اسلام در کلام اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

افزودن پیوند
از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت
نمایش تاریخچه به صورت تعاملی
دیداریویکی‌متن
 
(۳۳ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۵ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
{{امامت}}
{{مدخل مرتبط| موضوع مرتبط = اسلام| عنوان مدخل  = اسلام| مداخل مرتبط = [[اسلام در لغت]] - [[اسلام در قرآن]] - [[اسلام در نهج البلاغه]] - [[اسلام در کلام اسلامی]] - [[اسلام در فقه اسلامی]] - [[اسلام در معارف مهدویت]] - [[اسلام در فقه سیاسی]] - [[اسلام در معارف دعا و زیارات]] - [[اسلام در معارف و سیره سجادی]] - [[اسلام در معارف و سیره رضوی]] - [[اسلام در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی]]| پرسش مرتبط  = }}
{{مدخل مرتبط
| موضوع مرتبط = اسلام
| عنوان مدخل  = [[اسلام]]
| مداخل مرتبط = [[اسلام در لغت]] - [[اسلام در قرآن]] - [[اسلام در نهج البلاغه]] - [[اسلام در کلام اسلامی]] - [[اسلام در فقه اسلامی]] - [[اسلام در معارف مهدویت]] - [[اسلام در فقه سیاسی]] - [[اسلام در معارف دعا و زیارات]] - [[اسلام در معارف و سیره سجادی]] - [[اسلام در معارف و سیره رضوی]] - [[اسلام در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی]]
| پرسش مرتبط  =  
}}


==مقدمه==
'''اسلام''' به معنای [[تسلیم شدن]] یا [[تسلیم]] کردن چیزی به کسی و [[خالص]] کردن [[عبادت]] و [[دین]] برای [[خدا]] به کار رفته است و به دین [[پیامبر خاتم]]{{صل}} نیز اسلام گفته می‌شود. [[دین اسلام]] دارای اصولی مانند [[توحید]]، [[عدل]] و... و فروعی مانند [[نماز]] و [[زکات]] و... است. باید توجه داشت این دین به موضوعات مهمی همچون [[سیاست]]، [[حکومت]]، [[اقتصاد]] و... نظر داشته و درباره آنها سخن گفته است. از ویژگی‌های اسلام این است که با [[فطرت انسانی]] و [[عقل]] هماهنگ بوده و به [[علم]] و آموختن آن [[تشویق]] می‌کند، [[دینی]] است دارای انسجام و استحکام درونی و پاسخگوی نیازهای [[انسان]] و... .
*"[[اسلام]]" یعنی [[تسلیم]] و بدان معناست که شخص قلباً در مقابل [[حقیقت]] [[تسلیم]] باشد، دریچه [[دل]] را به روی [[حقیقت]] گشوده باشد تا آنچه [[حق]] است، بپذیرد و به آن عمل کند و [[اسلامی]] که پذیرفته است، بر اساس تحقیق و کاوش و [[تسلیم]] و دور از هر گونه [[تعصب]] باشد.
*اگر کسی دارای صفت [[تسلیم]] باشد ولی به عللی غیر منتسب به [[تقصیر]] او، [[حقیقت اسلام]] بر وی مکتوم مانده باشد، هرگز [[خداوند]] او را معذب نمی‌سازد و اهل [[نجات]] از [[دوزخ]] است. [[خدای متعال]] می‌‌فرماید: {{متن قرآن|وَمَا كُنَّا مُعَذِّبِينَ حَتَّى نَبْعَثَ رَسُولًا}}<ref>«و ما تا پیامبری برنینگیزیم (کسی را) عذاب نمی‌کنیم» سوره اسراء، آیه ۱۵.</ref>.
*اصولیین، مفاد این [[آیه]] را که تأیید [[حکم عقل]] است، {{عربی| قبح عقاب بلا بیان }} اصطلاح کرده‌اند و می‌‌گویند: تا [[خدای متعال]] حقیقتی را به بنده‌ای آشکار نکرده باشد، قبیح است که او را [[عذاب]] کند. مراد نشان دادن این [[حقیقت]] است که ممکن است افرادی دارای [[روح]] [[تسلیم]] باشند، ولو آنکه در ظاهر [[مسلمان]] نباشند<ref>مطهری، عدل الهی، ص۲۶۵-۲۷۰؛ همو، آشنایی با قرآن، ج۱ و ۲، ص۱۴۴؛ همو، آشنایی با قرآن، ج۳، ص۱۱۴؛ همو، آشنایی با قرآن، ج۴، ص۱۴۶.</ref>.
* [[دین اسلام]] بر مبانی و اصولی مترقی [[استوار]] است که این اصول و مبانی موجب شده است تا این [[دین]]، جهانی و جاودانی شود. ذیلاً به اهم این مبانی و اصول اشاره می‌‌شود:
#هماهنگی آموزه‌های این [[دین]] با [[عقل]] و [[فطرت انسانی]]؛
#سهولت و سادگی [[فهم]] واجرای [[دستورات]] آن؛
# [[انسجام]] و [[استحکام]] درونی؛
#پاسخگویی به نیازهای معرفتی و [[فقهی]] زمان؛
# [[سازگاری]] [[دین]] و [[دنیا]] در آموزه‌ها و [[تعالیم]] و دستورالعمل‌های آن؛
# [[دفاع]] از اصول [[اخلاقی]] و انسانی<ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی]]، ج۱، ص ۲۴۳-۲۵۸.</ref>؛
#در نظر گرفتن تمام ابعاد وجودی [[انسان]]، مانند [[عقل]]، احساس و [[غرائز]]؛
#تعیین ملاک [[فضل]] و [[برتری]] [[انسان‌ها]] بر اساس [[پرهیزکاری]] و [[پارسایی]]؛
# [[انحصارگرایی]] [[اعتقادی]] و [[تکثرگرایی]] [[اخلاقی]]<ref>[[مسلم محمدی|محمدی، مسلم]]، [[فرهنگ اصطلاحات علم کلام (کتاب)|فرهنگ اصطلاحات علم کلام]]، ص ۲۶۹-۲۷۰.</ref>.
*این اصول موجب شده تا [[اسلام]] به عنوان [[دینی]] جامع و پاسخگو به نیازهای همه [[انسان‌ها]] در همه دوره‌ها مطرح شود. از سوی دیگر، [[اسلام]] بر زوایا و ابعاد مختلفی مبتنی است که به برخی از اهم آنها اشاره می‌‌شود:
# [[اصول دین]]: آن دسته از دستورهای اساسی [[اسلام]] که به حوزه باورهای [[انسان]] مربوط است، "[[اصول دین]]" نام دارد. این اصول عبارتند از: [[توحید]]، [[نبوت]] و [[معاد]].
#'''[[فروع دین]]:''' بخشی از دستورهای [[اسلام]] که به حوزه عمل [[انسان]] مربوط است، "[[فروع دین]]" نام دارد. برخی از [[فروع دین]] عبارتند از: [[نماز]]، [[روزه]]، [[خمس]]، [[زکات]] و [[حج]].
#'''[[سیاست]] و [[حکومت]]:''' [[انسان]] آزاد خلق شده و [[حق]] [[حاکمیت]] مختص [[خداوند]] است. [[قوانین]] اصلی [[حکومت اسلامی]]، از طرف [[دین]] تعیین می‌‌شوند و در همه زمان‌ها، توسط [[حاکمیت]] [[دینی]] قابلیت [[اجرا]] دارند. از منظر [[اسلام]]، [[حکومت]] مختص خداست. [[رسول خدا]] و بعد از وی [[امامان معصوم]] و سپس فقهای جامع‌الشرایط [[زمامداران]] جامعه‌اند. [[امامان معصوم]]، [[منصوب]] از طرف [[خدا]] و [[منصوص]] از سوی [[معصوم]] پیشین هستند<ref>[[مسلم محمدی|محمدی، مسلم]]، [[فرهنگ اصطلاحات علم کلام (کتاب)|فرهنگ اصطلاحات علم کلام]]، ص ۲۷۰.</ref>.
#'''[[اقتصاد]]:''' دیدگاه [[اسلام]] در خصوص [[اقتصاد]] بر اصول و بندهای ذیل مبتنی است:
##توجه به [[اقتصاد]]، برای [[رفاه]] [[دنیوی]] و [[سعادت]] [[معنوی]] و [[اخروی]]؛
##پذیرش انواع مالکیت خصوص، عمومی و دولتی؛
##توزیع و تعدیل [[ثروت]]، با توجه به بهره‌مندی تمام قشرهای [[جامعه]] از ثروت‌های عمومی که توزیع قبل از تولید نام دارد؛
##وضع مقررات و [[احکام]] [[مالی]] در قالب‌های مختلف، مانند [[خمس]]، [[زکات]]، [[انفاق]]، [[صدقه]]، [[جزیه]] که به آن "توزیع بعد از تولید" می‌‌گویند؛
##تأکید بر [[قرض‌الحسنه]] و [[ثواب]] مضاعف و [[تشویق]] به [[تعاون]] و [[یاری]] رساندن به دیگران و تقدم [[حقوق]] [[اقتصادی]] [[جامعه]] بر [[حقوق]] فرد، مانند [[مبارزه]] با [[احتکار]]؛
##تعیین [[وظایف]] و اختیاراتی برای [[حکومت]]، مانند [[نظارت بر بازار]] [[سرمایه]] و [[تجارت]]، وضع [[سیاست‌ها]] و [[قوانین]] [[اقتصادی]]، مالکیت و اداره منابع ملی، ابطال و فسخ قراردادهای مضر به [[مصلحت]] عمومی [[جامعه]]<ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی]]، ج۱، ص ۲۴۳-۲۵۸.</ref>.
#'''[[اخلاق]] و [[تربیت]]:''' "[[اخلاق]]" [[هدف]] اصلی [[بعثت]] و [[تزکیه]] بر [[تعلیم]] مقدم است. [[تقرب]] [[الهی]] و به کمال رساندن [[انسان]] [[هدف]] اصلی [[اخلاق]] است. [[سیستم]] هماهنگ مجموعه [[دستورات]] [[اخلاقی]]، [[پشتیبانی]] از [[ارزش‌ها]]، قداست‌بخشی به [[اخلاق]]، مهار وتعدیل [[خودخواهی]]، از دیگر ویژگی‌های [[اخلاق اسلامی]] است.
#'''[[آموزش]]:''' [[آموزش]] در کنار [[تربیت]] از جمله اهداف و از زمره آموزه‌های [[اسلام]] و بر محورهای ذیل مبتنی است:
##عدم محدودیت زمانی، مکانی، جنسیتی و صنفی؛
##ارزشمند بودن هر نوع [[تعلیم و تعلم]] مفید به [[رفاه]] [[دنیوی]] و [[رستگاری]] [[اخروی]]؛
##در پی [[اهداف الهی]] و انسانی بودن معلم و متعلم؛
##مذموم بودن هر نوع [[علم‌آموزی]] به [[نیت]] غیر [[الهی]]، مانند [[ریا]]، [[ثروت‌اندوزی]] فخرفروشی و مانند آن؛ حتی اگر [[علم]] [[توحید]] باشد.<ref>[[مسلم محمدی|محمدی، مسلم]]، [[فرهنگ اصطلاحات علم کلام (کتاب)|فرهنگ اصطلاحات علم کلام]]، ص ۲۷۱.</ref>.


==واژه‌شناسی==
== معناشناسی ==
*در لغت مصدر باب [[افعال]] و از ماده [[سلم]] اشتقاق یافته است، که در معانی داخل شدن در [[آشتی]]، [[تسلیم شدن]] یا [[تسلیم]] نمودن چیزی به کسی، [[خالص]] نمودن [[عبادت]] و [[دین]] برای [[خدا]] به کار رفته است <ref>راغب اصفهانی، ابوالقاسم، المفردات فی غریب القرآن، ذیل ماده اسلام؛ الصحاح، ذیل ماده اسلام.</ref>.
اسلام در لغت مصدر باب [[افعال]] و از ماده [[سلم]] اشتقاق یافته است که در معانی داخل شدن در [[آشتی]]، [[تسلیم شدن]] یا [[تسلیم]] کردن چیزی به کسی، [[خالص]] کردن [[عبادت]] و [[دین]] برای [[خدا]] به کار رفته است<ref>راغب اصفهانی، ابوالقاسم، المفردات فی غریب القرآن، ذیل ماده اسلام؛ الصحاح، ذیل ماده اسلام.</ref>.
*واژه [[اسلام]] در [[ادیان آسمانی]] به [[تسلیم شدن]] در برابر [[خداوند]] اطلاق می‌شود و از این حیث [[قرآن]] [[حقیقت]] [[دین الهی]] را [[اسلام]] {{متن قرآن|إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلَامُ}}<ref> «بی‌گمان دین (راستین) نزد خداوند، اسلام است» سوره آل عمران، آیه ۱۹.</ref> و [[حضرت ابراهیم]] را [[مسلمان]]، یعنی [[تسلیم محض]] در برابر [[خدا]] می‌خواند {{متن قرآن|مَا كَانَ إِبْرَاهِيمُ يَهُودِيًّا وَلَا نَصْرَانِيًّا وَلَكِنْ كَانَ حَنِيفًا مُسْلِمًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ}} <ref>«ابراهیم نه یهودی بود و نه مسیحی ولی درست‌آیینی فرمانبردار بود و از مشرکان نبود» سوره آل عمران، آیه ۶۷.</ref>. آن [[حضرت]] نیز از [[خدا]] می‌خواهد که خود و فرزندانش را مسلم قرار دهد {{متن قرآن|رَبَّنَا وَاجْعَلْنَا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِنَا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَكَ وَأَرِنَا مَنَاسِكَنَا وَتُبْ عَلَيْنَا إِنَّكَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ}}<ref> «پروردگارا! و ما را فرمانبردار خود بگمار و از فرزندان ما خویشاوندانی را فرمانبردار خویش (برآور) و شیوه‌های پرستشمان را به ما بنما و توبه ما را بپذیر بی‌گمان تویی که توبه‌پذیر مهربانی» سوره بقره، آیه ۱۲۸.</ref>.
* [[حضرت یوسف]] از [[خدا]] می‌خواهد که وی را مسلم بمیراند {{متن قرآن|رَبِّ قَدْ آتَيْتَنِي مِنَ الْمُلْكِ وَعَلَّمْتَنِي مِنْ تَأْوِيلِ الْأَحَادِيثِ فَاطِرَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ أَنْتَ وَلِيِّي فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ تَوَفَّنِي مُسْلِمًا وَأَلْحِقْنِي بِالصَّالِحِينَ}}<ref> «پروردگارا! به من از فرمانروایی پاره‌ای داده‌ای و از خوابگزاری بخشی آموختی؛ ای آفریدگار آسمان‌ها و زمین! تو سرور من در این جهان و در جهان واپسینی، مرا گردن نهاده (به فرمان خویش) بمیران و به شایستگان بپیوند» سوره یوسف، آیه ۱۰۱.</ref>.
* [[تسلیم]] در برابر [[خداوند]] در هر زمانی در [[ایمان به پیامبر]] آن عصر، تجلی و نمود پیدا می‌کند {{متن قرآن|وَمَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ الْإِسْلَامِ دِينًا فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْهُ وَهُوَ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِينَ}}<ref> «و هر کس جز اسلام دینی گزیند هرگز از او پذیرفته نمی‌شود و او در جهان واپسین از زیانکاران است» سوره آل عمران، آیه ۸۵</ref>؛ {{متن قرآن|الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا}}<ref>«امروز دینتان را کامل و نعمتم را بر شما تمام کردم و اسلام را (به عنوان) آیین شما پسندیدم» سوره مائده، آیه ۳.</ref> و [[دین]] دیگری مقبول [[خداوند]] نیست: {{متن قرآن|وَمَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ الْإِسْلَامِ دِينًا فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْهُ}}<ref>«و هر کس جز اسلام دینی گزیند هرگز از او پذیرفته نمی‌شود» سوره آل عمران، آیه ۸۵.</ref><ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی]]، ج۱، ص ۲۴۳-۲۵۸.</ref>


==ابعاد [[اسلام]]==
واژه [[اسلام]] در [[ادیان آسمانی]] به [[تسلیم شدن]] در برابر [[خداوند]] اطلاق می‌شود و از این حیث [[قرآن]] [[حقیقت]] [[دین الهی]] را [[اسلام]] {{متن قرآن|إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلَامُ}}<ref> «بی‌گمان دین (راستین) نزد خداوند، اسلام است» سوره آل عمران، آیه ۱۹.</ref> و [[حضرت ابراهیم]] را [[مسلمان]]، یعنی [[تسلیم محض]] در برابر [[خدا]] می‌خواند{{متن قرآن|مَا كَانَ إِبْرَاهِيمُ يَهُودِيًّا وَلَا نَصْرَانِيًّا وَلَكِنْ كَانَ حَنِيفًا مُسْلِمًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ}} <ref>«ابراهیم نه یهودی بود و نه مسیحی ولی درست‌آیینی فرمانبردار بود و از مشرکان نبود» سوره آل عمران، آیه ۶۷.</ref>. آن حضرت نیز از [[خدا]] می‌خواهد که خود و فرزندانش را مسلم قرار دهد{{متن قرآن|رَبَّنَا وَاجْعَلْنَا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِنَا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَكَ وَأَرِنَا مَنَاسِكَنَا وَتُبْ عَلَيْنَا إِنَّكَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ}}<ref> «پروردگارا! و ما را فرمانبردار خود بگمار و از فرزندان ما خویشاوندانی را فرمانبردار خویش (برآور) و شیوه‌های پرستشمان را به ما بنما و توبه ما را بپذیر بی‌گمان تویی که توبه‌پذیر مهربانی» سوره بقره، آیه ۱۲۸.</ref>.
* [[آیین اسلام]] بر اصول و ابعاد مختلف ذیل مشتمل است که به توضیح مختصر آنها می‌پردازیم:
 
===[[اصول دین]]===
[[تسلیم]] در برابر [[خداوند]] در هر زمانی در [[ایمان به پیامبر]] آن عصر، تجلی و نمود پیدا می‌کند{{متن قرآن|وَمَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ الْإِسْلَامِ دِينًا فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْهُ وَهُوَ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِينَ}}<ref> «و هر کس جز اسلام دینی گزیند هرگز از او پذیرفته نمی‌شود و او در جهان واپسین از زیانکاران است» سوره آل عمران، آیه ۸۵</ref>؛ {{متن قرآن|الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا}}<ref> «امروز دینتان را کامل و نعمتم را بر شما تمام کردم و اسلام را (به عنوان) آیین شما پسندیدم»؛ سوره مائده، آیه ۳.</ref> و [[دین]] دیگری مقبول [[خداوند]] نیست{{متن قرآن|وَمَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ الْإِسْلَامِ دِينًا فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْهُ}}<ref> «و هر کس جز اسلام دینی گزیند هرگز از او پذیرفته نمی‌شود» سوره آل عمران، آیه ۸۵.</ref>.<ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی ج۱]]، ص۲۴۳-۲۵۸.</ref>
*آن دسته از [[دستورهای اسلامی]] مرتبط با باورهای [[انسان]] [[اصول دین]] نام دارد که عبارتند از:
 
== تفاوت [[اسلام]] و [[ایمان]] ==
مهم‌ترین تقسیمی که برای [[اسلام]] مطرح شده، [[اسلام]] تقلیدی و اجتهادی است. [[اسلام]] اجتهادی با [[ایمان]] قرین است. میان [[اسلام]] و [[ایمان]] تفاوت‌هایی وجود دارد مانند:
# [[شرط ایمان]]، [[اسلام]] است و [[اسلام]] و [[ایمان]] دارای رابطۀ طولی‌اند بدین معنا که [[ایمان]] پس از [[اسلام]] جای دارد{{متن قرآن|قَالَتِ الْأَعْرَابُ آمَنَّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَلَكِنْ قُولُوا أَسْلَمْنَا وَلَمَّا يَدْخُلِ الْإِيمَانُ فِي قُلُوبِكُمْ وَإِنْ تُطِيعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ لَا يَلِتْكُمْ مِنْ أَعْمَالِكُمْ شَيْئًا إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ}}<ref>«تازی‌های بیابان‌نشین گفتند: ایمان آورده‌ایم بگو: ایمان نیاورده‌اید بلکه بگویید: اسلام آورده‌ایم و هنوز ایمان در دل‌هایتان راه نیافته است و اگر از خداوند و پیامبرش فرمان برید از (پاداش) کردارهایتان چیزی کم نمی‌کند که خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره حجرات، آیه ۱۴.</ref>.<ref>ر.ک: [[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص۲۴۸.</ref> بدین‌سان هر چند [[اسلام]] و [[ایمان]]، عبارت‌اند از [[اعتقاد]] به [[شریعت محمدی]] {{صل}}، اما [[اسلام]]، [[اعتقاد]] غیر [[راسخ]] است و [[ایمان]]، [[اعتقاد]] [[راسخ]]<ref>ر.ک: کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی‌، ج۲، ص ۲۷.</ref>.
# [[اسلام]] تنها [[اعتقاد به توحید]] و [[نبوت]] و [[معاد]] است؛ ولی [[ایمان]] افزون بر این، [[پایبندی]] عملی است و [[ولایت]] را نیز در خود دارد.
# [[اسلام]]، [[التزام]] به اموری است که موجب جاری شدن [[احکام]] ظاهری‌اند: از قبیل [[طهارت]] [[بدن]]؛ [[حلال]] گشتن ذبیحه؛ حمل فعل بر صحت؛ [[تجهیز]] و تغسیل و [[تدفین]] و [[نماز]] جنازه؛ جواز نکاح و [[حق]] [[ارث]]؛ ولی [[ایمان]] مایۀ [[نجات]] و [[سعادت اخروی]] است<ref>ر.ک: کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی‌، ج ۱، ص ۴۶، ۵۳، ۶۳ـ ۶۴، ۲، ۲۵ ـ ۲۶؛ تفسیر صافی‌، ج ۲، ص۵۹۵؛ [[سید محمد حسین طباطبایی|طباطبایی، سید محمد حسین]]، المیزان‌، ج۱، ص ۳۱۰؛ اوائل المقالات‌، ص ۱۵؛ جواهر الکلام‌، ج۶، ص۵۹.</ref>.
 
== اسلام آخرین رسالت الهی ==
{{اصلی|رسالت خاتم}}
«اسلام» آخرین و کامل‌ترین رسالت الهی است که [[پیامبر]] آن، حضرت [[محمد بن عبدالله]] {{صل}} است و مخاطب [[پیامبر اسلام]] {{صل}} و [[آیین]] او همۀ جهانیان‌اند {{متن قرآن|إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرٌ لِلْعَالَمِينَ}}<ref>«این (قرآن) جز یادکردی برای جهانیان نیست» سوره یوسف، آیه ۱۰۴.</ref> و خطاب [[قرآن]] به صراحت همۀ [[انسان‌ها]] را شامل می‌شود. [[قرآن کریم]] تأکید می‌کند [[رسالت]] [[محمد]] {{صل}} عمومی و همگانی است{{متن قرآن|وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا كَافَّةً لِلنَّاسِ بَشِيرًا وَنَذِيرًا}} <ref>«و تو را جز مژده‌بخش و بیم‌دهنده برای همه مردم نفرستاده‌ایم»؛ سوره سبأ، آیه ۲۸.</ref>. او رحمتی برای همۀ جهانیان است {{متن قرآن|وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعَالَمِينَ}}<ref>«و تو را جز رحمتی برای جهانیان، نفرستاده‌ایم»؛ سوره انبیاء، آیه ۱۰۷.</ref>. بنابر [[آیات قرآنی]]، [[اسلام]] سرانجام بر همۀ [[ادیان]] غالب می‌آید {{متن قرآن|هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ}}<ref>«اوست که پیامبرش را با رهنمود و دین راستین فرستاد تا آن را بر همه دین‌ها برتری دهد اگر چه مشرکان نپسندند»؛ سوره توبه، آیه ۳۳</ref>؛ {{متن قرآن|هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَكَفَى بِاللَّهِ شَهِيدًا}}<ref>«اوست که پیامبرش را با رهنمود و دین راستین فرستاد تا آن را بر همه دین‌ها برتری دهد و خداوند، گواه بس» سوره فتح، آیه ۲۸.</ref>؛ {{متن قرآن|هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ}}<ref>«اوست که پیامبرش را با رهنمود و دین راستین فرستاد تا آن را بر همه دین‌ها برتری دهد اگر چه مشرکان نپسندند» سوره توبه، آیه ۳۳.</ref>؛ {{متن قرآن|وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتَابِ وَمُهَيْمِنًا عَلَيْهِ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ عَمَّا جَاءَكَ مِنَ الْحَقِّ لِكُلٍّ جَعَلْنَا مِنْكُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَعَلَكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَكِنْ لِيَبْلُوَكُمْ فِي مَا آتَاكُمْ فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعًا فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ}}<ref>«و ما این کتاب را به سوی تو به درستی فرو فرستاده‌ایم که کتاب پیش از خود را راست می‌شمارد و نگاهبان بر آن است؛ پس میان آنان بنابر آنچه خداوند فرو فرستاده است داوری کن و به جای آنچه از حق به تو رسیده است از خواسته‌های آنان پیروی مکن، ما به هر یک از شما شریعت و راهی داده‌ایم و اگر خداوند می‌خواست شما را امّتی یگانه می‌گردانید لیک (نگردانید) تا شما را در آنچه‌تان داده است بیازماید؛ پس در کارهای خیر بر یکدیگر پیشی گیرید، بازگشت همه شما به سوی خداوند است بنابراین شما را از آنچه در آن اختلاف می‌ورزیدید آگاه می‌گرداند» سوره مائده، آیه ۴۸.</ref> و لازمۀ [[خاتمیت]] [[دین]]، [[جاودانگی]] آن است. هماهنگی با [[فطرت انسانی]]، بهره‌مندی از [[انسان‌شناسی]] ژرف، برخورداری از آموزه‌های کمال‌آفرین و زندگی‌بخش، سهولت و سادگی، انعطاف ‌پذیری و عمومیت مبانی [[جاودانگی اسلام]] است. [[اسلام]]، آیینی [[فطری]] است و با [[سنت]] [[تکوین]] و [[نظام آفرینش]] همراه است<ref>ر.ک: [[سید محمد حسین طباطبایی|طباطبایی، سید محمد حسین]]، تفسیر المیزان‌، ج۱۶، ص ۱۸۲.</ref>.<ref>ر.ک: [[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص۲۴۹ ـ ۲۵۰.</ref>
 
== تاریخچه [[اسلام]] ==
در میان [[شرایع]] بزرگ، تنها [[اسلام]] است که [[تاریخ]] پیدایی، [[کتاب آسمانی]]، [[احکام]]، [[عبادات]] و [[سیره]] و احوال [[پیامبر]] آن روشن و بی ابهام است [[اسلام]] میان مردمی [[ظهور]] یافت که از [[فضایل]] [[انسانی]] دور بودند، [[تمدن]] و [[فرهنگی]] نداشتند، [[بت]] می‌پرستیدند، مردار می‌خوردند، دختران خویش را زنده به [[گور]] می‌کردند و [[کودکان]] خویش را از [[ترس]] [[فقر]] می‌کشتند. تمدن‌های بزرگ آن روزگار نیز روی به افول نهاده بودند. [[مردم ایران]] و [[روم]] از [[فساد]] [[حکمرانان]] [[رنج]] می‌بردند و در پی چاره می‌گشتند [[اسلام]] در مقایسه با [[یهودیت]] و [[مسیحیت]] آموزه‌هایی گسترده‌تر و متنوع‌تر دارد آموزه‌های [[وحیانی]] [[اسلام]] در طول ۲۳ سال و به تدریج بر [[پیامبر اکرم]] {{صل}} نازل شد و گسترش یافت. آن [[حضرت]] در ابتدا [[فرمان]] یافت تا [[دعوت]] خود را از نزدیکانش آغاز کند: {{متن قرآن|وَأَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ}}<ref>«و نزدیک‌ترین خویشاوندانت را بیم ده!» سوره شعراء، آیه ۲۱۴.</ref> و در مرحلۀ دوم [[مردم]] [[مکه]] و مناطق پیرامون را به [[دین اسلام]] فراخواند: {{متن قرآن|وَهَذَا كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ مُبَارَكٌ مُصَدِّقُ الَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ وَلِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُرَى وَمَنْ حَوْلَهَا}}<ref>«و این کتاب خجسته‌ای است که آن را فرو فرستاده‌ایم، آنچه را پیش از آن بوده است راست می‌شمارد و تا (مردم) «مادر شهر» (مکّه) و مردم پیرامون آن را بیم‌دهی و مؤمنان به جهان واپسین، بدان ایمان می‌آورند و بر نماز خویش، نگهداشت دارند» سوره انعام، آیه ۹۲.</ref> و در نهایت، [[دعوت]] خویش را متوجه همگان کرد: {{متن قرآن|وَأُوحِيَ إِلَيَّ هَذَا الْقُرْآنُ لِأُنْذِرَكُمْ بِهِ وَمَنْ بَلَغَ}}<ref>«بگو: چه چیزی در گواهی بزرگ‌تر است؟ بگو: خداوند که میان من و شما گواه است و به من این قرآن وحی شده است تا با آن به شما و به هر کس که (این قرآن به او) برسد، هشدار دهم،» سوره انعام، آیه ۱۹.</ref>.<ref>ر.ک: [[سید محمد حسین طباطبایی|طباطبایی، سید محمد حسین]]، المیزان، ج۴، ص۱۵۹ـ ۱۶۱؛ .</ref> [[آیین اسلام]] از آن رو که [[توانمندی]] شگفتی در جذب [[ملل]] به خویش داشت پس از مدتی کوتاه سراسر دنیای متمدن آن روزگار را به تسخیر خویش درآورد. ویژگی‌های بی‌همتای این [[آیین آسمانی]] از قبیل هماهنگی با [[فطرت انسان]] و برنتابیدن بی‌عدالتی‌های [[اجتماعی]] و طبقه‌بندی‌های ناروای اشرافی ملت‌های ستمدیده و به ستوه آمده را به سوی خود کشاند<ref>ر.ک: معالم النبوة فی القرآن الکریم‌، ج۳، ص ۶۱ ـ ۵۸، ص ۵۵۸ ـ ۵۳۷.</ref>.<ref>ر.ک: [[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص۲۵۰.</ref> پس از اینکه [[اسلام]] تقریباً همۀ مناطق شبه جزیره [[عرب]] را فرا گرفت، [[پیامبر اکرم]] {{صل}} [[مردمان]] کشورهای دیگری چون [[ایران]]، [[مصر]]، [[روم]] و [[حبشه]] را نیز به پذیرش آن فراخواند. بخشی از این سرزمین‌ها در زمان حیات و بخشی دیگر پس از [[رحلت]] آن حضرت به سرزمین [[اسلامی]] ملحق شده و بسیاری از ساکنان آن [[مسلمان]] شدند. به این ترتیب، [[دین اسلام]] به قارۀ [[آسیا]]، سواحل دریای [[روم]] و [[هندوستان]] تا سواحل اقیانوس اطلس راه یافت<ref>ر.ک: لغت نامه، ج۲، ص۲۰۹۲، «اسلام».</ref>.<ref>ر.ک: [[علی اسدی|اسدی، علی]]، [[دین - اسدی (مقاله)|دین]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳]]، ص۲۳۶ ـ ۲۳۷.</ref>
 
== ابعاد [[اسلام]] ==
[[آیین اسلام]] بر اصول و ابعاد مختلف ذیل مشتمل است که به توضیح مختصر آنها می‌پردازیم:
 
=== [[اصول دین]] ===
آن دسته از دستورهای اسلامی مرتبط با باورهای [[انسان]] [[اصول دین]] نام دارد که عبارت‌اند از:
# [[توحید]]؛ یعنی [[اعتقاد]] به [[یگانگی خداوند]] در ذات، صفات، [[افعال]] و [[عبادت]]. بر این اساس [[توحید]] دارای مراتب و اقسامی است:
# [[توحید]]؛ یعنی [[اعتقاد]] به [[یگانگی خداوند]] در ذات، صفات، [[افعال]] و [[عبادت]]. بر این اساس [[توحید]] دارای مراتب و اقسامی است:
## [[توحید ذاتی]]: [[ذات خداوند]] بی‌همتاست و هیچ‌گونه ترکیب و کثرتی در آن راه ندارد؛ یعنی هم واحد است و هم [[احد]].
## [[توحید ذاتی]]: [[ذات خداوند]] بی‌همتاست و هیچ‌گونه ترکیب و کثرتی در آن راه ندارد؛ یعنی هم واحد است و هم [[احد]].
خط ۵۵: خط ۳۴:
## [[توحید عبادی]]: جز [[خداوند]] هیچ معبودی [[شایسته]] [[پرستش]] نیست. در [[قرآن کریم]] وجود [[خداوند]] مسلم فرض شده و بیشتر استدلال‌ها بر [[اثبات]] اصل [[توحید]] و یکتایی [[خداوند]] متمرکز است، اصل [[توحید]] به نوعی تعرض و [[انتقاد]] از [[خداپرستی]] [[یهود]] و [[مسیحیت]] است، چرا که [[یهود]] با نسبت دادن [[فرزندی]] [[خدا]] به [[عزیر]]، و [[مسیحیان]] با شمردن [[حضرت عیسی]] و [[روح القدس]] به عنوان [[خدا]] در عرض [[الله]] عملاً از [[توحید]] [[ناب]] فاصله گرفتند.
## [[توحید عبادی]]: جز [[خداوند]] هیچ معبودی [[شایسته]] [[پرستش]] نیست. در [[قرآن کریم]] وجود [[خداوند]] مسلم فرض شده و بیشتر استدلال‌ها بر [[اثبات]] اصل [[توحید]] و یکتایی [[خداوند]] متمرکز است، اصل [[توحید]] به نوعی تعرض و [[انتقاد]] از [[خداپرستی]] [[یهود]] و [[مسیحیت]] است، چرا که [[یهود]] با نسبت دادن [[فرزندی]] [[خدا]] به [[عزیر]]، و [[مسیحیان]] با شمردن [[حضرت عیسی]] و [[روح القدس]] به عنوان [[خدا]] در عرض [[الله]] عملاً از [[توحید]] [[ناب]] فاصله گرفتند.
# [[عدل]]؛ [[شیعه]] و [[معتزله]] معتقدند [[عدالت]] معنا و مفهوم [[عقلی]] دارد و صفات کمالی [[الهی]] مقتضی است که [[خداوند]] به [[عدالت]] [[رفتار]] کند، اما [[اشاعره]] منکر [[عقلی]] بودن [[عدالت]] شده و معتقدند [[خداوند]] به هر نحو که خواست عمل می‌کند و همه [[افعال]] [[خدا]] نیز عادلانه خواهد بود. به تعبیری [[اشاعره]] بر این باورند که اگر [[خداوند]] در [[قیامت]] مثلاً [[گناهکاران]] را به [[بهشت]] و [[پاکان]] و [[بندگان]] [[خالص]] را به [[جهنم]] ببرد، به [[عدالت]] [[رفتار]] کرده است، ولی [[عدلیه]] این فرض را ظالمانه و مردود می‌دانند.
# [[عدل]]؛ [[شیعه]] و [[معتزله]] معتقدند [[عدالت]] معنا و مفهوم [[عقلی]] دارد و صفات کمالی [[الهی]] مقتضی است که [[خداوند]] به [[عدالت]] [[رفتار]] کند، اما [[اشاعره]] منکر [[عقلی]] بودن [[عدالت]] شده و معتقدند [[خداوند]] به هر نحو که خواست عمل می‌کند و همه [[افعال]] [[خدا]] نیز عادلانه خواهد بود. به تعبیری [[اشاعره]] بر این باورند که اگر [[خداوند]] در [[قیامت]] مثلاً [[گناهکاران]] را به [[بهشت]] و [[پاکان]] و [[بندگان]] [[خالص]] را به [[جهنم]] ببرد، به [[عدالت]] [[رفتار]] کرده است، ولی [[عدلیه]] این فرض را ظالمانه و مردود می‌دانند.
# [[نبوت]]؛ [[اعتقاد]] به [[نبوت]] [[پیامبران پیشین]] ([[نبوت عامه]]) و [[نبوت]] [[حضرت محمد]] ([[نبوت خاصه]]) از اصول [[عقاید اسلامی]] است. بر این اساس [[حضرت محمد]]{{صل}} [[آخرین پیامبر]] [[الهی]] و [[قرآن مجید]] نیز [[آخرین کتاب آسمانی]] و [[شریعت اسلام]]، آخرین [[شریعت الهی]] است.
# [[نبوت]]؛ [[اعتقاد]] به [[نبوت]] [[پیامبران پیشین]] ([[نبوت عامه]]) و [[نبوت]] [[حضرت محمد]] ([[نبوت خاصه]]) از اصول [[عقاید اسلامی]] است. بر این اساس [[حضرت محمد]] {{صل}} [[آخرین پیامبر]] [[الهی]] و [[قرآن مجید]] نیز [[آخرین کتاب آسمانی]] و [[شریعت اسلام]]، آخرین [[شریعت الهی]] است.
# [[امامت]]؛ [[اهل سنت]] [[امامت]] را از [[فروع دین]] و از [[تکالیف]] [[مردم]] دانسته‌اند، ولی [[شیعه امامیه]] آن را از [[اصول اعتقادی]]، و [[نصب امام]] را فعل [[خدا]] می‌داند به [[اعتقاد]] [[شیعه]] [[پیامبر]]{{صل}} به [[فرمان خداوند]] در موارد متعدد [[امیرمؤمنان]]{{ع}} را به عنوان [[جانشین]] خود و [[پیشوای امت]] [[اسلامی]] معرفی کرده است. به [[باور]] [[شیعه]] [[امام]] علاوه بر [[مسئولیت]] [[اجرای احکام اسلامی]] و [[برقراری امنیت]] و [[عدالت]] در [[جامعه]]، [[مسئولیت]] [[حفظ]] و [[تبیین احکام]] [[شریعت]] را نیز برعهده دارد و بدین جهت باید از صفت [[عصمت]] برخوردار باشد. [[جریان غدیر]] [[خم]] نمونه بارز آن است که [[آیه]] {{متن قرآن|الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا}}<ref>«امروز کافران از دین شما نومید شدند پس، از ایشان مهراسید و از من بهراسید! امروز دینتان را کامل و نعمتم را بر شما تمام کردم و اسلام را (به عنوان) آیین شما پسندیدم» سوره مائده، آیه ۳.</ref> و {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ}}<ref>«ای پیامبر! آنچه را از پروردگارت به سوی تو فرو فرستاده شده است برسان و اگر نکنی پیام او را نرسانده‌ای؛ و خداوند تو را از (گزند) مردم در پناه می‌گیرد، خداوند گروه کافران را راهنمایی نمی‌کند» سوره مائده، آیه ۶۷.</ref> در این باره نازل شد<ref>سبحانی، جعفر، الالهیات، ج۳، ص۷۶-۱۱۵.</ref>.
# [[امامت]]؛ [[اهل سنت]] [[امامت]] را از [[فروع دین]] و از [[تکالیف]] [[مردم]] دانسته‌اند، ولی [[شیعه امامیه]] آن را از [[اصول اعتقادی]]، و [[نصب امام]] را فعل [[خدا]] می‌داند به [[اعتقاد]] [[شیعه]] [[پیامبر]] {{صل}} به [[فرمان خداوند]] در موارد متعدد [[امیرمؤمنان]] {{ع}} را به عنوان [[جانشین]] خود و [[پیشوای امت]] [[اسلامی]] معرفی کرده است. به [[باور]] [[شیعه]] [[امام]] علاوه بر [[مسئولیت]] [[اجرای احکام اسلامی]] و [[برقراری امنیت]] و [[عدالت]] در [[جامعه]]، [[مسئولیت]] [[حفظ]] و [[تبیین احکام]] [[شریعت]] را نیز برعهده دارد و بدین جهت باید از صفت [[عصمت]] برخوردار باشد.
# [[معاد]]؛ یکی دیگر از [[ارکان اسلام]]، [[اعتقاد]] به سرای [[قیامت]] است و این که [[انسان‌ها]] پس از [[مرگ]] بار دیگر زنده می‌شوند، تا [[پاداش]] و [[کیفر]] [[اعمال]] [[دنیوی]] خود را ببینند<ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی]]، ج۱، ص ۲۴۳-۲۵۸.</ref>.
# [[معاد]]؛ یکی دیگر از [[ارکان اسلام]]، [[اعتقاد]] به سرای [[قیامت]] است و این که [[انسان‌ها]] پس از [[مرگ]] بار دیگر زنده می‌شوند، تا [[پاداش]] و [[کیفر]] [[اعمال]] [[دنیوی]] خود را ببینند<ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی ج۱]]، ص۲۴۳-۲۵۸.</ref>.
===[[فروع دین]]===
 
*آن دسته از [[دستورهای اسلام]] که مربوط به [[عمل]] [[انسان]] است [[فروع دین]] نامیده می‌شود. [[نماز]]، [[روزه]]، [[زکات]] و [[حج]] از مهم‌ترین [[فروع دین اسلام]] به شمار می‌روند<ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی]]، ج۱، ص ۲۴۳-۲۵۸.</ref>.
=== [[فروع دین]] ===
آن دسته از [[دستورهای اسلام]] که مربوط به [[عمل]] [[انسان]] است [[فروع دین]] نامیده می‌شود. [[نماز]]، [[روزه]]، [[زکات]] و [[حج]] از مهم‌ترین [[فروع دین اسلام]] به شمار می‌روند<ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی ج۱]]، ص ۲۴۳-۲۵۸.</ref>.
 
== نظام سیاست و حکمرانی در اسلام ==
{{اصلی|نظام سیاسی اسلام}}
[[سیاست]] و [[حکومت]] از مسائل مورد اهتمام [[اسلام]] است. [[نظام سیاسی اسلام]] ویژگی‌هایی دارد که آن را از دیگر نظام‌های [[سیاسی]] بشری جدا می‌سازد. برای آشنایی اجمالی با نگرش [[اسلام]] به [[سیاست]] و [[حکومت]]، توجه به نکات ذیل ضروری است:
 
=== اختصاص [[حاکمیت]] به [[خداوند]] ===
از اصول اولیه [[نظام سیاسی اسلام]]، اختصاص [[حاکمیت]] و [[حکومت]] به [[خداوند]] است، چراکه همه [[انسان‌ها]] برابر و [[آزاد]] [[آفریده]] شده‌اند، کسی بر دیگری [[برتری]]، تفوق و [[حق]] [[حکمرانی]] ندارد. در [[فلسفه سیاسی اسلام]] [[حق]] [[حکومت]] و [[حاکمیت]] و به عبارتی ملاک [[مشروعیت]]، از آن [[آفریدگار]] [[متعال]] است. [[آیات]] متعددی {{متن قرآن|قُلْ إِنِّي عَلَى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّي وَكَذَّبْتُمْ بِهِ مَا عِنْدِي مَا تَسْتَعْجِلُونَ بِهِ إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّهِ يَقُصُّ الْحَقَّ وَهُوَ خَيْرُ الْفَاصِلِينَ}}<ref>«بگو: بی‌گمان من از پروردگارم برهانی (روشن) دارم و شما آن را دروغ شمرده‌اید؛ آنچه آن را شتابناک می‌جویید نزد من نیست؛ داوری جز با خداوند نیست (که) حق را پی می‌گیرد و او بهترین جداکنندگان (حق از باطل) است» سوره انعام، آیه ۵۷.</ref>،  {{متن قرآن|وَهُوَ اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ لَهُ الْحَمْدُ فِي الْأُولَى وَالْآخِرَةِ وَلَهُ الْحُكْمُ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ}}<ref>«و اوست خداوند، هیچ خدایی جز او نیست، سپاس او راست در جهان نخستین و بازپسین و فرمان او راست و به سوی او بازگردانده می‌شوید» سوره قصص، آیه ۷۰.</ref>، {{متن قرآن|ثُمَّ رُدُّوا إِلَى اللَّهِ مَوْلَاهُمُ الْحَقِّ أَلَا لَهُ الْحُكْمُ وَهُوَ أَسْرَعُ الْحَاسِبِينَ}}<ref>«سپس به سوی سرور بر حقّشان خداوند برگردانده می‌شوند؛ آگاه باشید که داوری با اوست و او سریع‌ترین حسابرسان است» سوره انعام، آیه ۶۲.</ref>، {{متن قرآن|لَهُ مُعَقِّبَاتٌ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ يَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لَا يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ وَإِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِقَوْمٍ سُوءًا فَلَا مَرَدَّ لَهُ وَمَا لَهُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَالٍ}}<ref>«او را از پیش رو و پشت سر فرشتگانی پیگیرند که به فرمان خداوند، نگهبان وی‌اند. بی‌گمان خداوند آنچه را که گروهی دارند دگرگون نمی‌کند (و از آنان نمی‌ستاند) مگر آنها آنچه را که در خویش دارند دگرگون سازند و چون خداوند برای گروهی بلایی بخواهد بازگشتی ندارد و آنان را در برابر وی سروری نیست» سوره رعد، آیه ۱۱.</ref>،  {{متن قرآن|مَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِهِ إِلَّا أَسْمَاءً سَمَّيْتُمُوهَا أَنْتُمْ وَآبَاؤُكُمْ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ بِهَا مِنْ سُلْطَانٍ إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّهِ أَمَرَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ}}<ref>«شما به جای او جز نام‌هایی را نمی‌پرستید که خود و پدرانتان آنها را نامیده‌اید و خداوند بر آنها هیچ حجّتی نفرستاده است، داوری  جز از آن خداوند نیست، فرمان داده است که جز وی را نپرستید؛ این، دین پا برجاست اما بیشتر مردم نمی‌دانند» سوره یوسف، آیه ۴۰.</ref> این نظریه را تقریر می‌کند<ref>طباطبائی، سید محمد حسین، المیزان، ج۱۰، ص۸۵؛ طباطبائی، سید محمد حسین، اسلام و انسان معاصر، ص۵۱.</ref>.<ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی ج۱]]، ص۲۴۳-۲۵۸.</ref>
 
=== تعیین منشور [[حکومت]] ===
منشور [[حکومت اسلامی]] [[احکام]] و دستورهای [[خداوند]] است؛ چنان که [[خداوند]] خطاب به [[پیامبر]] {{صل}} فرموده است: {{متن قرآن|فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ}}<ref>«پس میان آنان بنابر آنچه خداوند فرو فرستاده است داوری کن» سوره مائده، آیه ۴۸.</ref>. این [[آیه]] مبنای نظری و قانونی [[حکومت]] را مشخص می‌سازد؛ مبنایی که عبارت است از {{متن قرآن|مَا أَنْزَلَ اللَّهُ}}؛ یعنی [[شریعت آسمانی]] باید محور و ملاک [[حکمرانی]] قرار گیرد، نه آرا و [[تمایلات]] بشری<ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی ج۱]]، ص۲۴۳-۲۵۸.</ref>.
 
=== [[نصب الهی]] ===
[[قرآن کریم]] یادآور شده است که [[خداوند]] [[پیامبر]] {{صل}} و [[اولی الامر]] [[معصوم]] را به عنوان [[رهبران]] [[امت اسلامی]] برگزیده و بر [[لزوم اطاعت]] از آنان تأکید کرده است:
# {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ}}<ref> «ای مؤمنان، از خداوند فرمان برید و از پیامبر و زمامدارانی که از شمایند فرمانبرداری کنید» سوره نساء، آیه ۵۹.</ref>؛
# {{متن قرآن|إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ}}<ref>«سرور شما تنها خداوند است و پیامبر او و (نیز) آنانند که ایمان آورده‌اند، همان کسان که نماز برپا می‌دارند و در حال رکوع زکات می‌دهند» سوره مائده، آیه ۵۵.</ref>؛
# {{متن قرآن|النَّبِيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ}}<ref>«پیامبر بر مؤمنان از خودشان سزاوارتر است» سوره احزاب، آیه ۶.</ref>؛
# {{متن قرآن|وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْرًا أَنْ يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ}} <ref>«و چون خداوند و فرستاده او به کاری فرمان دهند سزیده هیچ مرد و زن مؤمنی نیست که آنان را در کارشان گزینش (دیگری) باشد» سوره احزاب، آیه ۳۶.</ref>؛
# {{متن قرآن|إِنَّمَا كَانَ قَوْلَ الْمُؤْمِنِينَ إِذَا دُعُوا إِلَى اللَّهِ وَرَسُولِهِ لِيَحْكُمَ بَيْنَهُمْ أَنْ يَقُولُوا سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ}}<ref>«جز این نیست که گفتار مؤمنان چون به سوی خداوند و پیامبرش فرا خوانده شوند تا (پیامبر) میان آنان داوری کند این است که می‌گویند: شنیدیم و فرمان بردیم و آنانند که رستگارند» سوره نور، آیه ۵۱.</ref>؛
# {{متن قرآن|إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِذَا كَانُوا مَعَهُ عَلَى أَمْرٍ جَامِعٍ لَمْ يَذْهَبُوا حَتَّى يَسْتَأْذِنُوهُ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَأْذِنُونَكَ أُولَئِكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ فَإِذَا اسْتَأْذَنُوكَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ فَأْذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمُ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ}}<ref>«جز این نیست که مؤمنان آنانند که به خداوند و پیامبرش ایمان دارند و چون در کاری همگانی همراه او باشند تا از او اجازه نگیرند (به راهی دیگر) نمی‌روند» سوره نور، آیه ۶۲.</ref>.<ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی ج۱]]، ص۲۴۳-۲۵۸.</ref>
 
=== [[تشکیل حکومت دینی]] توسط [[پیامبر]] {{صل}} ===
یکی از [[ادله]] اثبات وجود [[نظام سیاسی در اسلام]] وجود و عینیت خارجی آن است. [[پیامبر اسلام]] {{صل}} پیش از ورود به [[شهر مدینه]] شالوده [[تشکیل حکومت دینی]] را طی بیعتی با نمایندگان آن [[شهر]] پی ریزی کرد و بعد از ورود به [[مدینه]] خود در هرم [[حکومت]] قرار گرفت و به اداره [[جامعه]] پرداخت.
 
نکته قابل ذکر دیگر این که [[تشکیل حکومت دینی]] [[پیامبر]] {{صل}} و [[اجرای احکام]] [[دین]] نه یک [[تصمیم]] شخصی و رویداد [[تاریخی]]، بلکه مستند به [[امر خداوند]]، و امر [[دینی]] محسوب می‌شود که [[وظیفه]] سایر [[مسلمانان]] را نیز مشخص می‌کند و [[آیات]] پیش آن را ثابت می‌کند، علاوه آنکه خود [[قرآن]] [[پیامبر]] {{صل}} را به عنوان [[الگو]] و [[اسوه]] [[مسلمانان]] معرفی کرده است: {{متن قرآن|لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ}}<ref>«بی‌گمان فرستاده خداوند برای شما نمونه‌ای نیکوست» سوره احزاب، آیه ۲۱.</ref>.
 
لازمه [[الگو]] بودن [[پیامبر]] {{صل}} [[تأسی]] [[مسلمانان]] به آن حضرت و در نتیجه [[تشکیل حکومت دینی]] است<ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی ج۱]]، ص۲۴۳-۲۵۸.</ref>.
 
=== تعیین [[جانشین پیامبر]] {{صل}} ===
[[قرآن کریم]] نه تنها [[پیامبر اسلام]] را به عنوان [[رهبر]] و [[حاکم]] مطلق [[جامعه]] [[مسلمانان]] معرفی می‌کند، بلکه به قدری به مسئله [[حکومت]] و [[رهبری]] اهتمام می‌ورزد که حتی [[رهبر]] و حاکم بعدی را نیز معرفی می‌کند.
 
مطابق [[وحی الهی]] در جریان [[غدیر خم]]، [[پیامبر]] {{صل}} موظف به معرفی [[حضرت علی]] {{ع}} به عنوان خلیفه و [[جانشین]] خود بود، لکن حضرت با ملاحظه جهاتی در [[ابلاغ]] آن [[دلهره]] داشت<ref>بحرانی، سید هاشم، تفسیر البرهان، تصحیح: سید هاشم محلاتی، ج۱، ص۵۸۷.</ref>. در این جاست که [[خداوند]] [[تعیین امام]] بعدی را جزء و متمم [[رسالت الهی]] [[پیامبر]] ذکر کرده و ترک آن را به منزله عدم انجام [[مأموریت الهی]] توصیف می‌کند: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ}}<ref>«ای پیامبر! آنچه را از پروردگارت به سوی تو فرو فرستاده شده است برسان و اگر نکنی پیام او را نرسانده‌ای» سوره مائده، آیه ۶۷.</ref>.
 
بعد از معرفی [[حضرت علی]] {{ع}} به عنوان [[امام]] و [[حاکم]] بعدی، [[خداوند]] در [[آیه]] ذیل انجام [[دستور]] فوق را به [[رسول]] خویش شادباش گفت: {{متن قرآن|الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا}}<ref>«امروز دینتان را کامل و نعمتم را بر شما تمام کردم و اسلام را (به عنوان) آیین شما پسندیدم» سوره مائده، آیه ۳.</ref>.
 
از این دو [[آیه شریفه]] چنین برمی‌آید که تعیین [[جانشینی حضرت علی]] {{ع}} اولاً، جزء [[برنامه الهی]]، یعنی {{متن قرآن|مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ}} بوده است و ثانیاً، نقش آن در [[اکمال دین]]، بسیار مهم و حساس است؛ به گونه‌ای که از آن به عنوان مکمل [[دین]] و متمم [[رسالت]] و [[نبوت]] تعبیر فرموده است. [[خداوند]] بعد از اجرای [[دستور]] آسمانی، از [[دین اسلام]] اظهار [[رضایت]] کرده است<ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی ج۱]]، ص۲۴۳-۲۵۸.</ref>.
 
=== [[تشریع احکام]] جزایی و [[قضایی]] ===
[[آیین اسلام]] حاوی [[احکام]] متعددی است که از [[مؤمنان]] می‌خواهد برای نیل به مقامات معنوی، منقاد و [[مطیع]] [[فرایض]] [[شریعت]] بوده و از [[ارتکاب گناهان]] [[بیزاری]] جویند. [[قرآن]] برای اجرای بهینه [[احکام]] خود، یک سری ضمانت‌های اجرایی در قالب [[احکام]] جزایی، مانند:
# [[احکام]] حد برای [[گناه]] [[زنا]]: {{متن قرآن|الزَّانِيَةُ وَالزَّانِي فَاجْلِدُوا كُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا مِائَةَ جَلْدَةٍ وَلَا تَأْخُذْكُمْ بِهِمَا رَأْفَةٌ فِي دِينِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَلْيَشْهَدْ عَذَابَهُمَا طَائِفَةٌ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ}}<ref> «به هر یک از زن و مرد زناکار صد تازیانه بزنید و اگر به خداوند و روز بازپسین ایمان دارید نباید در دین خداوند بخشایشی بر آن دو به شما دست دهد و هنگام عذابشان باید دسته‌ای از مؤمنان گواه باشند» سوره نور، آیه ۲.</ref>،
# [[قذف]]: {{متن قرآن|وَالَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَنَاتِ ثُمَّ لَمْ يَأْتُوا بِأَرْبَعَةِ شُهَدَاءَ فَاجْلِدُوهُمْ ثَمَانِينَ جَلْدَةً وَلَا تَقْبَلُوا لَهُمْ شَهَادَةً أَبَدًا وَأُولَئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ}}<ref> «و به کسانی که به زنان پاکدامن تهمت (زنا) می‌زنند سپس چهار گواه نمی‌آورند هشتاد تازیانه بزنید و دیگر هرگز گواهی آنان را نپذیرید و آنانند که نافرمانند» سوره نور، آیه ۴.</ref>،
# [[سرقت]]: {{متن قرآن|وَالسَّارِقُ وَالسَّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَيْدِيَهُمَا جَزَاءً بِمَا كَسَبَا نَكَالًا مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ}}<ref> «و دست مرد و زن دزد را به سزای آنچه کرده‌اند به کیفری از سوی خداوند ببرید و خداوند پیروزمندی فرزانه است» سوره مائده، آیه ۳۸.</ref>
# و اعدام: {{متن قرآن|مِنْ أَجْلِ ذَلِكَ كَتَبْنَا عَلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ أَنَّهُ مَنْ قَتَلَ نَفْسًا بِغَيْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِي الْأَرْضِ فَكَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِيعًا وَمَنْ أَحْيَاهَا فَكَأَنَّمَا أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعًا}}<ref>«به همین روی بر بنی اسرائیل مقرر داشتیم که هرکس تنی را -جز به قصاص یا به کیفر تبهکاری در روی زمین- بکشد چنان است که تمام مردم را کشته است و هر که آن را زنده بدارد چنان است که همه مردم را زنده داشته است» سوره مائده، آیه ۳۲.</ref>؛ {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصَاصُ فِي الْقَتْلَى الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَالْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَالْأُنْثَى بِالْأُنْثَى فَمَنْ عُفِيَ لَهُ مِنْ أَخِيهِ شَيْءٌ فَاتِّبَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ وَأَدَاءٌ إِلَيْهِ بِإِحْسَانٍ ذَلِكَ تَخْفِيفٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَرَحْمَةٌ فَمَنِ اعْتَدَى بَعْدَ ذَلِكَ فَلَهُ عَذَابٌ أَلِيمٌ * وَلَكُمْ فِي الْقِصَاصِ حَيَاةٌ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ}}<ref>«ای مؤمنان! قصاص کشتگان بر شما مقرّر شده است: آزاد در برابر آزاد و برده در برابر برده و زن در برابر زن، و اگر به کسی از جانب برادر (دینی)‌اش (یعنی ولیّ دم) گذشتی شود، (بر ولیّ دم است) که شایسته پیگیری کند و (بر قاتل است که) خون‌بها را به نیکی به او بپردازد، این آسانگیری و بخشایشی از سوی پروردگار شماست و هر که پس از آن از اندازه درگذرد عذابی دردناک خواهد داشت * و شما را ای خردمندان در قصاص، زندگانی (نهفته) است؛ باشد که شما پرهیزگاری ورزید» سوره بقره، آیه ۱۷۸-۱۷۹.</ref>؛ {{متن قرآن|وَلَا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ}}<ref>«و آن کس را که خداوند (کشتن وی را) حرام کرده است جز به حقّ مکشید» سوره اسراء، آیه ۳۳.</ref>.
# در [[حق]] زنای محصنه و [[قتل]] عمدی و [[محارب]]: {{متن قرآن|إِنَّمَا جَزَاءُ الَّذِينَ يُحَارِبُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَيَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَسَادًا أَنْ يُقَتَّلُوا أَوْ يُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَيْدِيهِمْ وَأَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلَافٍ أَوْ يُنْفَوْا مِنَ الْأَرْضِ ذَلِكَ لَهُمْ خِزْيٌ فِي الدُّنْيَا وَلَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌ}}<ref> «کیفر کسانی که با خداوند و پیامبرش به جنگ برمی‌خیزند و در زمین به تبهکاری می‌کوشند جز این نیست که کشته یا به دار آویخته شوند یا دست‌ها و پاهایشان ناهمتا بریده شود یا از سرزمین خود تبعید گردند؛ این (کیفرها) برای آنان خواری در این جهان است و در جهان واپسین عذابی سترگ خواهند داشت» سوره مائده، آیه ۳۳.</ref>
# و انواع و اقسام دیه‌های اعضای [[بدن]]: {{متن قرآن|وَكَتَبْنَا عَلَيْهِمْ فِيهَا أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَالْعَيْنَ بِالْعَيْنِ وَالْأَنْفَ بِالْأَنْفِ وَالْأُذُنَ بِالْأُذُنِ وَالسِّنَّ بِالسِّنِّ وَالْجُرُوحَ قِصَاصٌ فَمَنْ تَصَدَّقَ بِهِ فَهُوَ كَفَّارَةٌ لَهُ وَمَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ}}<ref> «و بر آنان در آن (تورات) مقرّر داشتیم که: آدمی در برابر آدمی و چشم در برابر چشم و بینی در برابر بینی و گوش در برابر گوش و دندان در برابر دندان است و (نیز) زخم‌ها قصاص دارند و هر کس از آن در گذرد کفّاره (گناهان) اوست و آن کسان که بنابر آنچه خداوند فرو فرستاده است داوری نکنند ستمگرند» سوره مائده، آیه ۴۵.</ref> و غیر اینها پیش بینی کرده است.
 
علاوه بر آن، [[فروع]] و جزئیات شیوه و اصول [[قضاوت]] از قبیل: تعداد و شرایط [[شاهد]] و [[اقرار]] متهم و شرایط [[قاضی]] را مشخص کرده است.
 
[[اجرای احکام]] فوق و توجه به [[قانون]] دادرسی [[اسلام]]، مرهون [[تشکیل حکومت دینی]] و تأسیس یک قوه به نام قوه قضائیه است<ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی ج۱]]، ص۲۴۳-۲۵۸.</ref>.
 
=== [[تشریع]] اصول و [[نظام اقتصادی]] ===
[[اسلام]] در زمینه مسائل [[اقتصادی]] فردی و ملی [[احکام]] دقیق و جامعی دارد. این [[احکام]]، [[نظام]] ویژه [[اقتصادی]] [[اسلام]] را تشکیل می‌دهند. وجود چنین [[نظام اقتصادی]] جامعی [[دلیل]] روشن دیگری بر اهتمام [[اسلام]] به [[سیاست]] و [[حکومت]] است، زیرا [[تشریع]] [[نظام اقتصادی]] بدون [[نظام سیاسی]]، کارایی لازم را نخواهد داشت و اصولاً، [[احکام]] [[اقتصادی]] [[اسلام]] در زمینه سرمایه‌های ملی و عمومی مانند [[انفال]]، معادن، جنگل‌ها و... بدون [[نظام سیاسی]] معنا نخواهد داشت.<ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی ج۱]]، ص۲۴۳-۲۵۸.</ref>.
 
=== اصول [[سیاست]] داخلی [[اسلام]] ===
[[اسلام]] درباره [[سیاست]] داخلی [[نظام]] خود مبانی و اصولی دارد که با اتکا به آنها به اداره داخلی [[کشور]] و قلمرو خود می‌پردازد، که اینجا به عناوین آن بسنده می‌شود:
# '''اهتمام به [[مردم]] و اصل [[شورا]]:''' {{متن قرآن| وَشَاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ}}<ref> «و با آنها در کار، رایزنی کن» سوره آل عمران، آیه ۱۵۹.</ref>؛ {{متن قرآن|وَأَمْرُهُمْ شُورَى بَيْنَهُمْ}}<ref>«و کارشان رایزنی میان همدیگر است» سوره شوری، آیه ۳۸.</ref><ref>طباطبائی، سید محمد حسین، المیزان، ج۴، ص۱۲۴.</ref>.
# '''[[جامعه]] [[مسئول]] تشکیل [[حکومت]] و [[اجرای احکام]]:''' خطاب [[آیات]] [[اجتماعی]] و جزایی [[قرآن]] به [[مردم]] و عدم اختصاص آن به گروه خاص، کل [[جامعه]] را [[مسئول]] اجرای این [[آیات]] می‌کند<ref>طباطبائی، سید محمد حسین، المیزان، ج۴، ص۱۲۲.</ref>.
# '''[[استقلال سیاسی]] و [[اقتصادی]]:''' {{متن قرآن|الَّذِينَ يَتَرَبَّصُونَ بِكُمْ فَإِنْ كَانَ لَكُمْ فَتْحٌ مِنَ اللَّهِ قَالُوا أَلَمْ نَكُنْ مَعَكُمْ وَإِنْ كَانَ لِلْكَافِرِينَ نَصِيبٌ قَالُوا أَلَمْ نَسْتَحْوِذْ عَلَيْكُمْ وَنَمْنَعْكُمْ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ فَاللَّهُ يَحْكُمُ بَيْنَكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَلَنْ يَجْعَلَ اللَّهُ لِلْكَافِرِينَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ سَبِيلًا}}<ref> «آنان که چشم بر شما دارند، اگر از سوی خداوند پیروزی‌یی بهره شما گردد، می‌گویند: آیا با شما نبودیم؟ و اگر کافران را بهره‌ای باشد، می‌گویند آیا ما بر شما دست نیافته‌ایم و شما را از (گزند) مؤمنان باز نداشته‌ایم؟ آری، خداوند در روز رستخیز میان شما داوری خواهد کرد و هرگز خداوند برای کافران به زیان مؤمنان راهی نمی‌گشاید» سوره نساء، آیه ۱۴۱.</ref>؛ {{متن قرآن|يَقُولُونَ لَئِنْ رَجَعْنَا إِلَى الْمَدِينَةِ لَيُخْرِجَنَّ الْأَعَزُّ مِنْهَا الْأَذَلَّ وَلِلَّهِ الْعِزَّةُ وَلِرَسُولِهِ وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَلَكِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَا يَعْلَمُونَ}}<ref>«می‌گویند: چون به مدینه باز گردیم، فراپایه‌تر، فرومایه‌تر را از آنجا بیرون خواهد راند؛ با آنکه فراپایگی تنها از آن خداوند و پیامبر او و مؤمنان است امّا منافقان نمی‌دانند» سوره منافقون، آیه ۸.</ref>: در این باره [[حدیث]] معروف [[نبوی]] {{متن حدیث|الْإِسْلَامُ يَعْلُو وَ لَا يُعْلَى عَلَيْهِ}}<ref>حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۲۶، ص۱۴.</ref> نیز قابل توجه است.
# '''[[عدالت اجتماعی]]:'''
# '''[[آزادی اجتماعی]]:''' {{متن قرآن|الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الْأُمِّيَّ الَّذِي يَجِدُونَهُ مَكْتُوبًا عِنْدَهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِيلِ يَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَاهُمْ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّبَاتِ وَيُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبَائِثَ وَيَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالْأَغْلَالَ الَّتِي كَانَتْ عَلَيْهِمْ فَالَّذِينَ آمَنُوا بِهِ وَعَزَّرُوهُ وَنَصَرُوهُ وَاتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِي أُنْزِلَ مَعَهُ أُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ}}<ref>«همان کسان که از فرستاده پیام‌آور درس ناخوانده پیروی می‌کنند، همان که (نام) او را نزد خویش در تورات و انجیل نوشته می‌یابند؛ آنان را به نیکی فرمان می‌دهد و از بدی باز می‌دارد و چیزهای پاکیزه را بر آنان حلال و چیزهای ناپاک را بر آنان حرام می‌گرداند و بار (تکلیف)‌های گران و بندهایی را که بر آنها (بسته) بود از آنان برمی‌دارد، پس کسانی که به او ایمان آورده و او را بزرگ داشته و بدو یاری رسانده‌اند و از نوری که همراه وی فرو فرستاده شده است پیروی کرده‌اند رستگارند» سوره اعراف، آیه ۱۵۷.</ref>؛ {{متن قرآن|وَلَقَدْ بَعَثْنَا فِي كُلِّ أُمَّةٍ رَسُولًا أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ فَمِنْهُمْ مَنْ هَدَى اللَّهُ وَمِنْهُمْ مَنْ حَقَّتْ عَلَيْهِ الضَّلَالَةُ فَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ}}<ref>«و به راستی ما، در میان هر امّتی پیامبری برانگیختیم (تا بگوید) که خداوند را بپرستید و از طاغوت دوری گزینید آنگاه برخی از آنان را خداوند راهنمایی کرد و بر برخی دیگر گمراهی سزاوار گشت پس، در زمین گردش کنید تا بنگرید سرانجام دروغ‌انگاران چگونه بوده است» سوره نحل، آیه ۳۶.</ref>؛ {{متن قرآن|مَا كَانَ لِبَشَرٍ أَنْ يُؤْتِيَهُ اللَّهُ الْكِتَابَ وَالْحُكْمَ وَالنُّبُوَّةَ ثُمَّ يَقُولَ لِلنَّاسِ كُونُوا عِبَادًا لِي مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلَكِنْ كُونُوا رَبَّانِيِّينَ بِمَا كُنْتُمْ تُعَلِّمُونَ الْكِتَابَ وَبِمَا كُنْتُمْ تَدْرُسُونَ}} <ref>«هیچ بشری را نسزد که خداوند به او کتاب و حکمت و پیامبری بدهد سپس او به مردم بگوید: به جای خداوند، بندگان من باشید ولی (می‌تواند گفت): شما که کتاب (آسمانی) را آموزش می‌داده و درس می‌گرفته‌اید؛ (دانشورانی) ربّانی باشید» سوره آل عمران، آیه ۷۹.</ref>.
# '''[[شایسته‌سالاری]]:''' {{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا}} <ref>«خداوند به شما فرمان می‌دهد که امانت‌ها را به صاحب آنها باز گردانید» سوره نساء، آیه ۵۸.</ref>.<ref>مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج۲، ص۹۳؛ نهج البلاغه، نامه ۵۳ و خطبه ۱۷۳.</ref>.
# '''[[مدارا]] و [[همزیستی]] مسالمت‌آمیز:''' این اصل مطلق بوده و شامل [[شهروندان]] [[مسلمان]] و غیرمسلمان می‌شود{{متن قرآن|فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ...}}<ref> «پس با بخشایشی از (سوی) خداوند با آنان نرمخویی ورزیدی و اگر درشتخویی سنگدل می‌بودی از دورت می‌پراکندند؛ پس آنان را ببخشای و برای ایشان آمرزش بخواه» سوره آل عمران، آیه ۱۵۹.</ref>؛ {{متن قرآن|لَا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقَاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَلَمْ يُخْرِجُوكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ}}<ref>«خداوند شما را از نیکی ورزیدن و دادگری با آنان که با شما در کار دین جنگ نکرده‌اند و شما را از خانه‌هایتان بیرون نرانده‌اند باز نمی‌دارد؛ بی‌گمان خداوند دادگران را دوست می‌دارد» سوره ممتحنه، آیه ۸.</ref>.<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۲، ص۱۶۴؛ نهج البلاغه، نامه ۵۳.</ref>


==[[اسلام]]، [[سیاست]] و [[حکومت]]==
=== اصول سیاست خارجی [[اسلام]] ===
* [[سیاست]] و [[حکومت]] از مسائل مورد اهتمام [[اسلام]] است. [[نظام سیاسی اسلام]] ویژگی‌هایی دارد که آن را از دیگر نظام‌های [[سیاسی]] بشری جدا می‌سازد. برای آشنایی اجمالی با نگرش [[اسلام]] به [[سیاست]] و [[حکومت]]، توجه به نکات ذیل ضروری است:
[[آیین]] [[مقدس]] [[اسلام]] و [[پیامبر]] {{صل}} بعد از [[تشکیل حکومت دینی]] در [[سال اول هجرت]] در [[مدینه]] متناسب آن عصر با [[دولت‌ها]] و [[قبایل]] خارجی، سیاست خارجی خود را تنظیم می‌کرد که به اصولی از آن اشاره خواهد شد.
===اختصاص [[حاکمیت]] به [[خداوند]]===
# '''جهان‌شمولی و [[دعوت]] همگانی:''' نخستین اصل و مبنای [[نظام سیاسی اسلام]] در سیاست خارجی خود، اعلام جهان‌شمول بودن [[آیین]] خود است. در پرتو این اصل، [[حکومت اسلامی]] از [[ملت‌ها]] و دولت‌های خارجی [[دعوت]] می‌کند که به [[آیین اسلام]] بگروند. [[آیات]] متعدد، این اصل را تبیین می‌کند {{متن قرآن|إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرٌ لِلْعَالَمِينَ}}<ref> «این (قرآن) جز یادکردی برای جهانیان نیست» سوره یوسف، آیه ۱۰۴؛ سوره انعام، آیه ۹۰؛ سوره یوسف، آیه ۱۰۴؛ سوره تکویر، آیه ۲۷.</ref>. نامه‌نگاری‌های [[پیامبر اسلام]] به سران حکومت‌های بزرگ وقت خود، مانند [[ایران]] و [[روم]] کاملاً این اصل سیاست خارجی [[اسلام]] را ثابت می‌کند<ref>احمدی میانجی، علی، مکاتیب الرسول، ج۱- ۲.</ref>.
*از اصول اولیه [[نظام سیاسی اسلام]]، اختصاص [[حاکمیت]] و [[حکومت]] به [[خداوند]] است، چرا که همه [[انسان‌ها]] برابر و [[آزاد]] [[آفریده]] شده‌اند، کسی بر دیگری [[برتری]]، تفوق و [[حق]] [[حکمرانی]] ندارد. در [[فلسفه سیاسی اسلام]] [[حق]] [[حکومت]] و [[حاکمیت]] و به عبارتی ملاک [[مشروعیت]]، از آن [[آفریدگار]] [[متعال]] است.
# '''به‌کارگیری اصل [[حکمت]] و [[نصیحت]]:''' [[دعوت]] همگانی [[اسلام]] به [[زور]] و [[خشونت]] [[اعمال]] نمی‌شود، بلکه از طریق [[برهان]]، [[حکمت]] و [[اندرز]] و در نهایت راه [[مجادله]] و [[جدال]] [[اعمال]] می‌شد: {{متن قرآن|ادْعُ إِلَى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ}}<ref>«(مردم را) به راه پروردگارت با حکمت و پند نیکو فرا خوان و با آنان با روشی که بهتر باشد چالش ورز!» سوره نحل، آیه ۱۲۵.</ref>.
* [[آیات]] متعددی همچون:
# '''[[مشروعیت]] [[جهاد]]'''.
:*{{متن قرآن|قُلْ إِنِّي عَلَى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّي وَكَذَّبْتُمْ بِهِ مَا عِنْدِي مَا تَسْتَعْجِلُونَ بِهِ إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّهِ يَقُصُّ الْحَقَّ وَهُوَ خَيْرُ الْفَاصِلِينَ}}<ref>«بگو: بی‌گمان من از پروردگارم برهانی (روشن) دارم و شما آن را دروغ شمرده‌اید؛ آنچه آن را شتابناک می‌جویید نزد من نیست؛ داوری جز با خداوند نیست (که) حق را پی می‌گیرد و او بهترین جداکنندگان (حق از باطل) است» سوره انعام، آیه ۵۷</ref>؛
# '''[[ظلم‌ستیزی]] و [[آزادی]] [[مستضعفان]]:''' [[اسلام]] نه تنها به اجرای [[عدالت]] و [[ظلم ستیزی]] در درون [[حکومت]] خود بسنده نکرده است، بلکه یکی از اصول آن، مقابله با هر نوع [[ظلم]]، اعم از [[ظلم]] مادی، [[فرهنگی]]، [[سیاسی]] و [[اجتماعی]] در [[حق]] [[مستضعفان]] است و در صورت [[قدرت]] و [[مصلحت]]، خود را موظف می‌داند از [[حقوق]] [[مردمان]] و [[مستضعفان]] سرزمین‌های دیگر [[دفاع]] کند {{متن قرآن|وَمَا لَكُمْ لَا تُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاءِ وَالْوِلْدَانِ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْ هَذِهِ الْقَرْيَةِ الظَّالِمِ أَهْلُهَا وَاجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا وَاجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ نَصِيرًا}}<ref> «و چرا شما در راه خداوند نبرد نمی‌کنید و (نیز) در راه (رهایی) مستضعفان از مردان و زنان و کودکانی که می‌گویند: پروردگارا! ما را از این شهر که مردمش ستمگرند رهایی بخش و از سوی خود برای ما سرپرستی بگذار و از سوی خود برای ما یاوری بگمار» سوره نساء، آیه ۷۵.</ref>.
:*{{متن قرآن|وَهُوَ اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ لَهُ الْحَمْدُ فِي الْأُولَى وَالْآخِرَةِ وَلَهُ الْحُكْمُ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ}}<ref>«و اوست خداوند، هیچ خدایی جز او نیست، سپاس او راست در جهان نخستین و بازپسین و فرمان او راست و به سوی او بازگردانده می‌شوید» سوره قصص، آیه ۷۰</ref>؛
# '''[[مدارا]] و [[صلح]] با [[کفار]]:''' [[آیین اسلام]] می‌کوشد [[دعوت]] خود را با [[حکمت]] و [[برهان]] پیش برد و تنها در صورت خاص، یعنی [[لجاجت]] [[کفار]] و [[تضعیف]] [[حکومت]]، [[جهاد]] را تجویز کرده است، اما در موارد دیگر [[اسلام]] به [[برقراری صلح]] میان [[جبهه]] [[اسلام]] و [[کفار]] و [[مدارا]] با آنان توصیه نموده است: {{متن قرآن|وَإِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَهَا وَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ}}<ref>«و اگر به سازش گرایند، تو نیز بدان گرای و بر خداوند توکّل کن» سوره انفال، آیه ۶۱.</ref>. عبارت {{متن قرآن|فَاجْنَحْ لَهَا}} که به معنای بال‌هایت را به آن بگشا، از حداکثر اهتمام [[اسلام]] به [[صلح]] واقعی حکایت می‌کند. [[آیات]] دیگر نحوه [[رفتار]] با اسرای [[جنگی]] را مشخص می‌کند{{متن قرآن|مَا كَانَ لِنَبِيٍّ أَنْ يَكُونَ لَهُ أَسْرَى حَتَّى يُثْخِنَ فِي الْأَرْضِ تُرِيدُونَ عَرَضَ الدُّنْيَا وَاللَّهُ يُرِيدُ الْآخِرَةَ وَاللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ}}<ref> «بر هیچ پیامبری روا نیست که اسیرانی داشته باشد تا (آنگاه که) در (سر) زمین (خویش دشمن را) از توان بیندازد؛ (شما از گرفتن اسیر) کالای ناپایدار این جهان را می‌خواهید و خداوند جهان واپسین را (برای شما) می‌خواهد و خداوند پیروزمندی فرزانه است» سوره انفال، آیه ۶۷.</ref>؛ {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِمَنْ فِي أَيْدِيكُمْ مِنَ الْأَسْرَى إِنْ يَعْلَمِ اللَّهُ فِي قُلُوبِكُمْ خَيْرًا يُؤْتِكُمْ خَيْرًا مِمَّا أُخِذَ مِنْكُمْ وَيَغْفِرْ لَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ}}<ref>«ای پیامبر! به اسیرانی که در دست دارید بگو: اگر خداوند در دل‌هایتان خیری ببیند به شما بهتر از آنچه از شما ستانده‌اند خواهد رساند و شما را می‌آمرزد و خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره انفال، آیه ۷۰.</ref>.
:*{{متن قرآن|ثُمَّ رُدُّوا إِلَى اللَّهِ مَوْلَاهُمُ الْحَقِّ أَلَا لَهُ الْحُكْمُ وَهُوَ أَسْرَعُ الْحَاسِبِينَ}}<ref>«سپس به سوی سرور بر حقّشان خداوند برگردانده می‌شوند؛ آگاه باشید که داوری با اوست و او سریع‌ترین حسابرسان است» سوره انعام، آیه ۶۲</ref>؛
# '''اصل [[عزت]] و [[استقلال سیاسی]]:''' [[اسلام]] در سیاست خارجی خود، به [[حکومت دینی]] تأکید می‌کند که باید [[استقلال سیاسی]] خود را در برابر دولت‌های [[بیگانه]] [[حفظ]] نماید و به گونه‌ای [[رفتار]] نکند که به [[سلطه]] و [[سیطره]] دولت‌های [[کفار]] بر [[مسلمانان]] بینجامد. [[قرآن]] صریحاً [[سلطه]] و [[سیطره]] [[کفار]] بر [[مسلمانان]] را [[نفی]] کرده است{{متن قرآن|الَّذِينَ يَتَرَبَّصُونَ بِكُمْ فَإِنْ كَانَ لَكُمْ فَتْحٌ مِنَ اللَّهِ قَالُوا أَلَمْ نَكُنْ مَعَكُمْ وَإِنْ كَانَ لِلْكَافِرِينَ نَصِيبٌ قَالُوا أَلَمْ نَسْتَحْوِذْ عَلَيْكُمْ وَنَمْنَعْكُمْ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ فَاللَّهُ يَحْكُمُ بَيْنَكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَلَنْ يَجْعَلَ اللَّهُ لِلْكَافِرِينَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ سَبِيلًا}}<ref> «آنان که چشم بر شما دارند، اگر از سوی خداوند پیروزی‌یی بهره شما گردد، می‌گویند: آیا با شما نبودیم؟ و اگر کافران را بهره‌ای باشد، می‌گویند آیا ما بر شما دست نیافته‌ایم و شما را از (گزند) مؤمنان باز نداشته‌ایم؟ آری، خداوند در روز رستخیز میان شما داوری خواهد کرد و هرگز خداوند برای کافران به زیان مؤمنان راهی نمی‌گشاید» سوره نساء، آیه ۱۴۱.</ref>؛ {{متن قرآن|إِنَّمَا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ قَاتَلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَأَخْرَجُوكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ وَظَاهَرُوا عَلَى إِخْرَاجِكُمْ أَنْ تَوَلَّوْهُمْ وَمَنْ يَتَوَلَّهُمْ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ}}<ref>«خداوند تنها شما را از دوست داشتن کسانی باز می‌دارد که با شما در کار دین جنگ کردند و شما را از خانه‌هایتان بیرون راندند و (یا) از بیرون راندنتان پشتیبانی کردند و کسانی که آنان را دوست بدارند ستمگرند» سوره ممتحنه، آیه ۹.</ref>؛ {{متن قرآن|لَا يَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْكَافِرِينَ أَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِينَ وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ فَلَيْسَ مِنَ اللَّهِ فِي شَيْءٍ إِلَّا أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقَاةً وَيُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَإِلَى اللَّهِ الْمَصِيرُ}}<ref>«مؤمنان نباید کافران را به جای مؤمنان دوست گیرند و هر که چنین کند با خداوند هیچ رابطه‌ای ندارد مگر آنکه (بخواهید) به گونه‌ای از آنان تقیّه کنید و خداوند، شما را از خویش پروا می‌دهد و بازگشت (هر چیز) به سوی خداوند است» سوره آل عمران، آیه ۲۸.</ref>.
:*{{متن قرآن|لَهُ مُعَقِّبَاتٌ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ يَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لَا يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ وَإِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِقَوْمٍ سُوءًا فَلَا مَرَدَّ لَهُ وَمَا لَهُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَالٍ}}<ref>«او را از پیش رو و پشت سر فرشتگانی پیگیرند که به فرمان خداوند، نگهبان وی‌اند. بی‌گمان خداوند آنچه را که گروهی دارند دگرگون نمی‌کند (و از آنان نمی‌ستاند) مگر آنها آنچه را که در خویش دارند دگرگون سازند و چون خداوند برای گروهی بلایی بخواهد بازگشتی ندارد و آنان را در برابر وی سروری نیست» سوره رعد، آیه ۱۱.</ref>؛
# '''التزام به قراردادها:''' [[اسلام]] به صورت کلی [[مسلمانان]] را به رعایت عقود و قراردادها سفارش کرده و در [[مقام]] خاص صریحاً از پیمان‌هایی نام می‌برد که بین [[حکومت]] [[پیامبر]] {{صل}} و سایر دولت‌های خارجی، اعم از [[مشرک]]، [[کافر]] و [[اهل کتاب]] منعقد شده است. از [[مسلمانان]] می‌خواهد کاملاً ملتزم و [[وفادار]] به [[پیمان‌ها]] و قراردادهای خود باشند، و آن را نشانه‌ای از [[تقوا]] برمی‌شمارد {{متن قرآن|وَدُّوا لَوْ تَكْفُرُونَ كَمَا كَفَرُوا فَتَكُونُونَ سَوَاءً فَلَا تَتَّخِذُوا مِنْهُمْ أَوْلِيَاءَ حَتَّى يُهَاجِرُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَخُذُوهُمْ وَاقْتُلُوهُمْ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ وَلَا تَتَّخِذُوا مِنْهُمْ وَلِيًّا وَلَا نَصِيرًا * إِلَّا الَّذِينَ يَصِلُونَ إِلَى قَوْمٍ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُمْ مِيثَاقٌ أَوْ جَاءُوكُمْ حَصِرَتْ صُدُورُهُمْ أَنْ يُقَاتِلُوكُمْ أَوْ يُقَاتِلُوا قَوْمَهُمْ وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَسَلَّطَهُمْ عَلَيْكُمْ فَلَقَاتَلُوكُمْ فَإِنِ اعْتَزَلُوكُمْ فَلَمْ يُقَاتِلُوكُمْ وَأَلْقَوْا إِلَيْكُمُ السَّلَمَ فَمَا جَعَلَ اللَّهُ لَكُمْ عَلَيْهِمْ سَبِيلًا}}<ref>«آنها دوست می‌دارند چنان که خود کافر شدند شما (نیز) کافر می‌شدید تا با ایشان یگانه می‌بودید پس هیچ‌یک از آنان را دوست مگیرید تا در راه خداوند هجرت کنند و اگر رویگردان شدند هر کجا آنان را یافتید بگیرید و بکشید و از ایشان یار و یاوری مگیرید * مگر آنان را که با گروهی وابستگی دارند که میان شما و ایشان پیمانی است یا آنکه با دلتنگی از نبرد با شما و یا نبرد با قوم خویش، نزد شما آمده‌اند -و اگر خداوند می‌خواست آنان را بر شما چیرگی می‌داد و با شما به نبرد می‌پرداختند- باری، اگر اینان از شما کناره‌جویی کردند و با شما نبرد نکردند و از در سازش درآمدند، خداوند برای شما (در تجاوز) بر آنان راهی ننهاده است» سوره نساء، آیه ۸۹-۹۰.</ref>؛ {{متن قرآن|إِلَّا الَّذِينَ عَاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِكِينَ ثُمَّ لَمْ يَنْقُصُوكُمْ شَيْئًا وَلَمْ يُظَاهِرُوا عَلَيْكُمْ أَحَدًا فَأَتِمُّوا إِلَيْهِمْ عَهْدَهُمْ إِلَى مُدَّتِهِمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَّقِينَ}}<ref>«مگر کسانی از مشرکان که با آنان پیمان بسته‌اید سپس چیزی از (پیمان) شما نکاسته‌اند و در برابر شما از کسی پشتیبانی نکرده‌اند؛ پیمان اینان را تا پایان زمانشان پاس بدارید؛ بی‌گمان خداوند پرهیزکاران را دوست می‌دارد» سوره توبه، آیه ۴.</ref>.
:*{{متن قرآن|مَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِهِ إِلَّا أَسْمَاءً سَمَّيْتُمُوهَا أَنْتُمْ وَآبَاؤُكُمْ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ بِهَا مِنْ سُلْطَانٍ إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّهِ أَمَرَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ}}<ref>«شما به جای او جز نام‌هایی را نمی‌پرستید که خود و پدرانتان آنها را نامیده‌اید و خداوند بر آنها هیچ حجّتی نفرستاده است، داوری جز از آن خداوند نیست، فرمان داده است که جز وی را نپرستید؛ این، دین پا برجاست اما بیشتر مردم نمی‌دانند» سوره یوسف، آیه ۴۰.</ref> این نظریه را تقریر می‌کند<ref>طباطبائی، سید محمد حسین، المیزان، ج۱۰، ص۸۵؛ طباطبائی، سید محمد حسین، اسلام و انسان معاصر، ص۵۱.</ref><ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی]]، ج۱، ص ۲۴۳-۲۵۸.</ref>
# '''مصونیت دیپلماتیک:''' یکی دیگر از اصول سیاست خارجی رایج در [[نظام‌ها]]، تأمین و [[حفظ]] جانی نمایندگان و سفیرانی است که از سوی یک [[دولت]] یا قبیله‌ای، [[پیام]] و نامه‌ای را برای [[دولت]] دیگر رد و بدل می‌کنند که در اصطلاح [[سیاسی]] امروز از آن به مصونیت [[سیاسی]] یا دیپلماتیک تعبیر می‌شود. این اصل را [[آیین اسلام]] [[تأیید]] کرده و خود را بدان ملتزم می‌داند{{متن قرآن|وَإِنْ أَحَدٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ اسْتَجَارَكَ فَأَجِرْهُ حَتَّى يَسْمَعَ كَلَامَ اللَّهِ ثُمَّ أَبْلِغْهُ مَأْمَنَهُ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لَا يَعْلَمُونَ}}<ref> «و اگر یکی از مشرکان از تو پناه خواست به او پناه ده تا کلام خداوند را بشنود سپس او را به پناهگاه وی برسان؛ این بدان روست که اینان گروهی نادانند» سوره توبه، آیه ۶.</ref>.<ref>حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۹۰.</ref>.<ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی ج۱]]، ص۲۴۳-۲۵۸.</ref>
===تعیین منشور [[حکومت]]===
*منشور [[حکومت اسلامی]] [[احکام]] و دستورهای [[خداوند]] است؛ چنان که [[خداوند]] خطاب به [[پیامبر]]{{صل}} فرموده است: {{متن قرآن|فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ}}<ref>«پس میان آنان بنابر آنچه خداوند فرو فرستاده است داوری کن» سوره مائده، آیه ۴۸.</ref>. این [[آیه]] مبنای نظری و قانونی [[حکومت]] را مشخص می‌سازد؛ مبنایی که عبارت است از {{متن قرآن|مَا أَنْزَلَ اللَّهُ}}؛ یعنی [[شریعت آسمانی]] باید محور و ملاک [[حکمرانی]] قرار گیرد، نه آرا و [[تمایلات]] بشری<ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی]]، ج۱، ص ۲۴۳-۲۵۸.</ref>.
===[[نصب الهی]]===
* [[قرآن کریم]] یادآور شده است که [[خداوند]] [[پیامبر]]{{صل}} و [[اولی الامر]] [[معصوم]] را به عنوان [[رهبران]] [[امت اسلامی]] [[برگزیده]] و بر [[لزوم اطاعت]] از آنان تأکید کرده است:
:*{{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ}}<ref> «ای مؤمنان، از خداوند فرمان برید و از پیامبر و زمامدارانی که از شمایند فرمانبرداری کنید» سوره نساء، آیه ۵۹</ref>؛
:*{{متن قرآن|إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ}}<ref>«سرور شما تنها خداوند است و پیامبر او و (نیز) آنانند که ایمان آورده‌اند، همان کسان که نماز برپا می‌دارند و در حال رکوع زکات می‌دهند» سوره مائده، آیه ۵۵</ref>؛
:*{{متن قرآن|النَّبِيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ}}<ref>«پیامبر بر مؤمنان از خودشان سزاوارتر است» سوره احزاب، آیه ۶.</ref>؛
:*{{متن قرآن|وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْرًا أَنْ يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ}} <ref>«و چون خداوند و فرستاده او به کاری فرمان دهند سزیده هیچ مرد و زن مؤمنی نیست که آنان را در کارشان گزینش (دیگری) باشد» سوره احزاب، آیه ۳۶</ref>؛
:*{{متن قرآن|إِنَّمَا كَانَ قَوْلَ الْمُؤْمِنِينَ إِذَا دُعُوا إِلَى اللَّهِ وَرَسُولِهِ لِيَحْكُمَ بَيْنَهُمْ أَنْ يَقُولُوا سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ}}<ref>«جز این نیست که گفتار مؤمنان چون به سوی خداوند و پیامبرش فرا خوانده شوند تا (پیامبر) میان آنان داوری کند این است که می‌گویند: شنیدیم و فرمان بردیم و آنانند که رستگارند» سوره نور، آیه ۵۱</ref>؛
:*{{متن قرآن|إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِذَا كَانُوا مَعَهُ عَلَى أَمْرٍ جَامِعٍ لَمْ يَذْهَبُوا حَتَّى يَسْتَأْذِنُوهُ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَأْذِنُونَكَ أُولَئِكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ فَإِذَا اسْتَأْذَنُوكَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ فَأْذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمُ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ}}<ref>«جز این نیست که مؤمنان آنانند که به خداوند و پیامبرش ایمان دارند و چون در کاری همگانی همراه او باشند تا از او اجازه نگیرند (به راهی دیگر) نمی‌روند» سوره نور، آیه ۶۲.</ref><ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی]]، ج۱، ص ۲۴۳-۲۵۸.</ref>
===[[تشکیل حکومت دینی]] توسط [[پیامبر]]{{صل}}===
*یکی از [[ادله]] [[اثبات وجود]] [[نظام سیاسی در اسلام]] وجود و عینیت خارجی آن است. [[پیامبر اسلام]]{{صل}} پیش از ورود به [[شهر مدینه]] شالوده [[تشکیل حکومت دینی]] را طی بیعتی با [[نمایندگان]] آن [[شهر]] پی ریزی کرد و بعد از ورود به [[مدینه]] خود در هرم [[حکومت]] قرار گرفت و به اداره [[جامعه]] پرداخت.
*نکته قابل ذکر دیگر این که [[تشکیل حکومت دینی]] [[پیامبر]]{{صل}} و [[اجرای احکام]] [[دین]] نه یک [[تصمیم]] شخصی و رویداد [[تاریخی]]، بلکه مستند به [[امر خداوند]]، و امر [[دینی]] محسوب می‌شود که [[وظیفه]] سایر [[مسلمانان]] را نیز مشخص می‌کند و [[آیات]] پیش آن را ثابت می‌کند، علاوه آنکه خود [[قرآن]] [[پیامبر]]{{صل}} را به عنوان [[الگو]] و [[اسوه]] [[مسلمانان]] معرفی کرده است: {{متن قرآن|لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ}}<ref>«بی‌گمان فرستاده خداوند برای شما نمونه‌ای نیکوست» سوره احزاب، آیه ۲۱.</ref>.
*لازمه [[الگو]] بودن [[پیامبر]]{{صل}} [[تأسی]] [[مسلمانان]] به آن [[حضرت]] و در نتیجه [[تشکیل حکومت دینی]] است<ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی]]، ج۱، ص ۲۴۳-۲۵۸.</ref>.
===تعیین [[جانشین پیامبر]]{{صل}}===
* [[قرآن کریم]] نه تنها [[پیامبر اسلام]] را به عنوان [[رهبر]] و [[حاکم]] مطلق [[جامعه]] [[مسلمانان]] معرفی می‌کند، بلکه به قدری به مسئله [[حکومت]] و [[رهبری]] اهتمام می‌ورزد که حتی [[رهبر]] و حاکم بعدی را نیز معرفی می‌کند.
*مطابق [[وحی الهی]] در جریان [[غدیر خم]]، [[پیامبر]]{{صل}} موظف به معرفی [[حضرت علی]]{{ع}} به عنوان خلیفه و [[جانشین]] خود بود، لکن [[حضرت]] با ملاحظه جهاتی در [[ابلاغ]] آن [[دلهره]] داشت<ref>بحرانی، سید هاشم، تفسیر البرهان، تصحیح: سید هاشم محلاتی، ج۱، ص۵۸۷.</ref>. در این جاست که [[خداوند]] [[تعیین امام]] بعدی را جزء و متمم [[رسالت الهی]] [[پیامبر]] ذکر کرده و ترک آن را به منزله عدم انجام [[مأموریت الهی]] توصیف می‌کند: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ}}<ref>«ای پیامبر! آنچه را از پروردگارت به سوی تو فرو فرستاده شده است برسان و اگر نکنی پیام او را نرسانده‌ای» سوره مائده، آیه ۶۷.</ref>.
*بعد از معرفی [[حضرت علی]]{{ع}} به عنوان [[امام]] و [[حاکم]] بعدی، [[خداوند]] در [[آیه]] ذیل انجام [[دستور]] فوق را به [[رسول]] خویش شادباش گفت: {{متن قرآن|الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا}}<ref>«امروز دینتان را کامل و نعمتم را بر شما تمام کردم و اسلام را (به عنوان) آیین شما پسندیدم» سوره مائده، آیه ۳.</ref>.
*از این دو [[آیه شریفه]] چنین برمی‌آید که تعیین [[جانشینی حضرت علی]]{{ع}} اولاً، جزء [[برنامه الهی]]، یعنی {{متن قرآن|مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ}} بوده است و ثانیاً، نقش آن در [[اکمال دین]]، بسیار مهم و حساس است؛ به گونه‌ای که از آن به عنوان مکمل [[دین]] و متمم [[رسالت]] و [[نبوت]] تعبیر فرموده است. [[خداوند]] بعد از اجرای [[دستور]] آسمانی، از [[دین اسلام]] اظهار [[رضایت]] کرده است<ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی]]، ج۱، ص ۲۴۳-۲۵۸.</ref>.
===[[تشریع احکام]] جزایی و [[قضایی]]===
* [[آیین اسلام]] حاوی [[احکام]] متعددی است که از [[مؤمنان]] می‌خواهد برای نیل به [[مقامات معنوی]]، منقاد و [[مطیع]] [[فرایض]] [[شریعت]] بوده و از [[ارتکاب گناهان]] [[بیزاری]] جویند. [[قرآن]] برای اجرای بهینه [[احکام]] خود، یک سری ضمانت‌های اجرایی در قالب [[احکام]] جزایی، مانند:
* [[احکام]] حد برای [[گناه]] [[زنا]] {{متن قرآن|الزَّانِيَةُ وَالزَّانِي فَاجْلِدُوا كُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا مِائَةَ جَلْدَةٍ وَلَا تَأْخُذْكُمْ بِهِمَا رَأْفَةٌ فِي دِينِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَلْيَشْهَدْ عَذَابَهُمَا طَائِفَةٌ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ}}<ref> «به هر یک از زن و مرد زناکار صد تازیانه بزنید و اگر به خداوند و روز بازپسین ایمان دارید نباید در دین خداوند بخشایشی بر آن دو به شما دست دهد و هنگام عذابشان باید دسته‌ای از مؤمنان گواه باشند» سوره نور، آیه ۲.</ref>،
* [[قذف]] {{متن قرآن|وَالَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَنَاتِ ثُمَّ لَمْ يَأْتُوا بِأَرْبَعَةِ شُهَدَاءَ فَاجْلِدُوهُمْ ثَمَانِينَ جَلْدَةً وَلَا تَقْبَلُوا لَهُمْ شَهَادَةً أَبَدًا وَأُولَئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ}}<ref> «و به کسانی که به زنان پاکدامن تهمت (زنا) می‌زنند سپس چهار گواه نمی‌آورند هشتاد تازیانه بزنید و دیگر هرگز گواهی آنان را نپذیرید و آنانند که نافرمانند» سوره نور، آیه ۴.</ref>،
* [[سرقت]] {{متن قرآن|وَالسَّارِقُ وَالسَّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَيْدِيَهُمَا جَزَاءً بِمَا كَسَبَا نَكَالًا مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ}}<ref> «و دست مرد و زن دزد را به سزای آنچه کرده‌اند به کیفری از سوی خداوند ببرید و خداوند پیروزمندی فرزانه است» سوره مائده، آیه ۳۸.</ref>
*و اعدام {{متن قرآن|مِنْ أَجْلِ ذَلِكَ كَتَبْنَا عَلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ أَنَّهُ مَنْ قَتَلَ نَفْسًا بِغَيْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِي الْأَرْضِ فَكَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِيعًا وَمَنْ أَحْيَاهَا فَكَأَنَّمَا أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعًا}}<ref> «به همین روی بر بنی اسرائیل مقرر داشتیم که هرکس تنی را -جز به قصاص یا به کیفر تبهکاری در روی زمین- بکشد چنان است که تمام مردم را کشته است و هر که آن را زنده بدارد چنان است که همه مردم را زنده داشته است» سوره مائده، آیه ۳۲</ref>؛ {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصَاصُ فِي الْقَتْلَى الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَالْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَالْأُنْثَى بِالْأُنْثَى فَمَنْ عُفِيَ لَهُ مِنْ أَخِيهِ شَيْءٌ فَاتِّبَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ وَأَدَاءٌ إِلَيْهِ بِإِحْسَانٍ ذَلِكَ تَخْفِيفٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَرَحْمَةٌ فَمَنِ اعْتَدَى بَعْدَ ذَلِكَ فَلَهُ عَذَابٌ أَلِيمٌ * وَلَكُمْ فِي الْقِصَاصِ حَيَاةٌ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ}}<ref>«ای مؤمنان! قصاص کشتگان بر شما مقرّر شده است: آزاد در برابر آزاد و برده در برابر برده و زن در برابر زن، و اگر به کسی از جانب برادر (دینی)‌اش (یعنی ولیّ دم) گذشتی شود، (بر ولیّ دم است) که شایسته پیگیری کند و (بر قاتل است که) خون‌بها را به نیکی به او بپردازد، این آسانگیری و بخشایشی از سوی پروردگار شماست و هر که پس از آن از اندازه درگذرد عذابی دردناک خواهد داشت * و شما را ای خردمندان در قصاص، زندگانی (نهفته) است؛ باشد که شما پرهیزگاری ورزید» سوره بقره، آیه ۱۷۸-۱۷۹</ref>؛ {{متن قرآن|وَلَا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ}}<ref>«و آن کس را که خداوند (کشتن وی را) حرام کرده است جز به حقّ مکشید» سوره اسراء، آیه ۳۳.</ref>.
*در [[حق]] زنای محصنه و [[قتل]] عمدی و [[محارب]]{{متن قرآن|إِنَّمَا جَزَاءُ الَّذِينَ يُحَارِبُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَيَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَسَادًا أَنْ يُقَتَّلُوا أَوْ يُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَيْدِيهِمْ وَأَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلَافٍ أَوْ يُنْفَوْا مِنَ الْأَرْضِ ذَلِكَ لَهُمْ خِزْيٌ فِي الدُّنْيَا وَلَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌ}}<ref> «کیفر کسانی که با خداوند و پیامبرش به جنگ برمی‌خیزند و در زمین به تبهکاری می‌کوشند جز این نیست که کشته یا به دار آویخته شوند یا دست‌ها و پاهایشان ناهمتا بریده شود یا از سرزمین خود تبعید گردند؛ این (کیفرها) برای آنان خواری در این جهان است و در جهان واپسین عذابی سترگ خواهند داشت» سوره مائده، آیه ۳۳.</ref>
*و انواع و اقسام دیه‌های اعضای [[بدن]] {{متن قرآن|وَكَتَبْنَا عَلَيْهِمْ فِيهَا أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَالْعَيْنَ بِالْعَيْنِ وَالْأَنْفَ بِالْأَنْفِ وَالْأُذُنَ بِالْأُذُنِ وَالسِّنَّ بِالسِّنِّ وَالْجُرُوحَ قِصَاصٌ فَمَنْ تَصَدَّقَ بِهِ فَهُوَ كَفَّارَةٌ لَهُ وَمَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ}}<ref> «و بر آنان در آن (تورات) مقرّر داشتیم که: آدمی در برابر آدمی و چشم در برابر چشم و بینی در برابر بینی و گوش در برابر گوش و دندان در برابر دندان است و (نیز) زخم‌ها قصاص دارند و هر کس از آن در گذرد کفّاره (گناهان) اوست و آن کسان که بنابر آنچه خداوند فرو فرستاده است داوری نکنند ستمگرند» سوره مائده، آیه ۴۵.</ref> و غیر اینها [[پیش بینی]] کرده است.
*علاوه بر آن، [[فروع]] و جزئیات شیوه و اصول [[قضاوت]] از قبیل: تعداد و شرایط [[شاهد]] و [[اقرار]] متهم و شرایط [[قاضی]] را مشخص کرده است.
* [[اجرای احکام]] فوق و توجه به [[قانون]] [[دادرسی]] [[اسلام]]، مرهون [[تشکیل حکومت دینی]] و تأسیس یک [[قوه]] به نام [[قوه قضائیه]] است<ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی]]، ج۱، ص ۲۴۳-۲۵۸.</ref>.
===[[تشریع]] اصول و [[نظام اقتصادی]]===
* [[اسلام]] در زمینه مسائل [[اقتصادی]] فردی و ملی [[احکام]] دقیق و جامعی دارد. این [[احکام]]، [[نظام]] ویژه [[اقتصادی]] [[اسلام]] را تشکیل می‌دهند. وجود چنین [[نظام اقتصادی]] جامعی [[دلیل]] روشن دیگری بر اهتمام [[اسلام]] به [[سیاست]] و [[حکومت]] است، زیرا [[تشریع]] [[نظام اقتصادی]] بدون [[نظام سیاسی]]، کارایی لازم را نخواهد داشت و اصولاً، [[احکام]] [[اقتصادی]] [[اسلام]] در زمینه سرمایه‌های ملی و عمومی مانند [[انفال]]، معادن، جنگل‌ها و... بدون [[نظام سیاسی]] معنا نخواهد داشت. توضیح [[نظام اقتصادی]] [[اسلام]] پس از این خواهد آمد<ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی]]، ج۱، ص ۲۴۳-۲۵۸.</ref>.
===اصول [[سیاست]] داخلی [[اسلام]]===
* [[اسلام]] درباره [[سیاست]] داخلی [[نظام]] خود مبانی و اصولی دارد که با اتکا به آنها به اداره داخلی [[کشور]] و قلمرو خود می‌پردازد، که اینجا به عناوین آن بسنده می‌شود.
#'''اهتمام به [[مردم]] و اصل [[شورا]]:''' {{متن قرآن| وَشَاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ}}<ref> «و با آنها در کار، رایزنی کن» سوره آل عمران، آیه ۱۵۹</ref>؛ {{متن قرآن|وَأَمْرُهُمْ شُورَى بَيْنَهُمْ}}<ref>«و کارشان رایزنی میان همدیگر است» سوره شوری، آیه ۳۸.</ref><ref>طباطبائی، سید محمد حسین، المیزان، ج۴، ص۱۲۴.</ref>.
#'''[[جامعه]] [[مسئول]] [[تشکیل حکومت]] و [[اجرای احکام]]:''' خطاب [[آیات]] [[اجتماعی]] و جزایی [[قرآن]] به [[مردم]] و عدم اختصاص آن به گروه خاص، کل [[جامعه]] را [[مسئول]] اجرای این [[آیات]] می‌کند<ref>طباطبائی، سید محمد حسین، المیزان، ج۴، ص۱۲۲.</ref>.
#'''[[استقلال سیاسی]] و [[اقتصادی]]:''' {{متن قرآن|الَّذِينَ يَتَرَبَّصُونَ بِكُمْ فَإِنْ كَانَ لَكُمْ فَتْحٌ مِنَ اللَّهِ قَالُوا أَلَمْ نَكُنْ مَعَكُمْ وَإِنْ كَانَ لِلْكَافِرِينَ نَصِيبٌ قَالُوا أَلَمْ نَسْتَحْوِذْ عَلَيْكُمْ وَنَمْنَعْكُمْ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ فَاللَّهُ يَحْكُمُ بَيْنَكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَلَنْ يَجْعَلَ اللَّهُ لِلْكَافِرِينَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ سَبِيلًا}}<ref> «آنان که چشم بر شما دارند، اگر از سوی خداوند پیروزی‌یی بهره شما گردد، می‌گویند: آیا با شما نبودیم؟ و اگر کافران را بهره‌ای باشد، می‌گویند آیا ما بر شما دست نیافته‌ایم و شما را از (گزند) مؤمنان باز نداشته‌ایم؟ آری، خداوند در روز رستخیز میان شما داوری خواهد کرد و هرگز خداوند برای کافران به زیان مؤمنان راهی نمی‌گشاید» سوره نساء، آیه ۱۴۱</ref>؛ {{متن قرآن|يَقُولُونَ لَئِنْ رَجَعْنَا إِلَى الْمَدِينَةِ لَيُخْرِجَنَّ الْأَعَزُّ مِنْهَا الْأَذَلَّ وَلِلَّهِ الْعِزَّةُ وَلِرَسُولِهِ وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَلَكِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَا يَعْلَمُونَ}}<ref>«می‌گویند: چون به مدینه باز گردیم، فراپایه‌تر، فرومایه‌تر را از آنجا بیرون خواهد راند؛ با آنکه فراپایگی تنها از آن خداوند و پیامبر او و مؤمنان است امّا منافقان نمی‌دانند» سوره منافقون، آیه ۸.</ref>: در این باره [[حدیث]] معروف [[نبوی]] {{متن حدیث|الْإِسْلَامُ يَعْلُو وَ لَا يُعْلَى عَلَيْهِ}}<ref>حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۲۶، ص۱۴.</ref> نیز قابل توجه است.
#'''[[عدالت اجتماعی]]:'''
#'''[[آزادی اجتماعی]]:''' {{متن قرآن|الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الْأُمِّيَّ الَّذِي يَجِدُونَهُ مَكْتُوبًا عِنْدَهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِيلِ يَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَاهُمْ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّبَاتِ وَيُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبَائِثَ وَيَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالْأَغْلَالَ الَّتِي كَانَتْ عَلَيْهِمْ فَالَّذِينَ آمَنُوا بِهِ وَعَزَّرُوهُ وَنَصَرُوهُ وَاتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِي أُنْزِلَ مَعَهُ أُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ}}<ref>«همان کسان که از فرستاده پیام‌آور درس ناخوانده پیروی می‌کنند، همان که (نام) او را نزد خویش در تورات و انجیل نوشته می‌یابند؛ آنان را به نیکی فرمان می‌دهد و از بدی باز می‌دارد و چیزهای پاکیزه را بر آنان حلال و چیزهای ناپاک را بر آنان حرام می‌گرداند و بار (تکلیف)‌های گران و بندهایی را که بر آنها (بسته) بود از آنان برمی‌دارد، پس کسانی که به او ایمان آورده و او را بزرگ داشته و بدو یاری رسانده‌اند و از نوری که همراه وی فرو فرستاده شده است پیروی کرده‌اند رستگارند» سوره اعراف، آیه ۱۵۷</ref>؛ {{متن قرآن|وَلَقَدْ بَعَثْنَا فِي كُلِّ أُمَّةٍ رَسُولًا أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ فَمِنْهُمْ مَنْ هَدَى اللَّهُ وَمِنْهُمْ مَنْ حَقَّتْ عَلَيْهِ الضَّلَالَةُ فَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ}}<ref>«و به راستی ما، در میان هر امّتی پیامبری برانگیختیم (تا بگوید) که خداوند را بپرستید و از طاغوت دوری گزینید آنگاه برخی از آنان را خداوند راهنمایی کرد و بر برخی دیگر گمراهی سزاوار گشت پس، در زمین گردش کنید تا بنگرید سرانجام دروغ‌انگاران چگونه بوده است» سوره نحل، آیه ۳۶</ref>؛ {{متن قرآن|مَا كَانَ لِبَشَرٍ أَنْ يُؤْتِيَهُ اللَّهُ الْكِتَابَ وَالْحُكْمَ وَالنُّبُوَّةَ ثُمَّ يَقُولَ لِلنَّاسِ كُونُوا عِبَادًا لِي مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلَكِنْ كُونُوا رَبَّانِيِّينَ بِمَا كُنْتُمْ تُعَلِّمُونَ الْكِتَابَ وَبِمَا كُنْتُمْ تَدْرُسُونَ}} <ref>«هیچ بشری را نسزد که خداوند به او کتاب و حکمت و پیامبری بدهد سپس او به مردم بگوید: به جای خداوند، بندگان من باشید ولی (می‌تواند گفت): شما که کتاب (آسمانی) را آموزش می‌داده و درس می‌گرفته‌اید؛ (دانشورانی) ربّانی باشید» سوره آل عمران، آیه ۷۹.</ref>.
#'''[[شایسته‌سالاری]]:''' {{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا}} <ref>«خداوند به شما فرمان می‌دهد که امانت‌ها را به صاحب آنها باز گردانید» سوره نساء، آیه ۵۸.</ref><ref>مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج۲، ص۹۳؛ نهج البلاغه، نامه ۵۳ و خطبه ۱۷۳.</ref>.
#'''[[مدارا]] و [[همزیستی]] مسالمت‌آمیز:''' این اصل مطلق بوده و شامل [[شهروندان]] [[مسلمان]] و غیرمسلمان می‌شود{{متن قرآن|فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ...}}<ref> «پس با بخشایشی از (سوی) خداوند با آنان نرمخویی ورزیدی و اگر درشتخویی سنگدل می‌بودی از دورت می‌پراکندند؛ پس آنان را ببخشای و برای ایشان آمرزش بخواه» سوره آل عمران، آیه ۱۵۹</ref>؛ {{متن قرآن|لَا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقَاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَلَمْ يُخْرِجُوكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ}}<ref>«خداوند شما را از نیکی ورزیدن و دادگری با آنان که با شما در کار دین جنگ نکرده‌اند و شما را از خانه‌هایتان بیرون نرانده‌اند باز نمی‌دارد؛ بی‌گمان خداوند دادگران را دوست می‌دارد» سوره ممتحنه، آیه ۸.</ref><ref>کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۲، ص۱۶۴؛ نهج البلاغه، نامه ۵۳.</ref>.
===اصول [[سیاست خارجی]] [[اسلام]]===
* [[آیین]] [[مقدس]] [[اسلام]] و [[پیامبر]]{{صل}} بعد از [[تشکیل حکومت دینی]] در [[سال اول هجرت]] در [[مدینه]] متناسب آن عصر با [[دولت‌ها]] و [[قبایل]] خارجی، [[سیاست خارجی]] خود را تنظیم می‌کرد که به اصولی از آن اشاره خواهد شد.
#'''[[جهان شمولی]] و [[دعوت]] همگانی:''' نخستین اصل و مبنای [[نظام سیاسی اسلام]] در [[سیاست خارجی]] خود، اعلام [[جهان‌شمول]] بودن [[آیین]] خود است. در پرتو این اصل، [[حکومت اسلامی]] از [[ملت‌ها]] و دولت‌های خارجی [[دعوت]] می‌کند که به [[آیین اسلام]] بگروند. [[آیات]] متعدد، این اصل را تبیین می‌کند {{متن قرآن|إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرٌ لِلْعَالَمِينَ}}<ref> «این (قرآن) جز یادکردی برای جهانیان نیست» سوره یوسف، آیه ۱۰۴؛ سوره انعام، آیه ۹۰؛ سوره یوسف، آیه ۱۰۴؛ سوره تکویر، آیه ۲۷.</ref>. نامه‌نگاری‌های [[پیامبر اسلام]] به سران حکومت‌های بزرگ وقت خود، مانند [[ایران]] و [[روم]] کاملاً این اصل [[سیاست خارجی]] [[اسلام]] را ثابت می‌کند<ref>احمدی میانجی، علی، مکاتیب الرسول، ج۱- ۲.</ref>.
#'''به‌کارگیری اصل [[حکمت]] و [[نصیحت]]:''' [[دعوت]] همگانی [[اسلام]] به [[زور]] و [[خشونت]] [[اعمال]] نمی‌شود، بلکه از طریق [[برهان]]، [[حکمت]] و [[اندرز]] و در نهایت راه [[مجادله]] و [[جدال]] [[اعمال]] می‌شد: {{متن قرآن|ادْعُ إِلَى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ}}<ref>«(مردم را) به راه پروردگارت با حکمت و پند نیکو فرا خوان و با آنان با روشی که بهتر باشد چالش ورز!» سوره نحل، آیه ۱۲۵.</ref>.
#'''[[مشروعیت]] [[جهاد]]'''.
#'''[[ظلم‌ستیزی]] و [[آزادی]] [[مستضعفان]]:''' [[اسلام]] نه تنها به [[اجرای عدالت]] و [[ظلم ستیزی]] در درون [[حکومت]] خود بسنده نکرده است، بلکه یکی از اصول آن، مقابله با هر نوع [[ظلم]]، اعم از [[ظلم]] مادی، [[فرهنگی]]، [[سیاسی]] و [[اجتماعی]] در [[حق]] [[مستضعفان]] است و در صورت [[قدرت]] و [[مصلحت]]، خود را موظف می‌داند از [[حقوق]] [[مردمان]] و [[مستضعفان]] سرزمین‌های دیگر [[دفاع]] کند {{متن قرآن|وَمَا لَكُمْ لَا تُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاءِ وَالْوِلْدَانِ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْ هَذِهِ الْقَرْيَةِ الظَّالِمِ أَهْلُهَا وَاجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا وَاجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ نَصِيرًا}}<ref> «و چرا شما در راه خداوند نبرد نمی‌کنید و (نیز) در راه (رهایی) مستضعفان از مردان و زنان و کودکانی که می‌گویند: پروردگارا! ما را از این شهر که مردمش ستمگرند رهایی بخش و از سوی خود برای ما سرپرستی بگذار و از سوی خود برای ما یاوری بگمار» سوره نساء، آیه ۷۵.</ref>.
#'''[[مدارا]] و [[صلح]] با [[کفار]]:''' [[آیین اسلام]] می‌کوشد [[دعوت]] خود را با [[حکمت]] و [[برهان]] پیش برد و تنها در صورت خاص، یعنی [[لجاجت]] [[کفار]] و [[تضعیف]] [[حکومت]]، [[جهاد]] را تجویز کرده است، اما در موارد دیگر [[اسلام]] به [[برقراری صلح]] میان [[جبهه]] [[اسلام]] و [[کفار]] و [[مدارا]] با آنان توصیه نموده است: {{متن قرآن|وَإِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَهَا وَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ}}<ref>«و اگر به سازش گرایند، تو نیز بدان گرای و بر خداوند توکّل کن» سوره انفال، آیه ۶۱.</ref>. عبارت {{متن قرآن|فَاجْنَحْ لَهَا}} که به معنای بال‌هایت را به آن بگشا، از حداکثر اهتمام [[اسلام]] به [[صلح]] واقعی حکایت می‌کند. [[آیات]] دیگر نحوه [[رفتار]] با اسرای [[جنگی]] را مشخص می‌کند{{متن قرآن|مَا كَانَ لِنَبِيٍّ أَنْ يَكُونَ لَهُ أَسْرَى حَتَّى يُثْخِنَ فِي الْأَرْضِ تُرِيدُونَ عَرَضَ الدُّنْيَا وَاللَّهُ يُرِيدُ الْآخِرَةَ وَاللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ}}<ref> «بر هیچ پیامبری روا نیست که اسیرانی داشته باشد تا (آنگاه که) در (سر) زمین (خویش دشمن را) از توان بیندازد؛ (شما از گرفتن اسیر) کالای ناپایدار این جهان را می‌خواهید و خداوند جهان واپسین را (برای شما) می‌خواهد و خداوند پیروزمندی فرزانه است» سوره انفال، آیه ۶۷</ref>؛ {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِمَنْ فِي أَيْدِيكُمْ مِنَ الْأَسْرَى إِنْ يَعْلَمِ اللَّهُ فِي قُلُوبِكُمْ خَيْرًا يُؤْتِكُمْ خَيْرًا مِمَّا أُخِذَ مِنْكُمْ وَيَغْفِرْ لَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ}}<ref>«ای پیامبر! به اسیرانی که در دست دارید بگو: اگر خداوند در دل‌هایتان خیری ببیند به شما بهتر از آنچه از شما ستانده‌اند خواهد رساند و شما را می‌آمرزد و خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره انفال، آیه ۷۰.</ref>.
#'''اصل [[عزت]] و [[استقلال سیاسی]]:''' [[اسلام]] در [[سیاست خارجی]] خود، به [[حکومت دینی]] تأکید می‌کند که باید [[استقلال سیاسی]] خود را در برابر دولت‌های [[بیگانه]] [[حفظ]] نماید و به گونه‌ای [[رفتار]] نکند که به [[سلطه]] و [[سیطره]] دولت‌های [[کفار]] بر [[مسلمانان]] بینجامد. [[قرآن]] صریحاً [[سلطه]] و [[سیطره]] [[کفار]] بر [[مسلمانان]] را [[نفی]] کرده است{{متن قرآن|الَّذِينَ يَتَرَبَّصُونَ بِكُمْ فَإِنْ كَانَ لَكُمْ فَتْحٌ مِنَ اللَّهِ قَالُوا أَلَمْ نَكُنْ مَعَكُمْ وَإِنْ كَانَ لِلْكَافِرِينَ نَصِيبٌ قَالُوا أَلَمْ نَسْتَحْوِذْ عَلَيْكُمْ وَنَمْنَعْكُمْ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ فَاللَّهُ يَحْكُمُ بَيْنَكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَلَنْ يَجْعَلَ اللَّهُ لِلْكَافِرِينَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ سَبِيلًا}}<ref> «آنان که چشم بر شما دارند، اگر از سوی خداوند پیروزی‌یی بهره شما گردد، می‌گویند: آیا با شما نبودیم؟ و اگر کافران را بهره‌ای باشد، می‌گویند آیا ما بر شما دست نیافته‌ایم و شما را از (گزند) مؤمنان باز نداشته‌ایم؟ آری، خداوند در روز رستخیز میان شما داوری خواهد کرد و هرگز خداوند برای کافران به زیان مؤمنان راهی نمی‌گشاید» سوره نساء، آیه ۱۴۱</ref>؛ {{متن قرآن|إِنَّمَا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ قَاتَلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَأَخْرَجُوكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ وَظَاهَرُوا عَلَى إِخْرَاجِكُمْ أَنْ تَوَلَّوْهُمْ وَمَنْ يَتَوَلَّهُمْ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ}}<ref>«خداوند تنها شما را از دوست داشتن کسانی باز می‌دارد که با شما در کار دین جنگ کردند و شما را از خانه‌هایتان بیرون راندند و (یا) از بیرون راندنتان پشتیبانی کردند و کسانی که آنان را دوست بدارند ستمگرند» سوره ممتحنه، آیه ۹</ref>؛ {{متن قرآن|لَا يَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْكَافِرِينَ أَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِينَ وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ فَلَيْسَ مِنَ اللَّهِ فِي شَيْءٍ إِلَّا أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقَاةً وَيُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَإِلَى اللَّهِ الْمَصِيرُ}}<ref>«مؤمنان نباید کافران را به جای مؤمنان دوست گیرند و هر که چنین کند با خداوند هیچ رابطه‌ای ندارد مگر آنکه (بخواهید) به گونه‌ای از آنان تقیّه کنید و خداوند، شما را از خویش پروا می‌دهد و بازگشت (هر چیز) به سوی خداوند است» سوره آل عمران، آیه ۲۸.</ref>.
#'''[[التزام]] به قراردادها:''' [[اسلام]] به صورت کلی [[مسلمانان]] را به رعایت عقود و قراردادها سفارش کرده و در [[مقام]] خاص صریحاً از پیمان‌هایی نام می‌برد که بین [[حکومت]] [[پیامبر]]{{صل}} و سایر دولت‌های خارجی، اعم از [[مشرک]]، [[کافر]] و [[اهل کتاب]] منعقد شده است. از [[مسلمانان]] می‌خواهد کاملاً ملتزم و [[وفادار]] به [[پیمان‌ها]] و قراردادهای خود باشند، و آن را نشانه‌ای از [[تقوا]] برمی‌شمارد {{متن قرآن|وَدُّوا لَوْ تَكْفُرُونَ كَمَا كَفَرُوا فَتَكُونُونَ سَوَاءً فَلَا تَتَّخِذُوا مِنْهُمْ أَوْلِيَاءَ حَتَّى يُهَاجِرُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَخُذُوهُمْ وَاقْتُلُوهُمْ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ وَلَا تَتَّخِذُوا مِنْهُمْ وَلِيًّا وَلَا نَصِيرًا * إِلَّا الَّذِينَ يَصِلُونَ إِلَى قَوْمٍ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُمْ مِيثَاقٌ أَوْ جَاءُوكُمْ حَصِرَتْ صُدُورُهُمْ أَنْ يُقَاتِلُوكُمْ أَوْ يُقَاتِلُوا قَوْمَهُمْ وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَسَلَّطَهُمْ عَلَيْكُمْ فَلَقَاتَلُوكُمْ فَإِنِ اعْتَزَلُوكُمْ فَلَمْ يُقَاتِلُوكُمْ وَأَلْقَوْا إِلَيْكُمُ السَّلَمَ فَمَا جَعَلَ اللَّهُ لَكُمْ عَلَيْهِمْ سَبِيلًا}}<ref>«آنها دوست می‌دارند چنان که خود کافر شدند شما (نیز) کافر می‌شدید تا با ایشان یگانه می‌بودید پس هیچ‌یک از آنان را دوست مگیرید تا در راه خداوند هجرت کنند و اگر رویگردان شدند هر کجا آنان را یافتید بگیرید و بکشید و از ایشان یار و یاوری مگیرید * مگر آنان را که با گروهی وابستگی دارند که میان شما و ایشان پیمانی است یا آنکه با دلتنگی از نبرد با شما و یا نبرد با قوم خویش، نزد شما آمده‌اند -و اگر خداوند می‌خواست آنان را بر شما چیرگی می‌داد و با شما به نبرد می‌پرداختند- باری، اگر اینان از شما کناره‌جویی کردند و با شما نبرد نکردند و از در سازش درآمدند، خداوند برای شما (در تجاوز) بر آنان راهی ننهاده است» سوره نساء، آیه ۸۹-۹۰</ref>؛ {{متن قرآن|إِلَّا الَّذِينَ عَاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِكِينَ ثُمَّ لَمْ يَنْقُصُوكُمْ شَيْئًا وَلَمْ يُظَاهِرُوا عَلَيْكُمْ أَحَدًا فَأَتِمُّوا إِلَيْهِمْ عَهْدَهُمْ إِلَى مُدَّتِهِمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَّقِينَ}}<ref>«مگر کسانی از مشرکان که با آنان پیمان بسته‌اید سپس چیزی از (پیمان) شما نکاسته‌اند و در برابر شما از کسی پشتیبانی نکرده‌اند؛ پیمان اینان را تا پایان زمانشان پاس بدارید؛ بی‌گمان خداوند پرهیزکاران را دوست می‌دارد» سوره توبه، آیه ۴.</ref>.
#'''[[مصونیت]] دیپلماتیک:''' یکی دیگر از اصول [[سیاست خارجی]] رایج در [[نظام‌ها]]، تأمین و [[حفظ]] جانی [[نمایندگان]] و سفیرانی است که از سوی یک [[دولت]] یا قبیله‌ای، [[پیام]] و نامه‌ای را برای [[دولت]] دیگر رد و بدل می‌کنند که در اصطلاح [[سیاسی]] امروز از آن به [[مصونیت]] [[سیاسی]] یا دیپلماتیک تعبیر می‌شود. این اصل را [[آیین اسلام]] [[تأیید]] کرده و خود را بدان ملتزم می‌داند{{متن قرآن|وَإِنْ أَحَدٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ اسْتَجَارَكَ فَأَجِرْهُ حَتَّى يَسْمَعَ كَلَامَ اللَّهِ ثُمَّ أَبْلِغْهُ مَأْمَنَهُ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لَا يَعْلَمُونَ}}<ref> «و اگر یکی از مشرکان از تو پناه خواست به او پناه ده تا کلام خداوند را بشنود سپس او را به پناهگاه وی برسان؛ این بدان روست که اینان گروهی نادانند» سوره توبه، آیه ۶.</ref><ref>حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۹۰.</ref><ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی]]، ج۱، ص ۲۴۳-۲۵۸.</ref>


==[[اسلام]] و [[اقتصاد]]==
== نظام اقتصاد در اسلام ==
*در تبیین و تحلیل [[اقتصاد]] [[اسلامی]] رهیافت‌های مختلفی وجود دارد که موارد مهم آن عبارتند از:
{{اصلی|نظام اقتصادی اسلام}}
# [[اسلام]] تنها [[دینی]] است که دارای [[مکتب]] اقتصادی‌ای شامل مبانی [[معرفتی]]، [[اقتصادی]] و اهداف می‌باشد <ref>یوسفی، احمدعلی، ماهیت و ساختار اقتصاد اسلامی، ص۲۱.</ref>.
در تبیین و تحلیل [[اقتصاد اسلامی]] رهیافت‌های مختلفی وجود دارد که موارد مهم آن عبارت‌اند از:
# [[اسلام]] دارای [[نظام اقتصادی]] است؛ به این معنا که علاوه بر مبانی و اهداف، بر اجزا، راهکارها والگوهای مرتبط و سازوار مشتمل است که در رسیدن به اهداف معین مانند [[آزادی اقتصادی]] و [[رفاه]] و هم چنین [[معنویت]] مؤثر واقع می‌شوند؛ مثلاً برای [[توزیع ثروت]] در اقشار مختلف [[جامعه]]، [[اسلام]] الگوهای [[رفتاری]] مختلف مانند [[خمس]]، [[زکات]]، [[انفال]] و [[تشویق]] به قرض الحسنه را ملحوظ کرده است، اما تبیین [[روابط]] پدیده‌های [[اقتصادی]] را به صورت خاص به [[نخبگان]] [[جامعه]] سپرده است<ref>یوسفی، احمدعلی، ماهیت و ساختار اقتصاد اسلامی، ص۹ و ۱۱.</ref>.
# [[اسلام]] تنها [[دینی]] است که دارای [[مکتب]] اقتصادی‌ای شامل مبانی [[معرفتی]]، [[اقتصادی]] و اهداف است<ref>یوسفی، احمدعلی، ماهیت و ساختار اقتصاد اسلامی، ص۲۱.</ref>.
# [[اسلام]] دارای [[نظام اقتصادی]] است؛ به این معنا که علاوه بر مبانی و اهداف، بر اجزا، راهکارها والگوهای مرتبط و سازوار مشتمل است که در رسیدن به اهداف معین مانند [[آزادی اقتصادی]] و [[رفاه]] و هم چنین [[معنویت]] مؤثر واقع می‌شوند؛ مثلاً برای [[توزیع ثروت]] در اقشار مختلف [[جامعه]]، [[اسلام]] الگوهای [[رفتاری]] مختلف مانند [[خمس]]، [[زکات]]، [[انفال]] و [[تشویق]] به قرض الحسنه را ملحوظ کرده است، اما تبیین روابط پدیده‌های [[اقتصادی]] را به صورت خاص به [[نخبگان]] [[جامعه]] سپرده است<ref>یوسفی، احمدعلی، ماهیت و ساختار اقتصاد اسلامی، ص۹ و ۱۱.</ref>.
# [[اسلام]] دارای [[علم]] [[اقتصاد]] است؛ این نظریه مدعی است [[اسلام]] مانند [[علوم]] دیگر، خود متکفل تبیین پدیده‌های [[اقتصادی]] و [[کشف]] رابطه آنها، از نوع [[تکوینی]] و اعتباری است<ref>یوسفی، احمدعلی، ماهیت و ساختار اقتصاد اسلامی، ص۳۲۳؛ میرمعزی، سید حسین، ساختار کلان نظام اقتصاد اسلام، ص۲۰.</ref>.
# [[اسلام]] دارای [[علم]] [[اقتصاد]] است؛ این نظریه مدعی است [[اسلام]] مانند [[علوم]] دیگر، خود متکفل تبیین پدیده‌های [[اقتصادی]] و [[کشف]] رابطه آنها، از نوع [[تکوینی]] و اعتباری است<ref>یوسفی، احمدعلی، ماهیت و ساختار اقتصاد اسلامی، ص۳۲۳؛ میرمعزی، سید حسین، ساختار کلان نظام اقتصاد اسلام، ص۲۰.</ref>.
*تبیین و تحلیل دیدگاه‌های سه‌گانه فوق به همراه [[دلایل]] و نقد آن، [[همت]] محققان [[اقتصاد]] [[اسلامی]] را می‌طلبد<ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی]]، ج۱، ص ۲۴۳-۲۵۸.</ref>.
==اصول [[نظام اقتصادی]] [[اسلام]]==
*در اینجا به تبیین مهم‌ترین اصول [[نظام اقتصادی]] [[اسلام]] می‌پردازیم که با ثبوت آن، نظریه اول نیز ثابت می‌شود، و این مقدار برای [[اثبات]] [[جامعیت]] و کمال [[آیین]] جاوید [[اسلام]] [[کفایت]] می‌کند<ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی]]، ج۱، ص ۲۴۳-۲۵۸.</ref>.
===اصل [[مالکیت]] مختلط===
*یکی از مبانی هر [[نظام اقتصادی]] مسئله [[مالکیت]] در آن است، که در [[قرآن]] به اقسام مختلف آن (خصوصی، عمومی و دولتی) اشاره شده است<ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی]]، ج۱، ص ۲۴۳-۲۵۸.</ref>.
====[[مالکیت خصوصی]]====
* [[اصل مسلم]] [[قرآن]] است که از اضافه و نسبت [[مال]] و [[اموال]] به [[انسان]] به تعابیر مختلف مانند: {{متن قرآن|أَمْوَالَكُمْ}}، {{متن قرآن|أَمْوَالَهُمْ}}، {{متن قرآن|أَمْوَالِنَا}}، {{متن قرآن|أَمْوَالَ الْيَتَامَى}} حدود هفتاد مرتبه استظهار می‌شود {{متن قرآن|وَاعْلَمُوا أَنَّمَا أَمْوَالُكُمْ وَأَوْلَادُكُمْ فِتْنَةٌ وَأَنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِيمٌ}}<ref> «و بدانید که دارایی‌ها و فرزندانتان مایه آزمونند و اینکه خداوند است که پاداشی سترگ نزد اوست» سوره انفال، آیه ۲</ref>؛ {{متن قرآن|لَتُبْلَوُنَّ فِي أَمْوَالِكُمْ وَأَنْفُسِكُمْ}}<ref>«بی‌گمان با مال و جانتان آزمون خواهید شد» سوره آل عمران، آیه ۱۸۶.</ref>.
* [[مالکیت]] دو قسم است: [[مالکیت]] ابتدایی (حیازت) و کار. در نوع اول از [[انسان‌ها]] می‌خواهد که با کوشش خود منابع و ثروت‌های طبیعی را [[تصرف]] و [[تسخیر]] و به نفع خود و [[جامعه]] مورد بهره‌برداری قرار دهند {{متن قرآن|وَهُوَ الَّذِي سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْكُلُوا مِنْهُ لَحْمًا طَرِيًّا وَتَسْتَخْرِجُوا مِنْهُ حِلْيَةً تَلْبَسُونَهَا وَتَرَى الْفُلْكَ مَوَاخِرَ فِيهِ وَلِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ}}<ref>«و اوست که دریا را رام (شما) کرد تا از آن گوشتی‌تر و تازه بخورید و از آن زیوری (چون مروارید) بیرون آورید که آن را می‌پوشید و کشتی‌ها را در آن می‌نگری که آب شکاف‌اند و (چنین کرد) تا از بخشش او (روزی خود را) فرا چنگ آورید و باشد که سپاس گزارید» سوره نحل، آیه ۱۴.</ref>.
*نوع دوم (کسب [[مالکیت]] از طریق کار) در [[آیات]] متعدد آمده است، مانند: {{متن قرآن|لِلرِّجَالِ نَصِيبٌ مِمَّا اكْتَسَبُوا وَلِلنِّسَاءِ نَصِيبٌ مِمَّا اكْتَسَبْنَ}}<ref>«مردان را از آنچه برای خود به دست می‌آورند بهره‌ای است و زنان را (هم) از آنچه برای خویش به کف می‌آورند بهره‌ای» سوره نساء، آیه ۳۲.</ref>.
*اما [[مالکیت]] انتقالی از طریق انتقال توسط یک شخص به شخص دیگر انجام می‌گیرد، که این خود به دو قسم ارادی و قهری محقق می‌شود، قسم ارادی آن توسط مالک با انعقاد قراردادهای مختلف مانند بیع و اجاره صورت می‌گیرد {{متن قرآن|أَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا}}<ref>«خداوند خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است» سوره بقره، آیه ۲۷۵.</ref>.
*قسم دوم آن انتقال قهری است که مصداق بارز آن مسئله [[ارث]] و [[وصیت]] است:
:*{{متن قرآن|وَآتُوا الْيَتَامَى أَمْوَالَهُمْ وَلَا تَتَبَدَّلُوا الْخَبِيثَ بِالطَّيِّبِ وَلَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَهُمْ إِلَى أَمْوَالِكُمْ إِنَّهُ كَانَ حُوبًا كَبِيرًا}}<ref>«دارایی‌های یتیمان را به ایشان برسانید و (دارایی‌های آنان که برای شما) ناپاک (است) را، جایگزین (دارایی‌های) پاک (خود) نگردانید و دارایی‌های آنان را با افزودن به دارایی‌های خود نخورید که این گناهی بزرگ است» سوره نساء، آیه ۲</ref>؛
:*{{متن قرآن|لِلرِّجَالِ نَصِيبٌ مِمَّا تَرَكَ الْوَالِدَانِ وَالْأَقْرَبُونَ وَلِلنِّسَاءِ نَصِيبٌ مِمَّا تَرَكَ الْوَالِدَانِ وَالْأَقْرَبُونَ مِمَّا قَلَّ مِنْهُ أَوْ كَثُرَ نَصِيبًا مَفْرُوضًا}}<ref>«مردان را از آنچه پدر و مادر و خویشاوندان، بر جای می‌نهند، بهره‌ای معیّن است؛ و زنان را (نیز) از آنچه پدر و مادر و خویشاوندان بر جای می‌نهند؛ بهره‌ای معیّن است؛ چه کم باشد و چه زیاد» سوره نساء، آیه ۷</ref>؛
:*{{متن قرآن|وَلَكُمْ نِصْفُ مَا تَرَكَ أَزْوَاجُكُمْ إِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُنَّ وَلَدٌ فَإِنْ كَانَ لَهُنَّ وَلَدٌ فَلَكُمُ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْنَ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصِينَ بِهَا أَوْ دَيْنٍ وَلَهُنَّ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْتُمْ إِنْ لَمْ يَكُنْ لَكُمْ وَلَدٌ فَإِنْ كَانَ لَكُمْ وَلَدٌ فَلَهُنَّ الثُّمُنُ مِمَّا تَرَكْتُمْ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ تُوصُونَ بِهَا أَوْ دَيْنٍ وَإِنْ كَانَ رَجُلٌ يُورَثُ كَلَالَةً أَوِ امْرَأَةٌ وَلَهُ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ فَلِكُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ فَإِنْ كَانُوا أَكْثَرَ مِنْ ذَلِكَ فَهُمْ شُرَكَاءُ فِي الثُّلُثِ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصَى بِهَا أَوْ دَيْنٍ غَيْرَ مُضَارٍّ وَصِيَّةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَلِيمٌ}}<ref>«و اگر همسرانتان فرزندی نداشته باشند نیمی از آنچه بر جا نهاده‌اند و اگر فرزندی داشته باشند یک چهارم از آنچه بر جا گذارده‌اند از آن شماست پس از (انجام) وصیتی که می‌کنند یا (پرداخت) وامی (که دارند) و اگر شما فرزندی نداشته باشید یک چهارم از آنچه بر جا نهاده‌اید از آن آنهاست و اگر فرزندی داشته باشید یک هشتم از آنچه بر جا گذارده‌اید از آن آنان است، البته پس از (انجام) وصیتی که می‌کنید یا (پرداخت) وامی (که دارید) و اگر مردی یا زنی که از او ارث می‌برند بی‌فرزند و بی‌پدر و بی‌مادر و (تنها) دارای برادر یا خواهر (یا هر دو) باشد یک ششم از آن هر یک از این دو، است و اگر بیش از این باشند همه در یک سوم شریکند، (البته) پس از وصیتی یا (پرداخت) وامی که (با وصیّت یا اقرار به وام، به وارث) زیان نرساند؛ سفارشی است از سوی خداوند و خداوند دانایی بردبار است» سوره نساء، آیه ۱۲</ref>؛
:*{{متن قرآن|كُتِبَ عَلَيْكُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ إِنْ تَرَكَ خَيْرًا الْوَصِيَّةُ لِلْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِينَ}} <ref>«بر شما مقرر شده است که هرگاه مرگ یکی از شما فرا رسد، اگر مالی بر جای نهد برای پدر و مادر و خویشان وصیّت شایسته کند؛ بنا به حقّی بر گردن پرهیزگاران» سوره بقره، آیه ۱۸۰</ref>؛
:*{{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا شَهَادَةُ بَيْنِكُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ حِينَ الْوَصِيَّةِ اثْنَانِ ذَوَا عَدْلٍ مِنْكُمْ أَوْ آخَرَانِ مِنْ غَيْرِكُمْ إِنْ أَنْتُمْ ضَرَبْتُمْ فِي الْأَرْضِ فَأَصَابَتْكُمْ مُصِيبَةُ الْمَوْتِ تَحْبِسُونَهُمَا مِنْ بَعْدِ الصَّلَاةِ فَيُقْسِمَانِ بِاللَّهِ إِنِ ارْتَبْتُمْ لَا نَشْتَرِي بِهِ ثَمَنًا وَلَوْ كَانَ ذَا قُرْبَى وَلَا نَكْتُمُ شَهَادَةَ اللَّهِ إِنَّا إِذًا لَمِنَ الْآثِمِينَ}}<ref>«ای مؤمنان! چون مرگ یکی از شما در رسد گواه گرفتن میان شما هنگام وصیت، (گواهی) دو (مرد) دادگر از شما (مسلمانان) است» سوره مائده، آیه ۱۰۶.</ref>.
*قسم دیگر، [[مالکیت عمومی]] است. مقصود از آن نه [[مالکیت شخصی]]، بلکه [[مالکیت عمومی]] [[جامعه]] یا قشر خاصی از آن می‌باشد، که مصداق بارز آن [[مالکیت عمومی]] [[مسلمانان]] بر سرزمین‌هایی است که توسط [[جنگ]] [[تصرف]] شده است و در اصطلاح از آن به مفتوح العنوه تعبیر می‌شود<ref>{{متن قرآن|مَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ كَيْ لَا يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الْأَغْنِيَاءِ مِنْكُمْ وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ}} «آنچه خداوند از (دارایی‌های) اهل این شهرها بر پیامبرش (به غنیمت) بازگرداند از آن خداوند و پیامبر و خویشاوند و یتیمان و مستمندان و در راه مانده است تا میان توانگران شما دست به دست نگردد و آنچه پیامبر به شما می‌دهد بگیرید و از آنچه شما را از آن باز می‌دارد دست بکشید و از خداوند پروا کنید که خداوند، سخت کیفر است» سوره حشر، آیه ۷.</ref>. طیف دوم آن، [[مالکیت]] قشر خاص مانند: [[فقرا]] و [[مساکین]] است<ref>{{متن قرآن|إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ}} «زکات، تنها از آن تهیدستان و بیچارگان و مأموران (دریافت) آنها و دلجویی‌شدگان و در راه (آزادی) بردگان و از آن وامداران و (هزینه) در راه خداوند و از آن در راه‌ماندگان است که از سوی خداوند واجب گردیده است و خداوند دانایی فرزانه است» سوره توبه، آیه ۶۰.</ref>.
*قسم سوم، [[مالکیت]] [[حکومتی]] است که متولی [[حکومت]] هرگونه که [[صلاح]] داند [[اموال دولتی]] مانند منابع طبیعی، دریاها، سرزمین‌های [[فتح]] شده بدون [[جنگ]] را [[تصرف]] و توزیع خواهد نمود، که در اصطلاح از آن به [[انفال]] یاد می‌شود {{متن قرآن|مَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ كَيْ لَا يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الْأَغْنِيَاءِ مِنْكُمْ وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ}}<ref> «آنچه خداوند از (دارایی‌های) اهل این شهرها بر پیامبرش (به غنیمت) بازگرداند از آن خداوند و پیامبر و خویشاوند و یتیمان و مستمندان و در راه مانده است تا میان توانگران شما دست به دست نگردد و آنچه پیامبر به شما می‌دهد بگیرید و از آنچه شما را از آن باز می‌دارد دست بکشید و از خداوند پروا کنید که خداوند، سخت کیفر است» سوره حشر، آیه ۷.</ref>.
*البته [[اسلام]] بر اساس [[جهان‌بینی توحیدی]] و آرمان‌های [[معنوی]] خود، [[مالکیت]] در اموری را نپذیرفته است؛ مانند آلات قمار، [[خمر]]، سود ربوی{{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَيْسِرُ وَالْأَنْصَابُ وَالْأَزْلَامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ * إِنَّمَا يُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاءَ فِي الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ وَيَصُدَّكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَعَنِ الصَّلَاةِ فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ}}<ref> «ای مؤمنان! جز این نیست که شراب و قمار و انصاب و ازلام، پلیدی (و) کار شیطان است پس، از آنها دوری گزینید باشد که رستگار گردید * شیطان، تنها بر آن است تا با شراب و قمار میان شما دشمنی و کینه افکند و از یاد خداوند و از نماز بازتان دارد؛ اکنون آیا دست می‌کشید؟» سوره مائده، آیه ۹۰-۹۱</ref>؛ {{متن قرآن|الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا}}<ref>«آنان که ربا می‌خورند جز به گونه کسی که شیطان او را با برخورد، آشفته سر کرده باشد (به انجام کارها) بر نمی‌خیزند؛ این (آشفته سری) از آن روست که آنان می‌گویند خرید و فروش هم مانند رباست در حالی که خداوند خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است» سوره بقره، آیه ۲۷۵.</ref>. همچنین بر [[مالکیت]] [[انسان‌ها]] [[حقوق]] و [[مالیات]] [[شرعی]]، مثل [[خمس]] تعلق می‌گیرد که مالک به پرداخت آنها ملزم است که اشاره خواهد شد{{متن قرآن|وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَمَا أَنْزَلْنَا عَلَى عَبْدِنَا يَوْمَ الْفُرْقَانِ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ وَاللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ}}<ref> «و اگر به خداوند و به آنچه بر بنده خویش، روز بازشناخت درستی از نادرستی (در جنگ بدر)، روز رویارویی آن دو گروه (مسلمان و مشرک) فرو فرستادیم ایمان دارید بدانید که آنچه غنیمت گرفته‌اید از هرچه باشد یک پنجم آن از آن خداوند و فرستاده او و خویشاوند (وی) و یتیمان و بینوایان و ماندگان در راه (از خاندان او) است و خداوند بر هر کاری تواناست» سوره انفال، آیه ۴۱.</ref><ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی]]، ج۱، ص ۲۴۳-۲۵۸.</ref>
====[[آزادی اقتصادی]]====
*از مبانی [[نظام]] [[اقتصاد]] [[اسلامی]]، [[آزادی]] [[فعالیت‌های اقتصادی]] و [[تأیید]] معاملات و انواع قراردادهای [[اقتصادی]] رایج در عرف است
:*{{متن قرآن|وَجَعَلْنَا اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ آيَتَيْنِ فَمَحَوْنَا آيَةَ اللَّيْلِ وَجَعَلْنَا آيَةَ النَّهَارِ مُبْصِرَةً لِتَبْتَغُوا فَضْلًا مِنْ رَبِّكُمْ وَلِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِينَ وَالْحِسَابَ وَكُلَّ شَيْءٍ فَصَّلْنَاهُ تَفْصِيلًا}}<ref>«و شب و روز را دو نشانه قرار دادیم آنگاه نشانه شب را زدودیم و نشانه روز را روشنی بخش آوردیم تا بخششی از پروردگارتان بجویید و شمارگان سال‌ها و حساب را بدانید و هر چیز را نیک روشن داشته‌ایم» سوره اسراء، آیه ۱۲.</ref>؛
:*{{متن قرآن|فَإِذَا قُضِيَتِ الصَّلَاةُ فَانْتَشِرُوا فِي الْأَرْضِ وَابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَاذْكُرُوا اللَّهَ كَثِيرًا لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ}}<ref>«و چون نماز گزارده شد در زمین پراکنده شوید و (روزی خود را) از بخشش خداوند فرا جویید و خداوند را بسیار یاد کنید باشد که رستگار گردید» سوره جمعه، آیه ۱۰.</ref>؛
:*{{متن قرآن|الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهَى فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ}}<ref>«آنان که ربا می‌خورند جز به گونه کسی که شیطان او را با برخورد، آشفته سر  کرده باشد (به انجام کارها) بر نمی‌خیزند؛ این (آشفته سری) از آن روست که آنان می‌گویند خرید و فروش هم مانند رباست در حالی که خداوند خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است پس کسانی که اندرزی از پروردگارشان به آنان برسد و (از رباخواری) باز ایستند ، آنچه گذشته، از آن آنهاست و کارشان با خداوند است و کسانی که (بدین کار) باز گردند دمساز آتشند و در آن جاودانند» سوره بقره، آیه ۲۷۵.</ref>؛
:*{{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ أُحِلَّتْ لَكُمْ بَهِيمَةُ الْأَنْعَامِ إِلَّا مَا يُتْلَى عَلَيْكُمْ غَيْرَ مُحِلِّي الصَّيْدِ وَأَنْتُمْ حُرُمٌ إِنَّ اللَّهَ يَحْكُمُ مَا يُرِيدُ}}<ref>«ای مؤمنان! به پیمان‌ها وفا کنید؛ (گوشت) دام‌ها  برای شما حلال است جز آنچه که (حرام بودن آنها) بر شما خوانده می‌شود، بی‌آنکه شکار کردن را در حال احرام حلال شمارید؛ بی‌گمان خداوند به آنچه اراده فرماید حکم خواهد کرد» سوره مائده، آیه ۱.</ref>
* [[آزادی اقتصادی]]، مانند مسئله [[مالکیت]]، مطلق نیست، بلکه با توجه به مبانی و اهداف عالی [[اسلام]] محدودیت‌هایی دارد؛ مثلاً :
:*'''کم‌فروشی:''' {{متن قرآن|وَيْلٌ لِلْمُطَفِّفِينَ}}<ref>«وای بر کم‌فروشان!» سوره مطففین، آیه ۱</ref>؛ {{متن قرآن|أَوْفُوا الْكَيْلَ وَلَا تَكُونُوا مِنَ الْمُخْسِرِينَ}}<ref>«پیمانه را تمام بپیمایید و از کم‌فروشان نباشید» سوره شعراء، آیه ۱۸۱</ref>؛ {{متن قرآن|وَيَا قَوْمِ أَوْفُوا الْمِكْيَالَ وَالْمِيزَانَ بِالْقِسْطِ وَلَا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْيَاءَهُمْ}}<ref>«و ای قوم من! پیمانه و ترازو را با دادگری، تمام بپیمایید و چیزهای مردم را به آنان کم ندهید و در زمین تبهکارانه آشوب نورزید» سوره هود، آیه ۸۵</ref>؛ {{متن قرآن|وَأَوْفُوا الْكَيْلَ إِذَا كِلْتُمْ وَزِنُوا بِالْقِسْطَاسِ الْمُسْتَقِيمِ}}<ref>«و چون پیمانه می‌کنید تمام بپیمایید و با ترازوی درست وزن کنید» سوره اسراء، آیه ۳۵.</ref>
*'''و بیع ربوی'''{{متن قرآن|وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا}}<ref> «خداوند خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است» سوره بقره، آیه ۲۷۵.</ref> را [[قرآن]] به شدت منع می‌کند. خرید و فروش آلات [[حرام]] و اشیایی که در [[شرع]] مالیت و [[مالکیت]] آن ملغی شده، [[ممنوع]] و آثار معامله بر آن مترتب نمی‌شود<ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی]]، ج۱، ص ۲۴۳-۲۵۸.</ref>.
====توزیع و تعدیل [[ثروت]]====
*یکی از اصول [[اقتصاد]] موفق و پیشرفته آن است که در آن [[ثروت]] و منابع طبیعی به قشر [[اقلیت]] [[جامعه]] اختصاص نیافته است، بلکه عموم [[شهروندان]] از آن بهره‌مند می‌گردند. [[قرآن کریم]] برای دستیابی به این [[هدف]]، راهکارهای ویژه‌ای ملحوظ داشته است. یکی از راهکارهای آن، سپردن [[مالکیت]] منابع طبیعی مانند جنگل‌ها، دریاها و بستر آن، معادن، [[زمین]] موات، سرزمین‌های [[فتح]] شده بدون [[جنگ]]، به عهده [[حکومت دینی]] است {{متن قرآن|يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْأَنْفَالِ قُلِ الْأَنْفَالُ لِلَّهِ وَالرَّسُولِ}}<ref>«از تو از انفال می‌پرسند بگو: انفال از آن خداوند و پیامبر است» سوره انفال، آیه ۱</ref>؛ {{متن قرآن|وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ...}}<ref>«بدانید که آنچه غنیمت گرفته‌اید از هرچه باشد یک پنجم آن از آن خداوند و فرستاده او و خویشاوند (وی) و یتیمان و بینوایان و ماندگان در راه (از خاندان او) است» سوره انفال، آیه ۴۱</ref>؛ {{متن قرآن|مَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ كَيْ لَا يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الْأَغْنِيَاءِ مِنْكُمْ}}<ref>«آنچه خداوند از (دارایی‌های) اهل این شهرها بر پیامبرش (به غنیمت) بازگرداند از آن خداوند و پیامبر و خویشاوند و یتیمان و مستمندان و در راه مانده است تا میان توانگران شما دست به دست نگردد» سوره حشر، آیه ۷.</ref> تا از این طریق منابع فوق برای عموم [[شهروندان]] توزیع گردد، که از آن به توزیع قبل از تولید در [[علم]] [[اقتصاد]] تعبیر می‌شود.
*راهکار دیگر [[قرآن]]، وضع مقررات و [[احکام]] [[مالی]] در قالب‌های مختلف مانند: [[خمس]]، [[زکات]]، [[انفاق]]، [[صدقه]]، [[کفاره]]، [[جزیه]] و غیره است {{متن قرآن|مَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ}}<ref> «آنچه خداوند از (دارایی‌های) اهل این شهرها بر پیامبرش (به غنیمت) بازگرداند از آن خداوند و پیامبر و خویشاوند و یتیمان و مستمندان و در راه مانده است» سوره حشر، آیه ۷</ref>؛ {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ كَثِيرًا مِنَ الْأَحْبَارِ وَالرُّهْبَانِ لَيَأْكُلُونَ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَيَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَالَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلَا يُنْفِقُونَهَا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ}}<ref>«ای مؤمنان! بسیاری از دانشوران دینی (اهل کتاب) و راهبان، دارایی‌های مردم را به نادرستی می‌خورند و (مردم را) از راه خداوند باز می‌دارند؛ (ایشان) و آنان را که زر و سیم را می‌انبارند و آن را در راه خداوند نمی‌بخشند به عذابی دردناک نوید ده!» سوره توبه، آیه ۳۴</ref>؛ {{متن قرآن|الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ بِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ سِرًّا وَعَلَانِيَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ}}<ref>«آنان که دارایی‌های خود را در شب و روز پنهان و آشکار می‌بخشند پاداششان نزد خداوند است و نه بیمی خواهند داشت و نه اندوهگین می‌گردند» سوره بقره، آیه ۲۷۴</ref>؛ {{متن قرآن|لَنْ تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ شَيْءٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ}}<ref>«هرگز به نیکی دست نخواهید یافت مگر از آنچه دوست دارید (به دیگران) ببخشید و هر چیزی ببخشید بی‌گمان خداوند آن را می‌داند» سوره آل عمران، آیه ۹۲.</ref> که در اصطلاح از آن به توزیع بعد از تولید یاد می‌شود.
* [[تشویق]] به [[قرض‌الحسنه]] و [[وعده]] [[پاداش]] مضاعف بر پرداخت‌ کننده قرض، دیگر راهکاری است که [[نیازمند]] می‌تواند آبرومندانه نیاز خود را رفع نماید {{متن قرآن|إِنْ تُقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا يُضَاعِفْهُ لَكُمْ وَيَغْفِرْ لَكُمْ وَاللَّهُ شَكُورٌ حَلِيمٌ}}<ref> «اگر به خداوند وامی نیکو دهید (خداوند) برای شما آن را دو چندان می‌کند و شما را می‌آمرزد و خداوند سپاس‌پذیری بردبار است» سوره تغابن، آیه ۱۷</ref>؛ {{متن قرآن|مَنْ ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَيُضَاعِفَهُ لَهُ أَضْعَافًا كَثِيرَةً وَاللَّهُ يَقْبِضُ وَيَبْسُطُ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ}}<ref>«کیست که به خداوند وامی نیکو دهد تا خداوند آن را برای وی چندین برابر گرداند؟ و خداوند (روزی را) تنگ و فراخ می‌سازد و به سوی او بازگردانده می‌شوید» سوره بقره، آیه ۲۴۵</ref>؛ {{متن قرآن|مَنْ ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَيُضَاعِفَهُ لَهُ وَلَهُ أَجْرٌ كَرِيمٌ}}<ref>«کیست که به خداوند وامی نیکو دهد تا (خداوند) آن را برای وی دو چندان کند و او را پاداشی ارزشمند باشد؟» سوره حدید، آیه ۱۱.</ref>.
* [[قرآن]] یکی از اهداف وضع [[احکام]] [[مالی]] خود را تعدیل [[ثروت]] و عدم اختصاص آن به طبقه [[سرمایه‌دار]] بیان می‌دارد: {{متن قرآن|كَيْ لَا يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الْأَغْنِيَاءِ مِنْكُمْ}}<ref>«تا میان توانگران شما دست به دست نگردد» سوره حشر، آیه ۷.</ref><ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی]]، ج۱، ص ۲۴۳-۲۵۸.</ref>


====اصل [[تعاون]]====
تبیین و تحلیل دیدگاه‌های سه‌گانه فوق به همراه [[دلایل]] و نقد آن، [[همت]] محققان [[اقتصاد]] [[اسلامی]] را می‌طلبد<ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی ج۱]]، ص۲۴۳-۲۵۸.</ref>.
* [[قرآن کریم]] اصل [[تعاون]] و [[یاری]] رساندن یکدیگر در فعالیت خیر و [[نیک]] و [[پیشی گرفتن در خیرات]] اعم از [[اقتصادی]]، [[فرهنگی]] و [[اجتماعی]] را جزء برنامه‌های [[مسلمانان]] و مورد [[تشویق]] قرار داده {{متن قرآن|تَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ}}<ref>«یکدیگر را در نیکی و پرهیزگاری یاری کنید و در گناه و تجاوز یاری نکنید» سوره مائده، آیه ۲.</ref> و به [[نکوهش]] کسانی می‌پردازد که از این امر [[انسانی]] سرباز می‌زنند {{متن قرآن|وَيَمْنَعُونَ الْمَاعُونَ}} <ref>«و زکات را باز می‌دارند» سوره ماعون، آیه ۷.</ref><ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی]]، ج۱، ص ۲۴۳-۲۵۸.</ref>
 
====تقدم [[حقوق]] [[جامعه]] بر فرد====
=== اصول نظام اقتصادی اسلام ===
* [[اسلام]] ضمن به رسمیت شناختن [[حقوق]] فرد و [[جامعه]] و [[دولت]]، در مواقع [[تعارض]] و تزاحم، به تقدم [[حقوق]] [[جامعه]] بر فرد [[حکم]] کرده است، به عنوان مثال [[امام علی]]{{ع}} در [[نامه]] معروف خود به [[مالک اشتر]] ضمن اشاره به وجود برخی از تجار که از دادن [[مالیات]] استنکاف میورزند و به [[احتکار]] [[دست]] می‌زنند، به [[دلیل]] ضرر عمومی، به فرماندار خود [[دستور]] منع از [[احتکار]] می‌دهد و آن را به [[عمل]] [[پیامبر]]{{صل}} مستند می‌کند<ref>نهج البلاغه، نامه ۵۳.</ref><ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی]]، ج۱، ص ۲۴۳-۲۵۸.</ref>
مهم‌ترین اصول [[نظام اقتصادی]] [[اسلام]] که با ثبوت آن [[جامعیت]] و کمال [[آیین]] جاوید [[اسلام]] اثبات می‌شود عبارت است از:
====[[جایگاه]] و اختیارات [[دولت]]====
 
* [[اسلام]] به [[دولت]] [[دینی]] یک سری اختیاراتی در [[اقتصاد]] داده که به مهم‌ترین آن اشاره می‌شود:
=== اصل [[مالکیت]] مختلط ===
#'''[[نظارت]] و دخالت:''' [[دولت اسلامی]] در امور معیشتی و [[اقتصادی]] به عنوان [[مسئول]] و متصدی، ناظر بر اوضاع بازار و [[تجارت]] است. این اصل در عصر [[صدر اسلام]] با وجود [[سادگی]] امور انجام می‌گرفت. [[پیامبر اسلام]]{{صل}} اشخاصی را به عنوان [[نماینده]] و ناظر که در اصطلاح [[عربی]] آن روز عامل السوق نامیده می‌شود جهت کنترل بازار [[مأمور]] می‌کرد<ref>حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۲۸۴؛ ج۱۶، ص۴۰۰؛ ج۱۸، ص۵۷۸؛ آذری قمی، احمد، احتکار و گران‌فروشی، ص۷۳- ۸۴.</ref>. اما در صورت وضعیت خاص و [[بحرانی]]، [[اسلام]] به [[دولت]] این اجازه را داده است که به منظور [[تأمین رفاه]] و [[مصلحت عمومی جامعه]] در [[امور اقتصادی]] و تجاری دخالت کند؛ مثلاً [[دولت]] می‌تواند جلو واردات و صادرات را بگیرد یا [[آزاد]] کند، یا بازار را به نرخ‌گذاری ملزم نماید و در موارد خاص [[اموال]] [[احتکار]] شده را به معرض فروش بگذارد؛ چنان که [[پیامبر اسلام]]{{صل}} در موارد کمبود کالا به محتکران [[دستور]] می‌داد [[اموال]] [[احتکار]] شده را به قیمت عادلانه بفروشند<ref>حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۲، باب۲۹؛ ح۳۰، ص۳۱۷؛ کتاب البیع، ج۲، ص۴۰۰؛ موسوی خمینی، سید روح الله، صحیفه نور، ج۲۰، ص۱۷۰؛ موسوی خمینی، سید روح الله، امام خمینی و اندیشه حکومت اسلامی، ج۶.</ref>.
یکی از مبانی هر [[نظام اقتصادی]] مسئله [[مالکیت]] در آن است، که در [[قرآن]] به اقسام مختلف آن (خصوصی، عمومی و دولتی) اشاره شده است<ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی ج۱]]، ص ۲۴۳-۲۵۸.</ref>.
#'''[[وضع سیاست]] و [[قوانین]] [[اقتصادی]]:''' [[دولت]] علاوه بر [[احکام]] [[اقتصادی]] موجود در [[فقه]]، مانند [[خمس]] و [[زکات]]، می‌تواند به تناسب روز، [[احکام]] و مقررات تجاری، [[اقتصادی]] و انواع قراردادها از قبیل [[قانون]] کار، بیمه و [[مالیات]] را وضع نماید.
 
#'''[[مالکیت]] و اداره منابع ملی:''' در تبیین اصل [[مالکیت]] بیان شد که [[دولت]] مالک و متکفل اداره منابع ملی از قبیل [[انفال]]، جنگل‌ها، مراتع، منابع زیرزمینی و غیره است. علاوه بر آن، [[مالکیت]] و اجازه [[تصرف]] [[اموال]] وقفی، [[اموال]] [[بلا]] [[وارث]] یا مجهول به [[حاکم]] [[دینی]] سپرده شده است که در [[فقه]] تحت عنوان [[امور حسبیه]] از آنها بحث می‌شود. همچنین [[دولت اسلامی]] [[مسئول]] و متکفل دریافت [[جزیه]] (نوعی [[مالیات]]) از [[اهل کتاب]] است{{متن قرآن|قَاتِلُوا الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَا بِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَلَا يُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَلَا يَدِينُونَ دِينَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ حَتَّى يُعْطُوا الْجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ وَهُمْ صَاغِرُونَ}}<ref> «با آن دسته از اهل کتاب که به خداوند و به روز بازپسین ایمان نمی‌آورند و آنچه را خداوند و پیامبرش حرام کرده‌اند حرام نمی‌دانند و به دین حق نمی‌گروند جنگ کنید تا به دست خود با خواری جزیه بپردازند» سوره توبه، آیه ۲۹.</ref>.
==== مالکیت خصوصی ====
#'''ابطال و فسخ یکطرفه بعضی قراردادها:''' [[اسلام]] این اجازه را به [[دولت]] داده است که در موارد خاص مانند به مخاطره افتادن [[مصلحت جامعه]] یا [[نظام]]، یک طرفه به ابطال و فسخ قراردادهایی که خود با [[شهروندان]] منعقد کرده است، [[دست]] بزند<ref>صحیفه نور، ج۲۰، ص۱۷۰.</ref><ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی]]، ج۱، ص ۲۴۳-۲۵۸.</ref>.
[[اصل مسلم]] [[قرآن]] است که از اضافه و نسبت [[مال]] و [[اموال]] به [[انسان]] به تعابیر مختلف مانند: {{متن قرآن|أَمْوَالَكُمْ}}، {{متن قرآن|أَمْوَالَهُمْ}}، {{متن قرآن|أَمْوَالِنَا}}، {{متن قرآن|أَمْوَالَ الْيَتَامَى}} حدود هفتاد مرتبه استظهار می‌شود: {{متن قرآن|وَاعْلَمُوا أَنَّمَا أَمْوَالُكُمْ وَأَوْلَادُكُمْ فِتْنَةٌ وَأَنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِيمٌ}}<ref> «و بدانید که دارایی‌ها و فرزندانتان مایه آزمونند و اینکه خداوند است که پاداشی سترگ نزد اوست» سوره انفال، آیه ۲.</ref>؛ {{متن قرآن|لَتُبْلَوُنَّ فِي أَمْوَالِكُمْ وَأَنْفُسِكُمْ}}<ref>«بی‌گمان با مال و جانتان آزمون خواهید شد» سوره آل عمران، آیه ۱۸۶.</ref>.
====اهداف====
 
*نگاه [[دین]] به [[اقتصاد]]، نگاه [[اقتصاد]] محض نیست؛ به این معنا که [[دین]] [[اقتصاد]] را نه فقط برای تأمین معاش و دنیای [[مردم]]، بلکه برای تأمین [[سعادت]] [[معنوی]] [[مردم]] در [[آخرت]] مورد لحاظ قرار می‌دهد. به تعبیری [[هدف]] [[نظام اقتصادی]] [[اسلام]] دو منظوره است<ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی]]، ج۱، ص ۲۴۳-۲۵۸.</ref>.
[[مالکیت]] دو قسم است: [[مالکیت]] ابتدایی (حیازت) و کار. در نوع اول از [[انسان‌ها]] می‌خواهد که با کوشش خود منابع و ثروت‌های طبیعی را [[تصرف]] و [[تسخیر]] و به نفع خود و [[جامعه]] مورد بهره‌برداری قرار دهند: {{متن قرآن|وَهُوَ الَّذِي سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْكُلُوا مِنْهُ لَحْمًا طَرِيًّا وَتَسْتَخْرِجُوا مِنْهُ حِلْيَةً تَلْبَسُونَهَا وَتَرَى الْفُلْكَ مَوَاخِرَ فِيهِ وَلِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ}}<ref>«و اوست که دریا را رام (شما) کرد تا از آن گوشتی‌تر و تازه بخورید و از آن زیوری (چون مروارید) بیرون آورید که آن را می‌پوشید و کشتی‌ها را در آن می‌نگری که آب شکاف‌اند و (چنین کرد) تا از بخشش او (روزی خود را) فرا چنگ آورید و باشد که سپاس گزارید» سوره نحل، آیه ۱۴.</ref>.
 
نوع دوم (کسب [[مالکیت]] از طریق کار) در [[آیات]] متعدد آمده است، مانند: {{متن قرآن|لِلرِّجَالِ نَصِيبٌ مِمَّا اكْتَسَبُوا وَلِلنِّسَاءِ نَصِيبٌ مِمَّا اكْتَسَبْنَ}}<ref>«مردان را از آنچه برای خود به دست می‌آورند بهره‌ای است و زنان را (هم) از آنچه برای خویش به کف می‌آورند بهره‌ای» سوره نساء، آیه ۳۲.</ref>.
 
اما [[مالکیت]] انتقالی از طریق انتقال توسط یک شخص به شخص دیگر انجام می‌گیرد که این خود به دو قسم ارادی و قهری محقق می‌شود، قسم ارادی آن توسط مالک با انعقاد قراردادهای مختلف مانند بیع و اجاره صورت می‌گیرد: {{متن قرآن|أَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا}}<ref>«خداوند خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است» سوره بقره، آیه ۲۷۵.</ref>.
 
قسم دوم آن انتقال قهری است که مصداق بارز آن مسئله [[ارث]] و [[وصیت]] است:
#{{متن قرآن|وَآتُوا الْيَتَامَى أَمْوَالَهُمْ وَلَا تَتَبَدَّلُوا الْخَبِيثَ بِالطَّيِّبِ وَلَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَهُمْ إِلَى أَمْوَالِكُمْ إِنَّهُ كَانَ حُوبًا كَبِيرًا}}<ref>«دارایی‌های یتیمان را به ایشان برسانید و (دارایی‌های آنان که برای شما) ناپاک (است) را، جایگزین (دارایی‌های) پاک (خود) نگردانید و دارایی‌های آنان را با افزودن به دارایی‌های خود نخورید که این گناهی بزرگ است» سوره نساء، آیه ۲.</ref>؛
#{{متن قرآن|لِلرِّجَالِ نَصِيبٌ مِمَّا تَرَكَ الْوَالِدَانِ وَالْأَقْرَبُونَ وَلِلنِّسَاءِ نَصِيبٌ مِمَّا تَرَكَ الْوَالِدَانِ وَالْأَقْرَبُونَ مِمَّا قَلَّ مِنْهُ أَوْ كَثُرَ نَصِيبًا مَفْرُوضًا}}<ref>«مردان را از آنچه پدر و مادر و خویشاوندان، بر جای می‌نهند، بهره‌ای معیّن است؛ و زنان را (نیز) از آنچه پدر و مادر و خویشاوندان بر جای می‌نهند؛ بهره‌ای معیّن است؛ چه کم باشد و چه زیاد» سوره نساء، آیه ۷.</ref>؛
#{{متن قرآن|وَلَكُمْ نِصْفُ مَا تَرَكَ أَزْوَاجُكُمْ إِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُنَّ وَلَدٌ فَإِنْ كَانَ لَهُنَّ وَلَدٌ فَلَكُمُ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْنَ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصِينَ بِهَا أَوْ دَيْنٍ وَلَهُنَّ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْتُمْ إِنْ لَمْ يَكُنْ لَكُمْ وَلَدٌ فَإِنْ كَانَ لَكُمْ وَلَدٌ فَلَهُنَّ الثُّمُنُ مِمَّا تَرَكْتُمْ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ تُوصُونَ بِهَا أَوْ دَيْنٍ وَإِنْ كَانَ رَجُلٌ يُورَثُ كَلَالَةً أَوِ امْرَأَةٌ وَلَهُ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ فَلِكُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ فَإِنْ كَانُوا أَكْثَرَ مِنْ ذَلِكَ فَهُمْ شُرَكَاءُ فِي الثُّلُثِ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصَى بِهَا أَوْ دَيْنٍ غَيْرَ مُضَارٍّ وَصِيَّةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَلِيمٌ}}<ref>«و اگر همسرانتان فرزندی نداشته باشند نیمی از آنچه بر جا نهاده‌اند و اگر فرزندی داشته باشند یک چهارم از آنچه بر جا گذارده‌اند از آن شماست پس از (انجام) وصیتی که می‌کنند یا (پرداخت) وامی (که دارند) و اگر شما فرزندی نداشته باشید یک چهارم از آنچه بر جا نهاده‌اید از آن آنهاست و اگر فرزندی داشته باشید یک هشتم از آنچه بر جا گذارده‌اید از آن آنان است، البته پس از (انجام) وصیتی که می‌کنید یا (پرداخت) وامی (که دارید) و اگر مردی یا زنی که از او ارث می‌برند بی‌فرزند و بی‌پدر و بی‌مادر و (تنها) دارای برادر یا خواهر (یا هر دو) باشد یک ششم از آن هر یک از این دو، است و اگر بیش از این باشند همه در یک سوم شریکند، (البته) پس از وصیتی یا (پرداخت) وامی که (با وصیّت یا اقرار به وام، به وارث) زیان نرساند؛ سفارشی است از سوی خداوند و خداوند دانایی بردبار است» سوره نساء، آیه ۱۲.</ref>؛
#{{متن قرآن|كُتِبَ عَلَيْكُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ إِنْ تَرَكَ خَيْرًا الْوَصِيَّةُ لِلْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِينَ}} <ref>«بر شما مقرر شده است که هرگاه مرگ یکی از شما فرا رسد، اگر مالی بر جای نهد برای پدر و مادر و خویشان وصیّت شایسته کند؛ بنا به حقّی بر گردن پرهیزگاران» سوره بقره، آیه ۱۸۰.</ref>؛
# {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا شَهَادَةُ بَيْنِكُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ حِينَ الْوَصِيَّةِ اثْنَانِ ذَوَا عَدْلٍ مِنْكُمْ أَوْ آخَرَانِ مِنْ غَيْرِكُمْ إِنْ أَنْتُمْ ضَرَبْتُمْ فِي الْأَرْضِ فَأَصَابَتْكُمْ مُصِيبَةُ الْمَوْتِ تَحْبِسُونَهُمَا مِنْ بَعْدِ الصَّلَاةِ فَيُقْسِمَانِ بِاللَّهِ إِنِ ارْتَبْتُمْ لَا نَشْتَرِي بِهِ ثَمَنًا وَلَوْ كَانَ ذَا قُرْبَى وَلَا نَكْتُمُ شَهَادَةَ اللَّهِ إِنَّا إِذًا لَمِنَ الْآثِمِينَ}}<ref>«ای مؤمنان! چون مرگ یکی از شما در رسد گواه گرفتن میان شما هنگام وصیت، (گواهی) دو (مرد) دادگر از شما (مسلمانان) است» سوره مائده، آیه ۱۰۶.</ref>.
 
قسم دیگر، مالکیت عمومی است. مقصود از آن نه مالکیت شخصی، بلکه مالکیت عمومی [[جامعه]] یا قشر خاصی از آن می‌باشد، که مصداق بارز آن مالکیت عمومی [[مسلمانان]] بر سرزمین‌هایی است که توسط [[جنگ]] تصرف شده است و در اصطلاح از آن به مفتوح العنوه تعبیر می‌شود{{متن قرآن|مَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ كَيْ لَا يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الْأَغْنِيَاءِ مِنْكُمْ وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ}} <ref>«آنچه خداوند از (دارایی‌های) اهل این شهرها بر پیامبرش (به غنیمت) بازگرداند از آن خداوند و پیامبر و خویشاوند و یتیمان و مستمندان و در راه مانده است تا میان توانگران شما دست به دست نگردد و آنچه پیامبر به شما می‌دهد بگیرید و از آنچه شما را از آن باز می‌دارد دست بکشید و از خداوند پروا کنید که خداوند، سخت کیفر است» سوره حشر، آیه ۷.</ref>. طیف دوم آن، [[مالکیت]] قشر خاص مانند: [[فقرا]] و [[مساکین]] است{{متن قرآن|إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ}}<ref> «زکات، تنها از آن تهیدستان و بیچارگان و مأموران (دریافت) آنها و دلجویی‌شدگان و در راه (آزادی) بردگان و از آن وامداران و (هزینه) در راه خداوند و از آن در راه‌ماندگان است که از سوی خداوند واجب گردیده است و خداوند دانایی فرزانه است» سوره توبه، آیه ۶۰.</ref>.
 
قسم سوم، [[مالکیت]] [[حکومتی]] است که متولی [[حکومت]] هرگونه که [[صلاح]] داند [[اموال دولتی]] مانند منابع طبیعی، دریاها، سرزمین‌های [[فتح]] شده بدون [[جنگ]] را [[تصرف]] و توزیع خواهد نمود، که در اصطلاح از آن به [[انفال]] یاد می‌شود: {{متن قرآن|مَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ كَيْ لَا يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الْأَغْنِيَاءِ مِنْكُمْ وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ}}<ref>«آنچه خداوند از (دارایی‌های) اهل این شهرها بر پیامبرش (به غنیمت) بازگرداند از آن خداوند و پیامبر و خویشاوند و یتیمان و مستمندان و در راه مانده است تا میان توانگران شما دست به دست نگردد و آنچه پیامبر به شما می‌دهد بگیرید و از آنچه شما را از آن باز می‌دارد دست بکشید و از خداوند پروا کنید که خداوند، سخت کیفر است» سوره حشر، آیه ۷.</ref>.
 
البته [[اسلام]] بر اساس [[جهان‌بینی توحیدی]] و آرمان‌های [[معنوی]] خود، [[مالکیت]] در اموری را نپذیرفته است؛ مانند آلات قمار، [[خمر]]، سود ربوی{{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَيْسِرُ وَالْأَنْصَابُ وَالْأَزْلَامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ * إِنَّمَا يُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاءَ فِي الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ وَيَصُدَّكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَعَنِ الصَّلَاةِ فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ}}<ref> «ای مؤمنان! جز این نیست که شراب و قمار و انصاب و ازلام، پلیدی (و) کار شیطان است پس، از آنها دوری گزینید باشد که رستگار گردید * شیطان، تنها بر آن است تا با شراب و قمار میان شما دشمنی و کینه افکند و از یاد خداوند و از نماز بازتان دارد؛ اکنون آیا دست می‌کشید؟» سوره مائده، آیه ۹۰-۹۱.</ref>؛ {{متن قرآن|الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا}}<ref>«آنان که ربا می‌خورند جز به گونه کسی که شیطان او را با برخورد، آشفته سر کرده باشد (به انجام کارها) بر نمی‌خیزند؛ این (آشفته سری) از آن روست که آنان می‌گویند خرید و فروش هم مانند رباست در حالی که خداوند خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است» سوره بقره، آیه ۲۷۵.</ref>. همچنین بر [[مالکیت]] [[انسان‌ها]] [[حقوق]] و [[مالیات]] [[شرعی]]، مثل [[خمس]] تعلق می‌گیرد که مالک به پرداخت آنها ملزم است که اشاره خواهد شد: {{متن قرآن|وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَمَا أَنْزَلْنَا عَلَى عَبْدِنَا يَوْمَ الْفُرْقَانِ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ وَاللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ}}<ref>«و اگر به خداوند و به آنچه بر بنده خویش، روز بازشناخت درستی از نادرستی (در جنگ بدر)، روز رویارویی آن دو گروه (مسلمان و مشرک) فرو فرستادیم ایمان دارید بدانید که آنچه غنیمت گرفته‌اید از هرچه باشد یک پنجم آن از آن خداوند و فرستاده او و خویشاوند (وی) و یتیمان و بینوایان و ماندگان در راه (از خاندان او) است و خداوند بر هر کاری تواناست» سوره انفال، آیه ۴۱.</ref>.<ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی ج۱]]، ص۲۴۳-۲۵۸.</ref>
 
==== [[آزادی اقتصادی]] ====
از مبانی [[نظام]] [[اقتصاد]] [[اسلامی]]، [[آزادی]] فعالیت‌های اقتصادی و [[تأیید]] معاملات و انواع قراردادهای [[اقتصادی]] رایج در عرف است:
# {{متن قرآن|وَجَعَلْنَا اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ آيَتَيْنِ فَمَحَوْنَا آيَةَ اللَّيْلِ وَجَعَلْنَا آيَةَ النَّهَارِ مُبْصِرَةً لِتَبْتَغُوا فَضْلًا مِنْ رَبِّكُمْ وَلِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِينَ وَالْحِسَابَ وَكُلَّ شَيْءٍ فَصَّلْنَاهُ تَفْصِيلًا}}<ref>«و شب و روز را دو نشانه قرار دادیم آنگاه نشانه شب را زدودیم و نشانه روز را روشنی بخش آوردیم تا بخششی از پروردگارتان بجویید و شمارگان سال‌ها و حساب را بدانید و هر چیز را نیک روشن داشته‌ایم» سوره اسراء، آیه ۱۲.</ref>؛
# {{متن قرآن|فَإِذَا قُضِيَتِ الصَّلَاةُ فَانْتَشِرُوا فِي الْأَرْضِ وَابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَاذْكُرُوا اللَّهَ كَثِيرًا لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ}}<ref>«و چون نماز گزارده شد در زمین پراکنده شوید و (روزی خود را) از بخشش خداوند فرا جویید و خداوند را بسیار یاد کنید باشد که رستگار گردید» سوره جمعه، آیه ۱۰.</ref>؛
# {{متن قرآن|الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهَى فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ}}<ref>«آنان که ربا می‌خورند جز به گونه کسی که شیطان او را با برخورد، آشفته سر کرده باشد (به انجام کارها) بر نمی‌خیزند؛ این (آشفته سری) از آن روست که آنان می‌گویند خرید و فروش هم مانند رباست در حالی که خداوند خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است پس کسانی که اندرزی از پروردگارشان به آنان برسد و (از رباخواری) باز ایستند، آنچه گذشته، از آن آنهاست و کارشان با خداوند است و کسانی که (بدین کار) باز گردند دمساز آتشند و در آن جاودانند» سوره بقره، آیه ۲۷۵.</ref>؛
# {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ أُحِلَّتْ لَكُمْ بَهِيمَةُ الْأَنْعَامِ إِلَّا مَا يُتْلَى عَلَيْكُمْ غَيْرَ مُحِلِّي الصَّيْدِ وَأَنْتُمْ حُرُمٌ إِنَّ اللَّهَ يَحْكُمُ مَا يُرِيدُ}}<ref>«ای مؤمنان! به پیمان‌ها وفا کنید؛ (گوشت) دام‌ها برای شما حلال است جز آنچه که (حرام بودن آنها) بر شما خوانده می‌شود، بی‌آنکه شکار کردن را در حال احرام حلال شمارید؛ بی‌گمان خداوند به آنچه اراده فرماید حکم خواهد کرد» سوره مائده، آیه ۱.</ref>.
 
[[آزادی اقتصادی]]، مانند مسئله [[مالکیت]]، مطلق نیست، بلکه با توجه به مبانی و اهداف عالی [[اسلام]] محدودیت‌هایی دارد؛ مثلاً:
# '''کم‌فروشی:''' {{متن قرآن|وَيْلٌ لِلْمُطَفِّفِينَ}}<ref>«وای بر کم‌فروشان!» سوره مطففین، آیه ۱.</ref>؛ {{متن قرآن|أَوْفُوا الْكَيْلَ وَلَا تَكُونُوا مِنَ الْمُخْسِرِينَ}}<ref>«پیمانه را تمام بپیمایید و از کم‌فروشان نباشید» سوره شعراء، آیه ۱۸۱.</ref>؛ {{متن قرآن|وَيَا قَوْمِ أَوْفُوا الْمِكْيَالَ وَالْمِيزَانَ بِالْقِسْطِ وَلَا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْيَاءَهُمْ}}<ref>«و ای قوم من! پیمانه و ترازو را با دادگری، تمام بپیمایید و چیزهای مردم را به آنان کم ندهید و در زمین تبهکارانه آشوب نورزید» سوره هود، آیه ۸۵.</ref>؛ {{متن قرآن|وَأَوْفُوا الْكَيْلَ إِذَا كِلْتُمْ وَزِنُوا بِالْقِسْطَاسِ الْمُسْتَقِيمِ}}<ref>«و چون پیمانه می‌کنید تمام بپیمایید و با ترازوی درست وزن کنید» سوره اسراء، آیه ۳۵.</ref>.
# '''و بیع ربوی'''{{متن قرآن|وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا}}<ref> «خداوند خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است» سوره بقره، آیه ۲۷۵.</ref> را [[قرآن]] به شدت منع می‌کند. خرید و فروش آلات [[حرام]] و اشیایی که در [[شرع]] مالیت و [[مالکیت]] آن ملغی شده، [[ممنوع]] و آثار معامله بر آن مترتب نمی‌شود<ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی ج۱]]، ص ۲۴۳-۲۵۸.</ref>.
 
==== توزیع و تعدیل [[ثروت]] ====
یکی از اصول [[اقتصاد]] موفق و پیشرفته آن است که در آن [[ثروت]] و منابع طبیعی به قشر [[اقلیت]] [[جامعه]] اختصاص نیافته است، بلکه عموم [[شهروندان]] از آن بهره‌مند می‌گردند. [[قرآن کریم]] برای دستیابی به این [[هدف]]، راهکارهای ویژه‌ای ملحوظ داشته است. یکی از راهکارهای آن، سپردن [[مالکیت]] منابع طبیعی مانند جنگل‌ها، دریاها و بستر آن، معادن، [[زمین]] موات، سرزمین‌های [[فتح]] شده بدون [[جنگ]]، به عهده [[حکومت دینی]] است {{متن قرآن|يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْأَنْفَالِ قُلِ الْأَنْفَالُ لِلَّهِ وَالرَّسُولِ}}<ref>«از تو از انفال می‌پرسند بگو: انفال از آن خداوند و پیامبر است» سوره انفال، آیه ۱.</ref>؛ {{متن قرآن|وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ...}}<ref>«بدانید که آنچه غنیمت گرفته‌اید از هرچه باشد یک پنجم آن از آن خداوند و فرستاده او و خویشاوند (وی) و یتیمان و بینوایان و ماندگان در راه (از خاندان او) است» سوره انفال، آیه ۴۱.</ref>؛ {{متن قرآن|مَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ كَيْ لَا يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الْأَغْنِيَاءِ مِنْكُمْ}}<ref>«آنچه خداوند از (دارایی‌های) اهل این شهرها بر پیامبرش (به غنیمت) بازگرداند از آن خداوند و پیامبر و خویشاوند و یتیمان و مستمندان و در راه مانده است تا میان توانگران شما دست به دست نگردد» سوره حشر، آیه ۷.</ref> تا از این طریق منابع فوق برای عموم [[شهروندان]] توزیع گردد، که از آن به توزیع قبل از تولید در [[علم]] [[اقتصاد]] تعبیر می‌شود.
 
راهکار دیگر [[قرآن]]، وضع مقررات و [[احکام]] [[مالی]] در قالب‌های مختلف مانند: [[خمس]]، [[زکات]]، [[انفاق]]، [[صدقه]]، [[کفاره]]، [[جزیه]] و غیره است {{متن قرآن|مَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ}}<ref> «آنچه خداوند از (دارایی‌های) اهل این شهرها بر پیامبرش (به غنیمت) بازگرداند از آن خداوند و پیامبر و خویشاوند و یتیمان و مستمندان و در راه مانده است» سوره حشر، آیه ۷.</ref>؛ {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ كَثِيرًا مِنَ الْأَحْبَارِ وَالرُّهْبَانِ لَيَأْكُلُونَ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَيَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَالَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلَا يُنْفِقُونَهَا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ}}<ref>«ای مؤمنان! بسیاری از دانشوران دینی (اهل کتاب) و راهبان، دارایی‌های مردم را به نادرستی می‌خورند و (مردم را) از راه خداوند باز می‌دارند؛ (ایشان) و آنان را که زر و سیم را می‌انبارند و آن را در راه خداوند نمی‌بخشند به عذابی دردناک نوید ده!» سوره توبه، آیه ۳۴.</ref>؛ {{متن قرآن|الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ بِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ سِرًّا وَعَلَانِيَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ}}<ref>«آنان که دارایی‌های خود را در شب و روز پنهان و آشکار می‌بخشند پاداششان نزد خداوند است و نه بیمی خواهند داشت و نه اندوهگین می‌گردند» سوره بقره، آیه ۲۷۴.</ref>؛ {{متن قرآن|لَنْ تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ شَيْءٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ}}<ref>«هرگز به نیکی دست نخواهید یافت مگر از آنچه دوست دارید (به دیگران) ببخشید و هر چیزی ببخشید بی‌گمان خداوند آن را می‌داند» سوره آل عمران، آیه ۹۲.</ref> که در اصطلاح از آن به توزیع بعد از تولید یاد می‌شود.
 
[[تشویق]] به [[قرض‌الحسنه]] و [[وعده]] [[پاداش]] مضاعف بر پرداخت‌ کننده قرض، دیگر راهکاری است که [[نیازمند]] می‌تواند آبرومندانه نیاز خود را رفع نماید {{متن قرآن|إِنْ تُقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا يُضَاعِفْهُ لَكُمْ وَيَغْفِرْ لَكُمْ وَاللَّهُ شَكُورٌ حَلِيمٌ}}<ref> «اگر به خداوند وامی نیکو دهید (خداوند) برای شما آن را دو چندان می‌کند و شما را می‌آمرزد و خداوند سپاس‌پذیری بردبار است» سوره تغابن، آیه ۱۷.</ref>؛ {{متن قرآن|مَنْ ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَيُضَاعِفَهُ لَهُ أَضْعَافًا كَثِيرَةً وَاللَّهُ يَقْبِضُ وَيَبْسُطُ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ}}<ref>«کیست که به خداوند وامی نیکو دهد تا خداوند آن را برای وی چندین برابر گرداند؟ و خداوند (روزی را) تنگ و فراخ می‌سازد و به سوی او بازگردانده می‌شوید» سوره بقره، آیه ۲۴۵.</ref>؛ {{متن قرآن|مَنْ ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَيُضَاعِفَهُ لَهُ وَلَهُ أَجْرٌ كَرِيمٌ}}<ref>«کیست که به خداوند وامی نیکو دهد تا (خداوند) آن را برای وی دو چندان کند و او را پاداشی ارزشمند باشد؟» سوره حدید، آیه ۱۱.</ref>.
 
[[قرآن]] یکی از اهداف وضع [[احکام]] [[مالی]] خود را تعدیل [[ثروت]] و عدم اختصاص آن به طبقه سرمایه‌دار بیان می‌دارد: {{متن قرآن|كَيْ لَا يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الْأَغْنِيَاءِ مِنْكُمْ}}<ref>«تا میان توانگران شما دست به دست نگردد» سوره حشر، آیه ۷.</ref>.<ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی ج۱]]، ص۲۴۳-۲۵۸.</ref>
 
==== اصل [[تعاون]] ====
[[قرآن کریم]] اصل [[تعاون]] و [[یاری]] رساندن یکدیگر در فعالیت خیر و [[نیک]] و پیشی گرفتن در خیرات اعم از [[اقتصادی]]، [[فرهنگی]] و [[اجتماعی]] را جزء برنامه‌های [[مسلمانان]] و مورد [[تشویق]] قرار داده {{متن قرآن|تَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ}}<ref>«یکدیگر را در نیکی و پرهیزگاری یاری کنید و در گناه و تجاوز یاری نکنید» سوره مائده، آیه ۲.</ref> و به [[نکوهش]] کسانی می‌پردازد که از این امر [[انسانی]] سرباز می‌زنند {{متن قرآن|وَيَمْنَعُونَ الْمَاعُونَ}}<ref>«و زکات را باز می‌دارند» سوره ماعون، آیه ۷.</ref>.<ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی ج۱]]، ص۲۴۳-۲۵۸.</ref>
 
==== تقدم [[حقوق]] [[جامعه]] بر فرد ====
[[اسلام]] ضمن به رسمیت شناختن [[حقوق]] فرد و [[جامعه]] و [[دولت]]، در مواقع تعارض و تزاحم، به تقدم [[حقوق]] [[جامعه]] بر فرد [[حکم]] کرده است، به عنوان مثال [[امام علی]] {{ع}} در [[نامه]] معروف خود به [[مالک اشتر]] ضمن اشاره به وجود برخی از تجار که از دادن [[مالیات]] استنکاف میورزند و به [[احتکار]] دست می‌زنند، به [[دلیل]] ضرر عمومی، به فرماندار خود [[دستور]] منع از [[احتکار]] می‌دهد و آن را به [[عمل]] [[پیامبر]] {{صل}} مستند می‌کند<ref>نهج البلاغه، نامه ۵۳.</ref>.<ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی ج۱]]، ص۲۴۳-۲۵۸.</ref>
 
==== جایگاه و اختیارات [[دولت]] ====
[[اسلام]] به [[دولت]] [[دینی]] یک سری اختیاراتی در [[اقتصاد]] داده که به مهم‌ترین آن اشاره می‌شود:
# '''[[نظارت]] و دخالت:''' دولت اسلامی در امور معیشتی و [[اقتصادی]] به عنوان [[مسئول]] و متصدی، ناظر بر اوضاع بازار و [[تجارت]] است. این اصل در عصر [[صدر اسلام]] با وجود [[سادگی]] امور انجام می‌گرفت. [[پیامبر اسلام]] {{صل}} اشخاصی را به عنوان [[نماینده]] و ناظر که در اصطلاح [[عربی]] آن روز عامل السوق نامیده می‌شود جهت کنترل بازار [[مأمور]] می‌کرد<ref>حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۲۸۴؛ ج۱۶، ص۴۰۰؛ ج۱۸، ص۵۷۸؛ آذری قمی، احمد، احتکار و گران‌فروشی، ص۷۳- ۸۴.</ref>. اما در صورت وضعیت خاص و [[بحرانی]]، [[اسلام]] به [[دولت]] این اجازه را داده است که به منظور [[تأمین رفاه]] و [[مصلحت عمومی جامعه]] در [[امور اقتصادی]] و تجاری دخالت کند؛ مثلاً [[دولت]] می‌تواند جلو واردات و صادرات را بگیرد یا [[آزاد]] کند، یا بازار را به نرخ‌گذاری ملزم نماید و در موارد خاص [[اموال]] [[احتکار]] شده را به معرض فروش بگذارد؛ چنان که [[پیامبر اسلام]] {{صل}} در موارد کمبود کالا به محتکران [[دستور]] می‌داد [[اموال]] [[احتکار]] شده را به قیمت عادلانه بفروشند<ref>حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۲، باب۲۹؛ ح۳۰، ص۳۱۷؛ کتاب البیع، ج۲، ص۴۰۰؛ موسوی خمینی، سید روح الله، صحیفه نور، ج۲۰، ص۱۷۰؛ موسوی خمینی، سید روح الله، امام خمینی و اندیشه حکومت اسلامی، ج۶.</ref>.
# '''وضع سیاست و [[قوانین]] [[اقتصادی]]:''' [[دولت]] علاوه بر [[احکام]] [[اقتصادی]] موجود در [[فقه]]، مانند [[خمس]] و [[زکات]]، می‌تواند به تناسب روز، [[احکام]] و مقررات تجاری، [[اقتصادی]] و انواع قراردادها از قبیل [[قانون]] کار، بیمه و [[مالیات]] را وضع نماید.
# '''[[مالکیت]] و اداره منابع ملی:''' در تبیین اصل [[مالکیت]] بیان شد که [[دولت]] مالک و متکفل اداره منابع ملی از قبیل [[انفال]]، جنگل‌ها، مراتع، منابع زیرزمینی و غیره است. علاوه بر آن، [[مالکیت]] و اجازه [[تصرف]] [[اموال]] وقفی، [[اموال]] [[بلا]] [[وارث]] یا مجهول به [[حاکم]] [[دینی]] سپرده شده است که در [[فقه]] تحت عنوان [[امور حسبیه]] از آنها بحث می‌شود. همچنین [[دولت اسلامی]] [[مسئول]] و متکفل دریافت [[جزیه]] (نوعی [[مالیات]]) از [[اهل کتاب]] است{{متن قرآن|قَاتِلُوا الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَا بِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَلَا يُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَلَا يَدِينُونَ دِينَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ حَتَّى يُعْطُوا الْجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ وَهُمْ صَاغِرُونَ}}<ref> «با آن دسته از اهل کتاب که به خداوند و به روز بازپسین ایمان نمی‌آورند و آنچه را خداوند و پیامبرش حرام کرده‌اند حرام نمی‌دانند و به دین حق نمی‌گروند جنگ کنید تا به دست خود با خواری جزیه بپردازند» سوره توبه، آیه ۲۹.</ref>.
# '''ابطال و فسخ یکطرفه بعضی قراردادها:''' [[اسلام]] این اجازه را به [[دولت]] داده است که در موارد خاص مانند به مخاطره افتادن [[مصلحت جامعه]] یا [[نظام]]، یک طرفه به ابطال و فسخ قراردادهایی که خود با [[شهروندان]] منعقد کرده است، دست بزند<ref>صحیفه نور، ج۲۰، ص۱۷۰.</ref>.<ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی ج۱]]، ص۲۴۳-۲۵۸.</ref>
 
==== اهداف ====
نگاه [[دین]] به [[اقتصاد]]، نگاه [[اقتصاد]] محض نیست؛ به این معنا که [[دین]] [[اقتصاد]] را نه فقط برای تأمین معاش و دنیای [[مردم]]، بلکه برای تأمین [[سعادت]] [[معنوی]] [[مردم]] در [[آخرت]] مورد لحاظ قرار می‌دهد. به تعبیری [[هدف]] [[نظام اقتصادی]] [[اسلام]] دو منظوره است<ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی ج۱]]، ص۲۴۳-۲۵۸.</ref>.
 
== نظام اخلاقی در اسلام ==
{{اصلی|نظام اخلاقی اسلام}}
[[اخلاق]] در [[اسلام]] جایگاه بسیار بالا و والایی دارد و به عنوان غرض اصلی [[بعثت پیامبر]] {{صل}} به شمار آمده است: {{متن حدیث|بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَكَارِمَ الْأَخْلَاقِ}}. [[اخلاق]] جمع خُلق به معنای [[خوی]] و [[خصلت]] است. [[علم اخلاق]] در واقع [[علم]] چگونه زیستن یا [[علم]] چگونه باید زیستن است<ref>مجموعه آثار شهید مطهری، ج۲۲، ص۳۸.</ref>.
 
[[اسلام]] به این [[علم]] اهمیت خاصی داده است، چرا که [[اسلام]] [[حیات انسانی]] را دارای [[هدف]] و [[غایت]] می‌داند که همان [[قرب الهی]] و سعادت اخروی است که راهکار نیل به آن تنها در گرو [[علم]] و فهمیدن چگونه زیستن میسر می‌شود. [[ادیان ابراهیمی]] در [[مقام]] تقویت و تعالی بخشیدن به [[علم اخلاق]] برآمده‌اند که مهم‌ترین [[نقش دین]] در عرصه [[علم اخلاق]] را می‌توان شناسایی پاره‌ای از اصول اخلاقی، ایجاد [[انگیزه]] مضاعف برای انجام افعال اخلاقی و ترسیم [[غایت]] [[برتر]] یعنی [[قرب الهی]] و [[سعادت اخروی]] برشمرد.
 
[[قرآن کریم]] به این منظور در [[آیات]] مختلف، [[مردم]] را به [[اصول اخلاقی]] مانند: [[عفو]]، [[عدل]]، نیک‌رفتاری با [[یتیم]] و [[سائل]]، [[احسان]] به دیگران، [[صله رحم]] و در یک کلمه انجام هر نوع فعل معروف و [[نیکو]] و [[پرهیز]] از هرگونه [[فحش]]، منکر و [[ظلم]] سفارش می‌کند:
# {{متن قرآن|خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِينَ}}<ref> «گذشت را در پیش گیر و به نیکی فرمان ده و از نادانان روی بگردان!» سوره اعراف، آیه ۱۹۹.</ref>؛
# {{متن قرآن|فَأَمَّا الْيَتِيمَ فَلَا تَقْهَرْ * وَأَمَّا السَّائِلَ فَلَا تَنْهَرْ}}<ref>«پس با یتیم تندی مکن! * و (مستمند) خواهنده را از خود مران!» سوره ضحی، آیه ۹-۱۰.</ref>؛
# {{متن قرآن|هَلْ جَزَاءُ الْإِحْسَانِ إِلَّا الْإِحْسَانُ}}<ref>«آیا پاداش نیکی، جز نیکی است؟» سوره الرحمن، آیه ۶۰.</ref>؛
# {{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِيتَاءِ ذِي الْقُرْبَى وَيَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَالْبَغْيِ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ}}<ref>«به راستی خداوند به دادگری و نیکی کردن و ادای (حقّ) خویشاوند، فرمان می‌دهد و از کارهای زشت و ناپسند و افزونجویی، باز می‌دارد؛ به شما اندرز می‌دهد باشد که شما پند گیرید» سوره نحل، آیه ۹۰.</ref>.
 
[[تزکیه نفس]] و پیراستن آن از ناهنجاری‌های [[اخلاقی]] یکی از اهداف [[نبوت]] است که در [[قرآن]] و هم در حدیث نبوی تأکید شده است: {{متن قرآن|هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ}}<ref>«بر ایشان آیاتش را می‌خواند و آنها را پاکیزه می‌گرداند» سوره جمعه، آیه ۲.</ref>؛ {{متن حدیث|بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَكَارِمَ الْأَخْلَاقِ}}<ref>متقی هندی، کنزالعمال، ج۱۱، ص۴۲۰.</ref>.
 
[[قرآن]] در جای دیگر [[تزکیه نفس]] را راهکار [[فلاح]] و [[سعادت]] و [[آلودگی]] آن را بستر [[بدبختی]] و [[شقاوت]] وصف می‌کند: {{متن قرآن|قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاهَا * وَقَدْ خَابَ مَنْ دَسَّاهَا}}<ref>«بی‌گمان آنکه جان را پاکیزه داشت رستگار شد * و آنکه آن را بیالود نومیدی یافت» سوره شمس، آیه ۹-۱۰.</ref>.
 
[[تزکیه نفس]] با انجام [[اعمال]] و [[فضایل اخلاقی]] و [[دوری از گناه]] و پلیدی‌ها به دست می‌آید، که [[قرآن]] از اولی با در پیش گرفتن [[تقوای الهی]] {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ يَجْعَلْ لَكُمْ فُرْقَانًا وَيُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَيَغْفِرْ لَكُمْ وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ}}<ref> «ای مؤمنان! اگر از خداوند پروا کنید در شما نیروی شناخت درستی از نادرستی می‌نهد و از گناهانتان چشم می‌پوشد و شما را می‌آمرزد و خداوند دارای بخشش سترگ است» سوره انفال، آیه ۲۹.</ref>؛ {{متن قرآن|إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ}}<ref>«بی‌گمان گرامی‌ترین شما نزد خداوند پرهیزگارترین شماست» سوره حجرات، آیه ۱۳.</ref>.
 
و از دومی با دوری از [[اطاعت]] [[هوای نفس]] و [[شیطان]]:
# {{متن قرآن|وَأَمَّا مَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ وَنَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوَى}}<ref> «و اما آنکه از ایستادن در پیشگاه پروردگارش پروا کرده و روان خود را از خواهش (ناروا) بازداشته باشد؛» سوره نازعات، آیه ۴۰.</ref>؛
# {{متن قرآن|وَإِنَّ الشَّيَاطِينَ لَيُوحُونَ إِلَى أَوْلِيَائِهِمْ لِيُجَادِلُوكُمْ وَإِنْ أَطَعْتُمُوهُمْ إِنَّكُمْ لَمُشْرِكُونَ}}<ref>«و شیطان‌ها بی‌گمان در یاران خویش می‌دمند که با شما چالش ورزند و اگر از آنان فرمانبرداری کنید به یقین مشرک خواهید بود» سوره انعام، آیه ۱۲۱.</ref>؛
# {{متن قرآن|يَا بَنِي آدَمَ لَا يَفْتِنَنَّكُمُ الشَّيْطَانُ كَمَا أَخْرَجَ أَبَوَيْكُمْ مِنَ الْجَنَّةِ يَنْزِعُ عَنْهُمَا لِبَاسَهُمَا لِيُرِيَهُمَا سَوْآتِهِمَا إِنَّهُ يَرَاكُمْ هُوَ وَقَبِيلُهُ مِنْ حَيْثُ لَا تَرَوْنَهُمْ إِنَّا جَعَلْنَا الشَّيَاطِينَ أَوْلِيَاءَ لِلَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ}}<ref>«ای فرزندان آدم! شیطان شما را نفریبد! چنان که پدر و مادر شما را از بهشت بیرون راند در حالی که لباسشان را از (تن) آنان بر می‌کند تا شرمگاه‌هایشان را به آنان بنمایاند؛ به راستی او و همگنان وی شما را از جایی که شما آنها را نمی‌بینید می‌بینند؛ بی‌گمان ما شیطان‌ها را سرپرست کسانی کرده‌ایم که ایمان ندارند» سوره اعراف، آیه ۲۷.</ref>؛
# {{متن قرآن|وَإِمَّا يَنْزَغَنَّكَ مِنَ الشَّيْطَانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ}}<ref>«و اگر دمدمه‌ای از شیطان تو را برانگیزد به خداوند پناه جو که او شنوایی داناست» سوره اعراف، آیه ۲۰۰.</ref>؛
# {{متن قرآن|إِنَّ الشَّيْطَانَ لَكُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوًّا إِنَّمَا يَدْعُو حِزْبَهُ لِيَكُونُوا مِنْ أَصْحَابِ السَّعِيرِ}}<ref>«به راستی شیطان دشمن شماست پس او را دشمن بدارید! جز این نیست که او گروه خویش را فرا می‌خواند تا (سرانجام) از دوزخیان باشند» سوره فاطر، آیه ۶.</ref> یاد می‌کند.
 
[[عالمان]] [[اخلاق]]، نظام اخلاق اسلامی را در کتب [[اخلاقی]] و همچنین [[عرفانی]] ترسیم و تبیین کرده‌اند <ref>محقق طوسی، خواجه نصیرالدین، اخلاق ناصری؛ مطهری، مطهری، مرتضی، فلسفه اخلاق؛ و....</ref>.
 
تحقق یافتن اهداف [[اخلاقی]] [[اسلام]] از طریق [[تعلیم و تربیت]] امکان‌پذیر است. از این‌رو، در [[جهان‌بینی]] [[اسلامی]] بر دو عنصر [[تعلیم و تربیت]] تأکید بسیاری شده است. در آیاتی که از [[نبوت]] [[پیامبر اسلام]] {{صل}} [[سخن]] به میان آمده، [[تعلیم و تزکیه]] به عنوان دو مأموریت ویژه او به شمار آمده است: {{متن قرآن|يُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ}}<ref>«آنها را پاکیزه می‌گرداند و به آنها کتاب و فرزانگی می‌آموزد» سوره آل عمران، آیه ۱۶۴؛ سوره جمعه، آیه ۲.</ref>.<ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی ج۱]]، ص۲۴۳-۲۵۸.</ref>
 
== ویژگی‌های [[اسلام]] ==
[[آیین]] [[مقدس]] [[اسلام]] بر اصول مترقی و متکاملی [[استوار]] است که موجب شده این [[آیین]]، [[دین جهانی]] و [[عقلانی]] و [[جاودانی]] گردد که در ذیل به موارد مهم آن اشاره می‌شود:
 
=== هماهنگی با [[فطرت انسانی]] ===
طبیعت و به تعبیر [[قرآنی]]، [[فطرت انسان]] به گونه‌ای [[آفریده]] شده است که ذاتاً طالب [[حقیقت]]، کمال و [[رستگاری]] و بقاست. [[انسان]] وجود خود را ناقص و [[نیازمند]] می‌بیند و در صدد وصل به [[قدرت]] و [[غنی]] مطلق است. هر [[انسانی]] می‌تواند با [[رجوع]] به ذات و ضمیر درونی خود [[اذعان]] کند که خواستار کمال مطلق و [[سعادت]]، بقا و عدم فنای خویش است. [[انسان]] از [[مرگ]] می‌هراسد، چرا که در ورای آن وجود و بقای خویش را در فنا می‌بیند.
 
[[آیین]] [[مقدس]] [[اسلام]] [[آیین]] [[جاودانگی]] است که به این نیازهای [[فطری]] [[انسان]] توجه داشته و آنها را به [[شایستگی]] برطرف می‌کند. [[آیین اسلام]] با تصویر [[واجب]] الوجود که منشأ [[فیض]]، [[قدرت]] و هستی عالم امکان از یک سو و تصویر عالم [[رستاخیز]] از سوی دیگر است، این [[احساس]] را به [[انسان]] می‌دهد که با [[مرگ]]، هستی و [[حیات]] [[انسان]] قطع نمی‌شود، بلکه زندگانی در [[حیات]] دیگر با شکل بهتر از [[دنیا]]، البته در صورت [[نیکوکار]] و [[مؤمن]] بودن، [[استمرار]] خواهد داشت. پس دلهره و هراسی نباید از [[مرگ]] داشت. [[انسان]] می‌تواند با [[تهذیب نفس]] به [[قرب الهی]] نایل آمده و از این طریق، [[غریزه]] مطلق کمال و جاویدان جویی خویش را اشباع کند.
 
[[اسلام]] با معرفی [[خداوند متعال]] به عنوان یگانه [[آفریدگار]] و هستی بخش [[جهان]] و [[انسان]]، [[حس]] [[پرستش]] و [[سپاس]] [[انسان]] را به سوی [[حق]] [[راهنمایی]] می‌کند.
 
غریزه و [[فطرت انسان]] تنها به [[رستگاری]] [[معنوی]] و [[ابدی]] منحصر نشده است. [[انسان]] در [[دنیا]] طالب خیر و بهره‌مندی بیشتر از انواع نعمت‌های [[دنیوی]] است. اینجا می‌توان به [[نعمت]] استفاده از منافع دنیوی غریزه [[شهوت]] اشاره کرد.
 
[[اسلام]] با تجویز [[نعمت‌ها]] و زینت‌های [[دنیا]] و [[نکوهش]] [[دنیاگریزی]] و زندگانی رهبانی و همچنین [[تشویق]] [[آیین]] [[زناشویی]]، این نیاز [[انسانی]] را رفع کرده است{{متن قرآن|قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِيَ لِلَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا خَالِصَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ كَذَلِكَ نُفَصِّلُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ}}<ref> «بگو: چه کسی زیوری را که خداوند برای بندگانش پدید آورده و (نیز) روزی‌های پاکیزه را، حرام کرده است؟ بگو: آن (ها) در زندگی این جهان برای کسانی است که ایمان آورده‌اند، در روز رستخیز (نیز) ویژه (ی مؤمنان) است؛ این چنین ما آیات خود را برای گروهی که دانشورند روشن می‌داریم» سوره اعراف، آیه ۳۲.</ref>.<ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی ج۱]]، ص۲۴۳-۲۵۸.</ref>
 
=== هماهنگی با [[عقل]] ===
[[انسانیت]] [[انسان]] با قوه [[عقلانی]] آن پا برجاست. [[عقلانیت]] [[انسان]] موجب تفاوت جوهری [[انسان]] با سایر مخلوقات از جمله [[فرشتگان]] و حیوانات شده است. [[عقل]] [[نعمت الهی]] در [[حق]] [[انسان]] است که با اتکا به آن [[انسان]] به [[شناخت]] [[جهان هستی]]، [[آفریدگار]] و همچنین اداره زندگانی [[دنیوی]] خویش می‌پردازد. آیینی که مدعی [[جاودانگی]] است می‌بایست با [[عقلانیت]]، انطباق و هماهنگی داشته باشد.
 
[[آیین]] [[مقدس]] [[اسلام]] مخصوصاً [[آخرین کتاب آسمانی]] که از آفت [[تحریف]] مصون مانده، نه تنها تعارض و ستیزی با [[عقل]] ندارد، بلکه همیار و مشوق آن است.
 
[[آیات]] متعددی وجود دارد که [[مسلمانان]] را به فراگیری و استفاده از [[قوه عاقله]] [[دعوت]] و عدم [[تعقل]] [[انسان‌ها]] را [[نکوهش]] می‌کند {{متن قرآن|كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ}}<ref> «خداوند این چنین آیات خود را برای شما روشن می‌دارد باشد که شما خرد ورزید» سوره بقره، آیه ۲۴۲ و سوره حدید، آیه ۱۷ و سوره انفال، آیه ۲۲.</ref>.
 
[[اسلام]] در عرصه [[اعتقادات]]، [[تقلید]] را برنمی‌تابد و [[پذیرفتن]] [[اصول عقاید]] را به [[دلیل]] و [[عقل]]، منوط می‌دارد<ref>بحرانی، ابن میثم، قواعد المرام فی علم الکلام، ص۲۸؛ سید مرتضی، الذخیرة فی علم الکلام، ص۱۶۷؛ طوسی، خواجه نصیرالدین، کشف المراد، ص۳۴۷.</ref>. در عرصه [[شریعت]] و [[فقه]] نیز [[عقل]]، عِدل [[قرآن]] و [[سنت]] و از منابع استخراج [[شریعت]] محسوب می‌شود. اصولیون از اهتمام [[دین]] به [[عقل]] به عنوان یکی از منابع [[فقه]] با عنوان ملازمه [[عقل]] و [[شرع]] نام می‌برند<ref>انصاری، شیخ مرتضی، مطارح الأنظار، ص۲۳۴.</ref>.<ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی ج۱]]، ص۲۴۳-۲۵۸.</ref>
 
=== تشویق به علم در همه زمینه‌ها ===
[[اسلام]] [[بشر]] را به [[شناخت]] [[انسان]] و [[جهان]] [[تشویق]] کرده و در [[آیات]] و [[روایات]] بسیاری از او خواسته است که به مطالعه [[آیات]] آفاقی و انفسی [[خداوند]] بپردازد و از این رهگذر به [[حق]] رهنمون شود {{متن قرآن|وَإِذَا أَنْعَمْنَا عَلَى الْإِنْسَانِ أَعْرَضَ وَنَأَى بِجَانِبِهِ وَإِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ فَذُو دُعَاءٍ عَرِيضٍ}}<ref> «و چون به انسان نعمتی دهیم روی می‌گرداند و با تکبر کناره می‌جوید و چون گزندی بدو رسد بسیار (خداوند را) می‌خواند» سوره فصلت، آیه ۵۱.</ref>؛ {{متن قرآن|وَفِي الْأَرْضِ آيَاتٌ لِلْمُوقِنِينَ}}<ref>«و در زمین برای اهل یقین نشانه‌هایی است» سوره ذاریات، آیه ۲۰.</ref>؛ {{متن قرآن|أَفَلَا يَنْظُرُونَ إِلَى الْإِبِلِ كَيْفَ خُلِقَتْ}}<ref>«آیا به شتر نمی‌نگرند که چگونه آن را آفریده‌اند؟» سوره غاشیه، آیه ۱۷.</ref>؛ {{متن قرآن|فَلْيَنْظُرِ الْإِنْسَانُ مِمَّ خُلِقَ}}<ref>«پس انسان باید بنگرد که او را از چه آفریده‌اند» سوره طارق، آیه ۵.</ref>.
 
[[پیامبر]] {{صل}} در [[روایت]] معروف: {{متن حدیث|طَلَبُ الْعِلْمِ فَرِيضَةٌ عَلَى كُلِّ مُسْلِمٍ}}<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۳۰؛ مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج۱، ص۱۷۲.</ref> یادگیری [[علم]] را یک [[واجب]] برشمرده است<ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی ج۱]]، ص۲۴۳-۲۵۸.</ref>.
 
=== سهولت و سادگی ===
یکی دیگر از ویژگی‌های [[آیین]] جاوید که مدعی فراگیری و جریان در [[حق]] همه [[انسان‌ها]] در همه اعصار است، قابل [[فهم]] بودن و [[سادگی]] آن در عرصه [[اعتقادات]] و [[آموزه‌های دینی]] و سهولت و دوری از [[تکالیف]] طاقت‌فرسا و زیان‌آور در عرصه [[عبادات]] و [[احکام]] فردی و [[اجتماعی]] است.
 
[[فقها]] نیز با [[الهام]] از [[کتاب و سنت]] [[قواعد]] ساده و روشنی را برای [[زندگی]] [[بشر]] مطرح کرده‌اند. این جا می‌توان به قاعده ید، اصالة الصحه، اصالت [[اباحه]]، اصل حلیت، سوق المسلمین، [[برائت]]، [[طهارت]]، [[احتیاط]] در دم و عرض مسلم و [[اضطرار]]، اشاره کرد<ref>نراقی، ملا احمد، عوائد الایام، ص۶۷ به بعد.</ref>.<ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی ج۱]]، ص۲۴۳-۲۵۸.</ref>
 
=== انسجام و استحکام درونی ===
از ویژگی‌های [[دین حق]] و جاوید آن است که آموزه‌های آن متقن و با یکدیگر هماهنگ باشد؛ به گونه‌ای که اولاً، با یکدیگر [[تعارض]] و ناهمخوانی نداشته و از ضدیت به دور باشد. ثانیاً، آموزه‌های مختلف آن در عرصه‌های مختلف، مانند [[اعتقادی]]، [[اقتصادی]]، [[اجتماعی]] و [[سیاسی]] همگی مانند اجزای یک ماشین و دستگاه، نقش خود را برای تحقق یک [[هدف]] از پیش تعیین شده، ایفا کنند. [[آیین]] [[مقدس]] [[اسلام]] [[غایت]] [[آفرینش انسان]] را تأمین [[سعادت اخروی]] می‌داند و چون این [[سعادت]] بدون [[سعادت]] و تأمین زندگانی مادی در حد [[اعتدال]] نوعاً مشکل یا نشدنی است، لذا [[دین]] به دنیای [[انسان]] توجه نموده و گزاره‌ها و دستورالعمل‌های خود را به گونه‌ای تنظیم کرده است که این دو [[هدف]] قابل دسترسی باشد<ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی ج۱]]، ص۲۴۳-۲۵۸.</ref>.
 
=== پاسخگویی به نیازهای [[معرفتی]] و [[فقهی]] زمان ([[اجتهاد]]) ===
[[آیین]] [[مقدس]] [[اسلام]] در عرصه [[معرفت]] و [[اندیشه]] با اتکا به [[عقل]] و [[فطرت]] و همچنین قابل دسترس بودن متن [[دینی]]، یعنی [[قرآن مجید]] و [[روایات]] به [[تفسیر]] و تبیین [[جهان هستی]] و مسائل آن از قبیل اصل [[مبدأ و معاد]] پرداخته است.
 
راهکار دیگر [[اسلام]] برای [[پاسخگویی]] به نیازهای جدید، توجه به [[تربیت]] و [[رشد]] [[عالمان]] و متخصصان [[دین]] و به رسمیت شناختن [[تفاسیر]] آنان است که به اصل [[اجتهاد]] معروف است.
 
در پرتو اصل [[اجتهاد]] است که [[اسلام]] با مقتضیات و نیازهای نو منطبق شده و در فراروی خود به بن بستی [[مبتلا]] نمی‌شود. [[فقها]] از طریق [[اجتهاد]] به تبیین و حل و فصل مسائل جدید مانند [[عقد]] بیمه، تلقیح، تشریح [[بدن]] میت، عقیم سازی، [[احتکار]] و وضع [[مالیات]] می‌پردازند. [[اجتهاد]] با [[تفویض]] اختیارات ویژه به [[حاکم]] [[دینی]]، قلمرو وی را در اداره [[کشور]] بسط داده و از بروز معضلات [[سیاسی]]، [[اجتماعی]] جلوگیری می‌کند<ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی ج۱]]، ص۲۴۳-۲۵۸.</ref>.
 
=== [[سازگاری]] [[دین]] و [[دنیا]] ===
[[دین]] مدعی [[خاتمیت]] و [[جاودانگی]] باید در عرصه فعل و [[رفتار]] فردی و [[اجتماعی]] به نحو کامل و صحیح به تبیین امور بپردازد؛ به گونه‌ای که برای رسیدن به مقصود اصلی، یعنی تکامل معنوی و [[خدا]] و [[آخرت]]، نباید دنیای [[مردم]] و [[آسایش]] آنان را به مخاطره بیندازد، بلکه [[علم]] [[فقه]] [[دین خاتم]]، ضمن لحاظ [[غایت]] ذاتی [[دین]]، باید یک نوع [[زندگی]] معقول و معتدلی در [[دنیا]] برای مخاطبان خود به ارمغان بیاورد، و به نحوی تصویر نشود که شرط [[دین]] و تدین، [[زهد]] و [[رهبانیت]] و [[ترک دنیا]] و به عبارتی یک گزاره پارادوکس غیر قابل جمع است؛ چنان که چنین تصویری در [[مسیحیت]] رخ داد و یکی از عوامل سکولاریزاسیون شد <ref>قدردان قراملکی، محمدحسن، سکولاریسم در اسلام و مسیحیت، بخش اول.</ref>.
 
با نگاهی به [[آیین]] [[مقدس]] [[اسلام]] درمی‌یابیم که [[اسلام]] نه تنها به [[ترک دنیا]] و زندگانی رهبانی توصیه نمی‌کند، بلکه ضمن [[نهی]] از آن به استفاده بهینه از نعمت‌های [[دنیوی]] سفارش می‌کند {{متن قرآن|وَابْتَغِ فِيمَا آتَاكَ اللَّهُ الدَّارَ الْآخِرَةَ وَلَا تَنْسَ نَصِيبَكَ مِنَ الدُّنْيَا}}<ref> «و در آنچه خداوند به تو داده است سرای واپسین را بجوی و بهره خود از این جهان را (هم) فراموش مکن» سوره قصص، آیه ۷۷.</ref>؛ {{متن قرآن|قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِيَ لِلَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا خَالِصَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ}}<ref>«بگو: چه کسی زیوری را که خداوند برای بندگانش پدید آورده و (نیز) روزی‌های پاکیزه را، حرام کرده است؟ بگو: آن (ها) در زندگی این جهان برای کسانی است که ایمان آورده‌اند، در روز رستخیز (نیز) ویژه (ی مؤمنان) است» سوره اعراف، آیه ۳۲.</ref>.<ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی ج۱]]، ص۲۴۳-۲۵۸.</ref>
 
=== [[دفاع]] از اصول اخلاقی و [[انسانی]] ===
[[زندگی]] [[انسانی]] به معنای [[حقیقی]]، شامل اصول اخلاقی می‌شود که تبیین آن به [[علم اخلاق]] واگذار شده است. رعایت [[انصاف]]، [[راستگویی]] و [[راستی]]، وفای به [[وعده]]، کمک به دیگران، [[عدالت]]، [[پاکدامنی]]، [[عفت]] [[کلام]] از اصول اخلاقی و ارزشی است که [[وجدان]] و [[عقل]] [[انسانی]] به رعایت آن و همچنین [[جاودانگی]] آن اصول [[حکم]] می‌کند.


==[[اخلاق]] و [[تعلیم و تربیت]]==
نیم نگاهی به [[قرآن کریم]] و نیز [[روایات]] نبوی و ولوی اهتمام خاص [[اسلام]] را به اصول اخلاقی و ارزشی نشان می‌دهد. نکته مهم و ظریف در توجه [[اسلام]] به اصول فوق، رعایت جانب [[اعتدال]] و دوری از [[افراط]] در [[التزام]] به بعضی از اصول اخلاقی و ترک برخی دیگر است؛ مثلاً [[اسلام]] ضمن سفارش به [[گذشت]] و [[عفو]] در برابر [[ظلم و ستم]] این نکته را مورد تأکید قرار می‌دهد که [[انسان]] باید بکوشد نه [[ظالم]] و نه [[مظلوم]] واقع شود که دیگران [[حقوق]] وی را پایمال کنند{{متن قرآن|فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِنْ تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُءُوسُ أَمْوَالِكُمْ لَا تَظْلِمُونَ وَلَا تُظْلَمُونَ}}<ref> «و اگر (رها) نکردید پس، از پیکاری از سوی خداوند و فرستاده وی (با خویش) آگاه باشید و اگر توبه کنید سرمایه‌هایتان از آن شماست، نه ستم می‌ورزید و نه بر شما ستم می‌رود» سوره بقره، آیه ۲۷۹.</ref>.<ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی ج۱]]، ص۲۴۳-۲۵۸.</ref>
* [[اخلاق]] در [[اسلام]] [[جایگاه]] بسیار بالا و والایی دارد و به عنوان غرض اصلی [[بعثت پیامبر]]{{صل}} به شمار آمده است: {{متن حدیث|بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَكَارِمَ الْأَخْلَاقِ}}. [[اخلاق]] جمع خُلق به معنای [[خوی]] و [[خصلت]] است. [[علم اخلاق]] در واقع [[علم]] چگونه زیستن یا [[علم]] چگونه باید زیستن است<ref>مجموعه آثار شهید مطهری، ج۲۲، ص۳۸.</ref>.
* [[اسلام]] به این [[علم]] اهمیت خاصی داده است، چرا که [[اسلام]] [[حیات انسانی]] را دارای [[هدف]] و [[غایت]] می‌داند که همان [[قرب الهی]] و [[سعادت اخروی]] است که راهکار نیل به آن تنها در گرو [[علم]] و فهمیدن چگونه زیستن میسر می‌شود. [[ادیان ابراهیمی]] در [[مقام]] تقویت و تعالی بخشیدن به [[علم اخلاق]] برآمده‌اند که مهم‌ترین [[نقش دین]] در عرصه [[علم اخلاق]] را می‌توان شناسایی پاره‌ای از [[اصول اخلاقی]]، ایجاد [[انگیزه]] مضاعف برای انجام [[افعال اخلاقی]] و ترسیم [[غایت]] [[برتر]] یعنی [[قرب الهی]] و [[سعادت اخروی]] برشمرد.
* [[قرآن کریم]] به این منظور در [[آیات]] مختلف، [[مردم]] را به [[اصول اخلاقی]] مانند: [[عفو]]، [[عدل]]، نیک‌رفتاری با [[یتیم]] و [[سائل]]، [[احسان]] به دیگران، [[صله رحم]] و در یک کلمه انجام هر نوع فعل معروف و [[نیکو]] و [[پرهیز]] از هرگونه [[فحش]]، منکر و [[ظلم]] سفارش می‌کند
:*{{متن قرآن|خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِينَ}}<ref> «گذشت را در پیش گیر و به نیکی فرمان ده و از نادانان روی بگردان!» سوره اعراف، آیه ۱۹۹</ref>؛
:*{{متن قرآن|فَأَمَّا الْيَتِيمَ فَلَا تَقْهَرْ * وَأَمَّا السَّائِلَ فَلَا تَنْهَرْ}}<ref>«پس با یتیم تندی مکن! * و (مستمند) خواهنده را از خود مران!» سوره ضحی، آیه ۹-۱۰</ref>؛
:*{{متن قرآن|هَلْ جَزَاءُ الْإِحْسَانِ إِلَّا الْإِحْسَانُ}}<ref>«آیا پاداش نیکی، جز نیکی است؟» سوره الرحمن، آیه ۶۰</ref>؛
:*{{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِيتَاءِ ذِي الْقُرْبَى وَيَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَالْبَغْيِ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ}}<ref>«به راستی خداوند به دادگری و نیکی کردن و ادای (حقّ) خویشاوند، فرمان می‌دهد و از کارهای زشت و ناپسند و افزونجویی، باز می‌دارد؛ به شما اندرز می‌دهد باشد که شما پند گیرید» سوره نحل، آیه ۹۰.</ref>.
* [[تزکیه نفس]] و پیراستن آن از ناهنجاری‌های [[اخلاقی]] یکی از اهداف [[نبوت]] است که در [[قرآن]] و هم در [[حدیث نبوی]] تأکید شده است: {{متن قرآن|هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ}}<ref>«بر ایشان آیاتش را می‌خواند و آنها را پاکیزه می‌گرداند» سوره جمعه، آیه ۲.</ref>؛ {{متن حدیث|بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَكَارِمَ الْأَخْلَاقِ}}<ref>متقی هندی، کنزالعمال، ج۱۱، ص۴۲۰.</ref>.
* [[قرآن]] در جای دیگر [[تزکیه نفس]] را راهکار [[فلاح]] و [[سعادت]]، و [[آلودگی]] آن را بستر [[بدبختی]] و [[شقاوت]] [[وصف]] می‌کند: {{متن قرآن|قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاهَا * وَقَدْ خَابَ مَنْ دَسَّاهَا}}<ref>«بی‌گمان آنکه جان را پاکیزه داشت رستگار شد * و آنکه آن را بیالود نومیدی یافت» سوره شمس، آیه ۹-۱۰.</ref>.
* [[تزکیه نفس]] با انجام [[اعمال]] و [[فضایل اخلاقی]] و [[دوری از گناه]] و پلیدی‌ها به [[دست]] می‌آید، که [[قرآن]] از اولی با در پیش گرفتن [[تقوای الهی]] {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ يَجْعَلْ لَكُمْ فُرْقَانًا وَيُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَيَغْفِرْ لَكُمْ وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ}}<ref> «ای مؤمنان! اگر از خداوند پروا کنید در شما نیروی شناخت درستی از نادرستی می‌نهد و از گناهانتان چشم می‌پوشد و شما را می‌آمرزد و خداوند دارای بخشش سترگ است» سوره انفال، آیه ۲۹</ref>؛ {{متن قرآن|إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ}}<ref>«بی‌گمان گرامی‌ترین شما نزد خداوند پرهیزگارترین شماست» سوره حجرات، آیه ۱۳.</ref>.
*و از دومی با دوری از [[اطاعت]] [[هوای نفس]] و [[شیطان]]:
:*{{متن قرآن|وَأَمَّا مَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ وَنَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوَى}}<ref> «و اما آنکه از ایستادن در پیشگاه پروردگارش پروا کرده و روان خود را از خواهش (ناروا) بازداشته باشد؛» سوره نازعات، آیه ۴۰</ref>؛
:*{{متن قرآن|وَإِنَّ الشَّيَاطِينَ لَيُوحُونَ إِلَى أَوْلِيَائِهِمْ لِيُجَادِلُوكُمْ وَإِنْ أَطَعْتُمُوهُمْ إِنَّكُمْ لَمُشْرِكُونَ}}<ref>«و شیطان‌ها بی‌گمان در یاران خویش می‌دمند که با شما چالش ورزند و اگر از آنان فرمانبرداری کنید به یقین مشرک خواهید بود» سوره انعام، آیه ۱۲۱</ref>؛
:*{{متن قرآن|يَا بَنِي آدَمَ لَا يَفْتِنَنَّكُمُ الشَّيْطَانُ كَمَا أَخْرَجَ أَبَوَيْكُمْ مِنَ الْجَنَّةِ يَنْزِعُ عَنْهُمَا لِبَاسَهُمَا لِيُرِيَهُمَا سَوْآتِهِمَا إِنَّهُ يَرَاكُمْ هُوَ وَقَبِيلُهُ مِنْ حَيْثُ لَا تَرَوْنَهُمْ إِنَّا جَعَلْنَا الشَّيَاطِينَ أَوْلِيَاءَ لِلَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ}}<ref>«ای فرزندان آدم! شیطان شما را نفریبد! چنان که پدر و مادر شما را از بهشت بیرون راند در حالی که لباسشان را از (تن) آنان بر می‌کند تا شرمگاه‌هایشان را به آنان بنمایاند؛ به راستی او و همگنان وی شما را از جایی که شما آنها را نمی‌بینید می‌بینند؛ بی‌گمان ما شیطان‌ها را سرپرست کسانی کرده‌ایم که ایمان ندارند» سوره اعراف، آیه ۲۷</ref>؛
:*{{متن قرآن|وَإِمَّا يَنْزَغَنَّكَ مِنَ الشَّيْطَانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ}}<ref>«و اگر دمدمه‌ای از شیطان تو را برانگیزد به خداوند پناه جو که او شنوایی داناست» سوره اعراف، آیه ۲۰۰</ref>؛
:*{{متن قرآن|إِنَّ الشَّيْطَانَ لَكُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوًّا إِنَّمَا يَدْعُو حِزْبَهُ لِيَكُونُوا مِنْ أَصْحَابِ السَّعِيرِ}}<ref>«به راستی شیطان دشمن شماست پس او را دشمن بدارید! جز این نیست که او گروه خویش را فرا می‌خواند تا (سرانجام) از دوزخیان باشند» سوره فاطر، آیه ۶.</ref> یاد می‌کند.
* [[عالمان]] [[اخلاق]]، [[نظام اخلاق اسلامی]] را در کتب [[اخلاقی]] و همچنین [[عرفانی]] ترسیم و تبیین کرده‌اند <ref>محقق طوسی، خواجه نصیرالدین، اخلاق ناصری؛ مطهری، مطهری، مرتضی، فلسفه اخلاق؛ و....</ref>.
*تحقق یافتن اهداف [[اخلاقی]] [[اسلام]] از طریق [[تعلیم و تربیت]] امکان‌پذیر است. از این‌رو، در [[جهان‌بینی]] [[اسلامی]] بر دو عنصر [[تعلیم و تربیت]] تأکید بسیاری شده است. در آیاتی که از [[نبوت]] [[پیامبر اسلام]]{{صل}} [[سخن]] به میان آمده، [[تعلیم و تزکیه]] به عنوان دو [[مأموریت]] ویژه او به شمار آمده است: {{متن قرآن|يُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ}}<ref>«آنها را پاکیزه می‌گرداند و به آنها کتاب و فرزانگی می‌آموزد» سوره آل عمران، آیه ۱۶۴؛ سوره جمعه، آیه ۲.</ref><ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی]]، ج۱، ص ۲۴۳-۲۵۸.</ref>


==[[ویژگی‌های اسلام]]==
=== پویایی و کارآیی [[شریعت]] ===
* [[آیین]] [[مقدس]] [[اسلام]] بر اصول مترقی و متکاملی [[استوار]] است که موجب شده این [[آیین]]، [[دین جهانی]] و [[عقلانی]] و [[جاودانی]] گردد، که در ذیل به موارد مهم آن اشاره می‌شود<ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی]]، ج۱، ص ۲۴۳-۲۵۸.</ref>:
[[فقه]] [[اسلام]] با اشتمال بر یک سری اصول و مبانی خاص، [[خاتمیت]] و [[جاودانگی اسلام]] را در عرصه فعل و [[رفتار]] به منصه [[اثبات]] می‌رساند که در اینجا تنها به برخی از این مبانی و راهکارها اشاره می‌شود:
===هماهنگی با [[فطرت انسانی]]===
# وضع احکام ثابت و متغیر؛
* [[طبیعت]] و به تعبیر [[قرآنی]]، [[فطرت انسان]] به گونه‌ای [[آفریده]] شده است که ذاتاً طالب [[حقیقت]]، کمال و [[رستگاری]] و بقاست. [[انسان]] وجود خود را ناقص و [[نیازمند]] می‌بیند ودر صدد وصل به [[قدرت]] و [[غنی]] مطلق است. هر [[انسانی]] می‌تواند با [[رجوع]] به ذات و [[ضمیر]] درونی خود [[اذعان]] کند که خواستار [[کمال مطلق]] و [[سعادت]]، بقا و عدم فنای خویش است. [[انسان]] از [[مرگ]] می‌هراسد، چرا که در ورای آن وجود و بقای خویش را در فنا می‌بیند.
# لحاظ [[مصلحت]] و [[مفسده]] در وضع [[احکام]]؛
* [[آیین]] [[مقدس]] [[اسلام]] [[آیین]] [[جاودانگی]] است که به این نیازهای [[فطری]] [[انسان]] توجه داشته و آنها را به [[شایستگی]] برطرف می‌کند. [[آیین اسلام]] با تصویر [[واجب]] الوجود که منشأ [[فیض]]، [[قدرت]] وهستی عالم امکان از یک سو، و تصویر عالم [[رستاخیز]] از سوی دیگر است، این [[احساس]] را به [[انسان]] می‌دهد که با [[مرگ]]، هستی و [[حیات]] [[انسان]] قطع نمی‌شود، بلکه زندگانی در [[حیات]] دیگر با شکل بهتر از [[دنیا]]، البته در صورت [[نیکوکار]] و [[مؤمن]] بودن، [[استمرار]] خواهد داشت. پس [[دلهره]] و هراسی نباید از [[مرگ]] داشت. [[انسان]] می‌تواند با [[تهذیب نفس]] به [[قرب الهی]] نایل آمده و از این طریق، [[غریزه]] مطلق کمال و جاویدان جویی خویش را اشباع کند.
# تقدیم اهم بر مهم؛
* [[اسلام]] با معرفی [[خداوند متعال]] به عنوان یگانه [[آفریدگار]] و هستی بخش [[جهان]] و [[انسان]]، [[حس]] [[پرستش]] و [[سپاس]] [[انسان]] را به سوی [[حق]] [[راهنمایی]] می‌کند.
* [[غریزه]] و [[فطرت انسان]] تنها به [[رستگاری]] [[معنوی]] و [[ابدی]] منحصر نشده است. [[انسان]] در [[دنیا]] طالب خیر و بهره‌مندی بیشتر از انواع نعمت‌های [[دنیوی]] است. اینجا می‌توان به [[نعمت]] استفاده از [[منافع دنیوی]] [[غریزه]] [[شهوت]] اشاره کرد.
* [[اسلام]] با تجویز [[نعمت‌ها]] و زینت‌های [[دنیا]] و [[نکوهش]] [[دنیاگریزی]] و زندگانی رهبانی و همچنین [[تشویق]] [[آیین]] [[زناشویی]]، این نیاز [[انسانی]] را رفع کرده است {{متن قرآن|قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِيَ لِلَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا خَالِصَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ كَذَلِكَ نُفَصِّلُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ}}<ref> «بگو: چه کسی زیوری را که خداوند برای بندگانش پدید آورده و (نیز) روزی‌های پاکیزه را، حرام کرده است؟ بگو: آن (ها) در زندگی این جهان برای کسانی است که ایمان آورده‌اند، در روز رستخیز (نیز) ویژه (ی مؤمنان) است؛ این چنین ما آیات خود را برای گروهی که دانشورند روشن می‌داریم» سوره اعراف، آیه ۳۲</ref>؛ {{متن قرآن|وَأَنْكِحُوا الْأَيَامَى مِنْكُمْ وَالصَّالِحِينَ مِنْ عِبَادِكُمْ وَإِمَائِكُمْ إِنْ يَكُونُوا فُقَرَاءَ يُغْنِهِمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ}}<ref>«و بی‌همسران (آزاد) و بردگان و کنیزان شایسته‌تان را همسر دهید، اگر نادار باشند خداوند از بخشش خویش به آنان بی‌نیازی می‌دهد و خداوند نعمت‌گستری داناست» سوره نور، آیه ۳۲.</ref><ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی]]، ج۱، ص ۲۴۳-۲۵۸.</ref>
===هماهنگی با [[عقل]]===
* [[انسانیت]] [[انسان]] با [[قوه]] [[عقلانی]] آن پا برجاست. [[عقلانیت]] [[انسان]] موجب تفاوت جوهری [[انسان]] با سایر مخلوقات از جمله [[فرشتگان]] و حیوانات شده است. [[عقل]] [[نعمت الهی]] در [[حق]] [[انسان]] است که با اتکا به آن [[انسان]] به [[شناخت]] [[جهان هستی]]، [[آفریدگار]] و همچنین اداره زندگانی [[دنیوی]] خویش می‌پردازد. آیینی که مدعی [[جاودانگی]] است می‌بایست با [[عقلانیت]]، انطباق و هماهنگی داشته باشد.
* [[آیین]] [[مقدس]] [[اسلام]] مخصوصاً [[آخرین کتاب آسمانی]] که از آفت [[تحریف]] مصون مانده، نه تنها [[تعارض]] و ستیزی با [[عقل]] ندارد، بلکه همیار و مشوق آن است.
* [[آیات]] متعددی وجود دارد که [[مسلمانان]] را به فراگیری و استفاده از [[قوه عاقله]] [[دعوت]] و عدم [[تعقل]] [[انسان‌ها]] را [[نکوهش]] می‌کند {{متن قرآن|كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ}}<ref> «خداوند این چنین آیات خود را برای شما روشن می‌دارد باشد که شما خرد ورزید» سوره بقره، آیه ۲۴۲</ref>؛ {{متن قرآن|اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يُحْيِي الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا قَدْ بَيَّنَّا لَكُمُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ}}<ref>«بدانید که خداوند زمین را پس از سترون شدن آن بارور می‌کند؛ به راستی که ما آیات را برایتان روشن بیان داشتیم باشد که خرد ورزید» سوره حدید، آیه ۱۷</ref>؛ {{متن قرآن|إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُكْمُ الَّذِينَ لَا يَعْقِلُونَ}} «بدترین جنبندگان نزد خداوند ناشنوایانی گنگند که خرد نمی‌ورزند» سوره انفال، آیه ۲۲.</ref>.
* [[اسلام]] در عرصه [[اعتقادات]]، [[تقلید]] را برنمی‌تابد و [[پذیرفتن]] [[اصول عقاید]] را به [[دلیل]] و [[عقل]]، منوط می‌دارد<ref>بحرانی، ابن میثم، قواعد المرام فی علم الکلام، ص۲۸؛ سید مرتضی، الذخیرة فی علم الکلام، ص۱۶۷؛ طوسی، خواجه نصیرالدین، کشف المراد، ص۳۴۷.</ref>.
*در عرصه [[شریعت]] و [[فقه]] نیز [[عقل]]، عِدل [[قرآن]] و [[سنت]] و از منابع استخراج [[شریعت]] محسوب می‌شود. اصولیون از اهتمام [[دین]] به [[عقل]] به عنوان یکی از منابع [[فقه]] با عنوان ملازمه [[عقل]] و [[شرع]] نام می‌برند<ref>انصاری، شیخ مرتضی، مطارح الأنظار، ص۲۳۴.</ref><ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی]]، ج۱، ص ۲۴۳-۲۵۸.</ref>
===[[تشویق به علم]] در همه زمینه‌ها===
* [[اسلام]] [[بشر]] را به [[شناخت]] [[انسان]] و [[جهان]] [[تشویق]] کرده و در [[آیات]] و [[روایات]] بسیاری از او خواسته است که به مطالعه [[آیات]] آفاقی و انفسی [[خداوند]] بپردازد و از این رهگذر به [[حق]] رهنمون شود {{متن قرآن|وَإِذَا أَنْعَمْنَا عَلَى الْإِنْسَانِ أَعْرَضَ وَنَأَى بِجَانِبِهِ وَإِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ فَذُو دُعَاءٍ عَرِيضٍ}}<ref> «و چون به انسان نعمتی دهیم روی می‌گرداند و با تکبر کناره می‌جوید و چون گزندی بدو رسد بسیار (خداوند را) می‌خواند» سوره فصلت، آیه ۵۱</ref>؛ {{متن قرآن|وَفِي الْأَرْضِ آيَاتٌ لِلْمُوقِنِينَ}}<ref>«و در زمین برای اهل یقین نشانه‌هایی است» سوره ذاریات، آیه ۲۰</ref>؛ {{متن قرآن|أَفَلَا يَنْظُرُونَ إِلَى الْإِبِلِ كَيْفَ خُلِقَتْ}}<ref>«آیا به شتر نمی‌نگرند که چگونه آن را آفریده‌اند؟» سوره غاشیه، آیه ۱۷</ref>؛ {{متن قرآن|فَلْيَنْظُرِ الْإِنْسَانُ مِمَّ خُلِقَ}}<ref>«پس انسان باید بنگرد که او را از چه آفریده‌اند» سوره طارق، آیه ۵.</ref>.
* [[پیامبر]]{{صل}} در [[روایت]] معروف: {{متن حدیث|طَلَبُ الْعِلْمِ فَرِيضَةٌ عَلَى كُلِّ مُسْلِمٍ}}<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۳۰؛ مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج۱، ص۱۷۲.</ref> یادگیری [[علم]] را یک [[واجب]] برشمرده است<ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی]]، ج۱، ص ۲۴۳-۲۵۸.</ref>.
===سهولت و [[سادگی]]===
*یکی دیگر از ویژگی‌های [[آیین]] جاوید که مدعی فراگیری و جریان در [[حق]] همه [[انسان‌ها]] در همه اعصار است، قابل [[فهم]] بودن و [[سادگی]] آن در عرصه [[اعتقادات]] و [[آموزه‌های دینی]] و سهولت و دوری از [[تکالیف]] طاقت‌فرسا و زیان‌آور در عرصه [[عبادات]] و [[احکام]] فردی و [[اجتماعی]] است.
* [[فقها]] نیز با [[الهام]] از [[کتاب و سنت]] [[قواعد]] ساده و روشنی را برای [[زندگی]] [[بشر]] مطرح کرده‌اند. این جا می‌توان به قاعده ید، اصالة الصحه، اصالت [[اباحه]]، اصل حلیت، سوق المسلمین، [[برائت]]، [[طهارت]]، [[احتیاط]] در دم و عرض مسلم و [[اضطرار]]، اشاره کرد<ref>نراقی، ملا احمد، عوائد الایام، ص۶۷ به بعد.</ref><ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی]]، ج۱، ص ۲۴۳-۲۵۸.</ref>
===[[انسجام]] و [[استحکام]] درونی===
*از ویژگی‌های [[دین حق]] و جاوید آن است که آموزه‌های آن متقن و با یکدیگر هماهنگ باشد؛ به گونه‌ای که اولاً، با یکدیگر [[تعارض]] و ناهمخوانی نداشته و از ضدیت به دور باشد. ثانیاً، آموزه‌های مختلف آن در عرصه‌های مختلف، مانند [[اعتقادی]]، [[اقتصادی]]، [[اجتماعی]] و [[سیاسی]] همگی مانند اجزای یک ماشین و دستگاه، نقش خود را برای تحقق یک [[هدف]] از پیش تعیین شده، ایفا کنند. [[آیین]] [[مقدس]] [[اسلام]] [[غایت]] [[آفرینش انسان]] را تأمین [[سعادت اخروی]] می‌داند و چون این [[سعادت]] بدون [[سعادت]] و تأمین زندگانی مادی در حد [[اعتدال]] نوعاً مشکل یا نشدنی است، لذا [[دین]] به دنیای [[انسان]] توجه نموده و گزاره‌ها و دستورالعمل‌های خود را به گونه‌ای تنظیم کرده است که این دو [[هدف]] قابل دسترسی باشد<ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی]]، ج۱، ص ۲۴۳-۲۵۸.</ref>.
===[[پاسخگویی]] به نیازهای [[معرفتی]] و [[فقهی]] زمان ([[اجتهاد]])===
* [[آیین]] [[مقدس]] [[اسلام]] در عرصه [[معرفت]] و [[اندیشه]] با اتکا به [[عقل]] و [[فطرت]] و همچنین قابل دسترس بودن متن [[دینی]]، یعنی [[قرآن مجید]] و [[روایات]] به [[تفسیر]] و تبیین [[جهان هستی]] و مسائل آن از قبیل اصل [[مبدأ و معاد]] پرداخته است.
*راهکار دیگر [[اسلام]] برای [[پاسخگویی]] به نیازهای جدید، توجه به [[تربیت]] و [[رشد]] [[عالمان]] و متخصصان [[دین]] و به رسمیت شناختن [[تفاسیر]] آنان است که به اصل [[اجتهاد]] معروف است.
*در پرتو اصل [[اجتهاد]] است که [[اسلام]] با مقتضیات و نیازهای نو منطبق شده و در فراروی خود به بن بستی [[مبتلا]] نمی‌شود. [[فقها]] از طریق [[اجتهاد]] به تبیین و حل و فصل مسائل جدید مانند [[عقد]] بیمه، تلقیح، تشریح [[بدن]] میت، عقیم سازی، [[احتکار]] و وضع [[مالیات]] می‌پردازند. [[اجتهاد]] با [[تفویض]] اختیارات ویژه به [[حاکم]] [[دینی]]، قلمرو وی را در اداره [[کشور]] بسط داده و از بروز معضلات [[سیاسی]]، [[اجتماعی]] جلوگیری می‌کند<ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی]]، ج۱، ص ۲۴۳-۲۵۸.</ref>.
===[[سازگاری]] [[دین]] و [[دنیا]]===
* [[دین]] مدعی [[خاتمیت]] و [[جاودانگی]] باید در عرصه فعل و [[رفتار]] فردی و [[اجتماعی]] به نحو کامل و صحیح به تبیین امور بپردازد؛ به گونه‌ای که برای رسیدن به مقصود اصلی، یعنی [[تکامل معنوی]] و [[خدا]] و [[آخرت]]، نباید دنیای [[مردم]] و [[آسایش]] آنان را به مخاطره بیندازد، بلکه [[علم]] [[فقه]] [[دین خاتم]]، ضمن لحاظ [[غایت]] ذاتی [[دین]]، باید یک نوع [[زندگی]] معقول و معتدلی در [[دنیا]] برای مخاطبان خود به ارمغان بیاورد، و به نحوی تصویر نشود که شرط [[دین]] و تدین، [[زهد]] و [[رهبانیت]] و [[ترک دنیا]] و به عبارتی یک گزاره پارادوکس غیر قابل جمع است؛ چنان که چنین تصویری در [[مسیحیت]] رخ داد و یکی از عوامل سکولاریزاسیون شد <ref>قدردان قراملکی، محمدحسن، سکولاریسم در اسلام و مسیحیت، بخش اول:</ref>.
*با نگاهی به [[آیین]] [[مقدس]] [[اسلام]] درمی‌یابیم که [[اسلام]] نه تنها به [[ترک دنیا]] و زندگانی رهبانی توصیه نمی‌کند، بلکه ضمن [[نهی]] از آن به استفاده بهینه از نعمت‌های [[دنیوی]] سفارش می‌کند {{متن قرآن|وَابْتَغِ فِيمَا آتَاكَ اللَّهُ الدَّارَ الْآخِرَةَ وَلَا تَنْسَ نَصِيبَكَ مِنَ الدُّنْيَا}}<ref> «و در آنچه خداوند به تو داده است سرای واپسین را بجوی و بهره خود از این جهان را (هم) فراموش مکن» سوره قصص، آیه ۷۷</ref>؛ {{متن قرآن|قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِيَ لِلَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا خَالِصَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ}}<ref>«بگو: چه کسی زیوری را که خداوند برای بندگانش پدید آورده و (نیز) روزی‌های پاکیزه را، حرام کرده است؟ بگو: آن (ها) در زندگی این جهان برای کسانی است که ایمان آورده‌اند، در روز رستخیز (نیز) ویژه (ی مؤمنان) است» سوره اعراف، آیه ۳۲.</ref><ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی]]، ج۱، ص ۲۴۳-۲۵۸.</ref>
===[[دفاع]] از [[اصول اخلاقی]] و [[انسانی]]===
* [[زندگی]] [[انسانی]] به معنای [[حقیقی]]، شامل [[اصول اخلاقی]] می‌شود که تبیین آن به [[علم اخلاق]] واگذار شده است. رعایت [[انصاف]]، [[راستگویی]] و [[راستی]]، وفای به [[وعده]]، کمک به دیگران، [[عدالت]]، [[پاکدامنی]]، [[عفت]] [[کلام]] از [[اصول اخلاقی]] و ارزشی است که [[وجدان]] و [[عقل]] [[انسانی]] به رعایت آن و همچنین [[جاودانگی]] آن اصول [[حکم]] می‌کند.
*نیم نگاهی به [[قرآن کریم]] و نیز [[روایات نبوی]] و ولوی اهتمام خاص [[اسلام]] را به [[اصول اخلاقی]] و ارزشی نشان می‌دهد. نکته مهم و ظریف در توجه [[اسلام]] به اصول فوق، رعایت جانب [[اعتدال]] و دوری از [[افراط]] در [[التزام]] به بعضی از [[اصول اخلاقی]] و ترک برخی دیگر است؛ مثلاً [[اسلام]] ضمن سفارش به [[گذشت]] و [[عفو]] در برابر [[ظلم و ستم]] این نکته را مورد تأکید قرار می‌دهد که [[انسان]] باید بکوشد نه [[ظالم]] و نه [[مظلوم]] واقع شود که دیگران [[حقوق]] وی را پایمال کنند{{متن قرآن|فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِنْ تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُءُوسُ أَمْوَالِكُمْ لَا تَظْلِمُونَ وَلَا تُظْلَمُونَ}}<ref> «و اگر (رها) نکردید پس، از پیکاری از سوی خداوند و فرستاده وی (با خویش) آگاه باشید و اگر توبه کنید سرمایه‌هایتان از آن شماست، نه ستم می‌ورزید و نه بر شما ستم می‌رود» سوره بقره، آیه ۲۷۹.</ref><ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی]]، ج۱، ص ۲۴۳-۲۵۸.</ref>
===[[پویایی]] و کارآیی [[شریعت]]===
* [[فقه]] [[اسلام]] با اشتمال بر یک سری اصول و مبانی خاص، [[خاتمیت]] و [[جاودانگی اسلام]] را در عرصه فعل و [[رفتار]] به منصه [[اثبات]] می‌رساند که در اینجا تنها به برخی از این مبانی و راهکارها اشاره می‌شود:
#وضع [[احکام ثابت]] و متغیر؛
#لحاظ [[مصلحت]] و [[مفسده]] در وضع [[احکام]]؛
#تقدیم اهم بر مهم؛
# [[نفی]] [[عسر]] و حرج؛
# [[نفی]] [[عسر]] و حرج؛
# [[نفی]] ضرر و ضرار؛
# [[نفی]] ضرر و ضرار؛
#اختیارات ویژه [[حاکم]] [[دینی]]<ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی]]، ج۱، ص ۲۴۳-۲۵۸.</ref>.
# اختیارات ویژه [[حاکم]] [[دینی]]<ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی ج۱]]، ص۲۴۳-۲۵۸.</ref>.
===اشتمال بر اصول مترقی [[سیاسی]] و [[اقتصادی]]===
 
* [[اسلام]] در عرصه [[سیاست]] و [[اقتصاد]] نیز بر اصول مترقی و [[عقلانی]] مشتمل است که موجب تمایز این [[دین]] و برجستگی خاص آن شده است<ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی]]، ج۱، ص ۲۴۳-۲۵۸.</ref>.
=== اشتمال بر اصول مترقی [[سیاسی]] و [[اقتصادی]] ===
[[اسلام]] در عرصه [[سیاست]] و [[اقتصاد]] نیز بر اصول مترقی و [[عقلانی]] مشتمل است که موجب تمایز این [[دین]] و برجستگی خاص آن شده است<ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی ج۱]]، ص۲۴۳-۲۵۸.</ref>.


==نقش [[تاریخی]] [[اسلام]]==
== نقش [[تاریخی]] [[اسلام]] ==
*نقش [[تاریخی]] [[اسلام]] را می‌توان در دو عرصه [[معنویت]] و [[علوم]] بشری تبیین کرد:
نقش [[تاریخی]] [[اسلام]] را می‌توان در دو عرصه [[معنویت]] و [[علوم]] بشری تبیین کرد:
===[[معنویت]]===
* [[آیین]] [[مقدس]] [[اسلام]] در سرزمینی [[ظهور]] نمود که [[مردمان]] آن گرفتار [[بت پرستی]]، [[دنیاطلبی]]، [[ستیز]] و [[جنگ]] شده بودند، لکن [[اسلام]] [[هدف]] فراتر از [[دنیا]] را برای [[پیروان]] خود ترسیم می‌کرد که می‌توان نام آن را [[معنویت]] گذاشت؛ به این معنی که [[اسلام]] از [[پیروان]] خود می‌خواهد [[دنیا]] را در حد یک [[زندگی]] موقت و پل ارتباطی برای [[آخرت]] در نظر بگیرند و اصل [[زندگی]] و [[حیات]] در عالمی دیگر به نام [[آخرت]] است که در آن [[بهشت]] و [[مقام]] بالاتر از آن، یعنی [[قرب الهی]] وجود دارد.
*در واقع کم توجهی به [[دنیا]] و [[عنایت]] بیشتر به [[آخرت]] و [[مقام الهی]] معنا و [[حقیقت]] [[زندگی]] [[انسان]] را تشکیل می‌دهد. لذا هر آنچه مانع این [[هدف]] به شمار رود مانند [[دلبستگی]] به [[دنیا]] و متعلقات آن از قبیل، [[مال]]، [[جاه]]، [[فرزند]] و غیره از نظر [[اسلام]] [[ناپسند]] است<ref>البته باید توجه شود استفاده بهینه از این امور، به گونه‌ای که مانع زندگی معنوی انسان نگردد، امر مذموم به شمار نمی‌رود.</ref>.
*در این خصوص یعنی توجه بیشتر به امر [[معنویت]] [[آیات]] و [[روایات]] متعددی وارد شده که سفارش اکید [[قرآن]] و [[روایات]] موجب [[رشد]] [[معنویت]] در میان [[پیروان]] خود گردیده و نمونه بارز آن موفقیت [[مسلمانان]] در [[جنگ]] هاست که به [[روحیه]] [[شهادت‌طلبی]] و [[ساده‌زیستی]] آنان برمی گردد و همین امر اسباب بسط و پیشروی [[حکومت]] نوپای [[اسلام]] در [[دنیا]] را فراهم کرد.
*نقش [[اسلام]] در [[معنویت]] را می‌توان به صورت کلی در میان [[مردم]] و [[خواص]] تقسیم کرد، در قسم اول [[اسلام]] باعث شد که [[روحیه]] [[مردم]] از محوریت [[دنیاطلبی]] [[تغییر]] یافته و یا کاسته شده و به سوی [[خدا]] و [[آخرت‌گرایی]] سوق داده شود. این تأثیر و توجه [[مردم]] به [[خدا]] و [[آخرت]] در همه لحظه‌ها موجب رعایت [[فضایل اخلاقی]] مانند [[عدالت]]، [[راستگویی]] و دوری از ناهنجاری‌های [[اخلاقی]] مثل [[ظلم و ستم]]، [[پرهیز]] از [[اعمال]] [[نامشروع]] جنسی می‌شود، که مجموعاً حرکت [[جامعه]] به سوی [[معنویت]] را نشان می‌دهد.
*قسم دوم یعنی تأثیر [[معنویت]] در [[خواص]]، موجب [[ظهور]] [[انسان‌های کامل]] و [[عارف]] گردید که در رأس آنها در [[صدر اسلام]] می‌توان از: [[حضرت علی]]{{ع}}، [[سلمان فارسی]]، [[ابوذر غفاری]] و [[اصحاب صفه]] نام برد.
*این [[معنویت]] [[اسلام]] امروزه هم در [[عوام]] و هم در [[خواص]] به [[حیات]] خود ادامه می‌دهد که در پرتو آن، [[اسلام]] روز به روز گسترش یافته و به تعداد گرویدگان به [[اسلام]] افزوده می‌شود<ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی]]، ج۱، ص ۲۴۳-۲۵۸.</ref>.
===[[حیات]] [[علمی]]===
*تأثیر و نقش [[اسلام]] تنها به [[معنویت]] خلاصه نشده است، بلکه [[اسلام]] ضمن آنکه [[هدف]] اصلی خود را [[معنویت]] اعلام نموده، [[پیروان]] خود را به استفاده بهینه از [[دنیا]] توصیه کرده است که لازمه آن، ایجاد [[تمدن]] و [[پیشرفت]] مادی‌ای است که خوشبختانه [[اسلام]] چهارده سده پیش پایه‌های آن را گذاشته است. [[پیامبر اسلام]]{{صل}} با [[ایجاد حکومت]] منسجم و ساختارمند بستر لازم [[رشد]] و [[ترقی]] را مهیا و به آن اهتمام ورزید که اینجا می‌توان به [[تشویق]] و توصیه به [[فراگیری علوم]] مختلف، [[تکریم]] [[دانشمندان]]، گفت و گو با [[فرهنگ]] و تمدن‌های دیگر و [[دعوت]] از [[دانشمندان]] آنان، [[پرهیز]] از جنگ‌های داخلی با مراعات اصل [[مدارا]] و [[همزیستی]] با [[پیروان ادیان]] دیگر و تشکیل [[ارتش]] [[منظم]] اشاره کرد.
*در اینجا به بعضی مظاهر و عرصه‌های نمود [[تمدن اسلامی]] اشاره می‌شود:
#'''نحو:''' [[علم]] نحو نخستین بار توسط [[حضرت علی]]{{ع}} وضع شد و [[ابوالأسود دوئلی]] با اقتباس از آن [[حضرت]] به تشریح و تدوین آن [[همت]] گمارد<ref>زیدان، جرجی، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه: علی جواهرکلام، ص۴۷۸.</ref>.
#'''امور نظامی:''' با [[تشکیل حکومت دینی]] توسط [[پیامبر]]، [[ارتش]] با رعایت اصول و متد نظامی، از قبیل تشکیل رده‌های مختلف [[فرماندهی]]، پیاده [[نظام]]، سواره [[نظام]]، [[استتار]]، استفاده از دبابه (نوعی تانک چوبی) و منجنیق (با [[تعلیم]] [[سلمان فارسی]]) در [[خدمت]] [[حکومت اسلامی]] قرار گرفت<ref>زیدان، جرجی، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه: علی جواهرکلام، ص۱۴۶.</ref> و باروت توسط [[مسلمانان]] اختراع شد<ref>زیدان، جرجی، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه: علی جواهرکلام، ص۱۵۰.</ref>.
#'''طب:''' در مورد [[بهداشت]] جسمانی و طب سفارش‌هایی از سوی [[پیامبر]] و [[امامان]] [[نقل]] و در مجموعه‌هایی به نام طب النبی و طب [[الرضا]] تدوین شده است که با قطع نظر از اصالت سندی همه [[روایات]] آن، نشان دهنده اوج اصول طبی در [[جامعه اسلامی]] است. در همین زمینه طب سنتی [[رشد]] و نمو یافت که اینجا می‌توان به ابن [[طبری]]، نویسنده [[کتاب]] فردوس الحکمه، [[حنین بن اسحاق]] اولین پدید آورنده رساله‌ای در چشم پزشکی به نام الشعر و مقالات فی العین، [[بختیشوع بن جبرائیل]] نویسنده نصائح البرهان فی الأدویة المرکبة و غیره اشاره کرد.[[محمد بن زکریای رازی]] موسوعه چند جلدی در [[علم]] پزشکی به نام الحاوی را تدوین کرد که سه جلد آن به آبله، حصبه و پاره‌ای ترکیبات داروها اختصاص داشت. دیگر کتاب وی طب المنصوری بود که هر دو در [[قرن سیزدهم]] و پانزدهم میلادی به لاتین ترجمه شد. [[کتاب]] [[قانون]] [[ابن سینا]] یکی دیگر از گرانسنگ‌ترین آثار طبی دوره [[تمدن اسلامی]] است که در موضوع خود ابتکاراتی داشته است و به زبان‌های لاتین، فرانسوی، آلمانی و [[عبری]] ترجمه و تا قرن هفدهم میلادی از کتب درسی دانشگاه‌های اروپا به شمار می‌رفت<ref>براون، ادوارد، تاریخ طب اسلامی، ترجمه: مسعود رجب‌نیا؛ لوکاس، هنری، تاریخ تمدن، ترجمه: عبدالحسین آذرنگ، ج۱، ص۴۳۴-۴۳۵.</ref>.
#'''[[فلسفه]] و [[منطق]]:''' [[استدلال عقلی]] و [[فلسفی]] در [[نصوص دینی]] به وفور یافت می‌شود، اما آشنایی [[مسلمانان]] با اصطلاحات خاص [[فلسفه]] و [[منطق]] با ترجمه کتب [[فلسفی]] و منطقی به [[عربی]] آغاز شد که دوره شتاب آن به تأسیس [[بیت]] الحکمه در سال (۲۱۵ق) توسط [[مأمون]]، [[خلیفه عباسی]] برمی گردد. نکته قابل [[تأمل]] این که [[مسلمانان]] صرفاً به ترجمه و بسط [[فلسفه]] [[روم]] و یونان بسنده نکردند، بلکه با رویکرد [[فلسفی]] و [[اسلامی]] به تصحیح و نقد و [[تکامل]] آن پرداختند؛ مثلاً در [[فلسفه]] [[افلاطون]] و ارسطو به جای یک [[خدا]]، [[خدایان]] با اوصاف مختلف مطرح بود، [[فلاسفه]] [[اسلامی]] به تصحیح آن با [[اثبات]] [[وحدت]] [[خدا]] و صفات کمالی آن [[دست]] زدند. مسائل و موضوعاتی که در [[فلسفه]] [[اسلامی]] مطرح است، از نظر کمیت و کیفیت قابل مقایسه با [[فلسفه]] یونان و [[روم]] نیست. [[فلاسفه]] نامی بزرگی مانند [[کندی]]، [[فارابی]]، [[ابن سینا]]، [[ابن ماجه]]، [[ابن طفیل]]، [[ابن رشد]]، [[شیخ اشراق]]، [[میرداماد]] و [[صدرالمتألهین]] در بستر [[فرهنگ اسلامی]] [[ظهور]] یافتند که موجب [[بالندگی]] [[فلسفه]] [[اسلامی]] شدند. [[فلسفه]] [[اسلامی]] تا سده یازدهم در دو شاخه [[اشراق]] (طرفداران [[افلاطون]]) و مشاء (طرفداران ارسطو) به [[سیر]] تکاملی خود ادامه می‌داد، تا این که در [[قرن یازدهم]] [[صدرالمتألهین]] با افزودن اصولی بر آن دو، تلفیقی از آن دو را به نام [[حکمت]] متعالیه ارائه داد.
#'''[[صنعت]]:''' [[تمدن]] و [[پیشرفت]] [[اسلام]] در امر صنایع نیز چشمگیر بود، که به برخی از آنها اشاره می‌شود:
## [[مسلمانان]] در اثر [[ارتباط]] با چین، [[راز]] تولید کاغذ را آموختند و موفق شدند در سال ۱۸۴ق کارگاه کاغذسازی را در [[بغداد]] [[راه]] اندازی کنند. این [[صنعت]] در سال ۲۸۷ق در [[مصر]] و دیگر مراکز گسترش یافت.[[مسلمانان]] به کیفیت کاغذ نیز افزودند که در پرتو کاغذ، پوست از رده خارج شد؛
## [[صنعت]] شیشه‌گری نیز شکوفا شد. [[سوریه]] مرکز آن و [[وارث]] [[صنعت]] عصر فنیقی بود. شیشه‌ها با شفافیت بسیار و نازکی فوق العاده و رنگارنگ تولید و عرضه می‌شد؛
##کاشی، ظرف‌های فلزی، بشقاب‌های شیشه‌ای و بلور یکی دیگر از صنایع [[تمدن اسلامی]] بود؛
##در [[صنعت]] منسوجات و پارچه تولیدات [[مسلمانان]] در کشورهای [[مسیحی]] کالایی نفیس به شمار می‌رفت که در انواع مختلف مثل کتانی، پشمی، زربافت و روتختی عرضه می‌شد؛
## [[هنر]] جواهر کاری مانند الماس، زمرد، یاقوت سرخ و کبود و مروارید و [[هنر]] سنگ‌های گران‌بها و تزیینی مانند: عقیق، فیروزه و مرمر از دیگر صنایع با شکوه دوره [[تمدن اسلامی]] است<ref>لوکاس، هنری، تاریخ تمدن، ترجمه: عبدالحسین آذرنگ، ج۱، ص۴۳۳؛ میکل، آندره، اسلام و تمدن اسلامی، ترجمه: حسن فروغی، ج۱، ص۲۲؛ دامپی یر، تاریخ علم، ترجمه: عبدالحسین آذرنگ، ص۹۴- ۱۰۱؛ سارتن، جورج، سرگذشت علم، ترجمه: احمد بیرشک، ص۱۶۸- ۱۷۵.</ref><ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی]]، ج۱، ص ۲۴۳-۲۵۸.</ref>


==معناشناسی [[اسلام]]==
=== [[معنویت]] ===
کلمۀ "[[اسلام]]" از مادۀ "سلم" است و هشت بار در [[قرآن]] آمده و مشتقات آن، ۱۳۴ بار در این [[کتاب آسمانی]] به کار رفته است. فعل "اسلم" به معنای [[آشتی]] کردن، [[تسلیم]] شدن و [[تسلیم]] کردن چیزی به کسی، [[خالص]] کردن [[دین]]، [[عقیده]] و [[عبادت]] برای [[خدا]] و [[فرمانبرداری]] در برابر اوست<ref>مفردات راغب‌، ۲۴۶.</ref><ref>ر.ک: [[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۲۵۰.</ref>
[[آیین]] [[مقدس]] [[اسلام]] در سرزمینی [[ظهور]] نمود که [[مردمان]] آن گرفتار [[بت پرستی]]، [[دنیاطلبی]]، [[ستیز]] و [[جنگ]] شده بودند، لکن [[اسلام]] [[هدف]] فراتر از [[دنیا]] را برای [[پیروان]] خود ترسیم می‌کرد که می‌توان نام آن را [[معنویت]] گذاشت؛ به این معنی که [[اسلام]] از [[پیروان]] خود می‌خواهد [[دنیا]] را در حد یک [[زندگی]] موقت و پل ارتباطی برای [[آخرت]] در نظر بگیرند و اصل [[زندگی]] و [[حیات]] در عالمی دیگر به نام [[آخرت]] است که در آن [[بهشت]] و مقام بالاتر از آن، یعنی [[قرب الهی]] وجود دارد.


[[اسلام]] در اصطلاح [[شرع]]، عبارت است از [[اعتقاد]] به [[شریعت محمدی]]{{صل}} و [[انقیاد]] و [[تسلیم]] در برابر [[اوامر و نواهی]] و [[احکام]] آن<ref>التبیان‌، شیخ طوسی، ج۳، ص۴۲۶؛ مجمع البیان‌، ج۵، ص ۱۳۸.</ref>. [[اسلام در قرآن]] و [[حدیث]] با "[[دین]]" و "[[ملت]]" مترادف آمده است. برخی [[آیات]]، [[اسلام]] را "[[دین]]"، برخی "[[دین]] [[الله]]" و برخی "[[دین]] [[قیم]]" خوانده‌اند<ref>ر.ک: [[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۲۵۰.</ref>. [[دین اسلام]] [[آیین]] [[صلح]]، [[سلامت]] و [[امنیت]] است<ref>آل عمران، آیۀ ۱۰۳.</ref>. برخی صاحب‌نظران با توجه به آیۀ {{متن قرآن|فَمَنْ أَسْلَمَ فَأُولَئِكَ تَحَرَّوْا رَشَدًا}}<ref>«پس کسانی که فرمانبرداری کنند، رهیافتی را می‌جویند» سوره جن، آیه ۱۴.</ref> [[اسلام]] را کوشش برای جست و جوی [[رستگاری]] تعریف کرده‌اند<ref>دائرة المعارف الاسلامیة، ج ۳، ص ۳۴۹.</ref><ref>ر.ک: [[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۲۴۸.</ref> از [[امام باقر]]{{ع}} فرمودند: «[[اسلام]] پنج پایه دارد: [[نماز]] و [[روزه]] و [[زکات]] و [[حج]] و [[ولایت]] و [[ولایت]]»<ref>{{متن حدیث|بُنِیَ الْإِسْلَامُ عَلَی خَمْسٍ الصَّلَاةِ وَ الزَّکَاةِ وَ الْحَجِّ وَ الصَّوْمِ وَ الْوَلَایَةِ}}، کافی، ج۲، ص۱۸.</ref>.
در واقع کم توجهی به [[دنیا]] و [[عنایت]] بیشتر به [[آخرت]] و [[مقام الهی]] معنا و [[حقیقت]] [[زندگی]] [[انسان]] را تشکیل می‌دهد. لذا هر آنچه مانع این [[هدف]] به شمار رود مانند [[دلبستگی]] به [[دنیا]] و متعلقات آن از قبیل، [[مال]]، [[جاه]]، [[فرزند]] و غیره از نظر [[اسلام]] [[ناپسند]] است<ref>البته باید توجه شود استفاده بهینه از این امور، به گونه‌ای که مانع زندگی معنوی انسان نگردد، امر مذموم به شمار نمی‌رود.</ref>.


==[[اسلام]] آخرین [[دین]] [[خداوند]]==
در این خصوص یعنی توجه بیشتر به امر [[معنویت]] [[آیات]] و [[روایات]] متعددی وارد شده که سفارش اکید [[قرآن]] و [[روایات]] موجب [[رشد]] [[معنویت]] در میان [[پیروان]] خود گردیده و نمونه بارز آن موفقیت [[مسلمانان]] در [[جنگ]] هاست که به [[روحیه]] [[شهادت‌طلبی]] و [[ساده‌زیستی]] آنان برمی گردد و همین امر اسباب بسط و پیشروی [[حکومت]] نوپای [[اسلام]] در [[دنیا]] را فراهم کرد.
[[اسلام]] آخرین و [[کامل‌ترین]] [[دین]] آسمانی است که [[پیامبر]] آن، [[حضرت]] [[محمد بن عبدالله]] {{صل}} است و مخاطب [[پیامبر اسلام]] {{صل}} و [[آیین]] او همۀ جهانیان‌اند<ref>{{متن قرآن|إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرٌ لِلْعَالَمِينَ}}«این (قرآن) جز یادکردی برای جهانیان نیست» سوره یوسف، آیه ۱۰۴.</ref> و خطاب [[قرآن]] به صراحت همۀ [[انسان‌ها]] را شامل می‌شود<ref>ر.ک: [[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۲۴۹.</ref>. [[قرآن کریم]] تأکید می‌کند [[رسالت]] [[محمد]]{{صل}} عمومی و همگانی است<ref>{{متن قرآن|وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا كَافَّةً لِلنَّاسِ بَشِيرًا وَنَذِيرًا}}«و تو را جز مژده‌بخش و بیم‌دهنده برای همه مردم نفرستاده‌ایم» سوره سبأ، آیه ۲۸.</ref>. او رحمتی برای همۀ جهانیان است<ref>{{متن قرآن|وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعَالَمِينَ}}«و تو را جز رحمتی برای جهانیان، نفرستاده‌ایم» سوره انبیاء، آیه ۱۰۷.</ref>. بنابر [[آیات قرآنی]]، [[اسلام]] سرانجام بر همۀ [[ادیان]] غالب می‌آید<ref>{{متن قرآن|هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ}}«اوست که پیامبرش را با رهنمود و دین راستین فرستاد تا آن را بر همه دین‌ها برتری دهد اگر چه مشرکان نپسندند» سوره توبه، آیه ۳۳ و سورۀ فتح، آیۀ ۲۸؛ سورۀ صف، آیۀ ۹؛ سورۀ مائده، آیۀ ۴۸.</ref> و لازمۀ [[خاتمیت]] [[دین]]، [[جاودانگی]] آن است<ref>ر.ک: [[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۲۴۹.</ref>. هماهنگی با [[فطرت انسانی]]، بهره‌مندی از [[انسان‌شناسی]] ژرف، برخورداری از آموزه‌های کمال‌آفرین و زندگی‌بخش، سهولت و سادگی، انعطاف ‌پذیری و عمومیت مبانی [[جاودانگی اسلام]] است. [[اسلام]]، آیینی [[فطری]] است و با [[سنت]] [[تکوین]] و [[نظام آفرینش]] همراه است<ref>ر.ک: [[سید محمد حسین  طباطبایی|طباطبایی، سید محمد حسین]]، تفسیر المیزان‌، ج۱۶، ص ۱۸۲.</ref><ref>ر.ک: [[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۲۵۰.</ref>


==تاریخچه [[اسلام]]==
نقش [[اسلام]] در [[معنویت]] را می‌توان به صورت کلی در میان [[مردم]] و [[خواص]] تقسیم کرد، در قسم اول [[اسلام]] باعث شد که [[روحیه]] [[مردم]] از محوریت [[دنیاطلبی]] [[تغییر]] یافته و یا کاسته شده و به سوی [[خدا]] و [[آخرت‌گرایی]] سوق داده شود. این تأثیر و توجه [[مردم]] به [[خدا]] و [[آخرت]] در همه لحظه‌ها موجب رعایت [[فضایل اخلاقی]] مانند [[عدالت]]، [[راستگویی]] و دوری از ناهنجاری‌های [[اخلاقی]] مثل [[ظلم و ستم]]، [[پرهیز]] از [[اعمال]] [[نامشروع]] جنسی می‌شود، که مجموعاً حرکت [[جامعه]] به سوی [[معنویت]] را نشان می‌دهد.
در میان [[شرایع]] بزرگ، تنها [[اسلام]] است که [[تاریخ]] پیدایی، [[کتاب آسمانی]]، [[احکام]]، [[عبادات]] و [[سیره]] و احوال [[پیامبر]] آن روشن و بی ابهام است [[اسلام]] میان مردمی [[ظهور]] یافت که از [[فضایل]] [[انسانی]] دور بودند، [[تمدن]] و [[فرهنگی]] نداشتند، [[بت]] می‌پرستیدند، مردار می‌خوردند، دختران خویش را زنده به [[گور]] می‌کردند و [[کودکان]] خویش را از [[ترس]] [[فقر]] می‌کشتند. تمدن‌های بزرگ آن روزگار نیز روی به افول نهاده بودند. [[مردم ایران]] و [[روم]] از [[فساد]] [[حکمرانان]] [[رنج]] می‌بردند و در پی چاره می‌گشتند [[اسلام]] در مقایسه با [[یهودیت]] و [[مسیحیت]] آموزه‌هایی گسترده‌تر و متنوع‌تر دارد آموزه‌های [[وحیانی]] [[اسلام]] در طول ۲۳ سال و به تدریج بر [[پیامبر اکرم]] {{صل}} نازل شد و گسترش یافت. آن [[حضرت]] در ابتدا [[فرمان]] یافت تا [[دعوت]] خود را از نزدیکانش آغاز کند: {{متن قرآن|وَأَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ}}<ref>«و نزدیک‌ترین خویشاوندانت را بیم ده!» سوره شعراء، آیه ۲۱۴.</ref> و در مرحلۀ دوم [[مردم]] [[مکه]] و مناطق پیرامون را به [[دین اسلام]] فراخواند: {{متن قرآن|وَهَذَا كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ مُبَارَكٌ مُصَدِّقُ الَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ وَلِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُرَى وَمَنْ حَوْلَهَا}}<ref>«و این کتاب خجسته‌ای است که آن را فرو فرستاده‌ایم، آنچه را پیش از آن بوده است راست می‌شمارد و تا (مردم) «مادر شهر» (مکّه) و مردم پیرامون آن را بیم‌دهی و مؤمنان به جهان واپسین، بدان ایمان می‌آورند و بر نماز خویش، نگهداشت دارند» سوره انعام، آیه ۹۲.</ref> و در نهایت، [[دعوت]] خویش را متوجه همگان کرد: {{متن قرآن|وَأُوحِيَ إِلَيَّ هَذَا الْقُرْآنُ لِأُنْذِرَكُمْ بِهِ وَمَنْ بَلَغَ}}<ref>«بگو: چه چیزی در گواهی بزرگ‌تر است؟ بگو: خداوند که میان من و شما گواه است و به من این قرآن وحی شده است تا با آن به شما و به هر کس که (این قرآن به او) برسد، هشدار دهم،» سوره انعام، آیه ۱۹.</ref><ref>ر.ک: [[سید محمد حسین  طباطبایی|طباطبایی، سید محمد حسین]]، المیزان، ج۴، ص۱۵۹ـ ۱۶۱؛  </ref> [[آیین اسلام]] از آن رو که [[توانمندی]] شگفتی در جذب [[ملل]] به خویش داشت پس از مدتی کوتاه سراسر دنیای متمدن آن روزگار را به تسخیر خویش درآورد. ویژگی‌های بی‌همتای این [[آیین آسمانی]] از قبیل هماهنگی با [[فطرت انسان]] و برنتابیدن بی‌عدالتی‌های [[اجتماعی]] و طبقه‌بندی‌های ناروای اشرافی ملت‌های ستمدیده و به ستوه آمده را به سوی خود کشاند<ref>ر.ک: معالم النبوة فی القرآن الکریم‌، ج۳، ص ۶۱ ـ ۵۸، ص ۵۵۸ ـ ۵۳۷.</ref><ref>ر.ک: [[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۲۵۰.</ref> پس از اینکه [[اسلام]] تقریباً همۀ مناطق شبه جزیره [[عرب]] را فرا گرفت، [[پیامبر اکرم]] {{صل}} [[مردمان]] کشورهای دیگری چون [[ایران]]، [[مصر]]، [[روم]] و [[حبشه]] را نیز به پذیرش آن فراخواند. بخشی از این سرزمین‌ها در زمان حیات و بخشی دیگر پس از [[رحلت]] آن [[حضرت]] به سرزمین [[اسلامی]] ملحق شده و بسیاری از ساکنان آن [[مسلمان]] شدند. به این ترتیب، [[دین اسلام]] به قارۀ [[آسیا]]، سواحل دریای [[روم]] و [[هندوستان]] تا سواحل اقیانوس اطلس راه یافت<ref>ر.ک: لغت نامه، ج۲، ص۲۰۹۲، «اسلام».</ref><ref>ر.ک: [[علی اسدی|اسدی، علی]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۱۳، ص ۲۳۶ ـ ۲۳۷.</ref>


==عدم [[تحریف در قرآن]] کتاب [[اسلام]]==
قسم دوم یعنی تأثیر [[معنویت]] در [[خواص]]، موجب [[ظهور]] [[انسان‌های کامل]] و [[عارف]] گردید که در رأس آنها در [[صدر اسلام]] می‌توان از: [[حضرت علی]] {{ع}}، [[سلمان فارسی]]، [[ابوذر غفاری]] و [[اصحاب صفه]] نام برد.
به تصریح [[قرآن]] و دیدگاه نزدیک به همۀ [[دانشمندان]] [[مسلمان]] برخلاف [[کتاب‌های آسمانی]] [[ادیان]] دیگر هیچ گونه تحریفی در [[کتاب آسمانی]] [[قرآن]] راه نیافته است، [[قرآن کریم]] در کنار [[سنت نبوی]] مهم‌ترین و اصلی‌ترین منبع [[تشریع]] در [[دین اسلام]] است. سه اصل [[توحید]]، [[نبوت]] و [[معاد]]، اصلی‌ترین و بنیادین‌ترین پایه‌های [[اعتقادی]] [[اسلام]] به شمار می‌روند. بیشترین بخش از [[آیات قرآن کریم]] به صورت مستقیم و غیرمستقیم به این سه موضوع پرداخته‌اند<ref>ر.ک: [[علی اسدی|اسدی، علی]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]؛ ج۱۳، ص ۲۳۶ ـ ۲۳۷.</ref>.


==تفاوت [[اسلام]] و [[ایمان]]==
این [[معنویت]] [[اسلام]] امروزه هم در [[عوام]] و هم در [[خواص]] به [[حیات]] خود ادامه می‌دهد که در پرتو آن، [[اسلام]] روز به روز گسترش یافته و به تعداد گرویدگان به [[اسلام]] افزوده می‌شود<ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی ج۱]]، ص۲۴۳-۲۵۸.</ref>.
مهم‌ترین تقسیمی که برای [[اسلام]] مطرح شده، [[اسلام]] تقلیدی و اجتهادی است. [[اسلام]] اجتهادی با [[ایمان]] قرین است. میان [[اسلام]] و [[ایمان]] تفاوت‌هایی وجود دارد مانند:
 
# [[شرط ایمان]]، [[اسلام]] است و [[اسلام]] و [[ایمان]] دارای رابطۀ طولی‌اند بدین معنا که [[ایمان]] پس از [[اسلام]] جای دارد<ref>{{متن قرآن|قَالَتِ الْأَعْرَابُ آمَنَّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَلَكِنْ قُولُوا أَسْلَمْنَا وَلَمَّا يَدْخُلِ الْإِيمَانُ فِي قُلُوبِكُمْ وَإِنْ تُطِيعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ لَا يَلِتْكُمْ مِنْ أَعْمَالِكُمْ شَيْئًا إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ}}«تازی‌های بیابان‌نشین گفتند: ایمان آورده‌ایم بگو: ایمان نیاورده‌اید بلکه بگویید: اسلام آورده‌ایم و هنوز ایمان در دل‌هایتان راه نیافته است و اگر از خداوند و پیامبرش فرمان برید از (پاداش) کردارهایتان چیزی کم نمی‌کند  که خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره حجرات، آیه ۱۴.</ref><ref>ر.ک: [[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۲۴۸.</ref> بدین‌سان هر چند [[اسلام]] و [[ایمان]]، عبارت‌اند از [[اعتقاد]] به [[شریعت محمدی]] {{صل}}، اما [[اسلام]]، [[اعتقاد]] غیر [[راسخ]] است و [[ایمان]]، [[اعتقاد]] [[راسخ]]<ref>ر.ک: کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی‌، ج۲، ص ۲۷.</ref>.  
=== [[حیات]] [[علمی]] ===
# [[اسلام]] تنها [[اعتقاد به توحید]] و [[نبوت]] و [[معاد]] است؛ ولی [[ایمان]] افزون بر این، [[پایبندی]] عملی است و [[ولایت]] را نیز در خود دارد.  
تأثیر و نقش [[اسلام]] تنها به [[معنویت]] خلاصه نشده است، بلکه [[اسلام]] ضمن آنکه [[هدف]] اصلی خود را [[معنویت]] اعلام نموده، [[پیروان]] خود را به استفاده بهینه از [[دنیا]] توصیه کرده است که لازمه آن، ایجاد [[تمدن]] و [[پیشرفت]] مادی‌ای است که خوشبختانه [[اسلام]] چهارده سده پیش پایه‌های آن را گذاشته است. [[پیامبر اسلام]] {{صل}} با ایجاد حکومت منسجم و ساختارمند بستر لازم [[رشد]] و [[ترقی]] را مهیا و به آن اهتمام ورزید که اینجا می‌توان به [[تشویق]] و توصیه به [[فراگیری علوم]] مختلف، [[تکریم]] [[دانشمندان]]، گفت و گو با [[فرهنگ]] و تمدن‌های دیگر و [[دعوت]] از [[دانشمندان]] آنان، [[پرهیز]] از جنگ‌های داخلی با مراعات اصل [[مدارا]] و [[همزیستی]] با [[پیروان ادیان]] دیگر و تشکیل [[ارتش]] [[منظم]] اشاره کرد.
# [[اسلام]]، [[التزام]] به اموری است که موجب جاری شدن [[احکام]] ظاهری‌اند: از قبیل [[طهارت]] [[بدن]]؛ [[حلال]] گشتن ذبیحه؛ حمل فعل بر صحت؛ [[تجهیز]] و تغسیل و [[تدفین]] و [[نماز]] جنازه؛ جواز نکاح و [[حق]] [[ارث]]؛ ولی [[ایمان]] مایۀ [[نجات]] و [[سعادت اخروی]] است<ref>ر.ک: کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی‌، ج ۱، ص ۴۶، ۵۳، ۶۳ـ ۶۴، ۲، ۲۵ ـ ۲۶؛ تفسیر صافی‌، ج ۲، ص۵۹۵؛ [[سید محمد حسین  طباطبایی|طباطبایی، سید محمد حسین]]، المیزان‌، ج۱، ص ۳۱۰؛ اوائل المقالات‌، ص ۱۵؛ جواهر الکلام‌، ج۶، ص۵۹.</ref>.
 
در اینجا به بعضی مظاهر و عرصه‌های نمود [[تمدن اسلامی]] اشاره می‌شود:
# '''نحو:''' [[علم]] نحو نخستین بار توسط [[حضرت علی]] {{ع}} وضع شد و [[ابوالأسود دوئلی]] با اقتباس از آن حضرت به تشریح و تدوین آن [[همت]] گمارد<ref>زیدان، جرجی، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه: علی جواهرکلام، ص۴۷۸.</ref>.
# '''امور نظامی:''' با [[تشکیل حکومت دینی]] توسط [[پیامبر]]، [[ارتش]] با رعایت اصول و متد نظامی، از قبیل تشکیل رده‌های مختلف [[فرماندهی]]، پیاده [[نظام]]، سواره‌نظام، [[استتار]]، استفاده از دبابه (نوعی تانک چوبی) و منجنیق (با [[تعلیم]] [[سلمان فارسی]]) در [[خدمت]] [[حکومت اسلامی]] قرار گرفت<ref>زیدان، جرجی، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه: علی جواهرکلام، ص۱۴۶.</ref> و باروت توسط [[مسلمانان]] اختراع شد<ref>زیدان، جرجی، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه: علی جواهرکلام، ص۱۵۰.</ref>.
# '''طب:''' در مورد [[بهداشت]] جسمانی و طب سفارش‌هایی از سوی [[پیامبر]] و [[امامان]] [[نقل]] و در مجموعه‌هایی به نام طب النبی و طب [[الرضا]] تدوین شده است که با قطع نظر از اصالت سندی همه [[روایات]] آن، نشان دهنده اوج اصول طبی در [[جامعه اسلامی]] است. در همین زمینه طب سنتی [[رشد]] و نمو یافت که اینجا می‌توان به ابن [[طبری]]، نویسنده [[کتاب]] فردوس الحکمه، [[حنین بن اسحاق]] اولین پدید آورنده رساله‌ای در چشم پزشکی به نام الشعر و مقالات فی العین، [[بختیشوع بن جبرائیل]] نویسنده نصائح البرهان فی الأدویة المرکبة و غیره اشاره کرد. [[محمد بن زکریای رازی]] موسوعه چند جلدی در [[علم]] پزشکی به نام الحاوی را تدوین کرد که سه جلد آن به آبله، حصبه و پاره‌ای ترکیبات داروها اختصاص داشت. دیگر کتاب وی طب المنصوری بود که هر دو در [[قرن سیزدهم]] و پانزدهم میلادی به لاتین ترجمه شد. [[کتاب]] [[قانون]] [[ابن سینا]] یکی دیگر از گرانسنگ‌ترین آثار طبی دوره [[تمدن اسلامی]] است که در موضوع خود ابتکاراتی داشته است و به زبان‌های لاتین، فرانسوی، آلمانی و [[عبری]] ترجمه و تا قرن هفدهم میلادی از کتب درسی دانشگاه‌های اروپا به شمار می‌رفت<ref>براون، ادوارد، تاریخ طب اسلامی، ترجمه: مسعود رجب‌نیا؛ لوکاس، هنری، تاریخ تمدن، ترجمه: عبدالحسین آذرنگ، ج۱، ص۴۳۴-۴۳۵.</ref>.
# '''[[فلسفه]] و منطق:''' استدلال عقلی و [[فلسفی]] در نصوص دینی به وفور یافت می‌شود، اما آشنایی [[مسلمانان]] با اصطلاحات خاص [[فلسفه]] و [[منطق]] با ترجمه کتب [[فلسفی]] و منطقی به [[عربی]] آغاز شد که دوره شتاب آن به تأسیس [[بیت]] الحکمه در سال (۲۱۵ق) توسط [[مأمون]]، [[خلیفه عباسی]] برمی گردد. نکته قابل [[تأمل]] این که [[مسلمانان]] صرفاً به ترجمه و بسط [[فلسفه]] [[روم]] و یونان بسنده نکردند، بلکه با رویکرد [[فلسفی]] و [[اسلامی]] به تصحیح و نقد و [[تکامل]] آن پرداختند؛ مثلاً در [[فلسفه]] [[افلاطون]] و ارسطو به جای یک [[خدا]]، [[خدایان]] با اوصاف مختلف مطرح بود، [[فلاسفه]] [[اسلامی]] به تصحیح آن با [[اثبات]] [[وحدت]] [[خدا]] و صفات کمالی آن دست زدند. مسائل و موضوعاتی که در [[فلسفه]] [[اسلامی]] مطرح است، از نظر کمیت و کیفیت قابل مقایسه با [[فلسفه]] یونان و [[روم]] نیست. [[فلاسفه]] نامی بزرگی مانند [[کندی]]، [[فارابی]]، [[ابن سینا]]، [[ابن ماجه]]، [[ابن طفیل]]، [[ابن رشد]]، [[شیخ اشراق]]، [[میرداماد]] و [[صدرالمتألهین]] در بستر [[فرهنگ اسلامی]] [[ظهور]] یافتند که موجب [[بالندگی]] [[فلسفه]] [[اسلامی]] شدند. [[فلسفه]] [[اسلامی]] تا سده یازدهم در دو شاخه [[اشراق]] (طرفداران [[افلاطون]]) و مشاء (طرفداران ارسطو) به [[سیر]] تکاملی خود ادامه می‌داد، تا این که در [[قرن یازدهم]] [[صدرالمتألهین]] با افزودن اصولی بر آن دو، تلفیقی از آن دو را به نام [[حکمت]] متعالیه ارائه داد.
# '''صنعت:''' [[تمدن]] و [[پیشرفت]] [[اسلام]] در امر صنایع نیز چشمگیر بود، که به برخی از آنها اشاره می‌شود:
## [[مسلمانان]] در اثر [[ارتباط]] با چین، [[راز]] تولید کاغذ را آموختند و موفق شدند در سال ۱۸۴ق کارگاه کاغذسازی را در [[بغداد]] [[راه]] اندازی کنند. این [[صنعت]] در سال ۲۸۷ق در [[مصر]] و دیگر مراکز گسترش یافت. [[مسلمانان]] به کیفیت کاغذ نیز افزودند که در پرتو کاغذ، پوست از رده خارج شد؛
## صنعت شیشه‌گری نیز شکوفا شد. [[سوریه]] مرکز آن و [[وارث]] [[صنعت]] عصر فنیقی بود. شیشه‌ها با شفافیت بسیار و نازکی فوق العاده و رنگارنگ تولید و عرضه می‌شد؛
## کاشی، ظرف‌های فلزی، بشقاب‌های شیشه‌ای و بلور یکی دیگر از صنایع [[تمدن اسلامی]] بود؛
## در صنعت منسوجات و پارچه تولیدات [[مسلمانان]] در کشورهای [[مسیحی]] کالایی نفیس به شمار می‌رفت که در انواع مختلف مثل کتانی، پشمی، زربافت و روتختی عرضه می‌شد؛
## هنر جواهر کاری مانند الماس، زمرد، یاقوت سرخ و کبود و مروارید و [[هنر]] سنگ‌های گران‌بها و تزیینی مانند: عقیق، فیروزه و مرمر از دیگر صنایع با شکوه دوره [[تمدن اسلامی]] است<ref>لوکاس، هنری، تاریخ تمدن، ترجمه: عبدالحسین آذرنگ، ج۱، ص۴۳۳؛ میکل، آندره، اسلام و تمدن اسلامی، ترجمه: حسن فروغی، ج۱، ص۲۲؛ دامپی یر، تاریخ علم، ترجمه: عبدالحسین آذرنگ، ص۹۴- ۱۰۱؛ سارتن، جورج، سرگذشت علم، ترجمه: احمد بیرشک، ص۱۶۸- ۱۷۵.</ref>.<ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی ج۱]]، ص۲۴۳-۲۵۸.</ref>


==تفاوت [[دین]] و [[شریعت]]==
==[[پیدایش اسلام]]==
[[اسلام]]، [[آیین الهی]] همه [[پیامبران]] آسمانی است<ref>«ِإنَّ الدِّینَ عِندَ اللَّهِ الإِسْلامُ»؛ سورۀ آل عمران، آیۀ ۱۹.</ref>. همۀ [[پیامبران]] در پی یک [[هدف]] بوده‌اند و یکدیگر را [[تصدیق]] کرده‌اند<ref>{{متن قرآن|آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْهِ مِنْ رَبِّهِ وَالْمُؤْمِنُونَ كُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَمَلَائِكَتِهِ وَكُتُبِهِ وَرُسُلِهِ لَا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ وَقَالُوا سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا غُفْرَانَكَ رَبَّنَا وَإِلَيْكَ الْمَصِيرُ}}«پيامبر، خود به آنچه از جانب پروردگارش به او نازل شده ايمان دارد. و همه مؤمنان، به خدا و فرشتگانش و كتاب هايش و پيامبرانش ايمان دارند. ميان هيچ يك از پيامبرانش فرقى نمى ‏نهيم. گفتند: شنيديم و اطاعت كرديم، اى پروردگار ما، آمرزش تو را خواستاريم كه سرانجام همه به سوى توست» سوره بقره، آیه ۲۸۵.</ref> و در امتی واحد جای داشته‌اند با این حال، [[شریعت]] آنان هر یک ویژگی‌هایی داشته است<ref>ر.ک: [[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۲۴۹.</ref>. تفاوت [[دین]] و [[شریعت]] در این است که [[نسخ]] به [[دین]] راه ندارد؛ اما [[شریعت]] با [[ابلاغ شریعت]] بعدی منسوخ می‌گردد [[شریعت]] نو برخی [[احکام شریعت]] پیشین را [[تأیید]] و برخی را منسوخ می‌کند<ref>{{متن قرآن|وَمُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيَّ مِنَ التَّوْرَاةِ وَلِأُحِلَّ لَكُمْ بَعْضَ الَّذِي حُرِّمَ عَلَيْكُمْ وَجِئْتُكُمْ بِآيَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِيعُونِ}}«و تورات پیش از خود را راست می‌شمارم، و (آمده‌ام) تا برخی از چیزهایی را که بر شما حرام شده است حلال گردانم و نشانه‌ای از پروردگارتان برای شما آورده‌ام پس، از خداوند پروا و از من فرمانبرداری کنید!» سوره آل عمران، آیه ۵۰.</ref>. واپسین [[شریعت]]، که دارای [[کمال نهایی]] است، [[شریعت]] [[حضرت محمد]] {{صل}} است که به صورت مطلق، "[[اسلام]]" نام دارد<ref>ر.ک: [[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۲۴۹.</ref>.
[[اسلام]] به عنوان آخرین [[دین خدا]] توسط آخرین پیامبرش، حضرت [[محمد بن عبدالله]]{{صل}} که در سال ۵۷۰ بعد از [[میلاد مسیح]]{{ع}} در [[شهر مکه]] از خانواده‌ای [[محترم]] و سرشناس متولد شده بود، در سال ۶۱۰ م در حالی‌که چهل سال از [[عمر شریف]] آن حضرت می‌گذشت به [[مردم]] [[ابلاغ]] شد. آن حضرت سیزده سال در [[مکه]] مردم را به اسلام [[دعوت]] کرد. با [[تحمل سختی‌ها]] و [[مشکلات]] فراوان، گروهی زبده را [[تربیت]] کرد که بعداً به [[مدینه]] [[هجرت]] کردند. در آنجا به صورت [[آزاد]] و رسمی مردم را دعوت می‌کرد و با [[سرکشان]] و مخالفان نیز [[نبرد]] کرد.
[[حقانیت]] و [[ویژگی‌های دین اسلام]] به همراه تلاش‌ها و روش‌های تأثیرگذار [[پیامبر]] موجب شد تا اسلام با سرعت [[پیشرفت]] کند به گونه‌ای در هنگام [[رحلت پیامبر اعظم]]{{صل}} در [[سال ۱۱ هجری]] همه [[جزیرةالعرب]] [[مسلمان]] شدند. [[پیامبر اعظم]]{{صل}} در شصت و سومین سال عمرش [[رحلت]] کرد در حالی‌که جامعه‌ای نوبنیاد و مملو از [[نشاط]] [[روحی]] و [[مؤمن]] به یک [[ایدئولوژی]] سازنده که [[احساس مسئولیت]] [[جهانی]] می‌کرد تأسیس کرده و باقی گذاشت<ref>مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج۲، ص۲۵۱.</ref>.<ref>[[محمد صفر جبرئیلی|جبرئیلی، محمد صفر]]، [[اسلام‌شناسی (کتاب)|اسلام‌شناسی]] ص ۱۷.</ref>


== منابع ==
== منابع ==
{{منابع}}
{{منابع}}
# [[پرونده:10119661.jpg|22px]] [[مسلم محمدی|محمدی، مسلم]]، [[فرهنگ اصطلاحات علم کلام (کتاب)|'''فرهنگ اصطلاحات علم کلام''']]
# [[پرونده:440259451.jpg|22px]] [[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|'''دانشنامه کلام اسلامی ج۱''']]
# [[پرونده:440259451.jpg|22px]] [[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[اسلام - قدردان قراملکی (مقاله)|مقاله «اسلام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|'''دانشنامه کلام اسلامی ج۱''']]
# [[پرونده:000055.jpg|22px]] [[علی اسدی|اسدی، علی]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|'''دائرةالمعارف قرآن کریم''']]
# [[پرونده:000055.jpg|22px]] [[علی اسدی|اسدی، علی]]، [[دین - اسدی (مقاله)|دین]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|'''دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳''']]
# [[پرونده:1414.jpg|22px]] [[فرهنگ شیعه (کتاب)|پژوهشکده علوم اسلامی امام صادق (ع)، '''فرهنگ شیعه''']]
# [[پرونده:1414.jpg|22px]] [[فرهنگ شیعه (کتاب)|پژوهشکده علوم اسلامی امام صادق (ع)، '''فرهنگ شیعه''']]
# [[پرونده:1100621.jpg|22px]] [[محمد صفر جبرئیلی|جبرئیلی، محمد صفر]]، [[اسلام‌شناسی (کتاب)|'''اسلام‌شناسی''']]
{{پایان منابع}}
{{پایان منابع}}


خط ۲۹۴: خط ۳۲۶:
{{پانویس}}
{{پانویس}}


[[رده:مدخل]]
[[رده:اسلام]]
[[رده:اسلام]]
[[رده:مفاهیم در کلام اسلامی]]
[[رده:مفاهیم در کلام اسلامی]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۳ دسامبر ۲۰۲۳، ساعت ۱۴:۳۴

این مدخل زیرشاخهٔ بحث اسلام است. اسلام از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اسلام در لغت - اسلام در قرآن - اسلام در نهج البلاغه - اسلام در کلام اسلامی - اسلام در فقه اسلامی - اسلام در معارف مهدویت - اسلام در فقه سیاسی - اسلام در معارف دعا و زیارات - اسلام در معارف و سیره سجادی - اسلام در معارف و سیره رضوی - اسلام در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

اسلام به معنای تسلیم شدن یا تسلیم کردن چیزی به کسی و خالص کردن عبادت و دین برای خدا به کار رفته است و به دین پیامبر خاتم(ص) نیز اسلام گفته می‌شود. دین اسلام دارای اصولی مانند توحید، عدل و... و فروعی مانند نماز و زکات و... است. باید توجه داشت این دین به موضوعات مهمی همچون سیاست، حکومت، اقتصاد و... نظر داشته و درباره آنها سخن گفته است. از ویژگی‌های اسلام این است که با فطرت انسانی و عقل هماهنگ بوده و به علم و آموختن آن تشویق می‌کند، دینی است دارای انسجام و استحکام درونی و پاسخگوی نیازهای انسان و... .

معناشناسی

اسلام در لغت مصدر باب افعال و از ماده سلم اشتقاق یافته است که در معانی داخل شدن در آشتی، تسلیم شدن یا تسلیم کردن چیزی به کسی، خالص کردن عبادت و دین برای خدا به کار رفته است[۱].

واژه اسلام در ادیان آسمانی به تسلیم شدن در برابر خداوند اطلاق می‌شود و از این حیث قرآن حقیقت دین الهی را اسلام إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلَامُ[۲] و حضرت ابراهیم را مسلمان، یعنی تسلیم محض در برابر خدا می‌خواندمَا كَانَ إِبْرَاهِيمُ يَهُودِيًّا وَلَا نَصْرَانِيًّا وَلَكِنْ كَانَ حَنِيفًا مُسْلِمًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ [۳]. آن حضرت نیز از خدا می‌خواهد که خود و فرزندانش را مسلم قرار دهدرَبَّنَا وَاجْعَلْنَا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِنَا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَكَ وَأَرِنَا مَنَاسِكَنَا وَتُبْ عَلَيْنَا إِنَّكَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ[۴].

تسلیم در برابر خداوند در هر زمانی در ایمان به پیامبر آن عصر، تجلی و نمود پیدا می‌کندوَمَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ الْإِسْلَامِ دِينًا فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْهُ وَهُوَ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِينَ[۵]؛ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا[۶] و دین دیگری مقبول خداوند نیستوَمَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ الْإِسْلَامِ دِينًا فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْهُ[۷].[۸]

تفاوت اسلام و ایمان

مهم‌ترین تقسیمی که برای اسلام مطرح شده، اسلام تقلیدی و اجتهادی است. اسلام اجتهادی با ایمان قرین است. میان اسلام و ایمان تفاوت‌هایی وجود دارد مانند:

  1. شرط ایمان، اسلام است و اسلام و ایمان دارای رابطۀ طولی‌اند بدین معنا که ایمان پس از اسلام جای داردقَالَتِ الْأَعْرَابُ آمَنَّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَلَكِنْ قُولُوا أَسْلَمْنَا وَلَمَّا يَدْخُلِ الْإِيمَانُ فِي قُلُوبِكُمْ وَإِنْ تُطِيعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ لَا يَلِتْكُمْ مِنْ أَعْمَالِكُمْ شَيْئًا إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ[۹].[۱۰] بدین‌سان هر چند اسلام و ایمان، عبارت‌اند از اعتقاد به شریعت محمدی (ص)، اما اسلام، اعتقاد غیر راسخ است و ایمان، اعتقاد راسخ[۱۱].
  2. اسلام تنها اعتقاد به توحید و نبوت و معاد است؛ ولی ایمان افزون بر این، پایبندی عملی است و ولایت را نیز در خود دارد.
  3. اسلام، التزام به اموری است که موجب جاری شدن احکام ظاهری‌اند: از قبیل طهارت بدن؛ حلال گشتن ذبیحه؛ حمل فعل بر صحت؛ تجهیز و تغسیل و تدفین و نماز جنازه؛ جواز نکاح و حق ارث؛ ولی ایمان مایۀ نجات و سعادت اخروی است[۱۲].

اسلام آخرین رسالت الهی

مقالهٔ اصلی: رسالت خاتم

«اسلام» آخرین و کامل‌ترین رسالت الهی است که پیامبر آن، حضرت محمد بن عبدالله (ص) است و مخاطب پیامبر اسلام (ص) و آیین او همۀ جهانیان‌اند إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرٌ لِلْعَالَمِينَ[۱۳] و خطاب قرآن به صراحت همۀ انسان‌ها را شامل می‌شود. قرآن کریم تأکید می‌کند رسالت محمد (ص) عمومی و همگانی استوَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا كَافَّةً لِلنَّاسِ بَشِيرًا وَنَذِيرًا [۱۴]. او رحمتی برای همۀ جهانیان است وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعَالَمِينَ[۱۵]. بنابر آیات قرآنی، اسلام سرانجام بر همۀ ادیان غالب می‌آید هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ[۱۶]؛ هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَكَفَى بِاللَّهِ شَهِيدًا[۱۷]؛ هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ[۱۸]؛ وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتَابِ وَمُهَيْمِنًا عَلَيْهِ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ عَمَّا جَاءَكَ مِنَ الْحَقِّ لِكُلٍّ جَعَلْنَا مِنْكُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَعَلَكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَكِنْ لِيَبْلُوَكُمْ فِي مَا آتَاكُمْ فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعًا فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ[۱۹] و لازمۀ خاتمیت دین، جاودانگی آن است. هماهنگی با فطرت انسانی، بهره‌مندی از انسان‌شناسی ژرف، برخورداری از آموزه‌های کمال‌آفرین و زندگی‌بخش، سهولت و سادگی، انعطاف ‌پذیری و عمومیت مبانی جاودانگی اسلام است. اسلام، آیینی فطری است و با سنت تکوین و نظام آفرینش همراه است[۲۰].[۲۱]

تاریخچه اسلام

در میان شرایع بزرگ، تنها اسلام است که تاریخ پیدایی، کتاب آسمانی، احکام، عبادات و سیره و احوال پیامبر آن روشن و بی ابهام است اسلام میان مردمی ظهور یافت که از فضایل انسانی دور بودند، تمدن و فرهنگی نداشتند، بت می‌پرستیدند، مردار می‌خوردند، دختران خویش را زنده به گور می‌کردند و کودکان خویش را از ترس فقر می‌کشتند. تمدن‌های بزرگ آن روزگار نیز روی به افول نهاده بودند. مردم ایران و روم از فساد حکمرانان رنج می‌بردند و در پی چاره می‌گشتند اسلام در مقایسه با یهودیت و مسیحیت آموزه‌هایی گسترده‌تر و متنوع‌تر دارد آموزه‌های وحیانی اسلام در طول ۲۳ سال و به تدریج بر پیامبر اکرم (ص) نازل شد و گسترش یافت. آن حضرت در ابتدا فرمان یافت تا دعوت خود را از نزدیکانش آغاز کند: وَأَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ[۲۲] و در مرحلۀ دوم مردم مکه و مناطق پیرامون را به دین اسلام فراخواند: وَهَذَا كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ مُبَارَكٌ مُصَدِّقُ الَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ وَلِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُرَى وَمَنْ حَوْلَهَا[۲۳] و در نهایت، دعوت خویش را متوجه همگان کرد: وَأُوحِيَ إِلَيَّ هَذَا الْقُرْآنُ لِأُنْذِرَكُمْ بِهِ وَمَنْ بَلَغَ[۲۴].[۲۵] آیین اسلام از آن رو که توانمندی شگفتی در جذب ملل به خویش داشت پس از مدتی کوتاه سراسر دنیای متمدن آن روزگار را به تسخیر خویش درآورد. ویژگی‌های بی‌همتای این آیین آسمانی از قبیل هماهنگی با فطرت انسان و برنتابیدن بی‌عدالتی‌های اجتماعی و طبقه‌بندی‌های ناروای اشرافی ملت‌های ستمدیده و به ستوه آمده را به سوی خود کشاند[۲۶].[۲۷] پس از اینکه اسلام تقریباً همۀ مناطق شبه جزیره عرب را فرا گرفت، پیامبر اکرم (ص) مردمان کشورهای دیگری چون ایران، مصر، روم و حبشه را نیز به پذیرش آن فراخواند. بخشی از این سرزمین‌ها در زمان حیات و بخشی دیگر پس از رحلت آن حضرت به سرزمین اسلامی ملحق شده و بسیاری از ساکنان آن مسلمان شدند. به این ترتیب، دین اسلام به قارۀ آسیا، سواحل دریای روم و هندوستان تا سواحل اقیانوس اطلس راه یافت[۲۸].[۲۹]

ابعاد اسلام

آیین اسلام بر اصول و ابعاد مختلف ذیل مشتمل است که به توضیح مختصر آنها می‌پردازیم:

اصول دین

آن دسته از دستورهای اسلامی مرتبط با باورهای انسان اصول دین نام دارد که عبارت‌اند از:

  1. توحید؛ یعنی اعتقاد به یگانگی خداوند در ذات، صفات، افعال و عبادت. بر این اساس توحید دارای مراتب و اقسامی است:
    1. توحید ذاتی: ذات خداوند بی‌همتاست و هیچ‌گونه ترکیب و کثرتی در آن راه ندارد؛ یعنی هم واحد است و هم احد.
    2. توحید صفاتی: صفات ذاتی خداوند مانند علم، قدرت و حیات، اگر چه از نظر مفهوم با ذات مغایرت دارند، ولی از نظر واقعیت عین ذات می‌باشد و این، مقتضای توحید ذاتی به معنای احدیت ذات است.
    3. توحید افعالی: خداوند در آفریدگاری و پروردگاری شریک ندارد، و همه افعال و آثاری که از انسان و غیر انسان صادر می‌شود به اذن و مشیت او باز می‌گردد؛ یعنی فاعلیت آنها در طول فاعلیت خداوند است، نه در عرض آن.
    4. توحید عبادی: جز خداوند هیچ معبودی شایسته پرستش نیست. در قرآن کریم وجود خداوند مسلم فرض شده و بیشتر استدلال‌ها بر اثبات اصل توحید و یکتایی خداوند متمرکز است، اصل توحید به نوعی تعرض و انتقاد از خداپرستی یهود و مسیحیت است، چرا که یهود با نسبت دادن فرزندی خدا به عزیر، و مسیحیان با شمردن حضرت عیسی و روح القدس به عنوان خدا در عرض الله عملاً از توحید ناب فاصله گرفتند.
  2. عدل؛ شیعه و معتزله معتقدند عدالت معنا و مفهوم عقلی دارد و صفات کمالی الهی مقتضی است که خداوند به عدالت رفتار کند، اما اشاعره منکر عقلی بودن عدالت شده و معتقدند خداوند به هر نحو که خواست عمل می‌کند و همه افعال خدا نیز عادلانه خواهد بود. به تعبیری اشاعره بر این باورند که اگر خداوند در قیامت مثلاً گناهکاران را به بهشت و پاکان و بندگان خالص را به جهنم ببرد، به عدالت رفتار کرده است، ولی عدلیه این فرض را ظالمانه و مردود می‌دانند.
  3. نبوت؛ اعتقاد به نبوت پیامبران پیشین (نبوت عامه) و نبوت حضرت محمد (نبوت خاصه) از اصول عقاید اسلامی است. بر این اساس حضرت محمد (ص) آخرین پیامبر الهی و قرآن مجید نیز آخرین کتاب آسمانی و شریعت اسلام، آخرین شریعت الهی است.
  4. امامت؛ اهل سنت امامت را از فروع دین و از تکالیف مردم دانسته‌اند، ولی شیعه امامیه آن را از اصول اعتقادی، و نصب امام را فعل خدا می‌داند به اعتقاد شیعه پیامبر (ص) به فرمان خداوند در موارد متعدد امیرمؤمنان (ع) را به عنوان جانشین خود و پیشوای امت اسلامی معرفی کرده است. به باور شیعه امام علاوه بر مسئولیت اجرای احکام اسلامی و برقراری امنیت و عدالت در جامعه، مسئولیت حفظ و تبیین احکام شریعت را نیز برعهده دارد و بدین جهت باید از صفت عصمت برخوردار باشد.
  5. معاد؛ یکی دیگر از ارکان اسلام، اعتقاد به سرای قیامت است و این که انسان‌ها پس از مرگ بار دیگر زنده می‌شوند، تا پاداش و کیفر اعمال دنیوی خود را ببینند[۳۰].

فروع دین

آن دسته از دستورهای اسلام که مربوط به عمل انسان است فروع دین نامیده می‌شود. نماز، روزه، زکات و حج از مهم‌ترین فروع دین اسلام به شمار می‌روند[۳۱].

نظام سیاست و حکمرانی در اسلام

مقالهٔ اصلی: نظام سیاسی اسلام

سیاست و حکومت از مسائل مورد اهتمام اسلام است. نظام سیاسی اسلام ویژگی‌هایی دارد که آن را از دیگر نظام‌های سیاسی بشری جدا می‌سازد. برای آشنایی اجمالی با نگرش اسلام به سیاست و حکومت، توجه به نکات ذیل ضروری است:

اختصاص حاکمیت به خداوند

از اصول اولیه نظام سیاسی اسلام، اختصاص حاکمیت و حکومت به خداوند است، چراکه همه انسان‌ها برابر و آزاد آفریده شده‌اند، کسی بر دیگری برتری، تفوق و حق حکمرانی ندارد. در فلسفه سیاسی اسلام حق حکومت و حاکمیت و به عبارتی ملاک مشروعیت، از آن آفریدگار متعال است. آیات متعددی قُلْ إِنِّي عَلَى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّي وَكَذَّبْتُمْ بِهِ مَا عِنْدِي مَا تَسْتَعْجِلُونَ بِهِ إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّهِ يَقُصُّ الْحَقَّ وَهُوَ خَيْرُ الْفَاصِلِينَ[۳۲]، وَهُوَ اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ لَهُ الْحَمْدُ فِي الْأُولَى وَالْآخِرَةِ وَلَهُ الْحُكْمُ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ[۳۳]، ثُمَّ رُدُّوا إِلَى اللَّهِ مَوْلَاهُمُ الْحَقِّ أَلَا لَهُ الْحُكْمُ وَهُوَ أَسْرَعُ الْحَاسِبِينَ[۳۴]، لَهُ مُعَقِّبَاتٌ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ يَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لَا يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ وَإِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِقَوْمٍ سُوءًا فَلَا مَرَدَّ لَهُ وَمَا لَهُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَالٍ[۳۵]، مَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِهِ إِلَّا أَسْمَاءً سَمَّيْتُمُوهَا أَنْتُمْ وَآبَاؤُكُمْ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ بِهَا مِنْ سُلْطَانٍ إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّهِ أَمَرَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ[۳۶] این نظریه را تقریر می‌کند[۳۷].[۳۸]

تعیین منشور حکومت

منشور حکومت اسلامی احکام و دستورهای خداوند است؛ چنان که خداوند خطاب به پیامبر (ص) فرموده است: فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ[۳۹]. این آیه مبنای نظری و قانونی حکومت را مشخص می‌سازد؛ مبنایی که عبارت است از مَا أَنْزَلَ اللَّهُ؛ یعنی شریعت آسمانی باید محور و ملاک حکمرانی قرار گیرد، نه آرا و تمایلات بشری[۴۰].

نصب الهی

قرآن کریم یادآور شده است که خداوند پیامبر (ص) و اولی الامر معصوم را به عنوان رهبران امت اسلامی برگزیده و بر لزوم اطاعت از آنان تأکید کرده است:

  1. يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ[۴۱]؛
  2. إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ[۴۲]؛
  3. النَّبِيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ[۴۳]؛
  4. وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْرًا أَنْ يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ [۴۴]؛
  5. إِنَّمَا كَانَ قَوْلَ الْمُؤْمِنِينَ إِذَا دُعُوا إِلَى اللَّهِ وَرَسُولِهِ لِيَحْكُمَ بَيْنَهُمْ أَنْ يَقُولُوا سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ[۴۵]؛
  6. إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِذَا كَانُوا مَعَهُ عَلَى أَمْرٍ جَامِعٍ لَمْ يَذْهَبُوا حَتَّى يَسْتَأْذِنُوهُ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَأْذِنُونَكَ أُولَئِكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ فَإِذَا اسْتَأْذَنُوكَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ فَأْذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمُ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ[۴۶].[۴۷]

تشکیل حکومت دینی توسط پیامبر (ص)

یکی از ادله اثبات وجود نظام سیاسی در اسلام وجود و عینیت خارجی آن است. پیامبر اسلام (ص) پیش از ورود به شهر مدینه شالوده تشکیل حکومت دینی را طی بیعتی با نمایندگان آن شهر پی ریزی کرد و بعد از ورود به مدینه خود در هرم حکومت قرار گرفت و به اداره جامعه پرداخت.

نکته قابل ذکر دیگر این که تشکیل حکومت دینی پیامبر (ص) و اجرای احکام دین نه یک تصمیم شخصی و رویداد تاریخی، بلکه مستند به امر خداوند، و امر دینی محسوب می‌شود که وظیفه سایر مسلمانان را نیز مشخص می‌کند و آیات پیش آن را ثابت می‌کند، علاوه آنکه خود قرآن پیامبر (ص) را به عنوان الگو و اسوه مسلمانان معرفی کرده است: لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ[۴۸].

لازمه الگو بودن پیامبر (ص) تأسی مسلمانان به آن حضرت و در نتیجه تشکیل حکومت دینی است[۴۹].

تعیین جانشین پیامبر (ص)

قرآن کریم نه تنها پیامبر اسلام را به عنوان رهبر و حاکم مطلق جامعه مسلمانان معرفی می‌کند، بلکه به قدری به مسئله حکومت و رهبری اهتمام می‌ورزد که حتی رهبر و حاکم بعدی را نیز معرفی می‌کند.

مطابق وحی الهی در جریان غدیر خم، پیامبر (ص) موظف به معرفی حضرت علی (ع) به عنوان خلیفه و جانشین خود بود، لکن حضرت با ملاحظه جهاتی در ابلاغ آن دلهره داشت[۵۰]. در این جاست که خداوند تعیین امام بعدی را جزء و متمم رسالت الهی پیامبر ذکر کرده و ترک آن را به منزله عدم انجام مأموریت الهی توصیف می‌کند: يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ[۵۱].

بعد از معرفی حضرت علی (ع) به عنوان امام و حاکم بعدی، خداوند در آیه ذیل انجام دستور فوق را به رسول خویش شادباش گفت: الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا[۵۲].

از این دو آیه شریفه چنین برمی‌آید که تعیین جانشینی حضرت علی (ع) اولاً، جزء برنامه الهی، یعنی مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ بوده است و ثانیاً، نقش آن در اکمال دین، بسیار مهم و حساس است؛ به گونه‌ای که از آن به عنوان مکمل دین و متمم رسالت و نبوت تعبیر فرموده است. خداوند بعد از اجرای دستور آسمانی، از دین اسلام اظهار رضایت کرده است[۵۳].

تشریع احکام جزایی و قضایی

آیین اسلام حاوی احکام متعددی است که از مؤمنان می‌خواهد برای نیل به مقامات معنوی، منقاد و مطیع فرایض شریعت بوده و از ارتکاب گناهان بیزاری جویند. قرآن برای اجرای بهینه احکام خود، یک سری ضمانت‌های اجرایی در قالب احکام جزایی، مانند:

  1. احکام حد برای گناه زنا: الزَّانِيَةُ وَالزَّانِي فَاجْلِدُوا كُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا مِائَةَ جَلْدَةٍ وَلَا تَأْخُذْكُمْ بِهِمَا رَأْفَةٌ فِي دِينِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَلْيَشْهَدْ عَذَابَهُمَا طَائِفَةٌ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ[۵۴]،
  2. قذف: وَالَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَنَاتِ ثُمَّ لَمْ يَأْتُوا بِأَرْبَعَةِ شُهَدَاءَ فَاجْلِدُوهُمْ ثَمَانِينَ جَلْدَةً وَلَا تَقْبَلُوا لَهُمْ شَهَادَةً أَبَدًا وَأُولَئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ[۵۵]،
  3. سرقت: وَالسَّارِقُ وَالسَّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَيْدِيَهُمَا جَزَاءً بِمَا كَسَبَا نَكَالًا مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ[۵۶]
  4. و اعدام: مِنْ أَجْلِ ذَلِكَ كَتَبْنَا عَلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ أَنَّهُ مَنْ قَتَلَ نَفْسًا بِغَيْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِي الْأَرْضِ فَكَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِيعًا وَمَنْ أَحْيَاهَا فَكَأَنَّمَا أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعًا[۵۷]؛ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصَاصُ فِي الْقَتْلَى الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَالْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَالْأُنْثَى بِالْأُنْثَى فَمَنْ عُفِيَ لَهُ مِنْ أَخِيهِ شَيْءٌ فَاتِّبَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ وَأَدَاءٌ إِلَيْهِ بِإِحْسَانٍ ذَلِكَ تَخْفِيفٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَرَحْمَةٌ فَمَنِ اعْتَدَى بَعْدَ ذَلِكَ فَلَهُ عَذَابٌ أَلِيمٌ * وَلَكُمْ فِي الْقِصَاصِ حَيَاةٌ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ[۵۸]؛ وَلَا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ[۵۹].
  5. در حق زنای محصنه و قتل عمدی و محارب: إِنَّمَا جَزَاءُ الَّذِينَ يُحَارِبُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَيَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَسَادًا أَنْ يُقَتَّلُوا أَوْ يُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَيْدِيهِمْ وَأَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلَافٍ أَوْ يُنْفَوْا مِنَ الْأَرْضِ ذَلِكَ لَهُمْ خِزْيٌ فِي الدُّنْيَا وَلَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌ[۶۰]
  6. و انواع و اقسام دیه‌های اعضای بدن: وَكَتَبْنَا عَلَيْهِمْ فِيهَا أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَالْعَيْنَ بِالْعَيْنِ وَالْأَنْفَ بِالْأَنْفِ وَالْأُذُنَ بِالْأُذُنِ وَالسِّنَّ بِالسِّنِّ وَالْجُرُوحَ قِصَاصٌ فَمَنْ تَصَدَّقَ بِهِ فَهُوَ كَفَّارَةٌ لَهُ وَمَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ[۶۱] و غیر اینها پیش بینی کرده است.

علاوه بر آن، فروع و جزئیات شیوه و اصول قضاوت از قبیل: تعداد و شرایط شاهد و اقرار متهم و شرایط قاضی را مشخص کرده است.

اجرای احکام فوق و توجه به قانون دادرسی اسلام، مرهون تشکیل حکومت دینی و تأسیس یک قوه به نام قوه قضائیه است[۶۲].

تشریع اصول و نظام اقتصادی

اسلام در زمینه مسائل اقتصادی فردی و ملی احکام دقیق و جامعی دارد. این احکام، نظام ویژه اقتصادی اسلام را تشکیل می‌دهند. وجود چنین نظام اقتصادی جامعی دلیل روشن دیگری بر اهتمام اسلام به سیاست و حکومت است، زیرا تشریع نظام اقتصادی بدون نظام سیاسی، کارایی لازم را نخواهد داشت و اصولاً، احکام اقتصادی اسلام در زمینه سرمایه‌های ملی و عمومی مانند انفال، معادن، جنگل‌ها و... بدون نظام سیاسی معنا نخواهد داشت.[۶۳].

اصول سیاست داخلی اسلام

اسلام درباره سیاست داخلی نظام خود مبانی و اصولی دارد که با اتکا به آنها به اداره داخلی کشور و قلمرو خود می‌پردازد، که اینجا به عناوین آن بسنده می‌شود:

  1. اهتمام به مردم و اصل شورا: وَشَاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ[۶۴]؛ وَأَمْرُهُمْ شُورَى بَيْنَهُمْ[۶۵][۶۶].
  2. جامعه مسئول تشکیل حکومت و اجرای احکام: خطاب آیات اجتماعی و جزایی قرآن به مردم و عدم اختصاص آن به گروه خاص، کل جامعه را مسئول اجرای این آیات می‌کند[۶۷].
  3. استقلال سیاسی و اقتصادی: الَّذِينَ يَتَرَبَّصُونَ بِكُمْ فَإِنْ كَانَ لَكُمْ فَتْحٌ مِنَ اللَّهِ قَالُوا أَلَمْ نَكُنْ مَعَكُمْ وَإِنْ كَانَ لِلْكَافِرِينَ نَصِيبٌ قَالُوا أَلَمْ نَسْتَحْوِذْ عَلَيْكُمْ وَنَمْنَعْكُمْ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ فَاللَّهُ يَحْكُمُ بَيْنَكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَلَنْ يَجْعَلَ اللَّهُ لِلْكَافِرِينَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ سَبِيلًا[۶۸]؛ يَقُولُونَ لَئِنْ رَجَعْنَا إِلَى الْمَدِينَةِ لَيُخْرِجَنَّ الْأَعَزُّ مِنْهَا الْأَذَلَّ وَلِلَّهِ الْعِزَّةُ وَلِرَسُولِهِ وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَلَكِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَا يَعْلَمُونَ[۶۹]: در این باره حدیث معروف نبوی «الْإِسْلَامُ يَعْلُو وَ لَا يُعْلَى عَلَيْهِ»[۷۰] نیز قابل توجه است.
  4. عدالت اجتماعی:
  5. آزادی اجتماعی: الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الْأُمِّيَّ الَّذِي يَجِدُونَهُ مَكْتُوبًا عِنْدَهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِيلِ يَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَاهُمْ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّبَاتِ وَيُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبَائِثَ وَيَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالْأَغْلَالَ الَّتِي كَانَتْ عَلَيْهِمْ فَالَّذِينَ آمَنُوا بِهِ وَعَزَّرُوهُ وَنَصَرُوهُ وَاتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِي أُنْزِلَ مَعَهُ أُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ[۷۱]؛ وَلَقَدْ بَعَثْنَا فِي كُلِّ أُمَّةٍ رَسُولًا أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ فَمِنْهُمْ مَنْ هَدَى اللَّهُ وَمِنْهُمْ مَنْ حَقَّتْ عَلَيْهِ الضَّلَالَةُ فَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ[۷۲]؛ مَا كَانَ لِبَشَرٍ أَنْ يُؤْتِيَهُ اللَّهُ الْكِتَابَ وَالْحُكْمَ وَالنُّبُوَّةَ ثُمَّ يَقُولَ لِلنَّاسِ كُونُوا عِبَادًا لِي مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلَكِنْ كُونُوا رَبَّانِيِّينَ بِمَا كُنْتُمْ تُعَلِّمُونَ الْكِتَابَ وَبِمَا كُنْتُمْ تَدْرُسُونَ [۷۳].
  6. شایسته‌سالاری: إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا [۷۴].[۷۵].
  7. مدارا و همزیستی مسالمت‌آمیز: این اصل مطلق بوده و شامل شهروندان مسلمان و غیرمسلمان می‌شودفَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ...[۷۶]؛ لَا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقَاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَلَمْ يُخْرِجُوكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ[۷۷].[۷۸]

اصول سیاست خارجی اسلام

آیین مقدس اسلام و پیامبر (ص) بعد از تشکیل حکومت دینی در سال اول هجرت در مدینه متناسب آن عصر با دولت‌ها و قبایل خارجی، سیاست خارجی خود را تنظیم می‌کرد که به اصولی از آن اشاره خواهد شد.

  1. جهان‌شمولی و دعوت همگانی: نخستین اصل و مبنای نظام سیاسی اسلام در سیاست خارجی خود، اعلام جهان‌شمول بودن آیین خود است. در پرتو این اصل، حکومت اسلامی از ملت‌ها و دولت‌های خارجی دعوت می‌کند که به آیین اسلام بگروند. آیات متعدد، این اصل را تبیین می‌کند إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرٌ لِلْعَالَمِينَ[۷۹]. نامه‌نگاری‌های پیامبر اسلام به سران حکومت‌های بزرگ وقت خود، مانند ایران و روم کاملاً این اصل سیاست خارجی اسلام را ثابت می‌کند[۸۰].
  2. به‌کارگیری اصل حکمت و نصیحت: دعوت همگانی اسلام به زور و خشونت اعمال نمی‌شود، بلکه از طریق برهان، حکمت و اندرز و در نهایت راه مجادله و جدال اعمال می‌شد: ادْعُ إِلَى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ[۸۱].
  3. مشروعیت جهاد.
  4. ظلم‌ستیزی و آزادی مستضعفان: اسلام نه تنها به اجرای عدالت و ظلم ستیزی در درون حکومت خود بسنده نکرده است، بلکه یکی از اصول آن، مقابله با هر نوع ظلم، اعم از ظلم مادی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی در حق مستضعفان است و در صورت قدرت و مصلحت، خود را موظف می‌داند از حقوق مردمان و مستضعفان سرزمین‌های دیگر دفاع کند وَمَا لَكُمْ لَا تُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاءِ وَالْوِلْدَانِ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْ هَذِهِ الْقَرْيَةِ الظَّالِمِ أَهْلُهَا وَاجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا وَاجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ نَصِيرًا[۸۲].
  5. مدارا و صلح با کفار: آیین اسلام می‌کوشد دعوت خود را با حکمت و برهان پیش برد و تنها در صورت خاص، یعنی لجاجت کفار و تضعیف حکومت، جهاد را تجویز کرده است، اما در موارد دیگر اسلام به برقراری صلح میان جبهه اسلام و کفار و مدارا با آنان توصیه نموده است: وَإِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَهَا وَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ[۸۳]. عبارت فَاجْنَحْ لَهَا که به معنای بال‌هایت را به آن بگشا، از حداکثر اهتمام اسلام به صلح واقعی حکایت می‌کند. آیات دیگر نحوه رفتار با اسرای جنگی را مشخص می‌کندمَا كَانَ لِنَبِيٍّ أَنْ يَكُونَ لَهُ أَسْرَى حَتَّى يُثْخِنَ فِي الْأَرْضِ تُرِيدُونَ عَرَضَ الدُّنْيَا وَاللَّهُ يُرِيدُ الْآخِرَةَ وَاللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ[۸۴]؛ يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِمَنْ فِي أَيْدِيكُمْ مِنَ الْأَسْرَى إِنْ يَعْلَمِ اللَّهُ فِي قُلُوبِكُمْ خَيْرًا يُؤْتِكُمْ خَيْرًا مِمَّا أُخِذَ مِنْكُمْ وَيَغْفِرْ لَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ[۸۵].
  6. اصل عزت و استقلال سیاسی: اسلام در سیاست خارجی خود، به حکومت دینی تأکید می‌کند که باید استقلال سیاسی خود را در برابر دولت‌های بیگانه حفظ نماید و به گونه‌ای رفتار نکند که به سلطه و سیطره دولت‌های کفار بر مسلمانان بینجامد. قرآن صریحاً سلطه و سیطره کفار بر مسلمانان را نفی کرده استالَّذِينَ يَتَرَبَّصُونَ بِكُمْ فَإِنْ كَانَ لَكُمْ فَتْحٌ مِنَ اللَّهِ قَالُوا أَلَمْ نَكُنْ مَعَكُمْ وَإِنْ كَانَ لِلْكَافِرِينَ نَصِيبٌ قَالُوا أَلَمْ نَسْتَحْوِذْ عَلَيْكُمْ وَنَمْنَعْكُمْ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ فَاللَّهُ يَحْكُمُ بَيْنَكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَلَنْ يَجْعَلَ اللَّهُ لِلْكَافِرِينَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ سَبِيلًا[۸۶]؛ إِنَّمَا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ قَاتَلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَأَخْرَجُوكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ وَظَاهَرُوا عَلَى إِخْرَاجِكُمْ أَنْ تَوَلَّوْهُمْ وَمَنْ يَتَوَلَّهُمْ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ[۸۷]؛ لَا يَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْكَافِرِينَ أَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِينَ وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ فَلَيْسَ مِنَ اللَّهِ فِي شَيْءٍ إِلَّا أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقَاةً وَيُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَإِلَى اللَّهِ الْمَصِيرُ[۸۸].
  7. التزام به قراردادها: اسلام به صورت کلی مسلمانان را به رعایت عقود و قراردادها سفارش کرده و در مقام خاص صریحاً از پیمان‌هایی نام می‌برد که بین حکومت پیامبر (ص) و سایر دولت‌های خارجی، اعم از مشرک، کافر و اهل کتاب منعقد شده است. از مسلمانان می‌خواهد کاملاً ملتزم و وفادار به پیمان‌ها و قراردادهای خود باشند، و آن را نشانه‌ای از تقوا برمی‌شمارد وَدُّوا لَوْ تَكْفُرُونَ كَمَا كَفَرُوا فَتَكُونُونَ سَوَاءً فَلَا تَتَّخِذُوا مِنْهُمْ أَوْلِيَاءَ حَتَّى يُهَاجِرُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَخُذُوهُمْ وَاقْتُلُوهُمْ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ وَلَا تَتَّخِذُوا مِنْهُمْ وَلِيًّا وَلَا نَصِيرًا * إِلَّا الَّذِينَ يَصِلُونَ إِلَى قَوْمٍ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُمْ مِيثَاقٌ أَوْ جَاءُوكُمْ حَصِرَتْ صُدُورُهُمْ أَنْ يُقَاتِلُوكُمْ أَوْ يُقَاتِلُوا قَوْمَهُمْ وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَسَلَّطَهُمْ عَلَيْكُمْ فَلَقَاتَلُوكُمْ فَإِنِ اعْتَزَلُوكُمْ فَلَمْ يُقَاتِلُوكُمْ وَأَلْقَوْا إِلَيْكُمُ السَّلَمَ فَمَا جَعَلَ اللَّهُ لَكُمْ عَلَيْهِمْ سَبِيلًا[۸۹]؛ إِلَّا الَّذِينَ عَاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِكِينَ ثُمَّ لَمْ يَنْقُصُوكُمْ شَيْئًا وَلَمْ يُظَاهِرُوا عَلَيْكُمْ أَحَدًا فَأَتِمُّوا إِلَيْهِمْ عَهْدَهُمْ إِلَى مُدَّتِهِمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَّقِينَ[۹۰].
  8. مصونیت دیپلماتیک: یکی دیگر از اصول سیاست خارجی رایج در نظام‌ها، تأمین و حفظ جانی نمایندگان و سفیرانی است که از سوی یک دولت یا قبیله‌ای، پیام و نامه‌ای را برای دولت دیگر رد و بدل می‌کنند که در اصطلاح سیاسی امروز از آن به مصونیت سیاسی یا دیپلماتیک تعبیر می‌شود. این اصل را آیین اسلام تأیید کرده و خود را بدان ملتزم می‌داندوَإِنْ أَحَدٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ اسْتَجَارَكَ فَأَجِرْهُ حَتَّى يَسْمَعَ كَلَامَ اللَّهِ ثُمَّ أَبْلِغْهُ مَأْمَنَهُ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لَا يَعْلَمُونَ[۹۱].[۹۲].[۹۳]

نظام اقتصاد در اسلام

مقالهٔ اصلی: نظام اقتصادی اسلام

در تبیین و تحلیل اقتصاد اسلامی رهیافت‌های مختلفی وجود دارد که موارد مهم آن عبارت‌اند از:

  1. اسلام تنها دینی است که دارای مکتب اقتصادی‌ای شامل مبانی معرفتی، اقتصادی و اهداف است[۹۴].
  2. اسلام دارای نظام اقتصادی است؛ به این معنا که علاوه بر مبانی و اهداف، بر اجزا، راهکارها والگوهای مرتبط و سازوار مشتمل است که در رسیدن به اهداف معین مانند آزادی اقتصادی و رفاه و هم چنین معنویت مؤثر واقع می‌شوند؛ مثلاً برای توزیع ثروت در اقشار مختلف جامعه، اسلام الگوهای رفتاری مختلف مانند خمس، زکات، انفال و تشویق به قرض الحسنه را ملحوظ کرده است، اما تبیین روابط پدیده‌های اقتصادی را به صورت خاص به نخبگان جامعه سپرده است[۹۵].
  3. اسلام دارای علم اقتصاد است؛ این نظریه مدعی است اسلام مانند علوم دیگر، خود متکفل تبیین پدیده‌های اقتصادی و کشف رابطه آنها، از نوع تکوینی و اعتباری است[۹۶].

تبیین و تحلیل دیدگاه‌های سه‌گانه فوق به همراه دلایل و نقد آن، همت محققان اقتصاد اسلامی را می‌طلبد[۹۷].

اصول نظام اقتصادی اسلام

مهم‌ترین اصول نظام اقتصادی اسلام که با ثبوت آن جامعیت و کمال آیین جاوید اسلام اثبات می‌شود عبارت است از:

اصل مالکیت مختلط

یکی از مبانی هر نظام اقتصادی مسئله مالکیت در آن است، که در قرآن به اقسام مختلف آن (خصوصی، عمومی و دولتی) اشاره شده است[۹۸].

مالکیت خصوصی

اصل مسلم قرآن است که از اضافه و نسبت مال و اموال به انسان به تعابیر مختلف مانند: أَمْوَالَكُمْ، أَمْوَالَهُمْ، أَمْوَالِنَا، أَمْوَالَ الْيَتَامَى حدود هفتاد مرتبه استظهار می‌شود: وَاعْلَمُوا أَنَّمَا أَمْوَالُكُمْ وَأَوْلَادُكُمْ فِتْنَةٌ وَأَنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِيمٌ[۹۹]؛ لَتُبْلَوُنَّ فِي أَمْوَالِكُمْ وَأَنْفُسِكُمْ[۱۰۰].

مالکیت دو قسم است: مالکیت ابتدایی (حیازت) و کار. در نوع اول از انسان‌ها می‌خواهد که با کوشش خود منابع و ثروت‌های طبیعی را تصرف و تسخیر و به نفع خود و جامعه مورد بهره‌برداری قرار دهند: وَهُوَ الَّذِي سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْكُلُوا مِنْهُ لَحْمًا طَرِيًّا وَتَسْتَخْرِجُوا مِنْهُ حِلْيَةً تَلْبَسُونَهَا وَتَرَى الْفُلْكَ مَوَاخِرَ فِيهِ وَلِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ[۱۰۱].

نوع دوم (کسب مالکیت از طریق کار) در آیات متعدد آمده است، مانند: لِلرِّجَالِ نَصِيبٌ مِمَّا اكْتَسَبُوا وَلِلنِّسَاءِ نَصِيبٌ مِمَّا اكْتَسَبْنَ[۱۰۲].

اما مالکیت انتقالی از طریق انتقال توسط یک شخص به شخص دیگر انجام می‌گیرد که این خود به دو قسم ارادی و قهری محقق می‌شود، قسم ارادی آن توسط مالک با انعقاد قراردادهای مختلف مانند بیع و اجاره صورت می‌گیرد: أَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا[۱۰۳].

قسم دوم آن انتقال قهری است که مصداق بارز آن مسئله ارث و وصیت است:

  1. وَآتُوا الْيَتَامَى أَمْوَالَهُمْ وَلَا تَتَبَدَّلُوا الْخَبِيثَ بِالطَّيِّبِ وَلَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَهُمْ إِلَى أَمْوَالِكُمْ إِنَّهُ كَانَ حُوبًا كَبِيرًا[۱۰۴]؛
  2. لِلرِّجَالِ نَصِيبٌ مِمَّا تَرَكَ الْوَالِدَانِ وَالْأَقْرَبُونَ وَلِلنِّسَاءِ نَصِيبٌ مِمَّا تَرَكَ الْوَالِدَانِ وَالْأَقْرَبُونَ مِمَّا قَلَّ مِنْهُ أَوْ كَثُرَ نَصِيبًا مَفْرُوضًا[۱۰۵]؛
  3. وَلَكُمْ نِصْفُ مَا تَرَكَ أَزْوَاجُكُمْ إِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُنَّ وَلَدٌ فَإِنْ كَانَ لَهُنَّ وَلَدٌ فَلَكُمُ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْنَ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصِينَ بِهَا أَوْ دَيْنٍ وَلَهُنَّ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْتُمْ إِنْ لَمْ يَكُنْ لَكُمْ وَلَدٌ فَإِنْ كَانَ لَكُمْ وَلَدٌ فَلَهُنَّ الثُّمُنُ مِمَّا تَرَكْتُمْ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ تُوصُونَ بِهَا أَوْ دَيْنٍ وَإِنْ كَانَ رَجُلٌ يُورَثُ كَلَالَةً أَوِ امْرَأَةٌ وَلَهُ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ فَلِكُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ فَإِنْ كَانُوا أَكْثَرَ مِنْ ذَلِكَ فَهُمْ شُرَكَاءُ فِي الثُّلُثِ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصَى بِهَا أَوْ دَيْنٍ غَيْرَ مُضَارٍّ وَصِيَّةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَلِيمٌ[۱۰۶]؛
  4. كُتِبَ عَلَيْكُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ إِنْ تَرَكَ خَيْرًا الْوَصِيَّةُ لِلْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِينَ [۱۰۷]؛
  5. يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا شَهَادَةُ بَيْنِكُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ حِينَ الْوَصِيَّةِ اثْنَانِ ذَوَا عَدْلٍ مِنْكُمْ أَوْ آخَرَانِ مِنْ غَيْرِكُمْ إِنْ أَنْتُمْ ضَرَبْتُمْ فِي الْأَرْضِ فَأَصَابَتْكُمْ مُصِيبَةُ الْمَوْتِ تَحْبِسُونَهُمَا مِنْ بَعْدِ الصَّلَاةِ فَيُقْسِمَانِ بِاللَّهِ إِنِ ارْتَبْتُمْ لَا نَشْتَرِي بِهِ ثَمَنًا وَلَوْ كَانَ ذَا قُرْبَى وَلَا نَكْتُمُ شَهَادَةَ اللَّهِ إِنَّا إِذًا لَمِنَ الْآثِمِينَ[۱۰۸].

قسم دیگر، مالکیت عمومی است. مقصود از آن نه مالکیت شخصی، بلکه مالکیت عمومی جامعه یا قشر خاصی از آن می‌باشد، که مصداق بارز آن مالکیت عمومی مسلمانان بر سرزمین‌هایی است که توسط جنگ تصرف شده است و در اصطلاح از آن به مفتوح العنوه تعبیر می‌شودمَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ كَيْ لَا يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الْأَغْنِيَاءِ مِنْكُمْ وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ [۱۰۹]. طیف دوم آن، مالکیت قشر خاص مانند: فقرا و مساکین استإِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ[۱۱۰].

قسم سوم، مالکیت حکومتی است که متولی حکومت هرگونه که صلاح داند اموال دولتی مانند منابع طبیعی، دریاها، سرزمین‌های فتح شده بدون جنگ را تصرف و توزیع خواهد نمود، که در اصطلاح از آن به انفال یاد می‌شود: مَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ كَيْ لَا يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الْأَغْنِيَاءِ مِنْكُمْ وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ[۱۱۱].

البته اسلام بر اساس جهان‌بینی توحیدی و آرمان‌های معنوی خود، مالکیت در اموری را نپذیرفته است؛ مانند آلات قمار، خمر، سود ربویيَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَيْسِرُ وَالْأَنْصَابُ وَالْأَزْلَامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ * إِنَّمَا يُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاءَ فِي الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ وَيَصُدَّكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَعَنِ الصَّلَاةِ فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ[۱۱۲]؛ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا[۱۱۳]. همچنین بر مالکیت انسان‌ها حقوق و مالیات شرعی، مثل خمس تعلق می‌گیرد که مالک به پرداخت آنها ملزم است که اشاره خواهد شد: وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَمَا أَنْزَلْنَا عَلَى عَبْدِنَا يَوْمَ الْفُرْقَانِ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ وَاللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ[۱۱۴].[۱۱۵]

آزادی اقتصادی

از مبانی نظام اقتصاد اسلامی، آزادی فعالیت‌های اقتصادی و تأیید معاملات و انواع قراردادهای اقتصادی رایج در عرف است:

  1. وَجَعَلْنَا اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ آيَتَيْنِ فَمَحَوْنَا آيَةَ اللَّيْلِ وَجَعَلْنَا آيَةَ النَّهَارِ مُبْصِرَةً لِتَبْتَغُوا فَضْلًا مِنْ رَبِّكُمْ وَلِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِينَ وَالْحِسَابَ وَكُلَّ شَيْءٍ فَصَّلْنَاهُ تَفْصِيلًا[۱۱۶]؛
  2. فَإِذَا قُضِيَتِ الصَّلَاةُ فَانْتَشِرُوا فِي الْأَرْضِ وَابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَاذْكُرُوا اللَّهَ كَثِيرًا لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ[۱۱۷]؛
  3. الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهَى فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ[۱۱۸]؛
  4. يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ أُحِلَّتْ لَكُمْ بَهِيمَةُ الْأَنْعَامِ إِلَّا مَا يُتْلَى عَلَيْكُمْ غَيْرَ مُحِلِّي الصَّيْدِ وَأَنْتُمْ حُرُمٌ إِنَّ اللَّهَ يَحْكُمُ مَا يُرِيدُ[۱۱۹].

آزادی اقتصادی، مانند مسئله مالکیت، مطلق نیست، بلکه با توجه به مبانی و اهداف عالی اسلام محدودیت‌هایی دارد؛ مثلاً:

  1. کم‌فروشی: وَيْلٌ لِلْمُطَفِّفِينَ[۱۲۰]؛ أَوْفُوا الْكَيْلَ وَلَا تَكُونُوا مِنَ الْمُخْسِرِينَ[۱۲۱]؛ وَيَا قَوْمِ أَوْفُوا الْمِكْيَالَ وَالْمِيزَانَ بِالْقِسْطِ وَلَا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْيَاءَهُمْ[۱۲۲]؛ وَأَوْفُوا الْكَيْلَ إِذَا كِلْتُمْ وَزِنُوا بِالْقِسْطَاسِ الْمُسْتَقِيمِ[۱۲۳].
  2. و بیع ربویوَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا[۱۲۴] را قرآن به شدت منع می‌کند. خرید و فروش آلات حرام و اشیایی که در شرع مالیت و مالکیت آن ملغی شده، ممنوع و آثار معامله بر آن مترتب نمی‌شود[۱۲۵].

توزیع و تعدیل ثروت

یکی از اصول اقتصاد موفق و پیشرفته آن است که در آن ثروت و منابع طبیعی به قشر اقلیت جامعه اختصاص نیافته است، بلکه عموم شهروندان از آن بهره‌مند می‌گردند. قرآن کریم برای دستیابی به این هدف، راهکارهای ویژه‌ای ملحوظ داشته است. یکی از راهکارهای آن، سپردن مالکیت منابع طبیعی مانند جنگل‌ها، دریاها و بستر آن، معادن، زمین موات، سرزمین‌های فتح شده بدون جنگ، به عهده حکومت دینی است يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْأَنْفَالِ قُلِ الْأَنْفَالُ لِلَّهِ وَالرَّسُولِ[۱۲۶]؛ وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ...[۱۲۷]؛ مَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ كَيْ لَا يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الْأَغْنِيَاءِ مِنْكُمْ[۱۲۸] تا از این طریق منابع فوق برای عموم شهروندان توزیع گردد، که از آن به توزیع قبل از تولید در علم اقتصاد تعبیر می‌شود.

راهکار دیگر قرآن، وضع مقررات و احکام مالی در قالب‌های مختلف مانند: خمس، زکات، انفاق، صدقه، کفاره، جزیه و غیره است مَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ[۱۲۹]؛ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ كَثِيرًا مِنَ الْأَحْبَارِ وَالرُّهْبَانِ لَيَأْكُلُونَ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَيَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَالَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلَا يُنْفِقُونَهَا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ[۱۳۰]؛ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ بِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ سِرًّا وَعَلَانِيَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ[۱۳۱]؛ لَنْ تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ شَيْءٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ[۱۳۲] که در اصطلاح از آن به توزیع بعد از تولید یاد می‌شود.

تشویق به قرض‌الحسنه و وعده پاداش مضاعف بر پرداخت‌ کننده قرض، دیگر راهکاری است که نیازمند می‌تواند آبرومندانه نیاز خود را رفع نماید إِنْ تُقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا يُضَاعِفْهُ لَكُمْ وَيَغْفِرْ لَكُمْ وَاللَّهُ شَكُورٌ حَلِيمٌ[۱۳۳]؛ مَنْ ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَيُضَاعِفَهُ لَهُ أَضْعَافًا كَثِيرَةً وَاللَّهُ يَقْبِضُ وَيَبْسُطُ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ[۱۳۴]؛ مَنْ ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَيُضَاعِفَهُ لَهُ وَلَهُ أَجْرٌ كَرِيمٌ[۱۳۵].

قرآن یکی از اهداف وضع احکام مالی خود را تعدیل ثروت و عدم اختصاص آن به طبقه سرمایه‌دار بیان می‌دارد: كَيْ لَا يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الْأَغْنِيَاءِ مِنْكُمْ[۱۳۶].[۱۳۷]

اصل تعاون

قرآن کریم اصل تعاون و یاری رساندن یکدیگر در فعالیت خیر و نیک و پیشی گرفتن در خیرات اعم از اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی را جزء برنامه‌های مسلمانان و مورد تشویق قرار داده تَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ[۱۳۸] و به نکوهش کسانی می‌پردازد که از این امر انسانی سرباز می‌زنند وَيَمْنَعُونَ الْمَاعُونَ[۱۳۹].[۱۴۰]

تقدم حقوق جامعه بر فرد

اسلام ضمن به رسمیت شناختن حقوق فرد و جامعه و دولت، در مواقع تعارض و تزاحم، به تقدم حقوق جامعه بر فرد حکم کرده است، به عنوان مثال امام علی (ع) در نامه معروف خود به مالک اشتر ضمن اشاره به وجود برخی از تجار که از دادن مالیات استنکاف میورزند و به احتکار دست می‌زنند، به دلیل ضرر عمومی، به فرماندار خود دستور منع از احتکار می‌دهد و آن را به عمل پیامبر (ص) مستند می‌کند[۱۴۱].[۱۴۲]

جایگاه و اختیارات دولت

اسلام به دولت دینی یک سری اختیاراتی در اقتصاد داده که به مهم‌ترین آن اشاره می‌شود:

  1. نظارت و دخالت: دولت اسلامی در امور معیشتی و اقتصادی به عنوان مسئول و متصدی، ناظر بر اوضاع بازار و تجارت است. این اصل در عصر صدر اسلام با وجود سادگی امور انجام می‌گرفت. پیامبر اسلام (ص) اشخاصی را به عنوان نماینده و ناظر که در اصطلاح عربی آن روز عامل السوق نامیده می‌شود جهت کنترل بازار مأمور می‌کرد[۱۴۳]. اما در صورت وضعیت خاص و بحرانی، اسلام به دولت این اجازه را داده است که به منظور تأمین رفاه و مصلحت عمومی جامعه در امور اقتصادی و تجاری دخالت کند؛ مثلاً دولت می‌تواند جلو واردات و صادرات را بگیرد یا آزاد کند، یا بازار را به نرخ‌گذاری ملزم نماید و در موارد خاص اموال احتکار شده را به معرض فروش بگذارد؛ چنان که پیامبر اسلام (ص) در موارد کمبود کالا به محتکران دستور می‌داد اموال احتکار شده را به قیمت عادلانه بفروشند[۱۴۴].
  2. وضع سیاست و قوانین اقتصادی: دولت علاوه بر احکام اقتصادی موجود در فقه، مانند خمس و زکات، می‌تواند به تناسب روز، احکام و مقررات تجاری، اقتصادی و انواع قراردادها از قبیل قانون کار، بیمه و مالیات را وضع نماید.
  3. مالکیت و اداره منابع ملی: در تبیین اصل مالکیت بیان شد که دولت مالک و متکفل اداره منابع ملی از قبیل انفال، جنگل‌ها، مراتع، منابع زیرزمینی و غیره است. علاوه بر آن، مالکیت و اجازه تصرف اموال وقفی، اموال بلا وارث یا مجهول به حاکم دینی سپرده شده است که در فقه تحت عنوان امور حسبیه از آنها بحث می‌شود. همچنین دولت اسلامی مسئول و متکفل دریافت جزیه (نوعی مالیات) از اهل کتاب استقَاتِلُوا الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَا بِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَلَا يُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَلَا يَدِينُونَ دِينَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ حَتَّى يُعْطُوا الْجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ وَهُمْ صَاغِرُونَ[۱۴۵].
  4. ابطال و فسخ یکطرفه بعضی قراردادها: اسلام این اجازه را به دولت داده است که در موارد خاص مانند به مخاطره افتادن مصلحت جامعه یا نظام، یک طرفه به ابطال و فسخ قراردادهایی که خود با شهروندان منعقد کرده است، دست بزند[۱۴۶].[۱۴۷]

اهداف

نگاه دین به اقتصاد، نگاه اقتصاد محض نیست؛ به این معنا که دین اقتصاد را نه فقط برای تأمین معاش و دنیای مردم، بلکه برای تأمین سعادت معنوی مردم در آخرت مورد لحاظ قرار می‌دهد. به تعبیری هدف نظام اقتصادی اسلام دو منظوره است[۱۴۸].

نظام اخلاقی در اسلام

مقالهٔ اصلی: نظام اخلاقی اسلام

اخلاق در اسلام جایگاه بسیار بالا و والایی دارد و به عنوان غرض اصلی بعثت پیامبر (ص) به شمار آمده است: «بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَكَارِمَ الْأَخْلَاقِ». اخلاق جمع خُلق به معنای خوی و خصلت است. علم اخلاق در واقع علم چگونه زیستن یا علم چگونه باید زیستن است[۱۴۹].

اسلام به این علم اهمیت خاصی داده است، چرا که اسلام حیات انسانی را دارای هدف و غایت می‌داند که همان قرب الهی و سعادت اخروی است که راهکار نیل به آن تنها در گرو علم و فهمیدن چگونه زیستن میسر می‌شود. ادیان ابراهیمی در مقام تقویت و تعالی بخشیدن به علم اخلاق برآمده‌اند که مهم‌ترین نقش دین در عرصه علم اخلاق را می‌توان شناسایی پاره‌ای از اصول اخلاقی، ایجاد انگیزه مضاعف برای انجام افعال اخلاقی و ترسیم غایت برتر یعنی قرب الهی و سعادت اخروی برشمرد.

قرآن کریم به این منظور در آیات مختلف، مردم را به اصول اخلاقی مانند: عفو، عدل، نیک‌رفتاری با یتیم و سائل، احسان به دیگران، صله رحم و در یک کلمه انجام هر نوع فعل معروف و نیکو و پرهیز از هرگونه فحش، منکر و ظلم سفارش می‌کند:

  1. خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِينَ[۱۵۰]؛
  2. فَأَمَّا الْيَتِيمَ فَلَا تَقْهَرْ * وَأَمَّا السَّائِلَ فَلَا تَنْهَرْ[۱۵۱]؛
  3. هَلْ جَزَاءُ الْإِحْسَانِ إِلَّا الْإِحْسَانُ[۱۵۲]؛
  4. إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِيتَاءِ ذِي الْقُرْبَى وَيَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَالْبَغْيِ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ[۱۵۳].

تزکیه نفس و پیراستن آن از ناهنجاری‌های اخلاقی یکی از اهداف نبوت است که در قرآن و هم در حدیث نبوی تأکید شده است: هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ[۱۵۴]؛ «بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَكَارِمَ الْأَخْلَاقِ»[۱۵۵].

قرآن در جای دیگر تزکیه نفس را راهکار فلاح و سعادت و آلودگی آن را بستر بدبختی و شقاوت وصف می‌کند: قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاهَا * وَقَدْ خَابَ مَنْ دَسَّاهَا[۱۵۶].

تزکیه نفس با انجام اعمال و فضایل اخلاقی و دوری از گناه و پلیدی‌ها به دست می‌آید، که قرآن از اولی با در پیش گرفتن تقوای الهی يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ يَجْعَلْ لَكُمْ فُرْقَانًا وَيُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَيَغْفِرْ لَكُمْ وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ[۱۵۷]؛ إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ[۱۵۸].

و از دومی با دوری از اطاعت هوای نفس و شیطان:

  1. وَأَمَّا مَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ وَنَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوَى[۱۵۹]؛
  2. وَإِنَّ الشَّيَاطِينَ لَيُوحُونَ إِلَى أَوْلِيَائِهِمْ لِيُجَادِلُوكُمْ وَإِنْ أَطَعْتُمُوهُمْ إِنَّكُمْ لَمُشْرِكُونَ[۱۶۰]؛
  3. يَا بَنِي آدَمَ لَا يَفْتِنَنَّكُمُ الشَّيْطَانُ كَمَا أَخْرَجَ أَبَوَيْكُمْ مِنَ الْجَنَّةِ يَنْزِعُ عَنْهُمَا لِبَاسَهُمَا لِيُرِيَهُمَا سَوْآتِهِمَا إِنَّهُ يَرَاكُمْ هُوَ وَقَبِيلُهُ مِنْ حَيْثُ لَا تَرَوْنَهُمْ إِنَّا جَعَلْنَا الشَّيَاطِينَ أَوْلِيَاءَ لِلَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ[۱۶۱]؛
  4. وَإِمَّا يَنْزَغَنَّكَ مِنَ الشَّيْطَانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ[۱۶۲]؛
  5. إِنَّ الشَّيْطَانَ لَكُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوًّا إِنَّمَا يَدْعُو حِزْبَهُ لِيَكُونُوا مِنْ أَصْحَابِ السَّعِيرِ[۱۶۳] یاد می‌کند.

عالمان اخلاق، نظام اخلاق اسلامی را در کتب اخلاقی و همچنین عرفانی ترسیم و تبیین کرده‌اند [۱۶۴].

تحقق یافتن اهداف اخلاقی اسلام از طریق تعلیم و تربیت امکان‌پذیر است. از این‌رو، در جهان‌بینی اسلامی بر دو عنصر تعلیم و تربیت تأکید بسیاری شده است. در آیاتی که از نبوت پیامبر اسلام (ص) سخن به میان آمده، تعلیم و تزکیه به عنوان دو مأموریت ویژه او به شمار آمده است: يُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ[۱۶۵].[۱۶۶]

ویژگی‌های اسلام

آیین مقدس اسلام بر اصول مترقی و متکاملی استوار است که موجب شده این آیین، دین جهانی و عقلانی و جاودانی گردد که در ذیل به موارد مهم آن اشاره می‌شود:

هماهنگی با فطرت انسانی

طبیعت و به تعبیر قرآنی، فطرت انسان به گونه‌ای آفریده شده است که ذاتاً طالب حقیقت، کمال و رستگاری و بقاست. انسان وجود خود را ناقص و نیازمند می‌بیند و در صدد وصل به قدرت و غنی مطلق است. هر انسانی می‌تواند با رجوع به ذات و ضمیر درونی خود اذعان کند که خواستار کمال مطلق و سعادت، بقا و عدم فنای خویش است. انسان از مرگ می‌هراسد، چرا که در ورای آن وجود و بقای خویش را در فنا می‌بیند.

آیین مقدس اسلام آیین جاودانگی است که به این نیازهای فطری انسان توجه داشته و آنها را به شایستگی برطرف می‌کند. آیین اسلام با تصویر واجب الوجود که منشأ فیض، قدرت و هستی عالم امکان از یک سو و تصویر عالم رستاخیز از سوی دیگر است، این احساس را به انسان می‌دهد که با مرگ، هستی و حیات انسان قطع نمی‌شود، بلکه زندگانی در حیات دیگر با شکل بهتر از دنیا، البته در صورت نیکوکار و مؤمن بودن، استمرار خواهد داشت. پس دلهره و هراسی نباید از مرگ داشت. انسان می‌تواند با تهذیب نفس به قرب الهی نایل آمده و از این طریق، غریزه مطلق کمال و جاویدان جویی خویش را اشباع کند.

اسلام با معرفی خداوند متعال به عنوان یگانه آفریدگار و هستی بخش جهان و انسان، حس پرستش و سپاس انسان را به سوی حق راهنمایی می‌کند.

غریزه و فطرت انسان تنها به رستگاری معنوی و ابدی منحصر نشده است. انسان در دنیا طالب خیر و بهره‌مندی بیشتر از انواع نعمت‌های دنیوی است. اینجا می‌توان به نعمت استفاده از منافع دنیوی غریزه شهوت اشاره کرد.

اسلام با تجویز نعمت‌ها و زینت‌های دنیا و نکوهش دنیاگریزی و زندگانی رهبانی و همچنین تشویق آیین زناشویی، این نیاز انسانی را رفع کرده استقُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِيَ لِلَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا خَالِصَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ كَذَلِكَ نُفَصِّلُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ[۱۶۷].[۱۶۸]

هماهنگی با عقل

انسانیت انسان با قوه عقلانی آن پا برجاست. عقلانیت انسان موجب تفاوت جوهری انسان با سایر مخلوقات از جمله فرشتگان و حیوانات شده است. عقل نعمت الهی در حق انسان است که با اتکا به آن انسان به شناخت جهان هستی، آفریدگار و همچنین اداره زندگانی دنیوی خویش می‌پردازد. آیینی که مدعی جاودانگی است می‌بایست با عقلانیت، انطباق و هماهنگی داشته باشد.

آیین مقدس اسلام مخصوصاً آخرین کتاب آسمانی که از آفت تحریف مصون مانده، نه تنها تعارض و ستیزی با عقل ندارد، بلکه همیار و مشوق آن است.

آیات متعددی وجود دارد که مسلمانان را به فراگیری و استفاده از قوه عاقله دعوت و عدم تعقل انسان‌ها را نکوهش می‌کند كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ[۱۶۹].

اسلام در عرصه اعتقادات، تقلید را برنمی‌تابد و پذیرفتن اصول عقاید را به دلیل و عقل، منوط می‌دارد[۱۷۰]. در عرصه شریعت و فقه نیز عقل، عِدل قرآن و سنت و از منابع استخراج شریعت محسوب می‌شود. اصولیون از اهتمام دین به عقل به عنوان یکی از منابع فقه با عنوان ملازمه عقل و شرع نام می‌برند[۱۷۱].[۱۷۲]

تشویق به علم در همه زمینه‌ها

اسلام بشر را به شناخت انسان و جهان تشویق کرده و در آیات و روایات بسیاری از او خواسته است که به مطالعه آیات آفاقی و انفسی خداوند بپردازد و از این رهگذر به حق رهنمون شود وَإِذَا أَنْعَمْنَا عَلَى الْإِنْسَانِ أَعْرَضَ وَنَأَى بِجَانِبِهِ وَإِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ فَذُو دُعَاءٍ عَرِيضٍ[۱۷۳]؛ وَفِي الْأَرْضِ آيَاتٌ لِلْمُوقِنِينَ[۱۷۴]؛ أَفَلَا يَنْظُرُونَ إِلَى الْإِبِلِ كَيْفَ خُلِقَتْ[۱۷۵]؛ فَلْيَنْظُرِ الْإِنْسَانُ مِمَّ خُلِقَ[۱۷۶].

پیامبر (ص) در روایت معروف: «طَلَبُ الْعِلْمِ فَرِيضَةٌ عَلَى كُلِّ مُسْلِمٍ»[۱۷۷] یادگیری علم را یک واجب برشمرده است[۱۷۸].

سهولت و سادگی

یکی دیگر از ویژگی‌های آیین جاوید که مدعی فراگیری و جریان در حق همه انسان‌ها در همه اعصار است، قابل فهم بودن و سادگی آن در عرصه اعتقادات و آموزه‌های دینی و سهولت و دوری از تکالیف طاقت‌فرسا و زیان‌آور در عرصه عبادات و احکام فردی و اجتماعی است.

فقها نیز با الهام از کتاب و سنت قواعد ساده و روشنی را برای زندگی بشر مطرح کرده‌اند. این جا می‌توان به قاعده ید، اصالة الصحه، اصالت اباحه، اصل حلیت، سوق المسلمین، برائت، طهارت، احتیاط در دم و عرض مسلم و اضطرار، اشاره کرد[۱۷۹].[۱۸۰]

انسجام و استحکام درونی

از ویژگی‌های دین حق و جاوید آن است که آموزه‌های آن متقن و با یکدیگر هماهنگ باشد؛ به گونه‌ای که اولاً، با یکدیگر تعارض و ناهمخوانی نداشته و از ضدیت به دور باشد. ثانیاً، آموزه‌های مختلف آن در عرصه‌های مختلف، مانند اعتقادی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی همگی مانند اجزای یک ماشین و دستگاه، نقش خود را برای تحقق یک هدف از پیش تعیین شده، ایفا کنند. آیین مقدس اسلام غایت آفرینش انسان را تأمین سعادت اخروی می‌داند و چون این سعادت بدون سعادت و تأمین زندگانی مادی در حد اعتدال نوعاً مشکل یا نشدنی است، لذا دین به دنیای انسان توجه نموده و گزاره‌ها و دستورالعمل‌های خود را به گونه‌ای تنظیم کرده است که این دو هدف قابل دسترسی باشد[۱۸۱].

پاسخگویی به نیازهای معرفتی و فقهی زمان (اجتهاد)

آیین مقدس اسلام در عرصه معرفت و اندیشه با اتکا به عقل و فطرت و همچنین قابل دسترس بودن متن دینی، یعنی قرآن مجید و روایات به تفسیر و تبیین جهان هستی و مسائل آن از قبیل اصل مبدأ و معاد پرداخته است.

راهکار دیگر اسلام برای پاسخگویی به نیازهای جدید، توجه به تربیت و رشد عالمان و متخصصان دین و به رسمیت شناختن تفاسیر آنان است که به اصل اجتهاد معروف است.

در پرتو اصل اجتهاد است که اسلام با مقتضیات و نیازهای نو منطبق شده و در فراروی خود به بن بستی مبتلا نمی‌شود. فقها از طریق اجتهاد به تبیین و حل و فصل مسائل جدید مانند عقد بیمه، تلقیح، تشریح بدن میت، عقیم سازی، احتکار و وضع مالیات می‌پردازند. اجتهاد با تفویض اختیارات ویژه به حاکم دینی، قلمرو وی را در اداره کشور بسط داده و از بروز معضلات سیاسی، اجتماعی جلوگیری می‌کند[۱۸۲].

سازگاری دین و دنیا

دین مدعی خاتمیت و جاودانگی باید در عرصه فعل و رفتار فردی و اجتماعی به نحو کامل و صحیح به تبیین امور بپردازد؛ به گونه‌ای که برای رسیدن به مقصود اصلی، یعنی تکامل معنوی و خدا و آخرت، نباید دنیای مردم و آسایش آنان را به مخاطره بیندازد، بلکه علم فقه دین خاتم، ضمن لحاظ غایت ذاتی دین، باید یک نوع زندگی معقول و معتدلی در دنیا برای مخاطبان خود به ارمغان بیاورد، و به نحوی تصویر نشود که شرط دین و تدین، زهد و رهبانیت و ترک دنیا و به عبارتی یک گزاره پارادوکس غیر قابل جمع است؛ چنان که چنین تصویری در مسیحیت رخ داد و یکی از عوامل سکولاریزاسیون شد [۱۸۳].

با نگاهی به آیین مقدس اسلام درمی‌یابیم که اسلام نه تنها به ترک دنیا و زندگانی رهبانی توصیه نمی‌کند، بلکه ضمن نهی از آن به استفاده بهینه از نعمت‌های دنیوی سفارش می‌کند وَابْتَغِ فِيمَا آتَاكَ اللَّهُ الدَّارَ الْآخِرَةَ وَلَا تَنْسَ نَصِيبَكَ مِنَ الدُّنْيَا[۱۸۴]؛ قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِيَ لِلَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا خَالِصَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ[۱۸۵].[۱۸۶]

دفاع از اصول اخلاقی و انسانی

زندگی انسانی به معنای حقیقی، شامل اصول اخلاقی می‌شود که تبیین آن به علم اخلاق واگذار شده است. رعایت انصاف، راستگویی و راستی، وفای به وعده، کمک به دیگران، عدالت، پاکدامنی، عفت کلام از اصول اخلاقی و ارزشی است که وجدان و عقل انسانی به رعایت آن و همچنین جاودانگی آن اصول حکم می‌کند.

نیم نگاهی به قرآن کریم و نیز روایات نبوی و ولوی اهتمام خاص اسلام را به اصول اخلاقی و ارزشی نشان می‌دهد. نکته مهم و ظریف در توجه اسلام به اصول فوق، رعایت جانب اعتدال و دوری از افراط در التزام به بعضی از اصول اخلاقی و ترک برخی دیگر است؛ مثلاً اسلام ضمن سفارش به گذشت و عفو در برابر ظلم و ستم این نکته را مورد تأکید قرار می‌دهد که انسان باید بکوشد نه ظالم و نه مظلوم واقع شود که دیگران حقوق وی را پایمال کنندفَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِنْ تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُءُوسُ أَمْوَالِكُمْ لَا تَظْلِمُونَ وَلَا تُظْلَمُونَ[۱۸۷].[۱۸۸]

پویایی و کارآیی شریعت

فقه اسلام با اشتمال بر یک سری اصول و مبانی خاص، خاتمیت و جاودانگی اسلام را در عرصه فعل و رفتار به منصه اثبات می‌رساند که در اینجا تنها به برخی از این مبانی و راهکارها اشاره می‌شود:

  1. وضع احکام ثابت و متغیر؛
  2. لحاظ مصلحت و مفسده در وضع احکام؛
  3. تقدیم اهم بر مهم؛
  4. نفی عسر و حرج؛
  5. نفی ضرر و ضرار؛
  6. اختیارات ویژه حاکم دینی[۱۸۹].

اشتمال بر اصول مترقی سیاسی و اقتصادی

اسلام در عرصه سیاست و اقتصاد نیز بر اصول مترقی و عقلانی مشتمل است که موجب تمایز این دین و برجستگی خاص آن شده است[۱۹۰].

نقش تاریخی اسلام

نقش تاریخی اسلام را می‌توان در دو عرصه معنویت و علوم بشری تبیین کرد:

معنویت

آیین مقدس اسلام در سرزمینی ظهور نمود که مردمان آن گرفتار بت پرستی، دنیاطلبی، ستیز و جنگ شده بودند، لکن اسلام هدف فراتر از دنیا را برای پیروان خود ترسیم می‌کرد که می‌توان نام آن را معنویت گذاشت؛ به این معنی که اسلام از پیروان خود می‌خواهد دنیا را در حد یک زندگی موقت و پل ارتباطی برای آخرت در نظر بگیرند و اصل زندگی و حیات در عالمی دیگر به نام آخرت است که در آن بهشت و مقام بالاتر از آن، یعنی قرب الهی وجود دارد.

در واقع کم توجهی به دنیا و عنایت بیشتر به آخرت و مقام الهی معنا و حقیقت زندگی انسان را تشکیل می‌دهد. لذا هر آنچه مانع این هدف به شمار رود مانند دلبستگی به دنیا و متعلقات آن از قبیل، مال، جاه، فرزند و غیره از نظر اسلام ناپسند است[۱۹۱].

در این خصوص یعنی توجه بیشتر به امر معنویت آیات و روایات متعددی وارد شده که سفارش اکید قرآن و روایات موجب رشد معنویت در میان پیروان خود گردیده و نمونه بارز آن موفقیت مسلمانان در جنگ هاست که به روحیه شهادت‌طلبی و ساده‌زیستی آنان برمی گردد و همین امر اسباب بسط و پیشروی حکومت نوپای اسلام در دنیا را فراهم کرد.

نقش اسلام در معنویت را می‌توان به صورت کلی در میان مردم و خواص تقسیم کرد، در قسم اول اسلام باعث شد که روحیه مردم از محوریت دنیاطلبی تغییر یافته و یا کاسته شده و به سوی خدا و آخرت‌گرایی سوق داده شود. این تأثیر و توجه مردم به خدا و آخرت در همه لحظه‌ها موجب رعایت فضایل اخلاقی مانند عدالت، راستگویی و دوری از ناهنجاری‌های اخلاقی مثل ظلم و ستم، پرهیز از اعمال نامشروع جنسی می‌شود، که مجموعاً حرکت جامعه به سوی معنویت را نشان می‌دهد.

قسم دوم یعنی تأثیر معنویت در خواص، موجب ظهور انسان‌های کامل و عارف گردید که در رأس آنها در صدر اسلام می‌توان از: حضرت علی (ع)، سلمان فارسی، ابوذر غفاری و اصحاب صفه نام برد.

این معنویت اسلام امروزه هم در عوام و هم در خواص به حیات خود ادامه می‌دهد که در پرتو آن، اسلام روز به روز گسترش یافته و به تعداد گرویدگان به اسلام افزوده می‌شود[۱۹۲].

حیات علمی

تأثیر و نقش اسلام تنها به معنویت خلاصه نشده است، بلکه اسلام ضمن آنکه هدف اصلی خود را معنویت اعلام نموده، پیروان خود را به استفاده بهینه از دنیا توصیه کرده است که لازمه آن، ایجاد تمدن و پیشرفت مادی‌ای است که خوشبختانه اسلام چهارده سده پیش پایه‌های آن را گذاشته است. پیامبر اسلام (ص) با ایجاد حکومت منسجم و ساختارمند بستر لازم رشد و ترقی را مهیا و به آن اهتمام ورزید که اینجا می‌توان به تشویق و توصیه به فراگیری علوم مختلف، تکریم دانشمندان، گفت و گو با فرهنگ و تمدن‌های دیگر و دعوت از دانشمندان آنان، پرهیز از جنگ‌های داخلی با مراعات اصل مدارا و همزیستی با پیروان ادیان دیگر و تشکیل ارتش منظم اشاره کرد.

در اینجا به بعضی مظاهر و عرصه‌های نمود تمدن اسلامی اشاره می‌شود:

  1. نحو: علم نحو نخستین بار توسط حضرت علی (ع) وضع شد و ابوالأسود دوئلی با اقتباس از آن حضرت به تشریح و تدوین آن همت گمارد[۱۹۳].
  2. امور نظامی: با تشکیل حکومت دینی توسط پیامبر، ارتش با رعایت اصول و متد نظامی، از قبیل تشکیل رده‌های مختلف فرماندهی، پیاده نظام، سواره‌نظام، استتار، استفاده از دبابه (نوعی تانک چوبی) و منجنیق (با تعلیم سلمان فارسی) در خدمت حکومت اسلامی قرار گرفت[۱۹۴] و باروت توسط مسلمانان اختراع شد[۱۹۵].
  3. طب: در مورد بهداشت جسمانی و طب سفارش‌هایی از سوی پیامبر و امامان نقل و در مجموعه‌هایی به نام طب النبی و طب الرضا تدوین شده است که با قطع نظر از اصالت سندی همه روایات آن، نشان دهنده اوج اصول طبی در جامعه اسلامی است. در همین زمینه طب سنتی رشد و نمو یافت که اینجا می‌توان به ابن طبری، نویسنده کتاب فردوس الحکمه، حنین بن اسحاق اولین پدید آورنده رساله‌ای در چشم پزشکی به نام الشعر و مقالات فی العین، بختیشوع بن جبرائیل نویسنده نصائح البرهان فی الأدویة المرکبة و غیره اشاره کرد. محمد بن زکریای رازی موسوعه چند جلدی در علم پزشکی به نام الحاوی را تدوین کرد که سه جلد آن به آبله، حصبه و پاره‌ای ترکیبات داروها اختصاص داشت. دیگر کتاب وی طب المنصوری بود که هر دو در قرن سیزدهم و پانزدهم میلادی به لاتین ترجمه شد. کتاب قانون ابن سینا یکی دیگر از گرانسنگ‌ترین آثار طبی دوره تمدن اسلامی است که در موضوع خود ابتکاراتی داشته است و به زبان‌های لاتین، فرانسوی، آلمانی و عبری ترجمه و تا قرن هفدهم میلادی از کتب درسی دانشگاه‌های اروپا به شمار می‌رفت[۱۹۶].
  4. فلسفه و منطق: استدلال عقلی و فلسفی در نصوص دینی به وفور یافت می‌شود، اما آشنایی مسلمانان با اصطلاحات خاص فلسفه و منطق با ترجمه کتب فلسفی و منطقی به عربی آغاز شد که دوره شتاب آن به تأسیس بیت الحکمه در سال (۲۱۵ق) توسط مأمون، خلیفه عباسی برمی گردد. نکته قابل تأمل این که مسلمانان صرفاً به ترجمه و بسط فلسفه روم و یونان بسنده نکردند، بلکه با رویکرد فلسفی و اسلامی به تصحیح و نقد و تکامل آن پرداختند؛ مثلاً در فلسفه افلاطون و ارسطو به جای یک خدا، خدایان با اوصاف مختلف مطرح بود، فلاسفه اسلامی به تصحیح آن با اثبات وحدت خدا و صفات کمالی آن دست زدند. مسائل و موضوعاتی که در فلسفه اسلامی مطرح است، از نظر کمیت و کیفیت قابل مقایسه با فلسفه یونان و روم نیست. فلاسفه نامی بزرگی مانند کندی، فارابی، ابن سینا، ابن ماجه، ابن طفیل، ابن رشد، شیخ اشراق، میرداماد و صدرالمتألهین در بستر فرهنگ اسلامی ظهور یافتند که موجب بالندگی فلسفه اسلامی شدند. فلسفه اسلامی تا سده یازدهم در دو شاخه اشراق (طرفداران افلاطون) و مشاء (طرفداران ارسطو) به سیر تکاملی خود ادامه می‌داد، تا این که در قرن یازدهم صدرالمتألهین با افزودن اصولی بر آن دو، تلفیقی از آن دو را به نام حکمت متعالیه ارائه داد.
  5. صنعت: تمدن و پیشرفت اسلام در امر صنایع نیز چشمگیر بود، که به برخی از آنها اشاره می‌شود:
    1. مسلمانان در اثر ارتباط با چین، راز تولید کاغذ را آموختند و موفق شدند در سال ۱۸۴ق کارگاه کاغذسازی را در بغداد راه اندازی کنند. این صنعت در سال ۲۸۷ق در مصر و دیگر مراکز گسترش یافت. مسلمانان به کیفیت کاغذ نیز افزودند که در پرتو کاغذ، پوست از رده خارج شد؛
    2. صنعت شیشه‌گری نیز شکوفا شد. سوریه مرکز آن و وارث صنعت عصر فنیقی بود. شیشه‌ها با شفافیت بسیار و نازکی فوق العاده و رنگارنگ تولید و عرضه می‌شد؛
    3. کاشی، ظرف‌های فلزی، بشقاب‌های شیشه‌ای و بلور یکی دیگر از صنایع تمدن اسلامی بود؛
    4. در صنعت منسوجات و پارچه تولیدات مسلمانان در کشورهای مسیحی کالایی نفیس به شمار می‌رفت که در انواع مختلف مثل کتانی، پشمی، زربافت و روتختی عرضه می‌شد؛
    5. هنر جواهر کاری مانند الماس، زمرد، یاقوت سرخ و کبود و مروارید و هنر سنگ‌های گران‌بها و تزیینی مانند: عقیق، فیروزه و مرمر از دیگر صنایع با شکوه دوره تمدن اسلامی است[۱۹۷].[۱۹۸]

پیدایش اسلام

اسلام به عنوان آخرین دین خدا توسط آخرین پیامبرش، حضرت محمد بن عبدالله(ص) که در سال ۵۷۰ بعد از میلاد مسیح(ع) در شهر مکه از خانواده‌ای محترم و سرشناس متولد شده بود، در سال ۶۱۰ م در حالی‌که چهل سال از عمر شریف آن حضرت می‌گذشت به مردم ابلاغ شد. آن حضرت سیزده سال در مکه مردم را به اسلام دعوت کرد. با تحمل سختی‌ها و مشکلات فراوان، گروهی زبده را تربیت کرد که بعداً به مدینه هجرت کردند. در آنجا به صورت آزاد و رسمی مردم را دعوت می‌کرد و با سرکشان و مخالفان نیز نبرد کرد. حقانیت و ویژگی‌های دین اسلام به همراه تلاش‌ها و روش‌های تأثیرگذار پیامبر موجب شد تا اسلام با سرعت پیشرفت کند به گونه‌ای در هنگام رحلت پیامبر اعظم(ص) در سال ۱۱ هجری همه جزیرةالعرب مسلمان شدند. پیامبر اعظم(ص) در شصت و سومین سال عمرش رحلت کرد در حالی‌که جامعه‌ای نوبنیاد و مملو از نشاط روحی و مؤمن به یک ایدئولوژی سازنده که احساس مسئولیت جهانی می‌کرد تأسیس کرده و باقی گذاشت[۱۹۹].[۲۰۰]

منابع

  1. قدردان قراملکی، محمد حسن، مقاله «اسلام»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱
  2. اسدی، علی، دین، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳
  3. پژوهشکده علوم اسلامی امام صادق (ع)، فرهنگ شیعه
  4. جبرئیلی، محمد صفر، اسلام‌شناسی

پانویس

  1. ↑ راغب اصفهانی، ابوالقاسم، المفردات فی غریب القرآن، ذیل ماده اسلام؛ الصحاح، ذیل ماده اسلام.
  2. ↑ «بی‌گمان دین (راستین) نزد خداوند، اسلام است» سوره آل عمران، آیه ۱۹.
  3. ↑ «ابراهیم نه یهودی بود و نه مسیحی ولی درست‌آیینی فرمانبردار بود و از مشرکان نبود» سوره آل عمران، آیه ۶۷.
  4. ↑ «پروردگارا! و ما را فرمانبردار خود بگمار و از فرزندان ما خویشاوندانی را فرمانبردار خویش (برآور) و شیوه‌های پرستشمان را به ما بنما و توبه ما را بپذیر بی‌گمان تویی که توبه‌پذیر مهربانی» سوره بقره، آیه ۱۲۸.
  5. ↑ «و هر کس جز اسلام دینی گزیند هرگز از او پذیرفته نمی‌شود و او در جهان واپسین از زیانکاران است» سوره آل عمران، آیه ۸۵
  6. ↑ «امروز دینتان را کامل و نعمتم را بر شما تمام کردم و اسلام را (به عنوان) آیین شما پسندیدم»؛ سوره مائده، آیه ۳.
  7. ↑ «و هر کس جز اسلام دینی گزیند هرگز از او پذیرفته نمی‌شود» سوره آل عمران، آیه ۸۵.
  8. ↑ قدردان قراملکی، محمد حسن، مقاله «اسلام»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱، ص۲۴۳-۲۵۸.
  9. ↑ «تازی‌های بیابان‌نشین گفتند: ایمان آورده‌ایم بگو: ایمان نیاورده‌اید بلکه بگویید: اسلام آورده‌ایم و هنوز ایمان در دل‌هایتان راه نیافته است و اگر از خداوند و پیامبرش فرمان برید از (پاداش) کردارهایتان چیزی کم نمی‌کند که خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره حجرات، آیه ۱۴.
  10. ↑ ر.ک: فرهنگ شیعه، ص۲۴۸.
  11. ↑ ر.ک: کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی‌، ج۲، ص ۲۷.
  12. ↑ ر.ک: کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی‌، ج ۱، ص ۴۶، ۵۳، ۶۳ـ ۶۴، ۲، ۲۵ ـ ۲۶؛ تفسیر صافی‌، ج ۲، ص۵۹۵؛ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان‌، ج۱، ص ۳۱۰؛ اوائل المقالات‌، ص ۱۵؛ جواهر الکلام‌، ج۶، ص۵۹.
  13. ↑ «این (قرآن) جز یادکردی برای جهانیان نیست» سوره یوسف، آیه ۱۰۴.
  14. ↑ «و تو را جز مژده‌بخش و بیم‌دهنده برای همه مردم نفرستاده‌ایم»؛ سوره سبأ، آیه ۲۸.
  15. ↑ «و تو را جز رحمتی برای جهانیان، نفرستاده‌ایم»؛ سوره انبیاء، آیه ۱۰۷.
  16. ↑ «اوست که پیامبرش را با رهنمود و دین راستین فرستاد تا آن را بر همه دین‌ها برتری دهد اگر چه مشرکان نپسندند»؛ سوره توبه، آیه ۳۳
  17. ↑ «اوست که پیامبرش را با رهنمود و دین راستین فرستاد تا آن را بر همه دین‌ها برتری دهد و خداوند، گواه بس» سوره فتح، آیه ۲۸.
  18. ↑ «اوست که پیامبرش را با رهنمود و دین راستین فرستاد تا آن را بر همه دین‌ها برتری دهد اگر چه مشرکان نپسندند» سوره توبه، آیه ۳۳.
  19. ↑ «و ما این کتاب را به سوی تو به درستی فرو فرستاده‌ایم که کتاب پیش از خود را راست می‌شمارد و نگاهبان بر آن است؛ پس میان آنان بنابر آنچه خداوند فرو فرستاده است داوری کن و به جای آنچه از حق به تو رسیده است از خواسته‌های آنان پیروی مکن، ما به هر یک از شما شریعت و راهی داده‌ایم و اگر خداوند می‌خواست شما را امّتی یگانه می‌گردانید لیک (نگردانید) تا شما را در آنچه‌تان داده است بیازماید؛ پس در کارهای خیر بر یکدیگر پیشی گیرید، بازگشت همه شما به سوی خداوند است بنابراین شما را از آنچه در آن اختلاف می‌ورزیدید آگاه می‌گرداند» سوره مائده، آیه ۴۸.
  20. ↑ ر.ک: طباطبایی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان‌، ج۱۶، ص ۱۸۲.
  21. ↑ ر.ک: فرهنگ شیعه، ص۲۴۹ ـ ۲۵۰.
  22. ↑ «و نزدیک‌ترین خویشاوندانت را بیم ده!» سوره شعراء، آیه ۲۱۴.
  23. ↑ «و این کتاب خجسته‌ای است که آن را فرو فرستاده‌ایم، آنچه را پیش از آن بوده است راست می‌شمارد و تا (مردم) «مادر شهر» (مکّه) و مردم پیرامون آن را بیم‌دهی و مؤمنان به جهان واپسین، بدان ایمان می‌آورند و بر نماز خویش، نگهداشت دارند» سوره انعام، آیه ۹۲.
  24. ↑ «بگو: چه چیزی در گواهی بزرگ‌تر است؟ بگو: خداوند که میان من و شما گواه است و به من این قرآن وحی شده است تا با آن به شما و به هر کس که (این قرآن به او) برسد، هشدار دهم،» سوره انعام، آیه ۱۹.
  25. ↑ ر.ک: طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان، ج۴، ص۱۵۹ـ ۱۶۱؛ .
  26. ↑ ر.ک: معالم النبوة فی القرآن الکریم‌، ج۳، ص ۶۱ ـ ۵۸، ص ۵۵۸ ـ ۵۳۷.
  27. ↑ ر.ک: فرهنگ شیعه، ص۲۵۰.
  28. ↑ ر.ک: لغت نامه، ج۲، ص۲۰۹۲، «اسلام».
  29. ↑ ر.ک: اسدی، علی، دین، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳، ص۲۳۶ ـ ۲۳۷.
  30. ↑ قدردان قراملکی، محمد حسن، مقاله «اسلام»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱، ص۲۴۳-۲۵۸.
  31. ↑ قدردان قراملکی، محمد حسن، مقاله «اسلام»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱، ص ۲۴۳-۲۵۸.
  32. ↑ «بگو: بی‌گمان من از پروردگارم برهانی (روشن) دارم و شما آن را دروغ شمرده‌اید؛ آنچه آن را شتابناک می‌جویید نزد من نیست؛ داوری جز با خداوند نیست (که) حق را پی می‌گیرد و او بهترین جداکنندگان (حق از باطل) است» سوره انعام، آیه ۵۷.
  33. ↑ «و اوست خداوند، هیچ خدایی جز او نیست، سپاس او راست در جهان نخستین و بازپسین و فرمان او راست و به سوی او بازگردانده می‌شوید» سوره قصص، آیه ۷۰.
  34. ↑ «سپس به سوی سرور بر حقّشان خداوند برگردانده می‌شوند؛ آگاه باشید که داوری با اوست و او سریع‌ترین حسابرسان است» سوره انعام، آیه ۶۲.
  35. ↑ «او را از پیش رو و پشت سر فرشتگانی پیگیرند که به فرمان خداوند، نگهبان وی‌اند. بی‌گمان خداوند آنچه را که گروهی دارند دگرگون نمی‌کند (و از آنان نمی‌ستاند) مگر آنها آنچه را که در خویش دارند دگرگون سازند و چون خداوند برای گروهی بلایی بخواهد بازگشتی ندارد و آنان را در برابر وی سروری نیست» سوره رعد، آیه ۱۱.
  36. ↑ «شما به جای او جز نام‌هایی را نمی‌پرستید که خود و پدرانتان آنها را نامیده‌اید و خداوند بر آنها هیچ حجّتی نفرستاده است، داوری جز از آن خداوند نیست، فرمان داده است که جز وی را نپرستید؛ این، دین پا برجاست اما بیشتر مردم نمی‌دانند» سوره یوسف، آیه ۴۰.
  37. ↑ طباطبائی، سید محمد حسین، المیزان، ج۱۰، ص۸۵؛ طباطبائی، سید محمد حسین، اسلام و انسان معاصر، ص۵۱.
  38. ↑ قدردان قراملکی، محمد حسن، مقاله «اسلام»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱، ص۲۴۳-۲۵۸.
  39. ↑ «پس میان آنان بنابر آنچه خداوند فرو فرستاده است داوری کن» سوره مائده، آیه ۴۸.
  40. ↑ قدردان قراملکی، محمد حسن، مقاله «اسلام»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱، ص۲۴۳-۲۵۸.
  41. ↑ «ای مؤمنان، از خداوند فرمان برید و از پیامبر و زمامدارانی که از شمایند فرمانبرداری کنید» سوره نساء، آیه ۵۹.
  42. ↑ «سرور شما تنها خداوند است و پیامبر او و (نیز) آنانند که ایمان آورده‌اند، همان کسان که نماز برپا می‌دارند و در حال رکوع زکات می‌دهند» سوره مائده، آیه ۵۵.
  43. ↑ «پیامبر بر مؤمنان از خودشان سزاوارتر است» سوره احزاب، آیه ۶.
  44. ↑ «و چون خداوند و فرستاده او به کاری فرمان دهند سزیده هیچ مرد و زن مؤمنی نیست که آنان را در کارشان گزینش (دیگری) باشد» سوره احزاب، آیه ۳۶.
  45. ↑ «جز این نیست که گفتار مؤمنان چون به سوی خداوند و پیامبرش فرا خوانده شوند تا (پیامبر) میان آنان داوری کند این است که می‌گویند: شنیدیم و فرمان بردیم و آنانند که رستگارند» سوره نور، آیه ۵۱.
  46. ↑ «جز این نیست که مؤمنان آنانند که به خداوند و پیامبرش ایمان دارند و چون در کاری همگانی همراه او باشند تا از او اجازه نگیرند (به راهی دیگر) نمی‌روند» سوره نور، آیه ۶۲.
  47. ↑ قدردان قراملکی، محمد حسن، مقاله «اسلام»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱، ص۲۴۳-۲۵۸.
  48. ↑ «بی‌گمان فرستاده خداوند برای شما نمونه‌ای نیکوست» سوره احزاب، آیه ۲۱.
  49. ↑ قدردان قراملکی، محمد حسن، مقاله «اسلام»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱، ص۲۴۳-۲۵۸.
  50. ↑ بحرانی، سید هاشم، تفسیر البرهان، تصحیح: سید هاشم محلاتی، ج۱، ص۵۸۷.
  51. ↑ «ای پیامبر! آنچه را از پروردگارت به سوی تو فرو فرستاده شده است برسان و اگر نکنی پیام او را نرسانده‌ای» سوره مائده، آیه ۶۷.
  52. ↑ «امروز دینتان را کامل و نعمتم را بر شما تمام کردم و اسلام را (به عنوان) آیین شما پسندیدم» سوره مائده، آیه ۳.
  53. ↑ قدردان قراملکی، محمد حسن، مقاله «اسلام»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱، ص۲۴۳-۲۵۸.
  54. ↑ «به هر یک از زن و مرد زناکار صد تازیانه بزنید و اگر به خداوند و روز بازپسین ایمان دارید نباید در دین خداوند بخشایشی بر آن دو به شما دست دهد و هنگام عذابشان باید دسته‌ای از مؤمنان گواه باشند» سوره نور، آیه ۲.
  55. ↑ «و به کسانی که به زنان پاکدامن تهمت (زنا) می‌زنند سپس چهار گواه نمی‌آورند هشتاد تازیانه بزنید و دیگر هرگز گواهی آنان را نپذیرید و آنانند که نافرمانند» سوره نور، آیه ۴.
  56. ↑ «و دست مرد و زن دزد را به سزای آنچه کرده‌اند به کیفری از سوی خداوند ببرید و خداوند پیروزمندی فرزانه است» سوره مائده، آیه ۳۸.
  57. ↑ «به همین روی بر بنی اسرائیل مقرر داشتیم که هرکس تنی را -جز به قصاص یا به کیفر تبهکاری در روی زمین- بکشد چنان است که تمام مردم را کشته است و هر که آن را زنده بدارد چنان است که همه مردم را زنده داشته است» سوره مائده، آیه ۳۲.
  58. ↑ «ای مؤمنان! قصاص کشتگان بر شما مقرّر شده است: آزاد در برابر آزاد و برده در برابر برده و زن در برابر زن، و اگر به کسی از جانب برادر (دینی)‌اش (یعنی ولیّ دم) گذشتی شود، (بر ولیّ دم است) که شایسته پیگیری کند و (بر قاتل است که) خون‌بها را به نیکی به او بپردازد، این آسانگیری و بخشایشی از سوی پروردگار شماست و هر که پس از آن از اندازه درگذرد عذابی دردناک خواهد داشت * و شما را ای خردمندان در قصاص، زندگانی (نهفته) است؛ باشد که شما پرهیزگاری ورزید» سوره بقره، آیه ۱۷۸-۱۷۹.
  59. ↑ «و آن کس را که خداوند (کشتن وی را) حرام کرده است جز به حقّ مکشید» سوره اسراء، آیه ۳۳.
  60. ↑ «کیفر کسانی که با خداوند و پیامبرش به جنگ برمی‌خیزند و در زمین به تبهکاری می‌کوشند جز این نیست که کشته یا به دار آویخته شوند یا دست‌ها و پاهایشان ناهمتا بریده شود یا از سرزمین خود تبعید گردند؛ این (کیفرها) برای آنان خواری در این جهان است و در جهان واپسین عذابی سترگ خواهند داشت» سوره مائده، آیه ۳۳.
  61. ↑ «و بر آنان در آن (تورات) مقرّر داشتیم که: آدمی در برابر آدمی و چشم در برابر چشم و بینی در برابر بینی و گوش در برابر گوش و دندان در برابر دندان است و (نیز) زخم‌ها قصاص دارند و هر کس از آن در گذرد کفّاره (گناهان) اوست و آن کسان که بنابر آنچه خداوند فرو فرستاده است داوری نکنند ستمگرند» سوره مائده، آیه ۴۵.
  62. ↑ قدردان قراملکی، محمد حسن، مقاله «اسلام»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱، ص۲۴۳-۲۵۸.
  63. ↑ قدردان قراملکی، محمد حسن، مقاله «اسلام»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱، ص۲۴۳-۲۵۸.
  64. ↑ «و با آنها در کار، رایزنی کن» سوره آل عمران، آیه ۱۵۹.
  65. ↑ «و کارشان رایزنی میان همدیگر است» سوره شوری، آیه ۳۸.
  66. ↑ طباطبائی، سید محمد حسین، المیزان، ج۴، ص۱۲۴.
  67. ↑ طباطبائی، سید محمد حسین، المیزان، ج۴، ص۱۲۲.
  68. ↑ «آنان که چشم بر شما دارند، اگر از سوی خداوند پیروزی‌یی بهره شما گردد، می‌گویند: آیا با شما نبودیم؟ و اگر کافران را بهره‌ای باشد، می‌گویند آیا ما بر شما دست نیافته‌ایم و شما را از (گزند) مؤمنان باز نداشته‌ایم؟ آری، خداوند در روز رستخیز میان شما داوری خواهد کرد و هرگز خداوند برای کافران به زیان مؤمنان راهی نمی‌گشاید» سوره نساء، آیه ۱۴۱.
  69. ↑ «می‌گویند: چون به مدینه باز گردیم، فراپایه‌تر، فرومایه‌تر را از آنجا بیرون خواهد راند؛ با آنکه فراپایگی تنها از آن خداوند و پیامبر او و مؤمنان است امّا منافقان نمی‌دانند» سوره منافقون، آیه ۸.
  70. ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۲۶، ص۱۴.
  71. ↑ «همان کسان که از فرستاده پیام‌آور درس ناخوانده پیروی می‌کنند، همان که (نام) او را نزد خویش در تورات و انجیل نوشته می‌یابند؛ آنان را به نیکی فرمان می‌دهد و از بدی باز می‌دارد و چیزهای پاکیزه را بر آنان حلال و چیزهای ناپاک را بر آنان حرام می‌گرداند و بار (تکلیف)‌های گران و بندهایی را که بر آنها (بسته) بود از آنان برمی‌دارد، پس کسانی که به او ایمان آورده و او را بزرگ داشته و بدو یاری رسانده‌اند و از نوری که همراه وی فرو فرستاده شده است پیروی کرده‌اند رستگارند» سوره اعراف، آیه ۱۵۷.
  72. ↑ «و به راستی ما، در میان هر امّتی پیامبری برانگیختیم (تا بگوید) که خداوند را بپرستید و از طاغوت دوری گزینید آنگاه برخی از آنان را خداوند راهنمایی کرد و بر برخی دیگر گمراهی سزاوار گشت پس، در زمین گردش کنید تا بنگرید سرانجام دروغ‌انگاران چگونه بوده است» سوره نحل، آیه ۳۶.
  73. ↑ «هیچ بشری را نسزد که خداوند به او کتاب و حکمت و پیامبری بدهد سپس او به مردم بگوید: به جای خداوند، بندگان من باشید ولی (می‌تواند گفت): شما که کتاب (آسمانی) را آموزش می‌داده و درس می‌گرفته‌اید؛ (دانشورانی) ربّانی باشید» سوره آل عمران، آیه ۷۹.
  74. ↑ «خداوند به شما فرمان می‌دهد که امانت‌ها را به صاحب آنها باز گردانید» سوره نساء، آیه ۵۸.
  75. ↑ مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج۲، ص۹۳؛ نهج البلاغه، نامه ۵۳ و خطبه ۱۷۳.
  76. ↑ «پس با بخشایشی از (سوی) خداوند با آنان نرمخویی ورزیدی و اگر درشتخویی سنگدل می‌بودی از دورت می‌پراکندند؛ پس آنان را ببخشای و برای ایشان آمرزش بخواه» سوره آل عمران، آیه ۱۵۹.
  77. ↑ «خداوند شما را از نیکی ورزیدن و دادگری با آنان که با شما در کار دین جنگ نکرده‌اند و شما را از خانه‌هایتان بیرون نرانده‌اند باز نمی‌دارد؛ بی‌گمان خداوند دادگران را دوست می‌دارد» سوره ممتحنه، آیه ۸.
  78. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۲، ص۱۶۴؛ نهج البلاغه، نامه ۵۳.
  79. ↑ «این (قرآن) جز یادکردی برای جهانیان نیست» سوره یوسف، آیه ۱۰۴؛ سوره انعام، آیه ۹۰؛ سوره یوسف، آیه ۱۰۴؛ سوره تکویر، آیه ۲۷.
  80. ↑ احمدی میانجی، علی، مکاتیب الرسول، ج۱- ۲.
  81. ↑ «(مردم را) به راه پروردگارت با حکمت و پند نیکو فرا خوان و با آنان با روشی که بهتر باشد چالش ورز!» سوره نحل، آیه ۱۲۵.
  82. ↑ «و چرا شما در راه خداوند نبرد نمی‌کنید و (نیز) در راه (رهایی) مستضعفان از مردان و زنان و کودکانی که می‌گویند: پروردگارا! ما را از این شهر که مردمش ستمگرند رهایی بخش و از سوی خود برای ما سرپرستی بگذار و از سوی خود برای ما یاوری بگمار» سوره نساء، آیه ۷۵.
  83. ↑ «و اگر به سازش گرایند، تو نیز بدان گرای و بر خداوند توکّل کن» سوره انفال، آیه ۶۱.
  84. ↑ «بر هیچ پیامبری روا نیست که اسیرانی داشته باشد تا (آنگاه که) در (سر) زمین (خویش دشمن را) از توان بیندازد؛ (شما از گرفتن اسیر) کالای ناپایدار این جهان را می‌خواهید و خداوند جهان واپسین را (برای شما) می‌خواهد و خداوند پیروزمندی فرزانه است» سوره انفال، آیه ۶۷.
  85. ↑ «ای پیامبر! به اسیرانی که در دست دارید بگو: اگر خداوند در دل‌هایتان خیری ببیند به شما بهتر از آنچه از شما ستانده‌اند خواهد رساند و شما را می‌آمرزد و خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره انفال، آیه ۷۰.
  86. ↑ «آنان که چشم بر شما دارند، اگر از سوی خداوند پیروزی‌یی بهره شما گردد، می‌گویند: آیا با شما نبودیم؟ و اگر کافران را بهره‌ای باشد، می‌گویند آیا ما بر شما دست نیافته‌ایم و شما را از (گزند) مؤمنان باز نداشته‌ایم؟ آری، خداوند در روز رستخیز میان شما داوری خواهد کرد و هرگز خداوند برای کافران به زیان مؤمنان راهی نمی‌گشاید» سوره نساء، آیه ۱۴۱.
  87. ↑ «خداوند تنها شما را از دوست داشتن کسانی باز می‌دارد که با شما در کار دین جنگ کردند و شما را از خانه‌هایتان بیرون راندند و (یا) از بیرون راندنتان پشتیبانی کردند و کسانی که آنان را دوست بدارند ستمگرند» سوره ممتحنه، آیه ۹.
  88. ↑ «مؤمنان نباید کافران را به جای مؤمنان دوست گیرند و هر که چنین کند با خداوند هیچ رابطه‌ای ندارد مگر آنکه (بخواهید) به گونه‌ای از آنان تقیّه کنید و خداوند، شما را از خویش پروا می‌دهد و بازگشت (هر چیز) به سوی خداوند است» سوره آل عمران، آیه ۲۸.
  89. ↑ «آنها دوست می‌دارند چنان که خود کافر شدند شما (نیز) کافر می‌شدید تا با ایشان یگانه می‌بودید پس هیچ‌یک از آنان را دوست مگیرید تا در راه خداوند هجرت کنند و اگر رویگردان شدند هر کجا آنان را یافتید بگیرید و بکشید و از ایشان یار و یاوری مگیرید * مگر آنان را که با گروهی وابستگی دارند که میان شما و ایشان پیمانی است یا آنکه با دلتنگی از نبرد با شما و یا نبرد با قوم خویش، نزد شما آمده‌اند -و اگر خداوند می‌خواست آنان را بر شما چیرگی می‌داد و با شما به نبرد می‌پرداختند- باری، اگر اینان از شما کناره‌جویی کردند و با شما نبرد نکردند و از در سازش درآمدند، خداوند برای شما (در تجاوز) بر آنان راهی ننهاده است» سوره نساء، آیه ۸۹-۹۰.
  90. ↑ «مگر کسانی از مشرکان که با آنان پیمان بسته‌اید سپس چیزی از (پیمان) شما نکاسته‌اند و در برابر شما از کسی پشتیبانی نکرده‌اند؛ پیمان اینان را تا پایان زمانشان پاس بدارید؛ بی‌گمان خداوند پرهیزکاران را دوست می‌دارد» سوره توبه، آیه ۴.
  91. ↑ «و اگر یکی از مشرکان از تو پناه خواست به او پناه ده تا کلام خداوند را بشنود سپس او را به پناهگاه وی برسان؛ این بدان روست که اینان گروهی نادانند» سوره توبه، آیه ۶.
  92. ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۹۰.
  93. ↑ قدردان قراملکی، محمد حسن، مقاله «اسلام»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱، ص۲۴۳-۲۵۸.
  94. ↑ یوسفی، احمدعلی، ماهیت و ساختار اقتصاد اسلامی، ص۲۱.
  95. ↑ یوسفی، احمدعلی، ماهیت و ساختار اقتصاد اسلامی، ص۹ و ۱۱.
  96. ↑ یوسفی، احمدعلی، ماهیت و ساختار اقتصاد اسلامی، ص۳۲۳؛ میرمعزی، سید حسین، ساختار کلان نظام اقتصاد اسلام، ص۲۰.
  97. ↑ قدردان قراملکی، محمد حسن، مقاله «اسلام»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱، ص۲۴۳-۲۵۸.
  98. ↑ قدردان قراملکی، محمد حسن، مقاله «اسلام»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱، ص ۲۴۳-۲۵۸.
  99. ↑ «و بدانید که دارایی‌ها و فرزندانتان مایه آزمونند و اینکه خداوند است که پاداشی سترگ نزد اوست» سوره انفال، آیه ۲.
  100. ↑ «بی‌گمان با مال و جانتان آزمون خواهید شد» سوره آل عمران، آیه ۱۸۶.
  101. ↑ «و اوست که دریا را رام (شما) کرد تا از آن گوشتی‌تر و تازه بخورید و از آن زیوری (چون مروارید) بیرون آورید که آن را می‌پوشید و کشتی‌ها را در آن می‌نگری که آب شکاف‌اند و (چنین کرد) تا از بخشش او (روزی خود را) فرا چنگ آورید و باشد که سپاس گزارید» سوره نحل، آیه ۱۴.
  102. ↑ «مردان را از آنچه برای خود به دست می‌آورند بهره‌ای است و زنان را (هم) از آنچه برای خویش به کف می‌آورند بهره‌ای» سوره نساء، آیه ۳۲.
  103. ↑ «خداوند خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است» سوره بقره، آیه ۲۷۵.
  104. ↑ «دارایی‌های یتیمان را به ایشان برسانید و (دارایی‌های آنان که برای شما) ناپاک (است) را، جایگزین (دارایی‌های) پاک (خود) نگردانید و دارایی‌های آنان را با افزودن به دارایی‌های خود نخورید که این گناهی بزرگ است» سوره نساء، آیه ۲.
  105. ↑ «مردان را از آنچه پدر و مادر و خویشاوندان، بر جای می‌نهند، بهره‌ای معیّن است؛ و زنان را (نیز) از آنچه پدر و مادر و خویشاوندان بر جای می‌نهند؛ بهره‌ای معیّن است؛ چه کم باشد و چه زیاد» سوره نساء، آیه ۷.
  106. ↑ «و اگر همسرانتان فرزندی نداشته باشند نیمی از آنچه بر جا نهاده‌اند و اگر فرزندی داشته باشند یک چهارم از آنچه بر جا گذارده‌اند از آن شماست پس از (انجام) وصیتی که می‌کنند یا (پرداخت) وامی (که دارند) و اگر شما فرزندی نداشته باشید یک چهارم از آنچه بر جا نهاده‌اید از آن آنهاست و اگر فرزندی داشته باشید یک هشتم از آنچه بر جا گذارده‌اید از آن آنان است، البته پس از (انجام) وصیتی که می‌کنید یا (پرداخت) وامی (که دارید) و اگر مردی یا زنی که از او ارث می‌برند بی‌فرزند و بی‌پدر و بی‌مادر و (تنها) دارای برادر یا خواهر (یا هر دو) باشد یک ششم از آن هر یک از این دو، است و اگر بیش از این باشند همه در یک سوم شریکند، (البته) پس از وصیتی یا (پرداخت) وامی که (با وصیّت یا اقرار به وام، به وارث) زیان نرساند؛ سفارشی است از سوی خداوند و خداوند دانایی بردبار است» سوره نساء، آیه ۱۲.
  107. ↑ «بر شما مقرر شده است که هرگاه مرگ یکی از شما فرا رسد، اگر مالی بر جای نهد برای پدر و مادر و خویشان وصیّت شایسته کند؛ بنا به حقّی بر گردن پرهیزگاران» سوره بقره، آیه ۱۸۰.
  108. ↑ «ای مؤمنان! چون مرگ یکی از شما در رسد گواه گرفتن میان شما هنگام وصیت، (گواهی) دو (مرد) دادگر از شما (مسلمانان) است» سوره مائده، آیه ۱۰۶.
  109. ↑ «آنچه خداوند از (دارایی‌های) اهل این شهرها بر پیامبرش (به غنیمت) بازگرداند از آن خداوند و پیامبر و خویشاوند و یتیمان و مستمندان و در راه مانده است تا میان توانگران شما دست به دست نگردد و آنچه پیامبر به شما می‌دهد بگیرید و از آنچه شما را از آن باز می‌دارد دست بکشید و از خداوند پروا کنید که خداوند، سخت کیفر است» سوره حشر، آیه ۷.
  110. ↑ «زکات، تنها از آن تهیدستان و بیچارگان و مأموران (دریافت) آنها و دلجویی‌شدگان و در راه (آزادی) بردگان و از آن وامداران و (هزینه) در راه خداوند و از آن در راه‌ماندگان است که از سوی خداوند واجب گردیده است و خداوند دانایی فرزانه است» سوره توبه، آیه ۶۰.
  111. ↑ «آنچه خداوند از (دارایی‌های) اهل این شهرها بر پیامبرش (به غنیمت) بازگرداند از آن خداوند و پیامبر و خویشاوند و یتیمان و مستمندان و در راه مانده است تا میان توانگران شما دست به دست نگردد و آنچه پیامبر به شما می‌دهد بگیرید و از آنچه شما را از آن باز می‌دارد دست بکشید و از خداوند پروا کنید که خداوند، سخت کیفر است» سوره حشر، آیه ۷.
  112. ↑ «ای مؤمنان! جز این نیست که شراب و قمار و انصاب و ازلام، پلیدی (و) کار شیطان است پس، از آنها دوری گزینید باشد که رستگار گردید * شیطان، تنها بر آن است تا با شراب و قمار میان شما دشمنی و کینه افکند و از یاد خداوند و از نماز بازتان دارد؛ اکنون آیا دست می‌کشید؟» سوره مائده، آیه ۹۰-۹۱.
  113. ↑ «آنان که ربا می‌خورند جز به گونه کسی که شیطان او را با برخورد، آشفته سر کرده باشد (به انجام کارها) بر نمی‌خیزند؛ این (آشفته سری) از آن روست که آنان می‌گویند خرید و فروش هم مانند رباست در حالی که خداوند خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است» سوره بقره، آیه ۲۷۵.
  114. ↑ «و اگر به خداوند و به آنچه بر بنده خویش، روز بازشناخت درستی از نادرستی (در جنگ بدر)، روز رویارویی آن دو گروه (مسلمان و مشرک) فرو فرستادیم ایمان دارید بدانید که آنچه غنیمت گرفته‌اید از هرچه باشد یک پنجم آن از آن خداوند و فرستاده او و خویشاوند (وی) و یتیمان و بینوایان و ماندگان در راه (از خاندان او) است و خداوند بر هر کاری تواناست» سوره انفال، آیه ۴۱.
  115. ↑ قدردان قراملکی، محمد حسن، مقاله «اسلام»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱، ص۲۴۳-۲۵۸.
  116. ↑ «و شب و روز را دو نشانه قرار دادیم آنگاه نشانه شب را زدودیم و نشانه روز را روشنی بخش آوردیم تا بخششی از پروردگارتان بجویید و شمارگان سال‌ها و حساب را بدانید و هر چیز را نیک روشن داشته‌ایم» سوره اسراء، آیه ۱۲.
  117. ↑ «و چون نماز گزارده شد در زمین پراکنده شوید و (روزی خود را) از بخشش خداوند فرا جویید و خداوند را بسیار یاد کنید باشد که رستگار گردید» سوره جمعه، آیه ۱۰.
  118. ↑ «آنان که ربا می‌خورند جز به گونه کسی که شیطان او را با برخورد، آشفته سر کرده باشد (به انجام کارها) بر نمی‌خیزند؛ این (آشفته سری) از آن روست که آنان می‌گویند خرید و فروش هم مانند رباست در حالی که خداوند خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است پس کسانی که اندرزی از پروردگارشان به آنان برسد و (از رباخواری) باز ایستند، آنچه گذشته، از آن آنهاست و کارشان با خداوند است و کسانی که (بدین کار) باز گردند دمساز آتشند و در آن جاودانند» سوره بقره، آیه ۲۷۵.
  119. ↑ «ای مؤمنان! به پیمان‌ها وفا کنید؛ (گوشت) دام‌ها برای شما حلال است جز آنچه که (حرام بودن آنها) بر شما خوانده می‌شود، بی‌آنکه شکار کردن را در حال احرام حلال شمارید؛ بی‌گمان خداوند به آنچه اراده فرماید حکم خواهد کرد» سوره مائده، آیه ۱.
  120. ↑ «وای بر کم‌فروشان!» سوره مطففین، آیه ۱.
  121. ↑ «پیمانه را تمام بپیمایید و از کم‌فروشان نباشید» سوره شعراء، آیه ۱۸۱.
  122. ↑ «و ای قوم من! پیمانه و ترازو را با دادگری، تمام بپیمایید و چیزهای مردم را به آنان کم ندهید و در زمین تبهکارانه آشوب نورزید» سوره هود، آیه ۸۵.
  123. ↑ «و چون پیمانه می‌کنید تمام بپیمایید و با ترازوی درست وزن کنید» سوره اسراء، آیه ۳۵.
  124. ↑ «خداوند خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است» سوره بقره، آیه ۲۷۵.
  125. ↑ قدردان قراملکی، محمد حسن، مقاله «اسلام»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱، ص ۲۴۳-۲۵۸.
  126. ↑ «از تو از انفال می‌پرسند بگو: انفال از آن خداوند و پیامبر است» سوره انفال، آیه ۱.
  127. ↑ «بدانید که آنچه غنیمت گرفته‌اید از هرچه باشد یک پنجم آن از آن خداوند و فرستاده او و خویشاوند (وی) و یتیمان و بینوایان و ماندگان در راه (از خاندان او) است» سوره انفال، آیه ۴۱.
  128. ↑ «آنچه خداوند از (دارایی‌های) اهل این شهرها بر پیامبرش (به غنیمت) بازگرداند از آن خداوند و پیامبر و خویشاوند و یتیمان و مستمندان و در راه مانده است تا میان توانگران شما دست به دست نگردد» سوره حشر، آیه ۷.
  129. ↑ «آنچه خداوند از (دارایی‌های) اهل این شهرها بر پیامبرش (به غنیمت) بازگرداند از آن خداوند و پیامبر و خویشاوند و یتیمان و مستمندان و در راه مانده است» سوره حشر، آیه ۷.
  130. ↑ «ای مؤمنان! بسیاری از دانشوران دینی (اهل کتاب) و راهبان، دارایی‌های مردم را به نادرستی می‌خورند و (مردم را) از راه خداوند باز می‌دارند؛ (ایشان) و آنان را که زر و سیم را می‌انبارند و آن را در راه خداوند نمی‌بخشند به عذابی دردناک نوید ده!» سوره توبه، آیه ۳۴.
  131. ↑ «آنان که دارایی‌های خود را در شب و روز پنهان و آشکار می‌بخشند پاداششان نزد خداوند است و نه بیمی خواهند داشت و نه اندوهگین می‌گردند» سوره بقره، آیه ۲۷۴.
  132. ↑ «هرگز به نیکی دست نخواهید یافت مگر از آنچه دوست دارید (به دیگران) ببخشید و هر چیزی ببخشید بی‌گمان خداوند آن را می‌داند» سوره آل عمران، آیه ۹۲.
  133. ↑ «اگر به خداوند وامی نیکو دهید (خداوند) برای شما آن را دو چندان می‌کند و شما را می‌آمرزد و خداوند سپاس‌پذیری بردبار است» سوره تغابن، آیه ۱۷.
  134. ↑ «کیست که به خداوند وامی نیکو دهد تا خداوند آن را برای وی چندین برابر گرداند؟ و خداوند (روزی را) تنگ و فراخ می‌سازد و به سوی او بازگردانده می‌شوید» سوره بقره، آیه ۲۴۵.
  135. ↑ «کیست که به خداوند وامی نیکو دهد تا (خداوند) آن را برای وی دو چندان کند و او را پاداشی ارزشمند باشد؟» سوره حدید، آیه ۱۱.
  136. ↑ «تا میان توانگران شما دست به دست نگردد» سوره حشر، آیه ۷.
  137. ↑ قدردان قراملکی، محمد حسن، مقاله «اسلام»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱، ص۲۴۳-۲۵۸.
  138. ↑ «یکدیگر را در نیکی و پرهیزگاری یاری کنید و در گناه و تجاوز یاری نکنید» سوره مائده، آیه ۲.
  139. ↑ «و زکات را باز می‌دارند» سوره ماعون، آیه ۷.
  140. ↑ قدردان قراملکی، محمد حسن، مقاله «اسلام»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱، ص۲۴۳-۲۵۸.
  141. ↑ نهج البلاغه، نامه ۵۳.
  142. ↑ قدردان قراملکی، محمد حسن، مقاله «اسلام»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱، ص۲۴۳-۲۵۸.
  143. ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۲۸۴؛ ج۱۶، ص۴۰۰؛ ج۱۸، ص۵۷۸؛ آذری قمی، احمد، احتکار و گران‌فروشی، ص۷۳- ۸۴.
  144. ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۲، باب۲۹؛ ح۳۰، ص۳۱۷؛ کتاب البیع، ج۲، ص۴۰۰؛ موسوی خمینی، سید روح الله، صحیفه نور، ج۲۰، ص۱۷۰؛ موسوی خمینی، سید روح الله، امام خمینی و اندیشه حکومت اسلامی، ج۶.
  145. ↑ «با آن دسته از اهل کتاب که به خداوند و به روز بازپسین ایمان نمی‌آورند و آنچه را خداوند و پیامبرش حرام کرده‌اند حرام نمی‌دانند و به دین حق نمی‌گروند جنگ کنید تا به دست خود با خواری جزیه بپردازند» سوره توبه، آیه ۲۹.
  146. ↑ صحیفه نور، ج۲۰، ص۱۷۰.
  147. ↑ قدردان قراملکی، محمد حسن، مقاله «اسلام»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱، ص۲۴۳-۲۵۸.
  148. ↑ قدردان قراملکی، محمد حسن، مقاله «اسلام»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱، ص۲۴۳-۲۵۸.
  149. ↑ مجموعه آثار شهید مطهری، ج۲۲، ص۳۸.
  150. ↑ «گذشت را در پیش گیر و به نیکی فرمان ده و از نادانان روی بگردان!» سوره اعراف، آیه ۱۹۹.
  151. ↑ «پس با یتیم تندی مکن! * و (مستمند) خواهنده را از خود مران!» سوره ضحی، آیه ۹-۱۰.
  152. ↑ «آیا پاداش نیکی، جز نیکی است؟» سوره الرحمن، آیه ۶۰.
  153. ↑ «به راستی خداوند به دادگری و نیکی کردن و ادای (حقّ) خویشاوند، فرمان می‌دهد و از کارهای زشت و ناپسند و افزونجویی، باز می‌دارد؛ به شما اندرز می‌دهد باشد که شما پند گیرید» سوره نحل، آیه ۹۰.
  154. ↑ «بر ایشان آیاتش را می‌خواند و آنها را پاکیزه می‌گرداند» سوره جمعه، آیه ۲.
  155. ↑ متقی هندی، کنزالعمال، ج۱۱، ص۴۲۰.
  156. ↑ «بی‌گمان آنکه جان را پاکیزه داشت رستگار شد * و آنکه آن را بیالود نومیدی یافت» سوره شمس، آیه ۹-۱۰.
  157. ↑ «ای مؤمنان! اگر از خداوند پروا کنید در شما نیروی شناخت درستی از نادرستی می‌نهد و از گناهانتان چشم می‌پوشد و شما را می‌آمرزد و خداوند دارای بخشش سترگ است» سوره انفال، آیه ۲۹.
  158. ↑ «بی‌گمان گرامی‌ترین شما نزد خداوند پرهیزگارترین شماست» سوره حجرات، آیه ۱۳.
  159. ↑ «و اما آنکه از ایستادن در پیشگاه پروردگارش پروا کرده و روان خود را از خواهش (ناروا) بازداشته باشد؛» سوره نازعات، آیه ۴۰.
  160. ↑ «و شیطان‌ها بی‌گمان در یاران خویش می‌دمند که با شما چالش ورزند و اگر از آنان فرمانبرداری کنید به یقین مشرک خواهید بود» سوره انعام، آیه ۱۲۱.
  161. ↑ «ای فرزندان آدم! شیطان شما را نفریبد! چنان که پدر و مادر شما را از بهشت بیرون راند در حالی که لباسشان را از (تن) آنان بر می‌کند تا شرمگاه‌هایشان را به آنان بنمایاند؛ به راستی او و همگنان وی شما را از جایی که شما آنها را نمی‌بینید می‌بینند؛ بی‌گمان ما شیطان‌ها را سرپرست کسانی کرده‌ایم که ایمان ندارند» سوره اعراف، آیه ۲۷.
  162. ↑ «و اگر دمدمه‌ای از شیطان تو را برانگیزد به خداوند پناه جو که او شنوایی داناست» سوره اعراف، آیه ۲۰۰.
  163. ↑ «به راستی شیطان دشمن شماست پس او را دشمن بدارید! جز این نیست که او گروه خویش را فرا می‌خواند تا (سرانجام) از دوزخیان باشند» سوره فاطر، آیه ۶.
  164. ↑ محقق طوسی، خواجه نصیرالدین، اخلاق ناصری؛ مطهری، مطهری، مرتضی، فلسفه اخلاق؛ و....
  165. ↑ «آنها را پاکیزه می‌گرداند و به آنها کتاب و فرزانگی می‌آموزد» سوره آل عمران، آیه ۱۶۴؛ سوره جمعه، آیه ۲.
  166. ↑ قدردان قراملکی، محمد حسن، مقاله «اسلام»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱، ص۲۴۳-۲۵۸.
  167. ↑ «بگو: چه کسی زیوری را که خداوند برای بندگانش پدید آورده و (نیز) روزی‌های پاکیزه را، حرام کرده است؟ بگو: آن (ها) در زندگی این جهان برای کسانی است که ایمان آورده‌اند، در روز رستخیز (نیز) ویژه (ی مؤمنان) است؛ این چنین ما آیات خود را برای گروهی که دانشورند روشن می‌داریم» سوره اعراف، آیه ۳۲.
  168. ↑ قدردان قراملکی، محمد حسن، مقاله «اسلام»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱، ص۲۴۳-۲۵۸.
  169. ↑ «خداوند این چنین آیات خود را برای شما روشن می‌دارد باشد که شما خرد ورزید» سوره بقره، آیه ۲۴۲ و سوره حدید، آیه ۱۷ و سوره انفال، آیه ۲۲.
  170. ↑ بحرانی، ابن میثم، قواعد المرام فی علم الکلام، ص۲۸؛ سید مرتضی، الذخیرة فی علم الکلام، ص۱۶۷؛ طوسی، خواجه نصیرالدین، کشف المراد، ص۳۴۷.
  171. ↑ انصاری، شیخ مرتضی، مطارح الأنظار، ص۲۳۴.
  172. ↑ قدردان قراملکی، محمد حسن، مقاله «اسلام»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱، ص۲۴۳-۲۵۸.
  173. ↑ «و چون به انسان نعمتی دهیم روی می‌گرداند و با تکبر کناره می‌جوید و چون گزندی بدو رسد بسیار (خداوند را) می‌خواند» سوره فصلت، آیه ۵۱.
  174. ↑ «و در زمین برای اهل یقین نشانه‌هایی است» سوره ذاریات، آیه ۲۰.
  175. ↑ «آیا به شتر نمی‌نگرند که چگونه آن را آفریده‌اند؟» سوره غاشیه، آیه ۱۷.
  176. ↑ «پس انسان باید بنگرد که او را از چه آفریده‌اند» سوره طارق، آیه ۵.
  177. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۳۰؛ مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج۱، ص۱۷۲.
  178. ↑ قدردان قراملکی، محمد حسن، مقاله «اسلام»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱، ص۲۴۳-۲۵۸.
  179. ↑ نراقی، ملا احمد، عوائد الایام، ص۶۷ به بعد.
  180. ↑ قدردان قراملکی، محمد حسن، مقاله «اسلام»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱، ص۲۴۳-۲۵۸.
  181. ↑ قدردان قراملکی، محمد حسن، مقاله «اسلام»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱، ص۲۴۳-۲۵۸.
  182. ↑ قدردان قراملکی، محمد حسن، مقاله «اسلام»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱، ص۲۴۳-۲۵۸.
  183. ↑ قدردان قراملکی، محمدحسن، سکولاریسم در اسلام و مسیحیت، بخش اول.
  184. ↑ «و در آنچه خداوند به تو داده است سرای واپسین را بجوی و بهره خود از این جهان را (هم) فراموش مکن» سوره قصص، آیه ۷۷.
  185. ↑ «بگو: چه کسی زیوری را که خداوند برای بندگانش پدید آورده و (نیز) روزی‌های پاکیزه را، حرام کرده است؟ بگو: آن (ها) در زندگی این جهان برای کسانی است که ایمان آورده‌اند، در روز رستخیز (نیز) ویژه (ی مؤمنان) است» سوره اعراف، آیه ۳۲.
  186. ↑ قدردان قراملکی، محمد حسن، مقاله «اسلام»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱، ص۲۴۳-۲۵۸.
  187. ↑ «و اگر (رها) نکردید پس، از پیکاری از سوی خداوند و فرستاده وی (با خویش) آگاه باشید و اگر توبه کنید سرمایه‌هایتان از آن شماست، نه ستم می‌ورزید و نه بر شما ستم می‌رود» سوره بقره، آیه ۲۷۹.
  188. ↑ قدردان قراملکی، محمد حسن، مقاله «اسلام»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱، ص۲۴۳-۲۵۸.
  189. ↑ قدردان قراملکی، محمد حسن، مقاله «اسلام»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱، ص۲۴۳-۲۵۸.
  190. ↑ قدردان قراملکی، محمد حسن، مقاله «اسلام»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱، ص۲۴۳-۲۵۸.
  191. ↑ البته باید توجه شود استفاده بهینه از این امور، به گونه‌ای که مانع زندگی معنوی انسان نگردد، امر مذموم به شمار نمی‌رود.
  192. ↑ قدردان قراملکی، محمد حسن، مقاله «اسلام»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱، ص۲۴۳-۲۵۸.
  193. ↑ زیدان، جرجی، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه: علی جواهرکلام، ص۴۷۸.
  194. ↑ زیدان، جرجی، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه: علی جواهرکلام، ص۱۴۶.
  195. ↑ زیدان، جرجی، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه: علی جواهرکلام، ص۱۵۰.
  196. ↑ براون، ادوارد، تاریخ طب اسلامی، ترجمه: مسعود رجب‌نیا؛ لوکاس، هنری، تاریخ تمدن، ترجمه: عبدالحسین آذرنگ، ج۱، ص۴۳۴-۴۳۵.
  197. ↑ لوکاس، هنری، تاریخ تمدن، ترجمه: عبدالحسین آذرنگ، ج۱، ص۴۳۳؛ میکل، آندره، اسلام و تمدن اسلامی، ترجمه: حسن فروغی، ج۱، ص۲۲؛ دامپی یر، تاریخ علم، ترجمه: عبدالحسین آذرنگ، ص۹۴- ۱۰۱؛ سارتن، جورج، سرگذشت علم، ترجمه: احمد بیرشک، ص۱۶۸- ۱۷۵.
  198. ↑ قدردان قراملکی، محمد حسن، مقاله «اسلام»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱، ص۲۴۳-۲۵۸.
  199. ↑ مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج۲، ص۲۵۱.
  200. ↑ جبرئیلی، محمد صفر، اسلام‌شناسی ص ۱۷.
برگرفته از «https://fa.imamatpedia.com/w/index.php?title=اسلام_در_کلام_اسلامی&oldid=1275895»