).</ref>؛ بلکه طمع ایشان قوی‌تر بود؛ زیرا در نتیجه دشمنی‌های [[ابوبکر]] و [[عمر]] با علی{{ع}}، بسیاری از خصایص و [[فضایل]] و بزرگی‌های آن حضرت در میان [[مردم]] به [[فراموشی]] سپرده شده بود. [[قریش]] نیز از آن حضرت [[کینه]] داشتند و با او [[مخالفت]] می‌کردند. اما [[قریشیان]]، [[طلحه]] و [[زبیر]] را [[دوست]] می‌داشتند. این دو در واپسین روزهای [[حکومت]] [[عثمان]]، با [[بذل و بخشش]] و [[وعده]]، برای به دست آوردن قلب‌های قریشیان تلاش می‌کردند. طلحه و زبیر، هر دو، [[آینده]] [[خلافت]] را در دستان خویش می‌دانستند؛ زیرا عمر، که [[نفوذ]] زیادی در بین مردم داشت، صلاحیت خلافت آنها را [[تأیید]] کرده بود. هنگامی که عثمان کشته شد، طلحه در صدد به چنگ آوردن خلافت بود و در رسیدن به آن بسیار [[حریص]] بود و اگر اشتریان و [[شجاعان]] [[عرب]] که هواخواه علی{{ع}} بودند، برای خلافت آن حضرت تلاش نمی‌کردند، خلافت به آن [[امام همام]] نمی‌رسید<ref>تنها خواستن شجاعان عرب نبود، بلکه اقبال همگانی و شخصیت اجتماعی آن حضرت مؤثر بود. و دلیل آن، بیعت همگانی و رویکرد تقریباً همه صحابه و مهاجران و انصار و ازدحام شدید در بیعت علی{{ع}} بود.</ref>. چون خلافت از دست طلحه و زبیر به در رفت، آن رخنه بزرگ در خلافت آن حضرت را پدید آورده، [[عایشه]] را به [[عراق]] بردند و [[فتنه]] [[جمل]] برپا شد<ref>ر.ک: مجلسی، محمدباقر، حق الیقین، ص۲۵۲، به نقل از ابن ابی الحدید.</ref>. | |||
[[ابن ابی الحدید]] [[شورای شش نفره]] عمر را سبب تمام فتنه‌های [[تاریخ اسلام]] و فتنه‌هایی می‌دانست که تا پایان [[دنیا]] به وقوع خواهد پیوست. این [[شورا]] با ایجاد توهم [[شایستگی خلافت]] در بین اعضای شورا، تباهی‌های بسیاری به بار آورد<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱۱، ص۱۱.</ref>. | |||
[[شیخ مفید]] می‌نویسد: طلحه و زبیر، با این [[یقین]] که پس از عثمان خلافت به آنان خواهد رسید، او را به [[قتل]] رساندند و هنگامی که مردم با [[امیرمؤمنان]]{{ع}} [[بیعت]] کردند، آرزوهای آن دو، در [[زمامداری]] بر مردم، برباد رفت؛ از این رو تصمیم به [[جنگ]] با آن حضرت گرفتند<ref>شیخ مفید، الجمل، ص۴۳۵.</ref>. | |||
[[شورا]] در [[ذهن]] [[طلحه]] و [[زبیر]]، این توهم را ایجاد کرده بود که آنان نیز [[شایستگی خلافت]] بر [[مسلمانان]] را دارند و همین، سبب [[تفاخر]] آنان، و در نتیجه [[ستیز]] با علی شد<ref>امین عاملی، سید محسن، سیره معصومان: امام علی{{ع}}، ترجمه علی حجتی کرمانی، ج۲، ص۴۷۰.</ref>. | |||
[[عایشه]] نیز همراه و طرفدار [[مطامع]] [[سیاسی]] طلحه و زبیر بود. با هر دو [[خویشی]] داشت. طلحه عموزاده پدر عایشه بود و هر دو از [[قبیله]] [[تیم]] بودند؛ زبیر نیز شوهرخواهرش بود. [[ابو مخنف]] می‌گوید: هنگامی که خبر [[بیعت با علی]]{{ع}} به [[گوش]] عایشه رسید، فریادش به هوا خاست و گفت: وای بر آنان! [[بدا]] به حالشان! [[خلافت]] را به قبیله تیم بازنمی‌گردانند<ref>عسکری، [[سید مرتضی]]، نقش عایشه در [[تاریخ اسلام]]، [[ترجمه]] محمدصادق نجمی و هاشم هریسی، ج۲، ص۳۰. به نقل از: ابن | |||
[[ابی الحدید]]، [[شرح نهج البلاغه]]، ج۶، ص۲۱۶.</ref>!<ref>[[علی ملکی میانجی|ملکی میانجی، علی]]، [[ناکثین (مقاله)| مقاله «ناکثین»]]، [[دانشنامه امام علی ج۹ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۹]] ص ۴۷.</ref> | |||
==عوامل مهم پدید آمدن غائله [[جمل]]== | |||
اواخر سال ۳۵ [[قمری]]، [[عثمان]] در نتیجه [[شورش]] و [[انقلاب]] [[مردم]] کشته شد. در این هنگامه، [[حضرت امیر]]{{ع}} با درخواست [[اکثریت]] قریب به اتفاق مردم که به جانب ایشان [[هجوم]] آورده بودند، به خلافت برگزیده شد<ref>قاضی نعمان مغربی، شرح الاخبار، ص۳۶۵.</ref>. | |||
[[بیعت]] با حضرت امیر{{ع}} همگانی و مردمی بود. آن حضرت در چگونگی این امر، می‌فرماید: ازدحام فراوان مردم مرا به قبول خلافت واداشت. آنان از هر طرف مرا احاطه کردند. چیزی نمانده بود که [[حسنین]]{{ع}} زیر پا له شوند...<ref>نهج البلاغه، خطبه ۳.</ref>. همچنین آن حضرت می‌فرماید: بزرگان [[قوم]]، مرا با [[شور]] برگزیده‌اند، ولی خلفای قبل را بدون شور<ref>سلیم بن قیس هلالی، اسرار آل محمد، ترجمه اسماعیل انصاری، ح۲۵.</ref>. | |||
[[ابن ابی الحدید]] از [[الجمل]] ابو مخنف نقل می‌کند: هجوم همگانی مردم برای بیعت با علی{{ع}} به قدری شدید بود که نزدیک بود خسارات جانی به بار آورد<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۴، ص۸ - ۱۰.</ref>. | |||
[[شیخ مفید]] در مورد متخلفین از بیعت حضرت امیر{{ع}} می‌نویسد: [[مهاجرین]] و [[انصار]] و [[بنی‌هاشم]] و همه [[مردم]] [[بیعت]] کردند؛ جز افراد بسیار اندک از اطرافیان [[عثمان]]، که از [[ترس]] کشته شدن به دست [[مؤمنین]]، خود را مخفی نمودند<ref>ر.ک: شیخ مفید، الجمل، ص۲۲۶.</ref>. [[قرمانی]] دمشقی نیز می‌نویسد: تمام [[صحابه]] [[مدینه]] با علی{{ع}} به عنوان [[خلیفه]] بیعت کردند<ref>فرمانی دمشقی، اخبار الدول، ص۱۳۰.</ref>. [[طلحه]] اولین [[بیعت کننده]] با ایشان بود<ref>یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمدابراهیم آیتی، ج۲، ص۷۴؛ مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، ج۲، ص۳۷۳؛ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق و تعلیق محمدباقر محمودی، ص۲۰۵؛ ابن الوردی، تاریخ ابن الوردی، ج۱، ص۲۰۷؛ مقدسی، طاهر بن مطهر، البدء والتاریخ، ج۵، ص۲۰۹؛ دیار بکری، حسین، تاریخ الخمیس، ص۲۷۶؛ نویری، احمد، نهایة الارب، ج۲۰، ص۱۱؛ ابن العبری مختصر تاریخ الدول، ترجمه عبدالمحمد آیتی، ص۱۴۱؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۲، ص۳۱۲؛ ابن طولون، شمس الدین محمد، الائمة الاثناعشر، ص۵۷؛ شیخ مفید، الجمل، ص۱۳۰؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۴، ص۸؛ سبط ابن جوزی، تذکرة الخواص، ص۶۰؛ ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۲، ص۶۰۲؛ دواداری، ابوبکر کنز الدرر، ج۳، ص۳۲۱؛ ابن عبدربه، عقد الفرید، تحقیق محمد سعید العریان، ج۵، ص۵۷؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۳، ص۲۰؛ ابو الفداء المختصر فی اخبار البشر، ج۱، ص۱۷۱.</ref>. | |||
در بعضی از متون شناخته شده [[تاریخی]]، از بعضی کسان که با [[حضرت امیر]]{{ع}}، بیعت نکردند، نام برده شده است که البته این موضوع محل [[نزاع]] است<ref>شیخ مفید در الارشاد، ص۱۳۰، از قول شعبی، نام پنج تن از قاعدین از جمله سعد بن ابی‌وقاص را آورده است. اما در الجمل، ص۹۵، از ابو مخنف نقل کرده است: سعد بن ابی‌وقاص با علی{{ع}} بیعت نمود و برای شرکت در جنگ جمل و در جبهه حق قعود اختیار نموده، تخلف ورزید. مصادر دیگری نیز سخن ابو مخنف را تأیید می‌کنند.</ref>. | |||
مطابق [[اسناد]] موجود، بیعت طلحه و [[زبیر]] از روی [[اختیار]] و برای رسیدن به [[مطامع]] [[سیاسی]] بوده است. از علی{{ع}} نقل است که خطاب به [[طلحه]] فرمود: تو اولین کسی بودی که با من [[بیعت]] کردی، سپس [[پیمان]] شکستی<ref>مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، ج۲، ص۳۷۳.</ref>. | |||
از [[حسن بصری]] [[روایت]] شده است که طلحه و [[زبیر]] بر [[منبر پیامبر]] آزادانه و بدون [[اجبار]] با علی{{ع}} بیعت کردند<ref>شیخ مفید، الکافئه، ص۱۳.</ref>. [[ابن ابی‌الحدید]] نیز می‌نویسد: بیشتر [[مردم]] و [[جمهور]] ارباب [[سیره]] معتقدند طلحه و زبیر، نه از سر اجبار، بلکه از روی [[اختیار]] بیعت کردند؛ ولی بعداً تصمیم آنان [[تغییر]] نمود و نیتشان تباه شد. زبیری‌ها از جمله عبدالله بن [[مصعب]] و [[زبیر بن بکار]] و پیروانشان و گروهی از موافقین آنها از [[خاندان]] [[تیم]] که نسبت به طلحه [[تعصب]] دارند، می‌گویند: طلحه و زبیر در حالت اجبار بیعت کرده‌اند<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۴، ص۷.</ref>. | |||
گستردگی [[نفوذ]] زبیریان در سیره و [[تاریخ اسلام]] سبب شد که آرای آنان در بیشتر [[منابع تاریخی]] [[اهل سنت]]، در کنار دیگر اقوال صحیح و در مواردی مقدم بر آنها مطرح شود. | |||
طرح [[بیعت اجباری]]، آن‌چنان که از سوی طلحه و زبیر در مقاطع مختلف غائله [[جمل]] نقل شده و یا هواخواهان آن دو آن را طرح و دامن زده‌اند، سرپوشی است برای کم‌رنگ جلوه دادن، [[پیمان‌شکنی]] و [[غدر]] و [[ضعف]] [[اخلاقی]] طلحه و زبیر. مؤلفان [[سنی مذهب]] کتاب بیعت [[علی بن ابی‌طالب]]{{ع}}، [[روایات اهل سنت]] در مورد چگونگی بیعت طلحه و زبیر را بررسی نموده‌اند. در بررسی شانزده روایت سه نظریه ارائه شده است: بیعت اختیاری و آزادانه؛ بیعت مجبورانه؛ بیعت نه اختیاری و نه مجبورانه بلکه بیعت از روی بی‌میلی. به ترتیب، برای بیعت آزادانه، ده روایت صحیح؛ بیعت مجبورانه، چهار روایت؛ و برای بیعت از روی بی‌میلی، دو روایت آورده‌اند. چهار روایتِ بیعت مجبورانه در دلالت و [[سندیت]] و انطباق و [[تعارض]] با [[روایات صحیح]]، مخدوش ارزیابی شده است. سند یکی از [[روایات]] بیعت اجباری، ولیدبن [[عبدالملک]]، [[خلیفه اموی]] است که از [[دشمنان]] [[علی بن ابی‌طالب]]{{ع}} و غیر [[ثقه]] بوده است<ref>ر.ک: خالدی، ام المالک و مالکی، حسن بن فرحان، بیعة علی بن ابی‌طالب، ص۱۳۹ - ۱۵۴.</ref>. | |||
از [[روایات شیعه]]، برای نمونه به دو مورد اشاره می‌شود: از علی{{ع}} نقل است که فرمود: اولین بیعت‌کنندگانتان با من، [[طلحه]] و [[زبیر]] بودند که آزادانه و بدون [[اجبار]] [[بیعت]] کردند<ref>شیخ مفید، الارشاد، ص۱۳۱.</ref>. نیز در خطبه‌ای فرماید: طلحه و زبیر، آزادانه و بدون اجبار و با میل و [[رغبت]] با من بیعت کردند<ref>شیخ مفید، الارشاد، ص۱۳۴.</ref>. | |||
در مجموع چند عامل مهم را می‌توان از انگیزه‌های [[فتنه‌انگیزی]] [[پیمان‌شکنان]] و بروز غائله [[جمل]] به شمار آورد: | |||
#ذمایم [[اخلاقی]] همانند [[حسد]] و [[حقد]] و [[جهل]] و [[تعصب کورکورانه]]؛ | |||
#روش [[حضرت امیر]]{{ع}} در [[تقسیم عادلانه بیت‌المال]] و به طور کلی برنامه [[عدالت اقتصادی]] آن حضرت؛ | |||
#رد درخواست طلحه و زبیر در به دست گرفتن پست‌های کلیدی به خاطر عدم [[شایستگی]] آنان؛ | |||
#ایفای نقش فعال [[بنی امیه]] در تحریک پیمان‌شکنان و مشارکت مستقیم در پدید آمدن غائله جمل؛ | |||
# [[اصرار]] [[عایشه]] برای رسیدن به [[مطامع]] [[سیاسی]] و اقتصادی‌اش و لجاج و [[عناد]] وی با [[امیر مؤمنان]]{{ع}}.<ref>[[علی ملکی میانجی|ملکی میانجی، علی]]، [[ناکثین (مقاله)| مقاله «ناکثین»]]، [[دانشنامه امام علی ج۹ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۹]] ص ۴۹.</ref> | |||
==جغرافیای نظامی [[جنگ جمل]]== | ==جغرافیای نظامی [[جنگ جمل]]== | ||
نسخهٔ کنونی تا ۵ ژانویهٔ ۲۰۲۵، ساعت ۰۸:۴۴
مقدمه
جنگ جمل نخستین جنگی است که امیر المؤمنین (ع) پس از به خلافت رسیدن، با شورشیان پیمان شکن داشت.
پس از کشته شدن عثمان در سال ۳۵ هجری، مردم با علی (ع) برای خلافت بیعت کردند، بیعتی فراگیر و پرشور، جز اندکی از اطرافیان عثمان. طلحه و زبیر از اولین بیعت‌کنندگان بودند که به امید ریاست و پست بیعت کردند، ولی چون دیدند علی (ع) امتیاز بیهوده نمی‌دهد، حسد و کینۀ آنان و روش عادلانۀ حضرت امیر (ع) و تحریکات امویان، سبب شد آنان پیمان شکستند و به اسم انجام عمره به مکّه رفتند. پیمان‌شکنان دیگر به آنان پیوسته و زمزمۀ مخالفت به بهانۀ خونخواهی عثمان آغاز شد. عایشه هم به جمع آنان پیوست و با آنکه خود از محرّکان اصلی قتل عثمان بود و به کشتن او فتوا داده بود! امّا پیراهن عثمان را علم کرد و فتنه به راه انداخت[۱].
پیمان‌شکنان، با همۀ تفاوت‌هایی که در فکر و انگیزه و سوابق و موقعیّت داشتند، در ضدّیت با علی (ع) و توطئه بر ضدّ حکومت مشروع او ائتلاف کردند و همراه شدند و عایشه را همراه خود ساختند، تا از وجهۀ اجتماعی او به عنوان همسر پیامبر و دختر خلیفۀ اول استفاده کنند[۲]. آنان به بصره رفتند و آنجا را پایگاه فعالیت خویش ساختند. سپاه عایشه در مسیر رفتن به بصره به منطقۀ حوأب رسید که سگان آنجا پارس می‌کردند. به یاد حدیثی از پیامبر افتاد که او را هشدار داده بود. خواست برگردد، ولی شهادت دروغ کسانی که گفتند از حوأب گذشته‌ایم، سبب شد راه را ادامه دهد. پیمان شکنان در نواحی بصره مستقر شدند[۳].
سازماندهی اسباع کوفه
گرچه شمار سپاه کوفه (حداکثر دوازده هزار نفر) در مقایسه با استعداد بسیج نیرو از این اردوگاه نظامی بزرگ اسلامی، مطلوب نبوده است، ولی نظر به آرایشی که امیرمؤمنان(ع) به هنگام جنگ جمل به سپاه خود می‌دهد، معلوم می‌شود عمده نیروهای آن حضرت از کوفیان بودند. از هشت دسته‌ای که سپاه حضرت امیر(ع) را تشکیل می‌دادند، هفت دسته، متشکل از نیروی گروه‌های هفت‌گانه قبایل مختلف مستقر در کوفه، و یک دسته نیز، از مردم حجاز، سازمان یافته بود. ترکیب سپاه امیرالمؤمنین(ع) و پرچم‌هایی که آن حضرت برای فرماندهان این هشت دسته، بست از این قرار بود:
- قبایل حِمْیر و هَمْدان به فرماندهی سعید بن قیس همدانی با پرچمی که حضرت برای آنها بست.
- پرچمی برای قبیله طَیّ به فرماندهی عدی بن حاتم طایی.
- پرچمی برای قبایل مَذْحِج و اشتری‌ها به فرماندهی زیاد بن نضر حارثی.
- پرچمی برای قبایل قیس و عَبْس و ذِبْیان به فرماندهی سعد بن مسعود ثقفی، عموی مختار.
- پرچمی برای قبایل کِنده، حَضرموت، قُضاعه و مَهره به فرماندهی حجر بن عدی کندی.
- پرچمی برای قبایل اَزد و بَجیله و خَثعَم و خُزاعه به فرماندهی مخنف بن سلیم ازدی.
- پرچمی برای قبایل بکر و تغلیب و ربیعه به فرماندهی محدوج ذهلی.
- پرچمی برای قریش و انصار و دیگر مردم حجاز که عبدالله بن عباس بر آنان فرماندهی داشت.
لشکرهای هفت‌گانه (کوفه) به همین صورت در جنگ‌های صفین و نهروان نیز شرکت داشتند[۴].[۵]
مدت زمان جنگ
جنگ از ظهر تا غروب خورشید ادامه داشت[۶].[۷]
گفتگوهایی میان امام (ع) و عایشه
بعد از بیعت مردم علی (ع) نزد عایشه آمد که در خانه عبد الله بن خلف خزاعی بود؛ همو که پسرش به "طلحة الطلحات" معروف بود. امام (ع) فرمود: "ای حُمَیرا! از این حرکتْ دست برنمی‌داری؟". عایشه گفت: ای پسر ابی طالب! قدرت یافتی، پس نرمی به خرج ده! فرمود: "به سوی مدینه حرکت کن و به همان خانه‌ات بازگرد که پیامبر خدا تو را دستور داد در آن بنشینی". گفت: چنین می‌کنم[۸].[۹]
حرکت حضرت علی(ع) به سمت بصره
حضرت علی(ع) در آخر ماه ربیع‌الاول سال ۳۶ هجری، به همراه یارانش از مدینه خارج شد. حضرت قصد داشت تا قبل از آنکه طلحه و زبیر به بصره برسند، با آنان ملاقات کند؛ زیرا حضرت می‌دانست هنگامی که به بصره برسند، بسیاری از مردم بصره به آنان می‌پیوندند. اما در ربذه خبر رسید که آنان زودتر به بصره رسیدند و بسیاری از شیعیان حضرت را کشته‌اند و عثمان بن حنیف را از شهر بیرون کرده‌اند. حضرت به همراه سپاه مدینه به سمت ذی‌قار[۱۰] حرکت کرد. در آن موضع برای مردم کوفه، نامه نوشت و آنان را به یاری خود خواند و نامه را توسط امام حسن(ع) و عمار برای کوفیان فرستاد. هنگامی که امام حسن(ع) و عمار به کوفه رسیدند، به مسجد جامع کوفه رفتند و نامه را برای مردم خواندند و کوفیان را به یاری‌طلبیدند؛ اما ابوموسی اشعری مردم را از این کار برحذر داشت. ابوموسی به مردم کوفه گفت: «به خدا بیعت عثمان بر گردن من و شماست. جنگ نخواهیم کرد تا همه قاتلان عثمان در هر کجا که باشند، کشته شوند». در این حال بین عمار و ابوموسی درگیری و مشاجره رخ داد. امام حسن(ع) به تحریض مردم پرداخت. پس مردم کوفه امام را اجابت کردند و قریب به ۹ هزار و ۲۰۰ مرد برای یاری امام علی(ع) به طرف ذی‌قار حرکت کردند[۱۱]. بنا به گفته ابن‌اعثم در الفتوح، سپاهی که از مدینه و مصر و نواحی حجاز به همراه امام علی(ع) آمده بودند، ۶ هزار نفر بودند و ۹ هزار نفر نیز کوفیان بودند و از قبایل مختلف هم در راه به امام(ع) پیوستند که حضرت با سپاهی ۱۹ هزار نفری به سمت بصره به راه افتادند[۱۲]. البته این تعداد نیرو در سپاه امام(ع) دور از ذهن می‌نماید و بر اساس برآورد، تعداد سپاهیان حدود ۱۲ هزار نفر بوده است؛ زیرا به نقل از محمد بن حنفیه، تعداد نیروهای مدنی هفتصد نفر و ۷ هزار نفر از مردم کوفه و حدود ۲ هزار نفر نیز از مردم بصره به امام(ع) ملحق شدند[۱۳].
با نزدیک شدن امام علی(ع) به بصره، طلحه و زبیر به همراه سپاهیان به خریبه وارد شدند و به آرایش سپاه خود پرداختند. حضرت ابتدا از جنگ نهی فرمودند، و چون پند و اندرز در سپاه جمل کارگر نیفتاد، به آرایش سپاه خود پرداختند و آماده نبرد شدند. به گفته مسعودی در تنبیه و الاشراف، جنگ جمل پنج ماه و ۲۱ روز پس از بیعت با حضرت روی داد؛ یعنی، در پنجم جمادی‌الآخر سال ۳۶ هجری[۱۴]؛ اما یعقوبی در تاریخش آن را جمادی‌الاول ذکر می‌کند[۱۵]. طبری نیز آن را در روز پنجشنبه نیمه جمادی‌الآخر می‌داند[۱۶].
جنگ با کشته شدن جوانی از قبیله عبدالقیس که با قرآنی به دست به میدان رفت تا اصحاب جمل را به قرآن بخواند و از تفرقه بازدارد، آغاز شد و درنهایت با پیروزی امام علی(ع) و کشته شدن تعداد زیادی از یاران عایشه پایان گرفت. حضرت پس از اتمام جنگ به سپاه خود فرمودند: فراریان را تعقیب نکنید. زخمی‌ها را نکشید. اسیران را به قتل نرسانید. هرکس درِ خانه‌اش را ببندد، در امان است. هرکس سلاحش را بر روی زمین قرار داد در امان است و هیچ اموالی را از او به غنیمت نگیرید. پس یکی از یاران آن حضرت گفت: ای امیرالمؤمنین، چگونه کشتن اهل بصره بر ما حلال است، ولی اموال و اسیر کردنشان حرام است؟ حضرت در پاسخ فرمودند: مسلمانان را نمی‌توان به اسارت گرفت و اموال آنها را به غنیمت برد، جز آنچه را در جنگ به کار برده‌اند[۱۷]. به روایتی برخی از سپاهیان علی(ع) در اسیر گرفتن زنان اصرار داشتند تا جایی که حضرت فرمود: بگویید عایشه نصیب کدام یک از شما می‌شود؟ آنگاه ساکت شدند[۱۸].
حال که به اختصار درباره وقایع جنگ جمل سخن گفتیم، به بررسی موضع مردم بصره و قبایل مختلف در قبال دو گروه شرکت‌کننده در جنگ، یعنی اصحاب جمل و سپاه امیرالمؤمنین می‌پردازیم. همان‌گونه که پیشتر آوردیم، بعد از کشته شدن عثمان، مردم بصره به سه گروه تقسیم شدند؛ یک گروه به خونخواهی عثمان پرداختند و خواهان کشته شدن قاتلان خلیفه و با خلافت امام علی(ع) به مخالفت پرداختند. گروه دیگر از طرفداران امام علی(ع) بودند و خلافت ایشان را برحق می‌دانستند و گروه سوم که خود را کنار کشیدند و از هیچ گروهی طرفداری نکردند و در جنگ هم شرکت نکردند[۱۹].
پرچمداران قبایل در جمل
قبایل کوفه از آغاز بنای آن شهر، به هفت گروه مختلف تقسیم شده بودند که هر یک فرمانده و مسئولی داشت. امیرالمؤمنین(ع) نیروهایی کوفی را بر همین اساس سازمان دهی کرد. برای شماری از گروه‌ها که متشکل از چند قبیله بودند، فرمانده و پرچم‌دار قرار داد که برخی در سازمان دهی کلّ سپاه امیرمؤمنان نیز فرمان دهی داشتند؛ زیرا جمعی از اهل مدینه هم با حضرت آمده بودند.
در أخبار الطّوال و أنساب‌الأشراف نام گروهای هفت گانه از قبایل مختلف و فرماندهان و پرچم‌دارانشان بیان شده است. امیرالمؤمنین فقط برای قبیلۀ «طی» پرچم و فرمان دهی مستقل در جمل قرار داد. درنتیجه مجموع پرچم‌های قبایل، به هشت پرچم رسید.
دینوری می‌نویسد: آنگاه علی(ع) با مردم حرکت کرد و نزدیک بصره سپاهیان را آرایش داد و پرچم‌ها و رایات را بست و هفت رایت قرار داد:
- بر قبایل حِمْیَر و هَمْدان پرچمی بست و سعید بن قیس همدانی را بر آنان فرمان دهی داد.
- برای قبایل مَذْحَجْ و اَشعری‌ها پرچمی بست و زیاد بن نضر حارثی را بر آنها گماشت.
- قبیلۀ طِیّ، جزو این گروه بوده که پرچم جداگانه‌ای بست و عدی بن حاتم را فرمان دهی داد.
- برای قبایل قیس، عَبْس و ذُبْیان، پرچمی بست و سعد بن مسعود ثقفی را بر آنان فرمانده کرد. سعد بن مسعود، عموی مختار ثقفی است. بلاذری، این گروه را قیس عَیْلان و عَبدُالقَیْس خوانده است.
- برای مردم کِنده، حَضَرمَوْت، قُضاعه و مَهْرَه، پرچمی بست و حجر بن عدی کندی را فرمان دهی داد.
- برای قبایل اَزْد، بَجیلَه، خَثْعَم و خُزاعه پرچمی بست و مِخْنَف بن سُلَیم اَزْدی را بر آنان فرمانده ساخت. بلاذری به جای خزاعه، انصار را آورده است.
- برای قبایل بکر بن وائل، تَغْلب و رَبیعه پرچمی بست و مَحْدُوج ذُهْلی را بر آنها گماشت. بلاذری، فرمانده را وَعْلَة بن محدوح ذهلی بیان کرده است.
- برای قریش و انصار و دیگر مردم حجاز پرچمی بست و عبدالله بن عباس را بر آنان گماشت. بلاذری، این گروه را قُریش، کِنانه، اَسَد، تَمیم، ضَبّه، رَباب و مُزَیْنَه بیان کرده که مسئول آن معقل بن قیس ریاحی بوده است[۲۰].
لشکرهای هفت گانه به همین صورت در جنگ‌های جمل، صفّین و نهروان شرکت کردند[۲۱].[۲۲]
کوفیان و جنگ جمل
امیرمؤمنان(ع) پس از رسیدن به خلافت به منظور برپایی عدالت اجتماعی و اقتصادی با انقلابی گسترده، تحولات فراوانی را پدید آورد و همان‌گونه که در خطبه روز دوم خلافت خویش فرمود، در تلاش بود با این اقدامات، اصحاب رسول خدا(ص) و جامعه اسلامی را که در این بیست و پنج سال از راه و رسم و ارزش‌های زمان آن حضرت فاصله گرفته بودند، به راه آن وجود مقدس بازگرداند.
اجرای سیاست‌های الهی امیرمؤمنان(ع) برای شماری از اصحابی که در این سال‌ها با برخورداری از امتیازات ویژه به زیاده‌خواهی عادت نموده بودند، سخت و سنگین آمد؛ به ویژه طلحة بن عبیدالله تیمی و زبیر بن عوام اسدی که از اصحاب با سابقه پیامبر(ص) به شمار می‌آمدند. طلحه و زبیر به رغم بهره‌مند شدن از کمک‌های مالی فراوان عثمان بن عفان از بیت المال، با وقوع انقلاب بر ضد وی، به طمع رسیدن به خلافت پس از او، به صفوف انقلابیون پیوسته و بر آن موج سواری کردند. این دو با مشاهده اقبال سرشناسان اصحاب رسول خدا(ص) و عامه مردم به خلافت امیرمؤمنان(ع)، به امید تداوم یافتن ویژه‌خواری‌ها از بیت المال و گرفتن مناصب مهم، نخستین کسانی بودند که با آن حضرت به خلافت بیعت کردند. اما پس از تعیین والیان مناطق مهم عالم اسلام و نیز قطع امتیازات ویژه آنان و امثال ایشان از بیت المال، و حتی اعلام امیرمؤمنان(ع) مبنی بر بازپس‌گیری اموال به غارت برده از بیت المال در زمان خلفای پیشین، این دو که آمال و آرزوهای خویش را بر باد رفته می‌دیدند، بیعت خود با آن حضرت را شکستند. طلحه و زبیر با پیوستن به عایشه از همسران پیامبر(ص) که نسبت به امیرمؤمنان(ع) سابقه کینه‌توزی و عناد داشت و اینک عَلَم دروغین خونخواهی عثمان و براندازی حکومت آن وجود مقدس را بر دوش گرفته بود، فتنه جمل را به پا کردند. فتنه‌گران پیمان‌شکن خروج بر ضد پیشوای عادل را از مکه آغاز کردند و با فریب‌کاری، بیست هزار تن را زیر پرچم خویش گرد آورده و با راهنمایی عبدالله بن عامر بن کریز پسر دایی و والی عثمان در بصره که امیرمؤمنان(ع) وی را عزل نموده بود، به قصد اشغال بصره روی به عراق نهادند.
چون امیرالمؤمنین علی(ع) از حرکت عایشه و طلحه و زبیر به سوی عراق آگاه شد با شتاب حرکت کرد و امید داشت به آنها برسد و آنان را به مدینه بازگرداند. هنگامی که آن حضرت به ربذه رسید، خبر یافت که آنها دور شده‌اند و چون اطلاع یافت که به سوی بصره می‌روند، آسوده خاطر شد و فرمود: مردم کوفه را بیشتر دوست دارم؛ زیرا سران عرب در میان آنها هستند[۲۳].
به روایتی امیرمؤمنان(ع) در تعقیب ناکثین (پیمان شکنان) با چهارصد نفر از اصحاب پیغمبر(ص) از مدینه خارج شد و ابوحسن بن عمرو از قبیله بنی نجار را جانشین خود کرد. هنگامی که به سرزمین بنی اسد و طیّ رسید، ششصد نفر از مردم آن دو قبیله نیز به آن حضرت پیوستند، تا اینکه به ذی قار رسید[۲۴].
روایت دیگری حاکی از آن است که امیرمؤمنان علی(ع) با هفتصد سوار که چهارصد نفرشان از مهاجران و انصار (هفتاد نفر از اصحاب بدر) بودند از مدینه حرکت کرد و سهل بن حنیف انصاری را به جای خویش گماشت و چون به ربذه رسیدند، طلحه و یارانش از آنجا گذشته بودند. در آن هنگام عده‌ای از اهل مدینه که خزیمة بن ثابت[۲۵] (ذوالشهادتین) از آن جمله بود به حضرت ملحق شدند و از طایفه طی نیز سیصد سوار به آنان پیوست[۲۶].
امیرمؤمنان علی(ع) در «ذی قار» یا «ربذه» توقف فرمود و از آنجا نمایندگانی به کوفه اعزام کرد تا نسبت به بسیج نیروهای مستقر در کوفه، اقدام کنند. در اینکه نمایندگان آن حضرت چه کسانی بوده‌اند، اختلاف است، ولی مسلم است که حضرت امیر(ع) بیش از یک بار نماینده به کوفه اعزام داشت و در بار آخر هم قطعاً امام حسن(ع) حضور داشته است.
به روایت طبری، امیرمؤمنان علی(ع)، محمد بن ابی بکر و محمد بن عون را به کوفه اعزام کرد. کوفیان برای مشورت درباره حرکت خود و پیوستن به امیرالمؤمنین(ع) نزد ابوموسی آمدند و از وی نظر خواستند. ابوموسی گفت: راه آخرت این است که بر جای خود بمانید و راه دنیا این است که حرکت کنید. نمایندگان امیرالمؤمنین(ع) از او دوری کردند و سخنان درشتی به وی گفتند. ابوموسی (با وجود اینکه با امیرمؤمنان(ع) به خلافت بیعت کرده و از جانب آن حضرت در حکومت کوفه تثبیت شده بود) گفت: به خدا بیعت عثمان بر گردن من و امام شماست. اگر بخواهیم جنگ کنیم، تا قاتلان عثمان، در هر جا که باشند، کشته نشوند، نمی‌جنگیم.
امیرمؤمنان علی(ع) پس از اطلاع از عدم همکاری ابوموسی، عبدالله بن عباس و مالک اشتر را به کوفه فرستاد. آنها با ابوموسی سخن گفتند و چون نتیجه نگرفتند از بعضی مردم کوفه برای رام کردن وی کمک خواستند. ابوموسی نطقی ایراد کرد و جنگ با ناکثین را فتنه خواند و مانع بسیج مردم شد. پس از بازگشت بی‌نتیجه ابن عباس، امیرالمؤمنین(ع)، امام حسن(ع) و عمار یاسر را به کوفه فرستاد و آنها به مسجد کوفه وارد شدند. امام حسن(ع)به ابوموسی فرمود: چرا مردم را از یاری ما باز می‌داری؟ ولی ابوموسی هم چنان مخالفت می‌کرد تا اینکه زید بن صوحان[۲۷] و حجر بن عدی و عدی بن حاتم و هند بن عمرو برخاستند و مردم را به اطاعت از امیرالمؤمنین(ع) و بیعت با آن حضرت فراخواندند و مردم بسیج شدند.
در همین حال مالک اشتر که با اجازه امیرالمؤمنین(ع) مجدداً به سوی کوفه حرکت کرده و قبایل بین راه را با خود همراه نموده بود، به دارالاماره کوفه رسید. در حالی که عمار یاسر و ابوموسی اشعری با هم بحث می‌کردند، غلامان ابوموسی به مسجد آمدند و فریاد زدند که مالک اشتر به قصر آمد و ما را بیرون کرد.
همین که ابوموسی وارد قصر شد، مالک بر او فریاد زد: «ای بی‌مادر! از قصر بیرون شو تا خدا جانت را بگیرد، تو از آغاز منافق بوده‌ای». ابوموسی گفت: تا شب به من مهلت بده. مالک پذیرفت؛ اما گفت: امشب در قصر نخواهی خفت. در این حال، مردم به دارالاماره ریختند و به غارت اموال ابوموسی پرداختند؛ ولی مالک اشتر آنها را از قصر بیرون کرد[۲۸].
طبری روایت دیگری نیز بدین صورت نقل می‌کند که هاشم بن عتبه (مرقال) در ربذه نزد امیرمؤمنان علی(ع) آمد و برخورد محمد بن ابی بکر و ابوموسی را نقل کرد. آن حضرت، هاشم مرقال را به کوفه فرستاد و به ابوموسی نوشت که من هاشم بن عتبه را فرستادم تا کسانی را که آنجا هستند، بسیج کند. پس مردم را اعزام کن. من این حکومت را به تو سپردم تا در کار حق از یاران من باشی. اما ابوموسی اشعری باز مخالفت کرد. آنگاه هاشم به حضرت علی(ع) نوشت من نزد مردی دغل آمده‌ام که دشمنی وی آشکار است. پس امیرمؤمنان علی(ع) امام حسن(ع) و عمار یاسر را اعزام کرده، و ابوموسی را عزل نمود و قرظة بن کعب انصاری را به حکومت کوفه منصوب کرد؛ و به ابوموسی نوشت: «علاقه تو به این کار (زمامداری کوفه) که خدا تو را از آن بی‌نصیب کند، مانع از آن می‌شود که دستور مرا اجرا کنی. حسن و عمار را فرستادم تا مردم را حرکت دهند و قرظة بن کعب را زمامدار شهر کردم. از کار ما با مذمت و خفت کناره‌گیری کن. اگر کنار نروی دستور داده‌ام تو را بیرون کنند و اگر مقاومت کنی و بر تو غلبه یابند، پاره پاره‌ات کنند».
چون نامه حضرت امیر(ع) به ابوموسی رسید، کناره‌گیری کرد و مردم به سوی امیرمؤمنان علی(ع) حرکت کردند[۲۹].
برخی از مورخان تنها به اعزام امام حسن(ع) و عمار یاسر به کوفه اشاره کرده و در مورد نمایندگانی که قبل از آن دو بزرگوار اعزام شده‌اند، سخنی نگفته‌اند[۳۰]. احتمال دارد آنها به منظور رعایت اختصار، فقط به ذکر اعزام نمایندگانی اکتفا نموده‌اند که موفق به طرد ابوموسی اشعری و بسیج مردم کوفه شده‌اند.
ابوحنیفه دینوری می‌نویسد: امیرمؤمنان علی(ع) ابتدا هاشم بن عتبه را به کوفه فرستاد تا مردم را به حرکت وادارد و پس از او فرزندش حسن(ع) را همراه با عمار یاسر اعزام فرمود. امام حسن(ع) و عمار در حالی به مسجد بزرگ کوفه رسیدند که عده زیادی از مردم نزد ابوموسی جمع شده بودند.
ابوموسی در آن جمع گفت: ای مردم کوفه از من اطاعت کنید تا پناهگاه اعراب شوید؛ مظلومان به شما پناه آورند و درماندگان در پناه شما ایمن شوند. ای مردم! وقتی فتنه روی می‌آورد با شک و تردید همراه است و چون می‌گذرد، حقیقت آن روشن می‌شود. این فتنه تفرقه‌انداز معلوم نیست از کجا سرچشمه گرفته است و به کجا خواهد انجامید. شمشیرهای خود را غلاف کنید و سر نیزه‌های خود را بیرون کشید و زه کمان‌های خود را پاره کنید و در گوشه خانه‌های خود بنشینید. ای مردم! کسی که به هنگام فتنه در خواب باشد، بهتر از کسی است که ایستاده باشد و کسی که ایستاده است، بهتر از کسی است که در آن بدود. امام حسن(ع) با شنیدن سخنان او فرمود: از مسجد ما بیرون شو و هرجا که می‌خواهی برو[۳۱].
به نظر می‌رسد تلقینات سوء ابوموسی اشعری با آن چهره ظاهر الصلاح در برخی از اهل کوفه مؤثر واقع شد؛ زیرا از کوفه، پایگاه و اردوگاه بزرگ مجاهدان مسلمان، آن‌گونه که انتظار می‌رفت در اجابت فرمان خلیفه مسلمانان، نیروی چشمگیری بسیج نشد. در شمار نیروهای اعزامی از کوفه به جانب امیرالمؤمنین(ع) نیز مورخان اختلاف نظر دارند. طبری در یک روایت، آنها را قریب نُه هزار تن دانسته است که با امام حسن(ع) حرکت کردند؛ شش هزار تن آنان از راه دشت، و دو هزار و هشتصد نفر[۳۲] دیگر از راه آب رفتند. وی در روایت دیگری، سپاه کوفه را دوازده هزار نفر در هفت دسته (قبایل و دستجات هفت‌گانه کوفه) ذکر کرده است[۳۳]. همچنین شمار کوفیان را در جنگ جمل و در رکاب حضرت علی(ع) شش هزار نفر (به دلیل تأثیر برخورد ابوموسی و خودداری او از یاری حضرت)[۳۴] و شش هزار و پانصد و شصت تن[۳۵]، و نُه هزار و ششصد و پنجاه نفر[۳۶] نیز نوشته‌اند.
گرچه شمار سپاه کوفه (حداکثر دوازده هزار نفر) در مقایسه با استعداد بسیج نیرو از این اردوگاه نظامی بزرگ اسلامی، مطلوب نبوده است، ولی نظر به آرایشی که امیرمؤمنان(ع) به هنگام جنگ جمل به سپاه خود می‌دهد، معلوم می‌شود که عمده نیروهای آن حضرت از کوفیان بودند. از هشت دسته‌ای که سپاه حضرت امیر(ع) را تشکیل می‌دادند، هفت دسته، متشکل از نیروی گروه‌های هفت‌گانه قبایل مختلف مستقر در کوفه، و یک دسته نیز، از مردم حجاز، سازمان یافته بود. ترکیب سپاه امیرالمؤمنین(ع) و پرچم‌هایی که آن حضرت برای فرماندهان این هشت دسته، بست از این قرار بود:
- قبایل حِمْیر و هَمْدان به فرماندهی سعید بن قیس همدانی با پرچمی که حضرت برای آنها بست.
- پرچمی برای قبیله طَیّ به فرماندهی عدی بن حاتم طایی.
- پرچمی برای قبایل مَذْحِج و اشتری‌ها به فرماندهی زیاد بن نضر حارثی.
- پرچمی برای قبایل قیس و عَبْس و ذِبْیان به فرماندهی سعد بن مسعود ثقفی، عموی مختار.
- پرچمی برای قبایل کِنده، حَضرموت، قُضاعه و مَهره به فرماندهی حجر بن عدی کندی.
- پرچمی برای قبایل اَزد و بَجیله و خَثعَم و خُزاعه به فرماندهی مخنف بن سلیم ازدی.
- پرچمی برای قبایل بکر و تغلیب و ربیعه به فرماندهی محدوج ذهلی.
- پرچمی برای قریش و انصار و دیگر مردم حجاز که عبدالله بن عباس بر آنان فرماندهی داشت.
لشکرهای هفت‌گانه (کوفه) به همین صورت در جنگ‌های صفین و نهروان نیز شرکت داشتند[۳۷].
پس از پایان جنگ و پیروزی امیرالمؤمنین(ع)، یکی از یاران آن حضرت گفت: ای امیرالمؤمنین! چگونه کشتن اینان برای ما حلال است ولی اموال و اسیر کردن آنها حرام است؟ حضرت فرمود: مسلمانان را نمی‌توان به اسارت گرفت و اموال آنها را به غنیمت برد جز آنچه را در جنگ به کار برده‌اند[۳۸]. به روایتی برخی از لشکریان کوفی امیرمؤمنان علی(ع) در اسیر گرفتن زنان اصحاب جمل اصرار داشتند تا جایی که آن حضرت فرمود: «بگویید عایشه نصیب کدام یک از شما می‌شود؟»: آنگاه قانع شدند[۳۹].[۴۰]
منشأ تاریخی جنگ جمل
ابن ابی الحدید، به نقل از جعفر بن مکی حاجب، تحلیل تاریخی فیلسوف و ادیبی به نام محمد بن سلیمان حاجب الحجاب را روایت کرده است. بخش اعظم این تحلیل، بیان‌گر علل تاریخی وقوع جنگ جمل است که خلاصه‌ای از آن چنین است: طرح شورای خلافت از سوی عمر، انگیزه به دست گرفتن خلافت در اعضای شورا را به وجود آورد و آنان چشم طمع به آن دوخته، در انتظار رسیدن به منصب خلافت بودند. سرانجام عثمان کشته شد. بزرگ‌ترین عامل قتل او، طلحه بود. طلحه یقین داشت که خلافت پس از عثمان به اعتبار پیشینه خود و عموزاده بودن با ابوبکر به او خواهد رسید. در آن زمان، ابوبکر بین مردم، منزلت بزرگی داشت. طلحه در زمان حیات ابوبکر، در خلافت با عمر منازعه کرد و با همین انگیزه و طمع رسیدن به خلافت، در ساماندهی شورش بر ضد عثمان، نقشی فعال داشت و در این راه، زبیر نیز که خلافت را برای خود می‌خواست، با طلحه همکاری می‌کرد. امید این دو، برای رسیدن به خلافت، کمتر از امید علی(ع) نبود[۴۱]؛ بلکه طمع ایشان قوی‌تر بود؛ زیرا در نتیجه دشمنی‌های ابوبکر و عمر با علی(ع)، بسیاری از خصایص و فضایل و بزرگی‌های آن حضرت در میان مردم به فراموشی سپرده شده بود. قریش نیز از آن حضرت کینه داشتند و با او مخالفت می‌کردند. اما قریشیان، طلحه و زبیر را دوست می‌داشتند. این دو در واپسین روزهای حکومت عثمان، با بذل و بخشش و وعده، برای به دست آوردن قلب‌های قریشیان تلاش می‌کردند. طلحه و زبیر، هر دو، آینده خلافت را در دستان خویش می‌دانستند؛ زیرا عمر، که نفوذ زیادی در بین مردم داشت، صلاحیت خلافت آنها را تأیید کرده بود. هنگامی که عثمان کشته شد، طلحه در صدد به چنگ آوردن خلافت بود و در رسیدن به آن بسیار حریص بود و اگر اشتریان و شجاعان عرب که هواخواه علی(ع) بودند، برای خلافت آن حضرت تلاش نمی‌کردند، خلافت به آن امام همام نمی‌رسید[۴۲]. چون خلافت از دست طلحه و زبیر به در رفت، آن رخنه بزرگ در خلافت آن حضرت را پدید آورده، عایشه را به عراق بردند و فتنه جمل برپا شد[۴۳].
ابن ابی الحدید شورای شش نفره عمر را سبب تمام فتنه‌های تاریخ اسلام و فتنه‌هایی می‌دانست که تا پایان دنیا به وقوع خواهد پیوست. این شورا با ایجاد توهم شایستگی خلافت در بین اعضای شورا، تباهی‌های بسیاری به بار آورد[۴۴]. شیخ مفید می‌نویسد: طلحه و زبیر، با این یقین که پس از عثمان خلافت به آنان خواهد رسید، او را به قتل رساندند و هنگامی که مردم با امیرمؤمنان(ع) بیعت کردند، آرزوهای آن دو، در زمامداری بر مردم، برباد رفت؛ از این رو تصمیم به جنگ با آن حضرت گرفتند[۴۵]. شورا در ذهن طلحه و زبیر، این توهم را ایجاد کرده بود که آنان نیز شایستگی خلافت بر مسلمانان را دارند و همین، سبب تفاخر آنان، و در نتیجه ستیز با علی شد[۴۶]. عایشه نیز همراه و طرفدار مطامع سیاسی طلحه و زبیر بود. با هر دو خویشی داشت. طلحه عموزاده پدر عایشه بود و هر دو از قبیله تیم بودند؛ زبیر نیز شوهرخواهرش بود. ابو مخنف می‌گوید: هنگامی که خبر بیعت با علی(ع) به گوش عایشه رسید، فریادش به هوا خاست و گفت: وای بر آنان! بدا به حالشان! خلافت را به قبیله تیم بازنمی‌گردانند[۴۷]![۴۸]
عوامل مهم پدید آمدن غائله جمل
اواخر سال ۳۵ قمری، عثمان در نتیجه شورش و انقلاب مردم کشته شد. در این هنگامه، حضرت امیر(ع) با درخواست اکثریت قریب به اتفاق مردم که به جانب ایشان هجوم آورده بودند، به خلافت برگزیده شد[۴۹]. بیعت با حضرت امیر(ع) همگانی و مردمی بود. آن حضرت در چگونگی این امر، می‌فرماید: ازدحام فراوان مردم مرا به قبول خلافت واداشت. آنان از هر طرف مرا احاطه کردند. چیزی نمانده بود که حسنین(ع) زیر پا له شوند...[۵۰]. همچنین آن حضرت می‌فرماید: بزرگان قوم، مرا با شور برگزیده‌اند، ولی خلفای قبل را بدون شور[۵۱]. ابن ابی الحدید از الجمل ابو مخنف نقل می‌کند: هجوم همگانی مردم برای بیعت با علی(ع) به قدری شدید بود که نزدیک بود خسارات جانی به بار آورد[۵۲].
شیخ مفید در مورد متخلفین از بیعت حضرت امیر(ع) می‌نویسد: مهاجرین و انصار و بنی‌هاشم و همه مردم بیعت کردند؛ جز افراد بسیار اندک از اطرافیان عثمان، که از ترس کشته شدن به دست مؤمنین، خود را مخفی نمودند[۵۳]. قرمانی دمشقی نیز می‌نویسد: تمام صحابه مدینه با علی(ع) به عنوان خلیفه بیعت کردند[۵۴]. طلحه اولین بیعت کننده با ایشان بود[۵۵]. در بعضی از متون شناخته شده تاریخی، از بعضی کسان که با حضرت امیر(ع)، بیعت نکردند، نام برده شده است که البته این موضوع محل نزاع است[۵۶].
مطابق اسناد موجود، بیعت طلحه و زبیر از روی اختیار و برای رسیدن به مطامع سیاسی بوده است. از علی(ع) نقل است که خطاب به طلحه فرمود: تو اولین کسی بودی که با من بیعت کردی، سپس پیمان شکستی[۵۷]. از حسن بصری روایت شده است که طلحه و زبیر بر منبر پیامبر آزادانه و بدون اجبار با علی(ع) بیعت کردند[۵۸]. ابن ابی‌الحدید نیز می‌نویسد: بیشتر مردم و جمهور ارباب سیره معتقدند طلحه و زبیر، نه از سر اجبار، بلکه از روی اختیار بیعت کردند؛ ولی بعداً تصمیم آنان تغییر نمود و نیتشان تباه شد. زبیری‌ها از جمله عبدالله بن مصعب و زبیر بن بکار و پیروانشان و گروهی از موافقین آنها از خاندان تیم که نسبت به طلحه تعصب دارند، می‌گویند: طلحه و زبیر در حالت اجبار بیعت کرده‌اند[۵۹].
گستردگی نفوذ زبیریان در سیره و تاریخ اسلام سبب شد که آرای آنان در بیشتر منابع تاریخی اهل سنت، در کنار دیگر اقوال صحیح و در مواردی مقدم بر آنها مطرح شود. طرح بیعت اجباری، آن‌چنان که از سوی طلحه و زبیر در مقاطع مختلف غائله جمل نقل شده و یا هواخواهان آن دو آن را طرح و دامن زده‌اند، سرپوشی است برای کم‌رنگ جلوه دادن، پیمان‌شکنی و غدر و ضعف اخلاقی طلحه و زبیر. مؤلفان سنی مذهب کتاب بیعت علی بن ابی‌طالب(ع)، روایات اهل سنت در مورد چگونگی بیعت طلحه و زبیر را بررسی نموده‌اند. در بررسی شانزده روایت سه نظریه ارائه شده است: بیعت اختیاری و آزادانه؛ بیعت مجبورانه؛ بیعت نه اختیاری و نه مجبورانه بلکه بیعت از روی بی‌میلی. به ترتیب، برای بیعت آزادانه، ده روایت صحیح؛ بیعت مجبورانه، چهار روایت؛ و برای بیعت از روی بی‌میلی، دو روایت آورده‌اند. چهار روایتِ بیعت مجبورانه در دلالت و سندیت و انطباق و تعارض با روایات صحیح، مخدوش ارزیابی شده است. سند یکی از روایات بیعت اجباری، ولیدبن عبدالملک، خلیفه اموی است که از دشمنان علی بن ابی‌طالب(ع) و غیر ثقه بوده است[۶۰].
از روایات شیعه، برای نمونه به دو مورد اشاره می‌شود: از علی(ع) نقل است که فرمود: اولین بیعت‌کنندگانتان با من، طلحه و زبیر بودند که آزادانه و بدون اجبار بیعت کردند[۶۱]. نیز در خطبه‌ای فرماید: طلحه و زبیر، آزادانه و بدون اجبار و با میل و رغبت با من بیعت کردند[۶۲]. در مجموع چند عامل مهم را می‌توان از انگیزه‌های فتنه‌انگیزی پیمان‌شکنان و بروز غائله جمل به شمار آورد:
- ذمایم اخلاقی همانند حسد و حقد و جهل و تعصب کورکورانه؛
- روش حضرت امیر(ع) در تقسیم عادلانه بیت‌المال و به طور کلی برنامه عدالت اقتصادی آن حضرت؛
- رد درخواست طلحه و زبیر در به دست گرفتن پست‌های کلیدی به خاطر عدم شایستگی آنان؛
- ایفای نقش فعال بنی امیه در تحریک پیمان‌شکنان و مشارکت مستقیم در پدید آمدن غائله جمل؛
- اصرار عایشه برای رسیدن به مطامع سیاسی و اقتصادی‌اش و لجاج و عناد وی با امیر مؤمنان(ع).[۶۳]
جغرافیای نظامی جنگ جمل
تأکید بر شناخت جغرافیای نظامی جنگ جمل در روشن شدن برخی از زوایای این جنگ و همچنین در تبیین انتخاب اهداف مدبرانه راهبردیِ نظامی امیر مؤمنان(ع) و نتایج پیروزی درخشان سپاهیان حق راه‌گشا است. حرکت نیروهای اصحاب جمل و امیر مؤمنان(ع) از دو مسیر جداگانه بوده است. با این همه، حداقل از دو نقطه، راه رسمی ارتباطی بین دو مسیر وجود داشته است: الف. از نِباج[۶۴] (در شاهراه بصره به مکه) به سوی معدن نقره (در شاهراه ارتباطی بغداد و کوفه به مکه و مدینه)[۶۵]؛ ب. راهی در مسیر بصره - مکه به شهر فید در میانه راه کوفه - مکه[۶۶]. این راه‌های فرعی در صورت تغییر مسیر ناکثین می‌توانست مورد استفاده حضرت امیر(ع) در رسیدن به قوای ناکثین قرار گیرد. بخشی از جغرافیای نظامی جنگ‌های فرعی و اصلی جمل، مشترک است. در زیر مکان‌هایی را که در شرح جنگ اصلی جمل آمده است، برمی‌شماریم: جلحا: این مکان در دو فرسخی بصره، محل استقرار احنف بن قیس و همراهانش بود[۶۷].
خریبه: خریبه موضعی از توابع بصره است که جنگ جمل در آن اتفاق افتاد[۶۸]. یاقوت حموی، خطبه‌ای از علی(ع) نقل کرده است که در مذمت بصریان فرمود: « یا أهل البصرة و البصیرة و السبخة و الخریبة...»؛ «ای اهل بصره و بصیره و سبخه و خریبه.»..[۶۹]. زاویه: بکری می‌نویسد: زاویه موضعی است نزدیک بصره و در دو فرسخی آن[۷۰]. یاقوت نیز زاویه را موضعی نزدیک بصره می‌داند[۷۱]. خلیفة بن خیاط و مسعودی نیز محل وقوع جنگ جمل را زاویه می‌دانند[۷۲]. خلیفة بن خیاط می‌نویسد: زاویه در ناحیه طف در بصره واقع است. سَفَوان: در پنجاه کیلومتری جنوب بصره یکی از نواحی شهرستان زبیر استان بصره است[۷۳]. شیخ مفید و بلاذری نوشته‌اند: زبیر به سفوان گریخت و از آنجا مورد تعقیب قرار گرفت و سرانجام کشته شد[۷۴].
فُرضَه: طبری از این مکان به عنوان مبدأ حرکت ناکثین به سوی حضرت امیر(ع) نام برده است[۷۵]. یاقوت نیز مکانی به نام فرضة نُعم، در شط فرات را بدون شرح مشخصات دقیق جغرافیایی ذکر کرده است[۷۶] که احتمالاً همین فرضه باشد. فرضه احتمالاً به معنای گذرگاه است. قصر عبیدالله: ذهبی و ابن عبدربه محل جنگ جمل را قصر عبیدالله نوشته‌اند و ذهبی آن را محلی در بیرون بصره وصف کرده است[۷۷].
وادی السباع: در جنوب عراق دو جا وادی السباع است: یکی در مسیر کوفه - مکه[۷۸]، و یکی نیز در اطراف بصره. یاقوت می‌نویسد: وادی السباع بین بصره و مکه در پنج میلی بصره قرار دارد که زبیر بن عوام در آنجا کشته شد[۷۹]. در یک منبع تک‌نگاری جغرافی آمده است: شهر زبیر مرکز شهرستان زبیر در شانزده کیلومتری جنوب بصره قرار دارد. و وادی السباع حدود سه کیلومتری شرق شهر زبیر قرار دارد و در حقیقت شهرستان زبیر استان بصره قبلاً همان وادی السباع بوده است[۸۰]. یکی از نویسندگان قرن چهارم قمری، قتل زبیر را در وادی السباع، هفت فرسخی بصره، نوشته است. اگر در کتابت نوشته وی سهوی رخ نداده باشد، شاید منظور وی بخش جنوبی وادی السباع بوده است[۸۱].[۸۲]
بروز انشعاب در اردوی ناکثین
سعید بن عاص که یکی از بزرگان اموی بود، نخست در لشکر عایشه بود. وی و مغیرة بن شعبه، سیاستمدار مکار، تا منزل ذات عرق، اردوی ناکثین را همراهی کردند[۸۳]. ابن قتیبه دینوری می‌نویسد: آن دو، تا اوطاس، استراحتگاه شبانه ذات عرق، همراه سپاه اصحاب جمل بودند. سپس گفت‌وگوی عایشه و مروان با سعید را آورده است. از جمله نوشته است: سعید از عایشه پرسید به کجا می‌روی؟ وی در پاسخش گفت: بصره. گفت: در بصره چه کار داری؟ عایشه گفت: قاتلان عثمان را طلب کنم. سعید گفت: اینان که با تو هستند، قاتلان عثمانند[۸۴]. طبری نیز می‌نویسد: سعید بن عاص، مروان بن حکم و یاران وی را در ذات عرق دید و گفت: کجا می‌روید که خونی شما (طلحه و زبیر) بر پشت شتران است. بکشیدشان و به خانه‌های خویش بازگردید و خود را به کشتن مدهید. مروان و یارانش گفتند: می‌رویم شاید همه قاتلان عثمان را بکشیم. آنگاه از طلحه و زبیر پرسید: اگر پیروز شدید، خلافت را به چه کسی می‌دهید؟ گفتند به یکی از ما دو تن؛ هر کدام را مسلمانان انتخاب کنند. گفت: بهتر است خلافت را به فرزندان عثمان دهید که به خونخواهی او روان شده‌اید. گفتند: بزرگان از مهاجران را بگذاریم و خلافت را به فرزندانشان دهیم؟ گفت: مگر نمی‌بینید که من می‌کوشم تا خلافت را از بنی عبد مناف بیرون برم؟ این را گفت و بازگشت. مغیرة بن شعبه گفت: رأی درست آن بود که سعید به کار بست. هر کس از ثقفیان اینجا است بازگردد و بازگشت. پس از آن بقیه اصحاب جمل به راه خود ادامه دادند. ابان و ولید، پسران عثمان نیز با آنها بودند، در راه سران ناکثین اختلاف کردند و گفتند: به نام چه کسی دعوت کنیم[۸۵]؟[۸۶]
بانگ سگان حوأب
هنگام عبور عایشه و طلحه و زبیر به سوی بصره، از کنار آب حوأب -که در منطقه سکونت بنی عامر بن صعصعه- است گذشتند و سگ‌ها چنان بر آنان پارس کردند که شتران سرکش و چموش نیز رم کردند. یکی از آن میان گفت: نفرین خدا بر حوأب باد که سگ‌هایش چه بسیار است. همین که عایشه نام حوأب را شنید، گفت: آیا اینجا محل آب حوأب است؟ گفتند: آری. گفت: مرا برگردانید، برگردانید. از او پرسیدند: به چه سبب، چه پیش آمده است؟ گفت: خودم از پیامبر شنیدم که فرمود: گویی می‌بینم که سگان آبی که حوأب خوانده می‌شود، بر یکی از زنان من پارس می‌کنند و سپس به من فرمود: ای حمیرا، بر حذر باش که تو آن زن نباشی[۸۷]. زبیر گفت: آرام بگیر که ما فرسنگ‌های بسیاری از آب حوأب گذشته‌ایم. عایشه گفت: آیا گواهانی داری که شهادت دهند این سگ‌های پارس کننده کنار آب حوأب نیستند؟ طلحه و زبیر پنجاه اعرابی را که برای آنان جایزه‌ای تعیین کرده بودند، فراخواندند که برای عایشه سوگند خوردند و گواهی دادند که آن آب، آب حوأب نیست. این نخستین گواهی دروغ در اسلام بود[۸۸].
یکی از معاندین و دشمنان اهل بیت(ع) در قرن پنجم و ششم قمری که در واقعه عاشورا از یزید حمایت کرده است، حدیث حوأب را انکار کرده است. ابن دحیه با نقل سخنان وی می‌نویسد: حدیث حوأب مشهورتر از سپیده صبح است[۸۹]. ابن شهر آشوب مازندرانی نیز مأخذ جریان حوأب را ذکر می‌کند و از ابن اعثم، ماوردی، شیرویه، ابویعلی، ابن مردویه، الموفق، شعبه، الشعبی، سالم بن ابی الجعد، بلاذری و طبری نام می‌برد[۹۰]. محقق کتاب الجمل نیز در حاشیه تحقیقی خود نوشته است: حدیث سگان حوأب، از احادیث متواتر است که در بسیاری از مصادر با اندکی اختلاف نقل شده است. سپس وی بسیاری از منابع این حدیث را با نشانی صفحات ارائه می‌دهد.[۹۱]
ناکثین در حوالی بصره
شیخ مفید نوشته است: واقدی و ابو مخنف، به روایت از اصحابشان و مداینی و ابن دأب، به نقل از مشایخشان گفته‌اند: زمانی که عایشه و طلحه و زبیر از مکه به سوی بصره شتابان در حرکت بودند، با همراهانشان از بنی‌امیه و عمال عثمان و دیگرانی از قریش تا حوالی بصره رسیدند و در حفر ابوموسی فرود آمدند[۹۲]. ابن ابی‌الحدید نیز به نقل از ابو مخنف می‌نویسد: زبیر و طلحه، عایشه را شتابان بردند تا به حفر ابوموسی اشعری، در نزدیکی بصره رسیدند[۹۳]. بدین ترتیب، ناکثین حفر ابوموسی را به عنوان پایگاه برگزیدند. هنگامی که خبر نزدیک شدن ناکثین به بصره، به امام علی(ع) رسید، به عثمان بن حنیف نوشت: همانا سرکشان با خدا پیمان بستند، سپس آن را گسستند و آهنگ شهر تو دارند و شیطان ایشان را در جست‌وجوی چیزی که خداوند بر آن راضی نیست، کشانده است و خداوند نیرومندتر و سخت‌عقوبت‌تر است. چون نزد تو رسیدند، نخست ایشان را به اطاعت و بازگشت به وفاداری نسبت به عهد و میثاقی که داشتند و با آن از ما جدا شدند، فرا خوان؛ اگر پذیرفتند تا هنگامی که نزد تو باشند با ایشان خوش‌رفتاری کن و اگر چیزی را جز دست یازیدن به ریسمان پیمان‌گسلی و ستیزه‌گری نپذیرفتند، با آنان جنگ کن تا خداوند میان تو و ایشان حکم کند و او بهترین حکم‌کنندگان است. من این نامه خویش را برای تو از ربذه نوشتم و به خواست خداوند متعال، شتابان به سوی تو می‌آیم[۹۴].
در پی فرمان امیرمؤمنان مذاکرات فرستادگان والی امام در بصره، با ناکثین در حفر ابوموسی انجام گرفت. عثمان بن حنیف، ابوالاسود دوئلی و عمران بن حصین خُزاعی را مأمور این کار نمود. آن دو، نخست نزد عایشه رفتند و با او سخن گفتند و با طلحه و زبیر نیز دیدار و گفت‌وگو کردند. زبیر به ایشان گفت: ما برای طلب خون عثمان اینجا آمده‌ایم و مردم را فرا می‌خوانیم که خلافت را به شورا واگذارند تا مردم برای خود کسی را برگزینند. آن دو به زبیر گفتند: عثمان در بصره کشته نشده است که خونش آنجا مطالبه شود و تو به خوبی می‌دانی قاتلان عثمان چه کسانی و کجا هستند. و تو و دوست تو و عایشه، از همه مردم بر او سخت‌گیرتر بودید و از همگان بیشتر مردم را بر او شوراندید؛ اینک باید از خویشتن دادخواهی کنید. اما اینکه کار خلافت به شورا بازگردد، چگونه ممکن است و حال آنکه شما با علی(ع) در حالی که مختار بودید و بدون زور و اجبار بیعت کرده‌اید؛ وانگهی تو ای ابوعبدالله، هنوز چیزی نگذشته بود که پس از رحلت رسول خدا(ص) به دفاع از حق این مرد قیام کردی. دسته شمشیرت را در دست گرفته بودی و می‌گفتی: هیچ کس سزاوارتر و شایسته‌تر از علی برای خلافت نیست و از بیعت با ابوبکر خودداری کردی. آن کار تو با این سخنت هیچ مناسبتی ندارد. آن دو برخاستند و نزد طلحه رفتند. او را سرسخت‌تر و خشمگین‌تر و در فتنه‌انگیزی و برافروختن آتش جنگ استوارتر دیدند. نتیجه این گفت‌وگوها چیزی جز تصمیم به جنگ نبود. عثمان بن حنیف به منادی خود فرمان داد تا میان مردم فریاد برآورد که آماده جنگ شوند[۹۵].[۹۶]
تحرکات نظامی و سیاسی ناکثین در اشغال بصره
پیمان‌گسلان برای چنگ‌اندازی و تصرف بصره، در دو جبهه نظامی و سیاسی، دست به تحرکات گسترده‌ای زدند و در این راه، مرتکب جنایات هولناکی شدند. آنان حتی از کشتار و سرکوب و شکنجه و قتل عام اسرا و ایجاد فضای رعب و وحشت و حیف و میل بیت‌المال دریغ نورزیدند. بنا به گزارش متون تاریخی، در راه تجاوز و اشغال ناحیه بصره از سوی ناکثین، سه جنگ و یک شبیخون نظامی به وقوع پیوست. ناکثین با تلاش‌های گسترده سیاسی و تبلیغاتی، به ویژه بهره‌مندی از نفوذ عایشه، به عنوان ام‌المؤمنین، در جذب قبایل و دیگر مردم بصره می‌کوشیدند. در برخی متون تاریخی، اعتراض‌هایی از سوی بخشی از مردم به سران پیمان‌گسلان ثبت شده است. این اعتراض‌ها همگی در زمانی کوتاه، همزمان با سقوط بصره به دست ناکثین رخ داده است[۹۷].[۹۸]
نخستین جنگ ناکثین برای اشغال بصره
عایشه پس از در هم‌ریختگی گروهی که در مِربَد گرد آمده بودند، حرکت کرده، به محل دباغین رسید. از آنجا با همراهان و هوادارانش، طلحه و زبیر و مروان بن حکم و عبدالله بن زبیر و... حرکت کردند تا اینکه به دارالاماره رسیدند و از عثمان بن حنیف خواستند که از آنجا بیرون برود. عثمان نپذیرفت و یاران وی و گروهی از مردم بصره در نزد او جمع شدند و در نتیجه، جنگی سخت درگرفت که تا نیم‌روز ادامه داشت. شیخ مفید در ادامه به شرح حوادث و نام مواضع جنگ پرداخته است و در یک مرحله، آمار کشته‌شدگان را فقط از سالخوردگان عبدالقیس، پانصد نفر نوشته است و در مرحله‌ای دیگر، به کشته‌ها و زخمی‌های زیاد اشاره کرده است[۹۹].
طبری، گزارش این جنگ را به تفصیل آورده است. اما حجم عمده‌ای از روایات وی، آمیخته به گزارش‌های جانبدارانه افراطی از ناکثین است. او مدافع را مهاجم و مهاجم را مدافع جلوه داده است. طبری می‌نویسد: این جنگ در دو روز ادامه داشته است و از مکان‌های جنگ، بدین صورت نام می‌برد: قبرستان بنی‌مازن، آب‌بند بصره، قبرستان بنی حصن و دارالرزق[۱۰۰]. طبری نوشته است: عایشه به یاران خویش گفت: سمت چپ گرفتند و به قبرستان بنی مازن رسیدند و لختی آنجا ماندند و مردم به آنها تاختند که شب از هم جداشان کرد. حرکت اصحاب جمل در مواضع اطراف بصره تا استقرار در دارالرزق و آمادگی نظامی، همه در شب به وقوع پیو ست[۱۰۱]. بامداد فردای آن روز، طلحه و زبیر برای جنگ صف بستند. عثمان بن حنیف نیز با یاران خود به مقابله آنان بیرون آمد. نخست آنان را به خدا و حق اسلام سوگند داد و بیعت آنان با علی(ع) را به یادشان آورد. گفتند: ما خون عثمان را مطالبه می‌کنیم. ابن حنیف پس از گفت‌وگو و اتمام حجت بر آنان، به سوی آنان حمله برد و جنگی سخت درگرفت. پس از مدتی، بنا بر این شد که پیمان صلحی بین آنان امضا شود[۱۰۲].
به گفته ابو مخنف، معاهده صلح چنین نوشته شد: این صلح‌نامه‌ای است که عثمان بن حنیف انصاری و مؤمنانی که همراه او و از شیعیان امیرمؤمنان علی بن ابی‌طالب(ع) هستند و طلحه و زبیر و مؤمنان و مسلمانانی که پیرو ایشان‌اند، بر آن صلح کردند که دارالاماره و رحبه و مسجد و منبر و بیت‌المال، در اختیار و تصرف عثمان بن حنیف باشد و برای طلحه و زبیر و همراهان ایشان، این حق محفوظ است که در هر جای بصره که خواهند فرود آیند و هیچ گروهی نباید در استفاده از راه و بازار و آب‌انبار و آبشخور، به گروه دیگر زیان رساند، تا آنکه امیرمؤمنان، علی بن ابی‌طالب(ع)، برسد و...[۱۰۳]. بدین ترتیب، اولین جنگ با پیروزی نسبی عثمان بن حنیف پایان یافت. حکیم بن جبله، یاور شیردل و باوفای امیرمؤمنان(ع) از ابتدا پیش‌بینی کرده، هشدار داده بود که ناکثین بایستی پیش از ورود به بصره قاطعانه سرکوب شوند؛ و رسیدن آنان به بصره، موجب شکست قطعی عثمان بن حنیف خواهد شد. وی در مرحله پس از ورود ناکثین به بصره و وقوع درگیری‌های نظامی نیز مخالف آتش‌بس بود. حُکیم، هر گونه فرصت به ناکثین را خطرناک می‌دانست. می‌توان دلایل دیدگاه وی را که دارای شناخت عمیق و تحلیل سیاسی از شرایط آن روز بود، این‌چنین بیان داشت: ۱. شناخت از نیروها و قبایل موجود در منطقه بصره؛ ۲. شناخت ناکثین، این‌گونه که آنان پایبند قول و قراری نیستند و در راه رسیدن به قدرت حاضرند دست به هر کاری بزنند و از هیچ چیز ابایی ندارند؛ ۳. ارزیابی از قدرت ناکثین که می‌توانستند از ظرفیت‌ها و امکانات فراوان ائتلاف نیروهای عمده باطل و فساد پشتیبانی شوند.
گفتنی است که طرح این سخن، به معنای قضاوت در عملکرد والی بصره، عثمان بن حنیف نیست؛ چراکه وی یکی از اصحاب پیامبر اسلام(ص) و یاران علی(ع) و والی منصوب آن حضرت در بصره بود[۱۰۴] و از شخصیت‌های برجسته به شمار می‌رفت. و اصولاً داوری در یک رویداد تاریخی که نزدیک به چهارده قرن از آن سپری شده است، بسیار مشکل و نیازمند اطلاع از جزئیات آن و شرایط روز آن زمان است. آتش‌بس فرصت مناسبی را فراهم نمود که ناکثین دست به تلاش‌های گسترده سیاسی بزنند و به موفقیت‌های شایانی نیز دست یابند. پس از برقراری آتش‌بس، ناکثین که از ضعف و شمار اندک خویش هراس داشتند، تصمیم گرفتند به قبایل پیام بفرستند و از اعراب صحرانشین دلجویی کنند. آنان به سرشناسان مردم و کسانی که اهل شرف و ریاست بودند، پیام فرستادند و مردم را به خونخواهی عثمان و خلع علی از خلافت و بیرون کردن عثمان بن حنیف از بصره فراخواندند. قبایل أَزد و ضَبّه و قَیس بن عَیلان، همگی با طلحه و زبیر بیعت کردند؛ جز یکی دو مرد از هر قبیله که از آنان کناره گرفتند. طلحه و زبیر، کسی را نزد هلال بن وکیع تمیمی فرستادند؛ ولی او از آمدن خودداری کرد. طلحه و زبیر به خانه‌اش رفتند؛ ولی او خود را از آن دو پوشیده داشت. مادرش به او گفت: دو پیرمرد قریش به دیدارت می‌آیند و از آن دو خود را پوشیده می‌داری؟ سرانجامِ اصرار مادر، بیعت وی با ناکثین بود. همراه او، قبیله عمروبن تمیم، همگی و بنو حنظله، به جز بنی‌یربوع که همگان شیعه علی(ع) بودند، بیعت کردند. همچنین همه افراد بنو دارم، جز تنی چند از بنی‌مجاشع که اهل دین و فضیلت بودند، بیعت کردند[۱۰۵].[۱۰۶]
دومین جنگ ناکثین با والی بصره
اولین پیمان‌شکنی اصحاب جمل، نقض بیعت با حضرت امیر(ع) بود و دومین نقض عهد آنان، زیر پا گذاشتن معاهده صلح با والی بصره، عثمان بن حنیف و مبادرت به جنگ و کودتای خونین علیه وی بود. ناکثین با جذب نیروهای جدید و تحکیم مواضع سیاسی خود، با پیمان‌شکنی دوباره، اقدام به یک کودتای خونین علیه والی بصره نمودند. شارح نهج‌البلاغه از ابو مخنف نقل می‌کند: ناکثین در شبی تاریک و بارانی و طولانی بیرون آمدند. زره پوشیده بودند و روی آن، جامه بر تن داشتند. هنگام نماز صبح و سحرگاه به مسجد رسیدند؛ عثمان بن حنیف پیش از ایشان به مسجد رسیده بود و صف‌های نماز برپا بود[۱۰۷]. آنان با کشمکش‌های فراوان، عثمان بن حنیف را از امامت جماعت کنار زدند و زبیر را جایگزین وی کردند. به فرمان زبیر، ابن حنیف و نگهبانان بیت‌المال دستگیر شدند. ابن حنیف را تا پای مرگ زدند و پس از کندن موهای ابروان و مژه‌ها و تمام موی سر و صورتش، او را نزد عایشه بردند. عایشه از ابان، پسر عثمان خواست که گردن ابن حنیف را بزند؛ اما وقتی ابن حنیف آنان را به انتقام برادرش سهل، حاکم مدینه هشدار داد، از کشتن او صرف نظر نمودند[۱۰۸].
اصحاب جمل، عثمان بن حنیف را آزاد گذاشتند که در بصره بماند یا به علی(ع) ملحق شود. او رفتن را انتخاب کرد و به علی(ع) پیوست. وقتی که آن حضرت را دید، گریست و گفت: فارقتك شيخا، و جئتك أمرد؛ «وقتی از شما جدا شدم، پیرمردی بودم و امروز که آمدم، بی‌ریش و امرد هستم». پس علی(ع) سه بار فرمود: ﴿إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ﴾[۱۰۹][۱۱۰]. پاسداران و نگهبانان بیت‌المال بصره که سَبابِجَه خوانده می‌شدند با قساوت و بی‌رحمی به دست ناکثین کشته شدند. این گروه اولین قومی بودند که در میان مسلمانان دست‌بسته گردن زده شدند[۱۱۱].[۱۱۲]
آثار شوم جنگ جمل
رویارویی با حکومت الهی امیر مؤمنان(ع) در اولین ایام استقرار آن و کشته شدن عده زیادی از مسلمانان و از همه مهم‌تر، دادن فرصت به معاویه در سازماندهی نیروهای خود بر ضد امیر مؤمنان(ع) ضربات جبران‌ناپذیری به اسلام زد. حضرت مردم را برای خشکاندن ریشه فساد امویان بسیج کرد و عازم شام بود که متأسفانه بر اثر ایجاد غائله جمل، مجبور به تغییر مسیر از شام به بصره گردید. جنگ جمل، موجب جرأت پیدا کردن معاویه و دیگران به مخالفت با آن امام همام گردید و معاویه از وقوع جنگ به عنوان حربه تبلیغاتی گسترده بر ضد حکومت الهی امیر مؤمنان(ع) و تضعیف مشروعیت آن بسیار بهره‌برداری نمود که شرح تفصیلی و اسناد آن، در گزارش‌های متون تاریخی عملکرد سیاسی و تبلیغی قاسطین مشهود است. روایت شده است که عمروعاص دوست داشت که عایشه در جنگ جمل کشته می‌شد تا آن را به بزرگ‌ترین سوژه تبلیغی علیه علی(ع) تبدیل نماید[۱۱۳].
وقتی که طلحه و زبیر و عایشه که وابستگی قومی به عثمان نداشتند، خون‌خواه عثمان شدند، حساب معاویه که وابستگی ایلی با عثمان داشت، روشن است. جنگ جمل حقیقتاً موجب تقویت امویان - دشمنان اصلی و دیرینه اسلام- شد و در اثر فتنه آنان، جنگ صفین با آن ابعاد به وقوع پیوست و از بطن آن، غائله خوارج بروز کرد و باعث سلسله‌حوادث بعدی و شهادت امام و بروز انحرافات تاریخی و سلطه خلفای جور اموی و عباسی و... گردید.[۱۱۴]
تحریفات مغرضانه در گزارش‌های حادثه جمل
متأسفانه در گزارش‌های جنگ جمل، تحریفات مغرضانه و ظالمانه‌ای اعمال گردیده است و می‌توان علت اصلی آن را اعمال نفوذ خلفای جور اموی و عباسی دانست که مخالف امام علی(ع) بودند و با اهل بیت(ع) دشمنی داشتند. ابن ابی‌الحدید از کتاب الاحداث مداینی در مورد سیاست فرهنگی معاویه این‌گونه نقل می‌کند که معاویه با اعمال سیاست‌ها و هزینه پاداش‌ها، همه جا را به صحنه تبلیغات و تشویق به جعل و نقل روایات در فضایل عثمان نمود و پس از اشباع این موضوع، دستور داد این کار را در مورد خلفای نخستین و صحابه انجام دهند تا موجب ناراحتی بیشتر شیعیان گردد. البته این سیاست همراه با ضدیت و عناد شدید با امیر مؤمنان(ع) اعمال می‌گردید[۱۱۵]. افزون بر سیاست‌های امویان، خاندان زبیر در دوران امویان و عباسیان، نفوذ فرهنگی فوق‌العاده‌ای داشتند. این عوامل را می‌توان موجب دگرگونی حقایق در گزارش‌های جنگ جمل دانست. ساخته‌های سیف بن عمر و بهره‌گیری گسترده طبری از آن برای تحریف وقایع جمل نیز نقش بسیار مخربی داشته است. طبری و مورخین دنباله‌رو او، همان روش را در جنگ اصلی جمل نیز به کار بسته‌اند و تلاش نموده‌اند با کمال بی‌انصافی، سران ناکثین را تبرئه نمایند و جنگ را به گردن غوغاییان و سباییان بیاندازند و بیشتر یاران صدیق امام را متهم سازند و گزارش بیعت طلحه و زبیر با حضرت امیر(ع) و علل وقوع جنگ را مخدوش نشان دهند. برخوردهای مغرضانه، گاهی به صورت کلی‌گویی است و گاهی با متهم نمودن اشخاص است. حمدالله مستوفی، جغرافیدان برجسته دوره ایلخانان مغول، با وجود اظهار محبت به اهل بیت(ع) در معارف جغرافیایی خود، در تاریخ گزیده، پا را از حد خود فراتر نهاده، با کمال بی‌انصافی نوشته است: «میان علی و عایشه و طلحه و زبیر صلح خواست شد بر آنکه هر که در خون عثمان ساعی بوده باشد، علی او را بسپارد. مالک اشتر و عدی بن حاتم و جمعی که قتل عثمان بدیشان نسبت می‌کردند، مکر کردند تا جنگ قائم شد»[۱۱۶].
حمدالله مستوفی در اینجا اولیای الهی را متهم به جنگ‌افروزی نموده، در عوض از بانیان غائله جمل در موارد مختلف تمجید نموده است. این اظهار نظر، نه تنها بی‌تقوایی مستوفی را نشان می‌دهد، بلکه تعصب کور وی را در بیان تاریخ می‌نمایاند. اگر او به تمام اقوال منقول در کتاب طبری، پیشوای مورخین مکتب خلفا، عنایت داشت، چنین قضاوت یک سویه‌ای را مرتکب نمی‌شد. شکی نیست که مالک اشتر همانند بسیاری از بزرگان عرب، از معارضان سرسخت عثمان بود؛ ولی این به معنای موافقت با قتل وی نیست. طبری در تاریخش ضمن نقل مجعولات سیف بن عمر و پرونده‌سازی وی برای مشارکین در قتل عثمان، نام چند تن از بزرگان یاران امیر مؤمنان(ع) را همانند عدی بن حاتم و مالک اشتر گنجانده است؛ اما در جای دیگر نوشته است مالک اشتر مخالف قتل عثمان بود[۱۱۷]. مواضع امویان از جمله معاویه و چگونگی روابط سیاسی وی با عدی بن حاتم، این یار باوفا و برجسته امیر مؤمنان(ع)، نافی اکاذیب سیف بن عمر است.[۱۱۸]
نقش تخریبی خاندان زبیر در سیره و تاریخ اسلام
در بررسی احوال سران غائله جمل مشخص می‌شود که آنان نقش تخریبی فرهنگی گسترده‌ای را علیه حقایق اسلام و خاندان اهل بیت(ع) داشته‌اند. عایشه در دوران حیات سیاسی خود، از زمان پیامبر اسلام(ص) به بعد در شرایط زمانی گوناگون، جبهه‌گیری سرسختانه‌ای علیه امیر مؤمنان(ع) داشته است. از همین موضع سمت و سوی احادیث او مشخص است. بررسی تاریخ خاندان زبیر نشان می‌دهد که عبدالله بن زبیر در دوران فترت انقراض شعبه سفیانی - اموی و صعود شعبه مروانی -اموی به قدرت، حدود نُه سال از ۶۴ – ۷۳ قمری ابتدا تقریباً بر همه جهان اسلام و سپس بر بخش عظیمی از آن حکومت کرد و با قتل وی، بساط سیاسی زبیریان برچیده شد؛ اما متأسفانه نیروی زبیریان معطوف بخش فرهنگی گردید و با سیاست‌های محافظه‌کارانه، آنان توانستند چه در دوران مروانیان و چه در دوره عباسیان، نقش فرهنگی خویش را ایفا نمایند. از مشاهیر خاندان زبیر می‌توان از عروة بن زبیر و زبیر بن بکار، صاحب کتاب الموفقیات نام برد که در سده سوم قمری نوشته شده است. محدث قمی از شیخ مفید نقل کرده است که زبیر بن بکار در نقل، ثقه و مورد اعتماد نیست و متهم به بغض امیر مؤمنان(ع) بوده است. سپس به تفصیل نظر ابن ندیم و فرار ابن بکار از ترس علویان را می‌آورد[۱۱۹]. کوتاه سخن اینکه بدون اغراق، اگر تحریفات زبیریان از سیره و تاریخ اسلام زدوده شود، چهره این بخش از قلمرو معارف اسلامی به کلی دگرگون خواهد شد[۱۲۰].[۱۲۱]
جنگ جمل، منشأ آرای کلامی گوناگون در جهان اسلام
در بررسی تاریخ به وجود آمدن نِحَل و فِرَق گوناگون در جهان اسلام، می‌توان نقش ویران‌گر غائله جمل را مشاهده نمود. موضع‌گیری اشاعره و حشویه و انواع انشعابات معتزله در مورد جنگ جمل، معرکه آرا است. مواضع خوارج و شیعه زیدیه و امامیه نیز متفاوت با آنها است و می‌توان گفت آبشخور بسیاری از مباحث عمده کلامی در فرقه‌های مشهور غیر شیعی جهان اسلام، متأثر از غائله جمل است که شرح آن به لحاظ محدود بودن حجم این نوشتار میسور نیست. شیخ مفید، عالم بزرگ شیعی، تحقیقات عالمانه و سودمندی را در این مورد ارائه نموده است و با استدلالات متین و مدلل عقلی و نقلی، به تشریح مواضع جبهه حق و امیرمؤمنان و شیعه امامیه پرداخته است[۱۲۲].[۱۲۳]
ابعاد حقوقی و فقهی غائله جمل
یکی از مباحث مهم فلسفه سیاسی اسلام، احکام بغات یا جنگ داخلی مسلمانان و خروج بر حاکم اسلامی است. طرح احکام بغات با نام ناکثین و قاسطین و مارقین همراه است. اینک برخی از منابع شیعه و سنی را برمی‌شماریم که در آنها آرای فقهی و حقوقی مبحث جهاد با بغات مطرح شده و به غائله جمل و خروج پیمان‌گسلان بر امیر مؤمنان(ع) اشاره شده است: از ابوحنیفه از جنگ با اصحاب جمل پرسیده شد. پاسخ داد: علی(ع) با عدل رفتار نمود و به مسلمانان جنگ با اهل بغی را آموخت. شکی نیست که طلحه و زبیر پس از بیعت و پیمانشان، با علی(ع) جنگیدند[۱۲۴]. شافعی نیز عمل علی(ع) با سرکشان از اطاعت آن حضرت را از ادله اباحه جنگ با بغات می‌داند[۱۲۵]. ابن خزیمه (متوفای ۳۱۱ق) نیز گفته است: هرکس با حکومت امیر مؤمنان، علی بن ابی‌طالب، منازعه کند، باغی است و به این امر، مشایخ ما متعهدند[۱۲۶]. امام ابو منصور بغدادی (متوفای ۴۲۹ق) می‌گوید: علی(ع) در قتال با اهل جمل مصیب بود و جنگ‌کنندگان با او، باغی و ظالم هستند؛ ولی جایز نیست به خاطر بیعتشان آنان را تکفیر کرد. او می‌گوید: علی در جنگ بصره مصاب بود[۱۲۷].
امام عبدالقاهر جرجانی (متوفای ۴۷۱ق) می‌گوید: اجماع فقهای حجاز و عراق بر این است که علی(ع) در جنگ اصحاب جمل مصیب بود و جنگ‌کنندگان با آن حضرت از بغات و ظالمانند[۱۲۸]. ابن وزیر (متوفای ۸۴۰ق) از کتاب ایثار الحق علی الخلق، ص۴۵۷، به نقل قرطبی و حاکم، نقل کرده است: اجماع اهل سنت بر آن است که هر کس با علی(ع) بجنگد، باغی است و علی در تمام این جنگ‌ها صاحب حق بود[۱۲۹].
برخی از شخصیت‌های شیعه و سنی که در مبحث بغات، به غائله جمل اشاره کرده‌اند از این قرارند: جصاص رازی حنفی[۱۳۰]، عبدالله بن قدامه[۱۳۱]، محیی الدین نووی[۱۳۲]، شیخ مفید[۱۳۳]، شریف مرتضی[۱۳۴]، شیخ الطائفه طوسی[۱۳۵]، قاضی ابن براج[۱۳۶]، علامه حلی[۱۳۷]، شهید اول[۱۳۸]، فاضل مقداد[۱۳۹]، محقق اردبیلی[۱۴۰] و صاحب جواهر[۱۴۱].[۱۴۲]
ناکثین یا نخستین نبرد داخلی
طلحه و زبیر در بیعت با علی بودند. یعلی پسر امیه و عبدالله پسر خلف در مجلس بیعت حضور نداشتند؛ اما شنیدند که انبوه مردم با علی بیعت کردند؛ بنابراین باید به مدینه باز می‌گشتند و اگر گله‌ای از علی(ع) داشتند با او در میان می‌نهادند که چنین نکردند. عایشه، ام المؤمنین نیز باید نزد علی(ع) می‌آمد یا در خانه می‌نشست؛ اما او نیز چنین نکرد.
حال آیا علی می‌تواند آنان را به حال خود رها کند و اگر دست آنان را بازگذارد تا در میان امت اسلامی تباهی پدید آرند، نزد خدا حجتی خواهد داشت؟ علی به ناچار از مدینه روانه عراق شد. پیش از حرکت سرشناسان و بزرگان شهر را گرد آورد و گفت: پایان این کار، جز بدان‌چه آغاز آن بود، سازواری نمی‌پذیرد. خدا را یاری کنید تا خداتان یاری کند و کار شما را سامان دهد[۱۴۳].
اما حاضران از خود گرانی نشان دادند. زیاد پسر حنظله، چون چنان دید، گفت: «اگر اینان آماده یاری تو نیستند، من هستم و در رکاب تو می‌جنگم» دو تن از انصار نیز همچون زیاد سخنانی گفتند، و علی(ع) به امید آنکه پیش از رسیدن طلحه و زبیر به بصره، به آنان برسد با گروهی که شمارشان را نهصد تن نوشته‌اند، روز آخر ربیع الاخر سال ۳۶ از مدینه بیرون رفت[۱۴۴].
در رَبَذه مردمی از قبیله طی نزد وی آمدند. به امام گفته شد: بعضی از این مردم آمده‌اند تا همراه تو باشند و برخی نیز حضور یافته‌اند تا نشان دهند تسلیم تواند. حضرت گفت: خدا همه را پاداش نیک دهد ﴿فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجَاهِدِينَ عَلَى الْقَاعِدِينَ أَجْرًا عَظِيمًا﴾[۱۴۵].
سعید پسر عبید طایی گفت: «دل من با زبانم یکی است و هر جا لازم باشد، با دشمن تو می‌جنگم؛ چراکه از همه مردم زمان برتری». امام فرمود: «خدایت بیامرزد! زبانت از دلت خبر داد»[۱۴۶]. از آنجا، محمد پسر ابوبکر و محمد پسر جعفر را با نامه‌ای به کوفه فرستاد که شما را بر دیگر شهرها برگزیدم و در حادثه‌ای که رخ داده، به شما روی آورده‌ام. یاران دین خدا باشید و ما را یاری دهید و به سوی ما بیایید که می‌خواهیم امت مسلمان به برادری بازگردند. کسی که این کار را دوست دارد، خدا را دوست داشته است.
از رَبَذه به فَید (شهرکی میان راه کوفه به مکه) روانه شد و چون بدان‌جا رسید، مردم اسد و طی نزد او آمدند و خواستند در رکاب او باشند. حضرت نپذیرفت و گفت: بر جای خود باشید؛ سپس مردی از کوفه رسید و امام از او درباره ابوموسی پرسید. گفت: اگر آشتی می‌جویی، ابوموسی مرد آن است و اگر جنگ می‌خواهی نه. علی(ع) گفت: «من جز آشتی نمی‌خواهم، مگر آنکه نپذیرند». سپس از ربذه روانه ذوقار شد. چون به ذوقار رسید، عثمان پسر حنیف که از جانب او حکومت بصره را داشت، نزدش آمد؛ در حالی که موی بر چهره نداشت (چنان‌که نوشته شد، موی ریش و ابروی او را در بصره کندند) به علی(ع) گفت: «مرا با ریش فرستادی، بی‌مو نزد تو می‌آیم». حضرت فرمود: خدا تو را مزد دهاد. طلحه و زبیر با من بیعت کردند و بیعت را شکستند. به خدا آنان می‌دانند من از کسانی که پیش از من خلافت را عهده‌دار شدند، کمتر نیستم. خدایا! آنچه محکم ساختند بگشا و زشتی کار آنان را به ایشان بنما[۱۴۷]
ذوقار جایی میان کوفه و واسط و روز ذوقار، یکی از روزهای جنگ عرب در جاهلیت است. در آن روز، میان بنی‌شیبان و فرستادگان خسرو پرویز جنگی درگرفت و شیبانیان پیروز شدند. این پیروزی برای آنان بی‌سابقه بود و از آن حماسه‌ها ساخته‌اند که برخی از آنها را در کتاب‌های تاریخ می‌توان دید. امام علی(ع) در ذوقار خطبه‌ای خوانده و قصد خود را از تصدی خلافت آشکار ساخته است. عبدالله پسر عباس می‌گوید: «در ذوقار بر امیرمؤمنان درآمدم؛ در حالی که نعلین خود را پینه می‌زد». پرسید: «بهای این نعلین چند است؟» گفتم: «بهایی ندارد». گفت: «به خدا این را از حکومت شما دوست‌تر می‌دارم، مگر آنکه حقی را برپا سازم یا باطلی را براندازم»[۱۴۸].
چون فرستادگان علی(ع) به کوفه رسیدند و نامۀ امام را به ابوموسی اشعری که حکومت کوفه را از دوره خلافت عثمان بر عهده داشت، نشان دادند، ابوموسی مردم را از یاری علی(ع) بازداشت و گفت: مردم! اصحاب پیغمبر که با او بودند، از آنان که با او نبودند، داناترند. شما را بر ما حقی است و من شما را نصیحتی می‌کنم. حق این است که حکم خدا را خوار نشمارید و بر خدا گستاخی نکنید و آن را که از مدینه نزد شما آمده، بدان شهر بازگردانید تا یاران محمد یک کلمه شوند؛ چراکه آنان بهتر می‌دانند چه کسی شایسته امامت است. آنچه پیش آمده، فتنه‌ای سردرگم است که خفته در آن به از بیدار است و نشسته به از ایستاده و ایستاده به از راه رونده.
چون خبر نافرمانی ابوموسی به علی(ع) رسید، ملک اشتر را طلبید و بدو گفت: «من به سفارش تو، ابوموسی را در حکومت کوفه نگه داشتم. بر توست که این کار را سامان دهی». مالک اشتر و حسن بن علی(ع) روانه کوفه شدند. با رسیدن آنان به کوفه و خواندن مردم به یاری علی(ع) سرانجام کوفیان از گرد ابوموسی پراکنده شدند و او را از قصر حکومتی راندند و چنان‌که نوشته‌اند، اثاث او را به غارت بردند. گفته‌اند، عمار در جمع، به ابوموسی گفت: «تو از پیغمبر شنیدی که پس از من فتنه خواهد بود؟» گفت: «آری، به گردن می‌گیرم که از رسول خدا(ص) چنین شنیدم». عمار گفت: «اگر راست می‌گویی، روی سخن رسول با تو تنها بوده، و او از تو تنها پیمان گرفته است که در خانه بنشینی و به کاری در نیایی». بدین ترتیب، مردم کوفه خود را در اختیار امام نهادند و بدو وعده یاری دادند. لشکری که شمار آنان را دوازده هزار تن نوشته‌اند، به راه افتادند و در ذوقار به امیر مؤمنان(ع) رسیدند.
میانجی‌گری بعضی از یاران امام، و اندرزهای وی به جدایی طلبان و سپاه بصره نتیجه نداد و جنگ درگرفت. سپاهیان علی در این نبرد پیروز شدند. طلحه و تنی چند از قریش و خاندان اموی به خاک و خون غلتیدند. دست و پای شتر بریده شد و کجاوه عایشه بر زمین افتاد؛ اما کسی بدو بی‌حرمتی نکرد. با افتادن شتر که همچون پرچم جنگ می‌نمود، درگیری پایان یافت و جدایی طلبان شکست خوردند. شمار کشتگان دو طرف را بین شش هزار تا پانزده هزار نوشته‌اند[۱۴۹] و چنان‌که در برخی سندها آمده، فقط از شیوخ بنی‌عدی هفتاد تن کشته شدند که قرآن خوان بودند. جوانان و قرآن ناخوانان را هم باید بر آنان افزود.
چون علی(ع) به کشته طلحه رسید فرمود: ابومحمد در اینجا غریب مانده است. به خدا خوش نداشتم قریش کشته زیر تابش ستارگان افتاده باشند. سرکردگان بنی جمح از دستم گریختند. آنان برای کاری که درخور آن نبودند، گردن افراشتند. ناچار گردن‌هایشان شکسته، دست باز داشتند[۱۵۰].
امام علی(ع) برای دیدن عایشه به خانه عبدالله پسر خلف رفت. چون بدان‌جا رسید، زنان را دید که بر دو پسر عبدالله می‌گریند. زن عبدالله پیش آمد و گفت: «ای علی! ای کشنده دوستان و برهم زننده جمعیت مردمان! خدا فرزندانت را یتیم کند؛ چنان‌که فرزندان عبدالله را یتیم کردی» علی به او سخنی نگفت و به خانه در آمد و نزد عایشه نشست و چون بیرون شد، دیگربار زن عبدالله راه بر او گرفت و آن سخنان را بر زبان آورد. علی استر خود را نگاه داشت و گفت: «اگر خویشاوندان‌کش بودم، می‌گفتم در این خانه و آن خانه را بگشایند و هر کس را در آن بود، می‌کشتم».
در آن خانه‌ها زخمی‌های جنگ بود که به عایشه پناهنده شده بودند. علی(ع) می‌خواست بدان زن بفهماند که پسران عبدالله و دیگر جدایی طلبان جنگ را آغاز کردند و آرامش مسلمانان را به هم زدند و باید آنان را سرجایشان بنشاند؛ اما با اینان که از جنگ دست کشیده‌اند، کاری ندارد.
چون روز حرکت رسید، علی(ع) نزد عایشه رفت و گروهی دیگر نیز گرد آمدند. عایشه با آنان وداع کرد و گفت: «فرزندانم! یکدیگر را سرزنش نکنید. میان من و علی از دیرباز گله‌هایی بود که میان زن و خویشاوندان شوهرش وجود دارد. و بدین‌سان، کار جنگ و کشته شدن شش هزار یا ده هزار از مسلمانان به پایان رسید چون علی(ع) از نزد عایشه بیرون آمد، مردی از قبیله ازد گفت: به خدا نباید این زن از چنگ ما خلاص شود. علی(ع) در خشم شد و گفت: خاموش! پرده‌ای را مدرید و به خانه‌ای در نیایید و زنی را هرچند شما را دشنام گوید و امیرانتان را بی‌خرد خواند، برمینگیزید که آنان طاقت خودداری ندارند. ما در جاهلیت مأمور بودیم که به روی زنان دست نگشاییم[۱۵۱].
علی(ع) عایشه را از بصره روانه مدینه کرد و آنچه برای سفر لازم بود، بدو داد و چهل زن از زنان بصره را که شخصیتی والا داشتند، همراه او کرد[۱۵۲]. در بعضی سندها آمده که به آن زنان فرمود لباس مردانه بپوشند. چون از بصره دور شدند، عایشه گله کرد که علی مردان را همراه من فرستاده است. یکی از زنان روی خود را گشود و گفت: ما زنانی در پوشش مردانیم. علی(ع) خواست در این سفر کسی به چشم بد به ما ننگرد[۱۵۳].
امام علی(ع) درباره عایشه فرمود: اما آن زن، اندیشه زنانه بر او دست یافت و کینه در سینه‌اش چون کوره آهنگری بتافت. اگر از او می‌خواستند آنچه به من کرد، به دیگری بکند، نمی‌کرد و چنین نمی‌شتافت. به هر حال، حرمتی را که داشت برجا است و حساب او با خدا است[۱۵۴]. طبری نوشته است: عایشه، روز شنبه اول رجب سال ۳۶ از بصره بیرون شد. علی(ع) چند میل او را مشایعت کرد و پسران خود را فرمود تا مقدار یک روز راه را با او باشند[۱۵۵].
سپس به بیت المال رفت. در آن ششصد هزار یا بیشتر بود و آن را بین کسانی که در رکاب او بودند، قسمت کرد و به هر یک پانصد رسید و گویا در همین تقسیم بدو خرده گرفتند که چرا همگان را در عطا یکسان داشته است. گفت: به من فرمان می‌دهید تا پیروزی را بجویم به ستم کردن درباره آنکه والی اویم؟ خدا که نپذیرم تا جهان سرآید. اگر مال از آن من بود. همگان را برابر می‌داشتم تا چه رسد که مال، مال خدا است. بدانید بخشیدن مال به کسی که مستحق آن نیست با تبذیر و اسراف یکی است؛ قدر بخشنده را در دنیا بالا بَرَد و در آخرت فرود آرد. او را در دیده مردمان گرامی کند و نزد خدا خوار گرداند. هیچ کس مال خود را آنجا که نباید، نداد و به نامستحق نبخشود، جز آنکه خدا او را از سپاس آنان محروم نمود[۱۵۶].
ناکثین کاری از پیش نبردند و جنگ بصره به سود مرکز خلافت به پایان رسید. اکنون می‌بایست خاطرها از جانب شام آسوده می‌شد. یکی از نامه‌های امیرمؤمنان به معاویه، در نهج البلاغه نامه‌ای است که سید رضی آن را از کتاب جمل واقدی نقل کرده است. از مضمون این نامه می‌توان دانست که بر دیگر نامه‌های امام به معاویه، مقدم است و شاید پس از انجام بیعت در مدینه نوشته شده باشد: می‌دانی که من درباره شما معذورم [و از آنچه رخ داد] رویگردان و به دور، تا شد آنچه باید بود و بازداشتن آن ممکن نمی‌نمود. داستان دراز است و سخن بسیار. آنچه گذشت، گذشت، و آنچه روی نمود، آمد به ناچار. پس، از آنان که نزد تواَند بیعت گیر و با گروهی از یاران خود نزد من بیا[۱۵۷].
روشن بود که معاویه در برابر این نامه چه عکس العملی نشان می‌داد. او با علی(ع) بیعت نمی‌کرد و پیروی از بیعت مدینه را بر خود لازم نمی‌شمرد. معاویه در دوران عمر به حکومت شام رسید و در آنجا برای خود دستگاهی پادشاهانه آماده کرد. هنگامی که عمر به شام رفت، با عبدالرحمان پسر عوف بر خر سوار بودند. معاویه با کوکب‌های مجلل بدو برخورد و از او گذشت و عمر را نشناخت. چون بدو گفتند که این خرسوار، خلیفه بود، برگشت و پیاده شد. عمر به او ننگریست و معاویه پیاده در رکاب وی به راه افتاد. عبدالرحمان به عمر گفت: معاویه را خسته کردی. عمر خطاب به معاویه گفت: معاویه! با این خدم و حشم راه می‌روی! شنیده‌ام که مردم بر در خانه تو می‌مانند تا به آنها رخصت درآمدن بدهی؟ معاویه گفت: آری، امیرالمؤمنین چنین است. عمر پرسید: چرا؟ گفت چون ما در سرزمینی هستیم که جاسوسان دشمن در آن زندگی می‌کنند و باید چنان رفتار کنیم که از ما بترسند. اگر بگویی، این روش را ترک می‌کنم. عمر گفت: اگر سخنت راست است، خردمندانه پاسخی است و اگر دروغ است، خردمندانه خدعه‌ای است[۱۵۸].
معاویه پس از کشته شدن عثمان کوشید تا علی را در دیده شامیان، کشنده عثمان بشناساند و چون علی(ع) از وی بیعت خواست، بهانه آورد که نخست باید کشندگان عثمان را که نزد تو به سر می‌برند، به من بسپاری تا آنان را قصاص کنم، و اگر چنین کنی، با تو بیعت خواهم کرد. علی(ع) می‌خواست کار او را یکسره کند؛ اما جنگ بصره پیش آمد. چون جنگ بصره به پایان رسید، می‌بایست کار شام نیز تمام می‌شد.
امام، مصلحت دید کسی را نزد معاویه بفرستد و از او بیعت بخواهد و اگر نپذیرفت، به سراغ او برود؛ به این جهت، به جریر پسر عبدالله (از مردم بجیله و حاکم همدان از جانب عثمان) و به اشعث پسر قیس (والی آذربایجان) نوشت تا از مردم بیعت بگیرند؛ سپس نزد او بیایند و آنان چنین کردند. علی(ع) مشورت کرد که چه کسی را نزد معاویه بفرستد. جریر گفت: مرا بفرست که میان من و معاویه دوستی است. مالک اشتر گفت: او را مفرست؛ چراکه دلش با معاویه است. امام فرمود: او را می‌فرستم و جریر را با نامه‌ای نزد معاویه فرستاد. جریر روانه شام شد و چون بدان‌جا رسید، معاویه به بهانه‌های گوناگون او را در دمشق نگاه داشت و در آن مدت، در نهان، مردم را برای جنگ آماده می‌کرد. آنان که پس از کشته شدن عثمان به شام رفتند، پیراهن خون‌آلود او را با انگشتان بریده زنش، ناثله با خود بردند. معاویه گفت: پیراهن و انگشتان را بر سر منبر دمشق بیاویزند. شامیان گرد آن فراهم می‌شدند و و اشک می‌ریختند و بزرگان شام سوگند یاد کردند تا کشندگان عثمان را نکشند، نزد زنان خود نروند و تن خود را نشویند[۱۵۹].
پیش از درگیری صفین، عمر و پسر عاص نزد معاویه رفت و بدو پیوست. عمرو چنان‌که نوشته شد، هنگام کشته شدن عثمان در فلسطین بود. چون شنید که معاویه از بیعت با علی(ع) خودداری کرده است، مردد ماند که نزد علی یا معاویه برود و پس از مشورت با پسران خود، همراهی معاویه را برگزید و روانه شام شد. از سوی دیگر چون نافرمانی معاویه و آمادگی او برای جنگ آشکار شد، نشانه‌های جنگ دیگری پدیدار گشت[۱۶۰].
منابع
پانویس
- ↑ شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج ۶ ص ۲۱۹، نقش عایشه در تاریخ اسلام، ج ۲ ص ۲۹
- ↑ جَمَل به معنای شتر است. چون عایشه در این فتنه بر شتر سوار بود، این جنگ به جنگ جمل شهرت یافت. امام علی هم در نهج البلاغه از مردم بصره و از آن پیمان‌شکنان به عنوان سپاه زن و پیروان حیوان (جند المرئه و اتباع البهیمه) یاد کرده است. نهج البلاغه، صبحی صالح، خطبه ۱۳.
- ↑ محدثی، جواد، فرهنگ غدیر، ص۱۸۳.
- ↑ الاخبارالطوال، ص۱۸۲.
- ↑ رجبی دوانی، محمد حسین، کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی، ص۱۸۶.
- ↑ أنساب الأشراف، ج ۳، ص ۳۸.
- ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص ۳۷۰-۳۷۵؛ محدثی، جواد، فرهنگ غدیر، ص۱۸۳؛ محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی، ص۷۵.
- ↑ تاریخ الیعقوبی، ج ۲، ص ۱۸۳.
- ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص ۳۷۵.
- ↑ نام جایی نزدیک بصره است و آنجا جنگی میان خسروپرویز و بنی‌شیبان درگرفت و اعراب بر سپاه ایران پیروز شدند. احتمالاً ذی‌قار به محلی گفته می‌شده است که دارای قیر بوده است.
- ↑ در مورد اعزام رسول و نامه از طرف امام(ع) به سوی کوفه روایات و اقوال مختلفی است: به نظر دینوری، علی(ع) هشام [هاشم] بن عتبة بن ابی وقاص را به کوفه فرستاد و فرزندش حسن(ع) و عمار یاسر را نیز همراه او کرد. ابن‌اثیر گوید: [...] و حضرت علی(ع) اول‌بار نامه‌ای (نامه شماره ۱) توسط محمد بن ابی‌بکر و محمد بن جعفر سوی ابوموسی اشعری فرستاد و بعد از آن مالک اشتر و ابن‌عباس را جهت متقاعد کردن ابوموسی و آماده کردن اهل کوفه فرستاد و آخر سر فرزند خویش حسن(ع) و عمار را سوی کوفه فرستاد. ولی به‌طوری‌که از «شرح ابن ابی‌الحدید» برمی‌آید، امام نخست از ربذه نامه‌ای (نامه شماره ۱) را توسط هاشم بن عتبه به اهل کوفه ارسال داشته است، ابوموسی هاشم را تهدید به مرگ و حبس کرده است، پس امام نامه تهدیدآمیزی به ابوموسی نوشته است و توسط عبدالله بن عباس و محمد بن ابی‌بکر برایش فرستاده است و او را از امارت کوفه خلع کرده است، پس از آن از ذی‌قار نامه‌ای دیگر (نامه شماره ۵۷) را توسط امام حسن، عمار یاسر، زید بن صوحان و قیس بن سعد بن عباد به سوی کوفیان فرستاده است و فرموده است: «[...] من از جای قبیله خود بیرون آمدم، درحالی‌که یا ظالمم یا مظلوم، یا گردن‌کش یا رنج‌برده است و من خدا را به یاد کسی که این نامه‌ام به او می‌رسد، می‌آورم تا زود نزدم آید. اگر روشم درست بود و کمکم نماید و اگر کردارم را درست ندانست.».. ولی باز ابوموسی مانع بسیج کوفیان شده است و امام آخرسر مالک اشتر را برای خاتمه دادن به کارها و بسیج مردم برای جهاد به کوفه فرستاده است.
- ↑ فتوح، ص۴۱۵.
- ↑ تاریخ طبری، ج۶، ص۲۴۳۱.
- ↑ تنبیه‌الاشراف، ص۲۷۲.
- ↑ تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۸۲.
- ↑ تاریخ الامم و الملوک، ج۴، ص۵۰۱.
- ↑ الاخبار الطوال، ص۱۸۸.
- ↑ کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی، ص۱۸۶.
- ↑ حسینی، سید امیر، بصره و نقش آن در تحولات قرن اول هجری، ص ۱۳۹.
- ↑ أنساب الأشراف، ج۲، ص۲۳۵؛ جمل من أنساب الأشراف، ج۳، ص۳۱.
- ↑ أنساب الأشراف، ج۲، ص۲۳۵؛ الأخبار الطّوال، ص۱۴۶؛ ترجمه أخبار الطوال، ص۱۸۲.
- ↑ ذاکری، علی اکبر، سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین، ج4، ص 258 - 259.
- ↑ تاریخ طبری، ج۳، ص۴۹۳.
- ↑ تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۸۲.
- ↑ خزیمة بن ثابت انصاری: از قبیله اوس و تیره بنی خطمه بود. او مشهور به ذوالشهادتین است؛ زیرا پیغمبر(ص) شهادت او را شهادت دو مرد حساب کرد. خزیمه و عمیربن عدی بت‌های قبیله خود را شکستند. وی در جنگ بدر و تمام جنگ‌های پس از آن حضور داشت. در جریان فتح مکه پرچم بنی خطمه را در دست داشت. خزیمه در جنگ‌های جمل و صفین در رکاب علی(ع) بود، ولی در آن صحنه‌ها نجنگید. در گیر و دار جنگ صفین پس از اینکه عمار بن یاسر به شهادت رسید، خزیمه گفت: از پیغمبر خدا(ص) شنیدم که فرمود عمار را گروه سرکش و طغیان‌گر می‌کشند. سپس شمشیرش را کشید و جنگید تا کشته شد (اسدالغابه، ج۲، ص۱۱۴).
- ↑ مروج الذهب، ج۲، ص۳۶۷.
- ↑ زید بن صوحان: وی پیغمبر(ص) را با مسلمان شدن خود درک کرد، ولی در صحابی بودنش اختلاف است. زید، مردی فاضل و مؤمن بود و همراه با برادرانش در میان قوم خود بزرگ و محترم بودند. وی و جندب ازدی در گفتار پیغمبر(ص) تحسین شده‌اند. پیغمبر(ص) درباره او فرمود: «وی کسی است که دستش بر او، در رفتن به بهشت پیشی می‌گیرد». یک دست زید در جنگ جلولا یا قادسیه قطع شد و خود در جنگ جمل در رکاب امیرالمؤمنین علی(ع) به شهادت رسید، وی در این جنگ، پرچم قبیله عبدالقیس را حمل می‌کرد (اسدالغابه، ج۲، ص۲۳۳).
- ↑ نک: تاریخ طبری، ج۳، ص۴۹۲-۵۰۱.
- ↑ تاریخ طبری، ج۳، ص۵۱۲.
- ↑ تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۸۲.
- ↑ الاخبارالطوال، ص۱۸۱.
- ↑ تاریخ طبری، دوره ۱۱ جلدی، به تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، ج۴، ص۴۸۵.
- ↑ تاریخ طبری، ج۴، ص۵۰۰.
- ↑ تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۲۸.
- ↑ مروج الذهب، ج۲، ص۳۶۸.
- ↑ الاخبارالطوال، ص۱۸۲.
- ↑ الاخبارالطوال، ص۱۸۲.
- ↑ الاخبارالطوال، ص۱۸۸.
- ↑ اعیان الشیعه، ج۱، ص۴۶۲.
- ↑ رجبی دوانی، محمد حسین، کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی ص۱۸۶.
- ↑ با این که خلافت حق مشروع علی(ع) بود، آن حضرت جز برای ادای وظیفه الهی هیچ رغبتی بر آن نداشت: « والله ما بی‌رغبة فی السلطان و لا حب الدنیا، ولکن لإظهار العدل، والقیام بالکتاب و السنة» «به خدا سوگند! من به دنیا و سلطنت اشتیاقی ندارم، اما آنچه را می‌خواهم برای آشکار نمودن عدل و برپای داشتن کتاب و سنت است».(ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۹، ص۵۱؛ ابن ابی الحدید می‌نویسد: علی(ع) قسم یاد کرده است که برای خلافت رغبت و نیازی نداشته و راست گفته است -درود خدا بر او باد. تمامی مورخان و سیره‌نویسان نیز همین‌طور نقل کرده‌اند. سپس وی برای نمونه به شواهدی از تاریخ الطبری استناد می‌کند. ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱۱، ص۹).
- ↑ تنها خواستن شجاعان عرب نبود، بلکه اقبال همگانی و شخصیت اجتماعی آن حضرت مؤثر بود. و دلیل آن، بیعت همگانی و رویکرد تقریباً همه صحابه و مهاجران و انصار و ازدحام شدید در بیعت علی(ع) بود.
- ↑ ر.ک: مجلسی، محمدباقر، حق الیقین، ص۲۵۲، به نقل از ابن ابی الحدید.
- ↑ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱۱، ص۱۱.
- ↑ شیخ مفید، الجمل، ص۴۳۵.
- ↑ امین عاملی، سید محسن، سیره معصومان: امام علی(ع)، ترجمه علی حجتی کرمانی، ج۲، ص۴۷۰.
- ↑ عسکری، سید مرتضی، نقش عایشه در تاریخ اسلام، ترجمه محمدصادق نجمی و هاشم هریسی، ج۲، ص۳۰. به نقل از: ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۶، ص۲۱۶.
- ↑ ملکی میانجی، علی، مقاله «ناکثین»، دانشنامه امام علی ج۹ ص ۴۷.
- ↑ قاضی نعمان مغربی، شرح الاخبار، ص۳۶۵.
- ↑ نهج البلاغه، خطبه ۳.
- ↑ سلیم بن قیس هلالی، اسرار آل محمد، ترجمه اسماعیل انصاری، ح۲۵.
- ↑ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۴، ص۸ - ۱۰.
- ↑ ر.ک: شیخ مفید، الجمل، ص۲۲۶.
- ↑ فرمانی دمشقی، اخبار الدول، ص۱۳۰.
- ↑ یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمدابراهیم آیتی، ج۲، ص۷۴؛ مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، ج۲، ص۳۷۳؛ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق و تعلیق محمدباقر محمودی، ص۲۰۵؛ ابن الوردی، تاریخ ابن الوردی، ج۱، ص۲۰۷؛ مقدسی، طاهر بن مطهر، البدء والتاریخ، ج۵، ص۲۰۹؛ دیار بکری، حسین، تاریخ الخمیس، ص۲۷۶؛ نویری، احمد، نهایة الارب، ج۲۰، ص۱۱؛ ابن العبری مختصر تاریخ الدول، ترجمه عبدالمحمد آیتی، ص۱۴۱؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۲، ص۳۱۲؛ ابن طولون، شمس الدین محمد، الائمة الاثناعشر، ص۵۷؛ شیخ مفید، الجمل، ص۱۳۰؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۴، ص۸؛ سبط ابن جوزی، تذکرة الخواص، ص۶۰؛ ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۲، ص۶۰۲؛ دواداری، ابوبکر کنز الدرر، ج۳، ص۳۲۱؛ ابن عبدربه، عقد الفرید، تحقیق محمد سعید العریان، ج۵، ص۵۷؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۳، ص۲۰؛ ابو الفداء المختصر فی اخبار البشر، ج۱، ص۱۷۱.
- ↑ شیخ مفید در الارشاد، ص۱۳۰، از قول شعبی، نام پنج تن از قاعدین از جمله سعد بن ابی‌وقاص را آورده است. اما در الجمل، ص۹۵، از ابو مخنف نقل کرده است: سعد بن ابی‌وقاص با علی(ع) بیعت نمود و برای شرکت در جنگ جمل و در جبهه حق قعود اختیار نموده، تخلف ورزید. مصادر دیگری نیز سخن ابو مخنف را تأیید می‌کنند.
- ↑ مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، ج۲، ص۳۷۳.
- ↑ شیخ مفید، الکافئه، ص۱۳.
- ↑ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۴، ص۷.
- ↑ ر.ک: خالدی، ام المالک و مالکی، حسن بن فرحان، بیعة علی بن ابی‌طالب، ص۱۳۹ - ۱۵۴.
- ↑ شیخ مفید، الارشاد، ص۱۳۱.
- ↑ شیخ مفید، الارشاد، ص۱۳۴.
- ↑ ملکی میانجی، علی، مقاله «ناکثین»، دانشنامه امام علی ج۹ ص ۴۹.
- ↑ نام فعلی نباج، الاسیاح است. ر.ک: عبودی، محمد بن ناصر، معجم بلاد القصیم، ص۱۵۴.
- ↑ ابن خرداد به، المسالک والممالک، ترجمه حسین قره جانلو، ص۱۲۱.
- ↑ ادریسی، شریف، نزهة المشتاق، تحقیق ابراهیم شوکت، ص۶۵.
- ↑ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ج۳، ص۱۵۱.
- ↑ ر.ک: حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۲، ص۳۶۳؛ حمیری، محمد، روض المعطار، ص۲۰۷؛ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ج۳، ص۱۶۲.
- ↑ ر.ک: حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۱، ص۴۳۶.
- ↑ بکری، ابو عبید، معجم ما استعجم، ج۲، ص۲۸۰.
- ↑ حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۳، ص۱۲۸.
- ↑ مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، ج۲، ص۳۷۰؛ تاریخ خلیفة بن خیاط، ج۱، ص۱۶۰.
- ↑ الدلیل الاداری للجمهوریة العراقیه، ج۲، ص۳۵۱.
- ↑ ر.ک: بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۳، ص۳۰؛ شیخ مفید، الجمل، ص۳۸۷.
- ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، ج۴، ص۵۰۱.
- ↑ حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۴، ص۲۵۱.
- ↑ ذهبی، محمد، تاریخ الاسلام (جلد خلفای نخستین)، ص۴۸۵؛ ابن عبدربه، العقد الفرید، ج۵، ص۶۰ - ۶۱.
- ↑ عبدالغنی، عارف، تاریخ الحیره، ص۲۶۹.
- ↑ حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۵، ص۳۴۳.
- ↑ ربیعی، داوود جاسم، قضاء الزبیر، ص۷۰.
- ↑ ربعی دمشقی، ابوسلیمان، تاریخ مولد العلماء و وفیاتهم، ج۱، ص۱۲۵.
- ↑ ملکی میانجی، علی، مقاله «ناکثین»، دانشنامه امام علی ج۹ ص ۶۸.
- ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ترجمه پاینده، ج۶، ص۲۳۵۹ - ۲۳۶۰.
- ↑ دینوری، ابن قتیبه، الامامة والسیاسه، ج۱، ص۶۰.
- ↑ تاریخ طبری، ترجمه پاینده، ج۶، ص۲۳۵۹ - ۲۳۶۰.
- ↑ ملکی میانجی، علی، مقاله «ناکثین»، دانشنامه امام علی ج۹ ص ۷۰.
- ↑ ر.ک: رسولی محلاتی، سیدهاشم، زندگانی امیرالمؤمنین(ع)، ص۳۷۸؛ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۳۲، ص۱۷۰.
- ↑ ر.ک: ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۳۱۰؛ جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه ابن ابی‌الحدید، ج۴، ص۳۴۷؛ ابن اعثم کوفی، الفتوح، ترجمه مستوفی هروی، ص۴۱۱؛ دینوری، ابن قتیبه، الامامة والسیاسه، ج۱، ص۶۰؛ یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۱۸۱؛ شیخ صدوق، کتاب من لا یحضره الفقیه، ص۳۳۳.
- ↑ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۳۲، ص۱۴۶.
- ↑ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ج۳، ص۱۴۹.
- ↑ ملکی میانجی، علی، مقاله «ناکثین»، دانشنامه امام علی ج۹ ص ۷۱.
- ↑ شیخ مفید، الجمل، ص۲۷۳.
- ↑ ابن ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۹، ص۳۱۱.
- ↑ مهدوی دامغانی، محمود جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه ابن ابی‌الحدید، ج۴، ص۳۵۰.
- ↑ ر.ک: مهدوی دامغانی، محمود جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه ابن ابی‌الحدید، ج۴، ص۳۵۰ - ۳۵۱؛ شیخ مفید، نبرد جمل، ترجمه مهدوی دامغانی، ص۱۶۷؛ شیخ مفید، الجمل، ص۲۷۵؛ دینوری، ابن قتیبه، الامامة والسیاسه، ج۱، ص۶۱.
- ↑ ملکی میانجی، علی، مقاله «ناکثین»، دانشنامه امام علی ج۹ ص ۷۲.
- ↑ ر.ک: طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ترجمه پاینده، ج۶، ص۲۳۷۵؛ دینوری، ابن قتیبه، الامامة والسیاسه، ج۱، ص۶۲.
- ↑ ملکی میانجی، علی، مقاله «ناکثین»، دانشنامه امام علی ج۹ ص ۷۴.
- ↑ شیخ مفید، الجمل، ص۲۷۹.
- ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ترجمه پاینده، ج۶، ص۲۳۷۷ – ۲۳۷۸. گزارش نسبتاً جامع این حوادث در جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه ابن‌ابی الحدید، ج۴، ص۳۵۵ آمده است.
- ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ترجمه پاینده، ج۶، ص۲۳۷۷.
- ↑ جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه ابن ابی‌الحدید، ج۴، ص۳۵۶. در تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۱۸۱ و ترجمه الفتوح، ص۴۱۲ در گزارش کوتاهی آمده است که آمدن اصحاب جمل به بصره موجب تنش گردید؛ ولی قبل از اینکه جنگی روی دهد، پیمان صلح بین والی بصره و ناکثین منعقد شد. مقاد صلح‌نامه منقول این دو منبع، چکیده همان قرارداد منقول کتاب الجمل، ص۲۸۰ است. سپس یعقوبی و ابن اعثم به نیرنگ و پیمان‌شکنی مجدد ناکثین و دستگیری عثمان بن حنیف اشاره نموده‌اند. مسعودی در مروج الذهب، ج۲، ص۳۶۷ به وقوع جنگ و پیمان متارکه اشاره کرده است.
- ↑ ر.ک: جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغة ابن ابی‌الحدید، ج۴، ص۳۵۷؛ شیخ مفید، الجمل، ص۲۸۰؛ مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، ج۲، ص۳۶۷. دینوری، ابن قتیبه، در الامامة والسیاسه، ج۱، ص۶۵. در مورد جنگ گزارشی نیاورده است و نوشته است: پس از اختلاف، عهدنامه‌ای تدوین شد و آنگاه متن عهدنامه را که همانند محتوای گزارش ابو مخنف و شیخ مفید است می‌آورد.
- ↑ ر.ک: محقق شوشتری، محمدتقی، قاموس الرجال، ج۶، ص۲۴۳.
- ↑ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۹، ص۳۲۱.
- ↑ ملکی میانجی، علی، مقاله «ناکثین»، دانشنامه امام علی ج۹ ص ۷۵.
- ↑ جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه ابن ابی‌الحدید، ج۴، ص۳۵۷ - ۳۵۸.
- ↑ ابن ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۹، ص۳۲۰ - ۳۲۱؛ ابن اثیر، الکامل، ترجمه سید محمدحسین روحانی، ج۴، ص۱۷۷۱، با کمی اختلاف.
- ↑ «ما از آن خداوندیم و به سوی او باز می‌گردیم» سوره بقره، آیه ۱۵۶.
- ↑ ر.ک: ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۹، ص۳۲۱.
- ↑ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۹، ص۳۲۱.
- ↑ ملکی میانجی، علی، مقاله «ناکثین»، دانشنامه امام علی ج۹ ص ۷۸.
- ↑ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۳۲، ص۲۶۷.
- ↑ ملکی میانجی، علی، مقاله «ناکثین»، دانشنامه امام علی ج۹ ص۱۱۶.
- ↑ ر.ک: ابن ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱۱، ص۴۴.
- ↑ مستوفی، حمدالله، تاریخ گزیده، ص۱۹۳.
- ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، ج۴، ص۴۹۳.
- ↑ ملکی میانجی، علی، مقاله «ناکثین»، دانشنامه امام علی ج۹ ص۱۱۷.
- ↑ محدث قمی، عباس، سفینة البحار، ج۳، ص۴۳۹.
- ↑ ر.ک: هدایت‌پناه، محمدرضا، «نقش خاندان زبیر در تدوین سیره نبوی»، جمعی از مؤلفان، نقد و بررسی منابع سیره نبوی، زیر نظر رسول جعفریان.
- ↑ ملکی میانجی، علی، مقاله «ناکثین»، دانشنامه امام علی ج۹ ص۱۱۹.
- ↑ شیخ مفید، الجمل، ص۵۴ - ۷۲.
- ↑ ملکی میانجی، علی، مقاله «ناکثین»، دانشنامه امام علی ج۹ ص۱۱۹.
- ↑ خالدی، ام المالک و مالکی، حسن بن فرحان، بیعة علی بن ابی‌طالب فی ضوء روایات الصحیحه، ص۲۰۴، به نقل از: امام المالکی، مناقب ابی حنیفه، ج۲، ص۳۴۴.
- ↑ خالدی، ام المالک و مالکی، حسن بن فرحان، بیعة علی بن ابی‌طالب فی ضوء روایات الصحیحه، ص۲۰۴، به نقل از ماوردی، الحاوی الکبیر، ص۵۷ - ۶۶.
- ↑ خالدی، ام المالک و مالکی، حسن بن فرحان، بیعة علی بن ابی‌طالب فی ضوء روایات الصحیحه، ص۲۱۱، به نقل از بیهقی، الاعتقاد، ص۲۱۹.
- ↑ خالدی، ام المالک و مالکی، حسن بن فرحان، بیعة علی بن ابی‌طالب فی ضوء روایات الصحیحه، ص۲۱۴، به نقل از: الفرق بین الفرق، ص۳۴۲.
- ↑ خالدی، ام المالک و مالکی، حسن بن فرحان، بیعة علی بن ابی‌طالب فی ضوء روایات الصحیحه، ص۲۱۹، به نقل از الاذاعه، ص۶۶؛ و التذکره للقرطبی، ص۶۲۶.
- ↑ خالدی، ام المالک و مالکی، حسن بن فرحان، بیعة علی بن ابی‌طالب فی ضوء روایات الصحیحه، ص۲۲۷.
- ↑ جصاص رازی حنفی، احکام القرآن، ج۳، ص۵۳۵.
- ↑ ابن قدامه، المغنی، ج۱۰، ص۴۹.
- ↑ نووی، محیی الدین، المجموع، ج۱۹، ص۱۹۸.
- ↑ شیخ مفید، مسائل العکبریه، ص۵۵؛ همو، الجمل، ص۷۰.
- ↑ شریف مرتضی، الانتصار، ص۴۷۸.
- ↑ شیخ طوسی، الاقتصاد. از ص۲۲۶ به بعد، بحث گسترده و مدلل در مورد ناکثین و احکام شرعی کشتن آنان و عدم توبه سران آنها ارائه نموده است.
- ↑ قاضی ابن براج، المهذب، ج۱، ص۲۹۹.
- ↑ علامه حلی، مختلف الشیعه، ج۴، ص۴۹۹؛ همو، منتهی المطلب، ج۲، ص۹۸۳ و ۹۸۴؛ همو، تذکرة الفقهاء، ج۱، ص۴۵۲.
- ↑ شهید اول، الدروس، ج۲، ص۴۲.
- ↑ فاضل مقداد، کنز العرفان، ج۱، ص۳۸۶.
- ↑ محقق اردبیلی، مجمع الفائدة والبرهان، ج۷، ص۵۲۵ و ۵۲۶.
- ↑ نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۲۱، ص۳۲۴.
- ↑ ملکی میانجی، علی، مقاله «ناکثین»، دانشنامه امام علی ج۹ ص ۱۲۰.
- ↑ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۳، ص۲۲۱.
- ↑ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۳، ص۲۲۲.
- ↑ «و خداوند جهادگران را بر جهادگریزان به پاداشی سترگ، برتری بخشیده است» سوره نساء، آیه ۹۵.
- ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، ج۶، ص۳۱۴۰؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۳، ص۲۲۵.
- ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، ج۶، ص۳۱۴۴ و ۳۱۴۳.
- ↑ نهج البلاغه، خطبه ٣٣.
- ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، ج۶، ص۳۲۲۴.
- ↑ نهج البلاغه، خطبه ۲۱۹.
- ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، ج۶، ص۳۲۲۵.
- ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، ج۶، ص۳۲۳۶.
- ↑ کوفی، ابن اعثم، ترجمه الفتوح، ترجمه محمد بن احمد مستوفی هروی، ص۴۴۰.
- ↑ نهج البلاغه، خطبه ۱۵۶.
- ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، ج۶، ص۳۲۳۱.
- ↑ نهج البلاغه، خطبه ۱۲۶.
- ↑ نهج البلاغه، نامه ۷۵.
- ↑ ابن عبد ربه، العقد الفرید، ج۵، ص۱۰۸ و ۱۰۷.
- ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، ج۶، ص۳۲۵۵.
- ↑ شهیدی، سید جعفر، مقاله «زیست‌نامه امام علی»، دانشنامه امام علی ج۸، ص۲۸.