تفسیر عصر حضور امامان معصوم

این مدخل مرتبط با مباحث پیرامون دانش تفسیر است. "تفسیر عصر حضور امامان معصوم" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

تفسیر عصر حضور امامان معصوم در علوم قرآنی - تفسیر عصر حضور امامان معصوم در تاریخ اسلامی

مقدمه

با نگاهی به کتاب‌های علوم قرآنی، مانند البرهان زرکشی و الاتقان سیوطی و کتاب‌های تفسیری و روایی و رجالی شیعه و سنّی، پی می‌بریم که در عصر حضور امامان معصوم(ع) مفسران زیادی بوده‌اند که با توجه به ویژگی‌های آنان، می‌توان آنان را در چهار دسته قرار داد:

1. تفسیر مأثور از معصوم؛
2. تفسیر صحابه؛
3. تفسیر تابعین؛
4. تفسیر عصر پس از تابعین.

عصر حضور امامان معصوم

منظور از امامان معصوم، دوازده نفری می‌باشند که به دلیل نصوص فراوانی که در کتاب‌های شیعه و سنی نقل شده، پیامبر اکرم(ص) به فرمان خدا آنان را جانشینان خویش و رهبران امت معرفی کرده است و آنان به همۀ معانی و معارف قرآن و احکام دین آگاه و از هر گناه و خطایی مصون می‌باشند و خدا در قرآن کریم به اطاعت از آنان همانند اطاعت از رسول خدا(ص) فرمان داده و مردم را به پرسش و یادگیری معارف و احکام دین از آنان، وادار کرده است.

دوران امامت آنان از رحلت پیامبر(ص) آغاز و تا قیامت ادامه دارد و همواره یکی از آنان به‌عنوان حجت و امام برگزیده خدا وجود داشته و هیچ‌گاه زمین از وجود آنان خالی نمانده و نمی‌ماند. از این دوازده نفر که اولین آنان حضرت علی بن ابی طالب(ع) و آخرین آنها حضرت مهدی(ع) است، یازده نفر آنان در بین امت حضور داشتند، مردم از محل زندگی آنان باخبر بودند، به محضر آنان شرفیاب می‌شدند، از علوم آنان استفاده و از انوار معنوی آنها کسب فیض می‌کردند و در حل مشکلات علمی و غیرعلمی خود از آنان یاری می‌جستند، ولی دوازدهمین آنان براساس حکمت الهی تا روزی که خدا بخواهد، از دیده‌ها پنهان است و مردم محل زندگی او را نمی‌دانند. در آغاز امامت وی تا سال ۳۲۹ ه‍.ق، برخی افراد به‌عنوان نایب خاص آن حضرت تعیین شده و مردم به واسطۀ آنان افراد در حل مشکلات علمی و غیرعلمی خویش از آن حضرت کمک می‌گرفتند که از آن دوران با عنوان «غیبت صغرا» یاد می‌شود، ولی از سال ۳۲۹ ه‍.ق غیبت کبرای آن حضرت آغاز گردید و از آن پس، نایب خاصی برای آن حضرت تعیین نشد و جز از طریق غیرعادی و ناشناخته تشرّف به حضور آن بزرگوار امکان ندارد؛ البته ممکن است آن حضرت به صورت غیر رسمی و نامعلوم در بین امت بیایند و احیاناً دخل و تصرف‌هایی نیز در امور مسلمانان و مؤمنان داشته باشند. به‌هرحال، منظور از عصر حضور امامان معصوم عصر امامت آن یازده امام است که از رحلت رسول خدا آغاز می‌شود و با رحلت امام حسن عسکری(ع) در سال ۲۶۰ ه‍.ق پایان می‌پذیرد و مدت آن حدود ۲۵۰ سال است.

بررسی منابع کتاب‌شناسی و رجال‌شناسی و کتاب‌های تفسیری و روایی نشان می‌دهد در آن ۲۵۰ سال عصر حضور امامان معصوم نیز تفسیر قرآن وجود و استمرار داشته و همواره افرادی آگاه به معانی قرآن و توانا بر تفسیر آن حضور داشته‌اند که مفاهیم و معانی آیات را به افراد مستعد و علاقه‌مند آموخته و پرسش‌های تفسیری را پاسخ می‌داده‌اند و برخی تفسیرهای آیات را می‌نوشته و کتاب‌های تفسیری تألیف می‌کرده‌اند و هیچ‌گاه تفسیر متوقف نشده است. سبب وجود و استمرار تفسیر در آن عصر این بوده است که مسلمانان آن عصر نیز مانند مسلمانان زمان‌های دیگر، قرآن کریم را تنها کتاب آسمانی مصون از تحریف می‌دانسته و خود را چه در معارف و چه در احکام به هدایت آن نیازمند می‌دیده‌اند و از این‌رو، در فهم معنا و مفاد آن اهتمام کامل داشته‌اند. از ابن مسعود روایت کرده‌اند که هرگاه شخصی از ما ده آیه از آیات قرآن را می‌آموخت، از آنها نمی‌گذشت تا اینکه معانی آنها را نیز بداند و به آنها عمل کند، به‌خصوص که پیامبر اکرم(ص) نیز به روی آوردن به قرآن و هدایت یافتن از آن فرمان داده و بارها تمسک به آن را توصیه فرموده بودند و امیر مؤمنان علی(ع) نیز بر فهم قرآن و نورانی شدن به نور آن تأکید داشته‌اند. از سوی دیگر، هرچند بخشی از معانی قرآن به تفسیر نیاز ندارد و با قرائت یا شنیدن آیات معنای آنها نیز فهمیده می‌شود، تردیدی نیست که در فهم بخش بزرگی از معانی قرآن به تفسیر نیاز است و در آن عصر مانند عصرهای دیگر و حتی در اوایل آن عصر نیز بیشتر افراد برای فهم بخش عظیمی از معانی و معارف و احکام قرآن به تفسیر نیازمند بودند؛ زیرا هرچند نیاز به تفسیری که پراثر فاصلۀ زمانی طولانی با نزول قرآن پدید آمده، برای مردم آن عصر وجود نداشت و در اوایل آن عصر صحابه‌ای بودند که شاهد نزول آیات بوده و با فضای نزول آیات آشنایی داشتند و تفسیر برخی آیات را از رسول خدا(ص) شنیده بودند، ولی؛

1. علت نیازمندی به تفسیر منحصر به فاصلۀ زمانی طولانی با نزول قرآن نمی‌باشد، بلکه علتهای دیگر نیازمندی به تفسیر مانند ضعف دانش بشر، ویژگی‌های قرآن کریم از قبیل بیان معارف بسیار زیاد به وسیله الفاظ‍ محدود، بیان حقایق ماورای این جهان در قالب الفاظ‍ متداول، بیان مطالب در قالب استعارات، کنایات و تشبیهات ظریف، دربر داشتن معارف باطنی و غیر آن برای مردم آن عصر نیز وجود داشته است.
2. بدیهی است همه مردم آن عصر حتی همۀ افرادی که در اوایل آن عصر می‌زیستند، در عصر نزول قرآن نبودند تا خود شاهد نزول آیات و با فضای نزول آشنا باشند و نیز همۀ آنان رسول خدا(ص) را درک نکرده بودند تا تفسیر آیات را از آن حضرت فراگرفته باشند و نیازمند تفسیر نباشند.
3. همۀ کسانی که در عصر نزول قرآن می‌زیستند و رسول خدا(ص) را درک کرده بودند نیز تفسیر همۀ آیات را از رسول خدا(ص) تلقی نکردند، بلکه قشر بزرگی از صحابه که در عصر نزول قرآن می‌زیستند و رسول خدا(ص) را درک کرده بودند نیز به تفسیر نیاز داشته‌اند. شاهد آن، روایاتی است که نشان می‌دهد حتی بعضی صحابۀ معروف معنای مفرداتی از قرآن را نمی‌دانسته و نیازمند تبیین بودند. روایت کرده‌اند که معنای «کلاله» را از ابو بکر پرسیدند، گفت: البته من به زودی با رأی خود دربارۀ آن سخن می‌گویم. اگر درست بود، از خدای یکتا و بی‌شریک و اگر خطا بود، از من و شیطان است و خدا از آن منزه می‌باشد. آن را وارثان میت جز پدر و فرزند می‌دانم.

و نیز گفته‌اند: معنای «ابّا» را از ابو بکر پرسیدند، گفت: «کدام آسمان بر من سایه می‌افکند و کدام زمین مرا دربر می‌گیرد، اگر در معنای کتاب خدا چیزی را که نمی‌دانم، بگویم». وی با این سخن آگاه نبودن خود را به‌معنای این کلمه قرآن بیان کرده است. از روایات استفاده می‌شود عمر نیز معنای «ابّا» را نمی‌دانسته است؛ زیرا روایت کرده‌اند عمر بر روی منبر آیات ﴿فَأَنْبَتْنَا فِيهَا حَبًّا * وَعِنَبًا وَقَضْبًا *... وَفَاكِهَةً وَأَبًّا﴾ را قرائت کرد. گفت همۀ اینها را می‌دانیم اما «ابّ» چیست‌؟ نمی‌دانم سپس عصایش را که در دستش بود، بلند کرد و گفت: به خدا سوگند این تکلّف است! چه اشکالی دارد که ندانی «ابّ‌«چیست‌؟ آنچه را از قرآن که هدایتش برای شما بیان شده است، پیروی کنید و آنچه را که نمی‌دانید، به پروردگارش واگذارید.

همچنین روایت کرده‌اند: عمر بر روی منبر خطاب به حاضران در مجلس گفت: دربارۀ آیه ﴿أَوْ يَأْخُذَهُمْ عَلَى تَخَوُّفٍ...﴾ و کلمه ﴿تَخَوُّفٍ﴾ چه می‌گویید؟ همه سکوت کردند.

پیرمردی از قبیله «هذیل» برخاست و گفت: این، لغت ما است، ﴿تَخَوُّفٍ﴾ به‌معنای تنقّص کاهش تدریجی است.

از ابن عباس نقل شده که گفت: نمی‌دانستم معنای ﴿فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ﴾ چیست، تا اینکه دو عرب که دربارۀ چاهی نزاع داشتند، به نزد من آمدند. یکی از آن دو گفت: "انا فطرتها" و منظورش این بود که من حفر آن را آغاز کرده‌ام. همچنین از وی نقل شده که گفت: به خدا سوگندا نمی‌دانم معنای ﴿وَحَنَانًا﴾ چیست‌؟ و نیز نقل شده که گفت: نمی‌دانم معنای ﴿غِسْلِينٍ﴾ چیست‌؟ گمان می‌کنم که آن «زقّوم» است.

بنابراین، با توجه به اهمیت و ضرورت فهم معارف و احکام قرآن برای مسلمانان و اهتمام کامل مؤمنان به فهم معنا و مفاد آن و نیاز به تفسیر در آن عصر، تردیدی نمی‌ماند که در آن عصر حتی در اوایل آنکه عصر صحابه بوده نیز تفسیر قرآن رواج داشته است. جمعی پرسش‌کننده و جمعی پاسخ‌دهندۀ مطالب تفسیری و در نتیجه، جمعی در پی دانش تفسیر و جمعی مفسر قرآن کریم بوده‌اند.

شاهد عینی بر وجود و استمرار تفسیر در آن عصر، یکی وجود مفسران بسیار در آن عصر است که در طبقات مفسران و منابع رجال‌شناسی و کتاب‌های علوم قرآنی و مقدمۀ برخی تفاسیر از آنها یاد شده است، و دوم، آثار تفسیری فراوانی است که در آن عصر پدید آمده و برخی مفقود و برخی به دست ما رسیده است.

کتاب‌های تفسیری مفقود

در برخی منابع، از کتاب‌های تفسیری مفقودی یاد شده که چون مؤلفان آنها در بحث مفسران عصر حضور معرفی شده‌اند و از خصوصیات خود آن کتاب‌ها به اطلاع قابل توجهی دست نیافته‌ام، به ذکر عناوین آن و آدرس منابعی که از وجود آنها خبر داده‌اند، اکتفا می‌شود:

1. تفسیر القرآن وهب بن منبّه صنعانی (۱۲۰ ه‍‌.ق)؛
2. تنزیل القرآن زهری (۱۲۴ ه‍‌.ق)؛
3. تفسیر محمد بن سیف حدّانی (حدود ۱۳۰ ه‍‌.ق)؛
4. تفسیر القرآن عیسی بن میمون جرشی (حدود ۱۳۰ ه‍‌.ق)؛
5. معانی القرآن واصل بن عطا (۱۳۱ ه‍‌.ق)؛
6. تفسیر سعید بن مهران (۱۵۶ ه‍‌.ق)؛
7. التفسیر حسین بن واقد (۱۵۹ ه‍‌.ق)؛
8. معانی القرآن ابن ابی سارۀ رؤاسی (...)؛
9. اعراب القرآن ابن ابی سارۀ رؤاسی (...)؛۱
10. تفسیر القرآن شبل بن عباد مکی (حدود ۱۶۰ ه‍‌.ق)، یکی از مصادر الکشف و البیان ثعلبی؛۲
11. تفسیر ابو کدینه، هم‌طبقه مالک (۱۷۹ ه‍‌.ق) و ثوری (۱۶۱ ه‍‌.ق)؛
12. تفسیر مخطوط‍ نافع مدنی (۱۶۹ ه‍‌.ق)؛۴
13. تفسیر القرآن عبد الرحمان بن رستم (۱۷۱ ه‍‌.ق)؛
14. معانی القرآن کوچک و بزرگ یونس بن حبیب (۱۸۲ ه‍‌.ق)؛
15. تفسیر مسیب بن شریک (۱۸۶ ه‍‌.ق)؛ ثعلبی در الکشف و البیان از آن یاد کرده است.
16. تفسیر القرآن، موسی بن عبد الرحمان ثقفی (حدود ۱۹۰ ه‍‌.ق) (مخطوط‍ از سوره ۱۹ تا سوره ۳۷)؛ برخی گفته‌اند تفسیر یادشده از آن ابن عباس است.
17. التفسیر وکیع (۱۹۷ ه‍‌.ق)؛
18. تفسیر القرآن ابن وهب (۱۹۷ ه‍‌.ق)؛
19. کتاب فی تفسیر القرآن هواری (اواخر قرن ۲ یا اوائل قرن ۳)؛
20. غریب القرآن نضر بن شمیّل (۲۰۳ ه‍‌.ق)؛
21. لغات القرآن هیثم بن عدی (۲۰۶ ه‍‌.ق)؛
22. اعراب القرآن قطرب (۲۰۶ ه‍‌.ق)؛
23. تفسیر القرآن واقدی (۲۰۷ ه‍‌.ق)؛
24. لغات القرآن سعید بن اوس (۲۱۵ ه‍‌.ق)؛
25. غریب القرآن اصمعی (۲۱۶ ه‍‌.ق)؛
26. تفسیر فضل بن دکین (۲۱۹ ه‍‌.ق)؛
27. معانی القرآن قاسم بن سلّام (۲۲۲ ه‍‌.ق)؛ گفته‌اند آنچه در کتاب‌های ابو عبیده، قطرب، اخفش، کسائی و فرّاء بوده با آثار و اساتید و تفاسیر صحابه، تابعین و فقها در آن گرده آمده است.
28. مصادر القرآن ابراهیم بن یحیی یزیدی (۲۲۵ ه‍‌.ق)؛ ابن ندیم گفته است: به سورۀ حدید که رسیده از دنیا رفته است.
29. تفسیر ابن صبیح مروی عنه علی بن حسن بن علی بن فضال؛
30. تفسیر القرآن سنید مصّیصی (۲۲۶ ه‍‌.ق)؛
31. التفسیر یا تفسیر القرآن سعید خراسانی (۲۳۷ ه‍‌.ق)؛ یکی از مصادر ثعلبی در الکشف و البیان؛
32. التفسیر عبد الغنی ثقفی (۲۳۹ ه‍‌. ق ه‍‌.ق)؛
33. احکام القرآن یحیی بن آدم (۲۳۰ ه‍‌.ق)؛
34. غریب القرآن محمد بن سلّام (۲۳۱ ه‍‌.ق)؛
35. اسباب النزول مدینی (۲۳۴ ه‍‌.ق)؛
36. تفسیر القرآن مقدّمی (۲۳۴ ه‍‌.ق)؛
37. التفسیر فلّاس (۲۳۵ ه‍‌.ق)؛
38. التفسیر سریج (۲۳۵ ه‍‌.ق)؛
39. متشابه القرآن ابو الهذیل (۲۳۵ ه‍‌.ق)؛
40. متشابه القرآن جعفر بن حرب همدانی (۲۳۶ ه‍‌.ق)؛
41. اعراب القرآن عبد الملک بن حبیب (۲۳۸ ه‍‌.ق)؛
42. تفسیر عبد الملک بن حبیب (۲۳۸ ه‍‌.ق)؛
43. احکام القرآن احمد بن معذّل (۲۴۰ ه‍‌.ق)؛
44. احکام القرآن ابراهیم بن خالد (۲۴۰ یا ۲۴۶ ه‍‌.ق)؛
45. التفسیر احمد بن محمد بن حنبل (۲۴۱ ه‍‌.ق) مشتمل بر ۱۲۰۰۰۰ حدیث؛
46. تفسیر القرآن بیکندی (۲۴۳ ه‍‌.ق)؛
47. غریب القرآن ابن سکّیت (۲۴۴ ه‍‌.ق)؛
48. التفسیر حمدویه (۲۴۴ ه‍‌.ق)؛
49. احکام القرآن علی بن حجر (۲۴۴ ه‍‌.ق)؛
50. تفسیر القرآن قاسم رسّی (۲۴۶ ه‍‌.ق)؛
51. احکام القرآن حفص بن عمر (۲۴۶ ه‍‌.ق)؛
52. اعراب القرآن سجستانی (۲۴۸ ه‍‌.ق)؛
53. تفسیر ابراهیم بن حسین قرطبی (۲۴۹ ه‍‌.ق)؛
54. التفسیر فلاس (۲۴۹ ه‍‌.ق)؛
55. التفسیر جلفری (حدود ۲۵۰ ه‍‌.ق)؛
56. تفسیر یوسف بن موسی (۲۵۲ ه‍‌.ق)؛
57. تفسیر یعقوب بن ابراهیم (۲۵۲ ه‍‌.ق)؛
58. لغات القرآن محمد بن یحیی (۲۵۳ ه‍‌.ق)؛
59. التفسیر دارمی سمرقندی (۲۵۵ ه‍‌.ق)؛
60. التفسیر الکبیر بخاری (۲۵۶ ه‍‌.ق)؛
61. التفسیر اشجّ (۲۵۷ ه‍‌.ق)؛
62. تفسیر القرآن ابن ابی الثلج (محمد بن عبد الله بغدادی) (متوفای ۲۵۷ ه‍‌.ق)؛
63. التفسیر احمد بن فرات (۲۵۸ ه‍‌.ق)؛
64. التفسیر قطّان (۲۶۰ ه‍‌. ق یا اندکی پیش از آن)؛
65. تفسیر القرآن قاسم بن خلیل دمشقی (ق ۳)..

مآخذ و مستندات تفسیر در عصر حضور

منظور از مآخذ و مستندات تفسیر در عصر حضور اموری است که در عصر حضور امامان معصوم(ع) معنای آیات به کمک آنها یا با استناد به آنها بیان می‌شده و به تعبیر دیگر، تفسیر و ظهور آیات از آنها نشأت می‌گرفته است، اعم از اینکه آن امور مورد استناد مفسران برگزیدۀ خدا قرار گرفته باشد یا مورد استناد مفسران صحابه و تابعین یا مورد استناد سایر مفسران آن عصر.

با نگاهی به آثار تفسیری عصر حضور به‌دست می‌آید که بیشتر تفسیرهای آن عصر بیان معنا بدون استناد به چیزی است، ولی با این حال، در میان آنها کم‌وبیش استناد به اموری مانند قرآن، روایات نبوی، روایات نقل شده از امامان معصوم و... دیده می‌شود که می‌توان آن امور را به‌عنوان مآخذ تفسیر معرفی کرد.

برای پی بردن به اینکه در آن عصر در بیان معنا به چه اموری استناد می‌شده، راهی جز تتبع در آثار تفسیری باقی‌مانده از آن عصر و یا روایت و اثری که بیانگر شیوۀ تفسیری و امور مورد استناد مفسران آن عصر باشد، به نظر نمی‌رسد و باتوجه به اینکه همۀ آثار تفسیری آن عصر به ما نرسیده است و همۀ آثار موجود نیز سند معتبر ندارند، نمی‌توان ادعا کرد مآخذ تفسیری آن عصر عینا همین مآخذی است که از آثار تفسیری موجود به‌دست می‌آید، ولی چون راه دیگری وجود ندارد، اموری را که در آثار تفسیری باقی‌مانده از آن عصر مورد استناد قرار گرفته و معنای آیات با استناد به آنها بیان شده است، مآخذ تفسیر در عصر حضور معرفی می‌کنیم. این معرفی هرچند در مورد همۀ آن مآخذ براساس علم یا روایت و اثری که سند آن معتبر باشد، نیست و مآخذ تفسیر بودن همۀ آنها در آن عصر قطعی نمی‌باشد، باتوجه به اینکه مأخذ بودن آن امور در تفسیر آیات با سیرۀ عقلا در فهم متون مطابقت دارد و عقلا نیز در فهم معنای کلام آنها را مأخذ قرار می‌دهند، صحت مأخذ قرار گرفتن آنها در عصر حضور بعید نمی‌باشد. در هرصورت، اموری که در آثار تفسیری آن عصر مورد استناد قرار گرفته برخی پیوسته و همراه با آیات و برخی گسسته و جدای از آیات است؛ ازاین‌رو، می‌توان آنها را به دو دستۀ متصل و منفصل تقسیم و در دو عنوان «مآخذ و مستندات متصل» و «مآخذ و مستندات منفصل» بیان کرد.

مآخذ و مستندات متصل

طبق بیانی که گذشت، مآخذ متصل، اموری پیوسته و همراه با آیات هستند که در عصر حضور معنای آیات با استناد به آنها بیان می‌شده است. در این عنوان اموری از این قبیل که با تتبّع در روایات و آثار تفسیری عصر حضور شناسایی شده، معرّفی می‌شود.

ویژگی‌های ادبی کلام

در برخی روایات نقل شده از مفسران برگزیده دیده می‌شود که آنان برخی مطالب و نکات استفاده‌شده از آیات را با استناد به ویژگی‌های ادبی کلام بیان کرده‌اند؛ برای مثال: در روایتی که با سند صحیح از امام باقر(ع) نقل شده است، آن حضرت در پاسخ زراره که دلیل کفایت مسح به قسمتی از سر را از ایشان پرسیده، فرموده است: «لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يَقُولُ- ﴿فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ﴾ فَعَرَفْنَا أَنَّ الْوَجْهَ كُلَّهُ يَنْبَغِي أَنْ يُغْسَلَ ثُمَّ قَالَ- ﴿وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ﴾ ثُمَّ فَصَّلَ بَيْنَ الْكَلَامِ فَقَالَ ﴿وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ﴾فَعَرَفْنَا حِينَ قَالَ- ﴿وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ﴾ أَنَّ الْمَسْحَ بِبَعْضِ الرَّأْسِ لِمَكَانِ الْبَاءِ...»؛ زیرا خدای عزّ و جلّ فرموده است: ﴿فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ﴾؛ پس دانستیم که همۀ صورت می‌باید شسته شود؛ سپس فرمود: ﴿وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ﴾ بعد بین کلام فرق گذاشت و فرمود: ﴿وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ﴾ پس وقتی فرمود: ﴿بِرُءُوسِكُمْ﴾ به لحاظ‍ وجود باء دانستیم که مسح به بخشی از سر کافی است». در این روایت امام باقر(ع) کفایت مسح به قسمتی از سر را با استناد به اینکه خدای متعال در متعلّق ﴿فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ﴾ «باء» ذکر نکرده و در متعلق ﴿وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ﴾ «باء» آورده، بیان فرموده است. باتوجه به امثال این‌گونه روایات می‌توان یکی از مآخذ تفسیری متصل در عصر حضور را ویژگی‌های ادبی کلام معرفی کرد؛ زیرا برخی از مطالب و نکته‌های تفسیری با دقت و تدبر در ویژگی‌های ادبی آیات به‌دست می‌آمده است.

فضای نزول آیات

منظور از فضای نزول سبب، شأن، زمان و مکان نزول آیات و فرهنگ مردم در زمان نزول آیات است. در برخی روایات نقل شده از مفسران برگزیده و آثار تفسیری صحابه و تابعین دیده می‌شود که برای توضیح معنا و مقصود آیات به فضای نزول آیات استناد شده است و از آنجا که در وقت نزول آیات، عبارت آیات همراه با فضای نزول آنها ملاحظه و مراد خدای متعال از آن دریافت می‌شده است و اکنون نیز باید چنین باشد، می‌توان فضای نزول را نیز یکی از مآخذ تفسیری متصل در عصر حضور به شمار آورد. نمونۀ آن روایات و آثار چنین است:

در فروع الکافی روایت شده که از امام صادق(ع) پرسیدند: سعی بین صفا و مروه واجب است یا مستحب‌؟ آن حضرت فرمود: واجب است. راوی می‌گوید گفتم: آیا خدای عزّ و جلّ نفرموده است: ﴿فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِمَا﴾ امام فرمود: آن در عمرۀ قضا بوده است که رسول خدا(ص) بر مشرکان شرط‍ کرد که بت‌ها را از صفا و مروه بردارند. شخصی به کاری مشغول شد و سعی را ترک کرد تا روزها گذشت و بت‌ها برگردانده شدند؛ پس به نزد آن حضرت آمدند و گفتند: ای رسول خدا، فلانی سعی بین صفا و مروه نکرده و بت‌ها برگردانده شده‌اند چه کند؟ پس خدای عزّ و جلّ ﴿فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِمَا﴾ را نازل فرمود یعنی در حالی‌ که بر آن دو کوه، صفا و مروه بت‌ها وجود دارند، گناهی بر او نیست که بین آن دو طواف (سعی) به‌جا آورد.

در این روایت دیده می‌شود که امام(ع) برای بیان اینکه آیۀ یادشده بر واجب نبودن سعی بین صفا و مروه دلالت ندارد به سبب نزول آن استناد کرده است.

در تفسیر قمی ذیل آیۀ ﴿وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا﴾ با سندی معتبر، روایتی از امام صادق(ع) نقل شده که نشان می‌دهد این آیه تا ﴿وَكَانَ سَعْيُكُمْ مَشْكُورًا﴾ پس از آنکه حضرت علی(ع) غذای خود و خانواده‌اش را به مسکین، یتیم و اسیر عطا فرمود، نازل شده است. از این روایت نیز استفاده می‌شود امام صادق(ع) برای آشکار شدن مصادیق ابرار و کسانی که این آیات بازگوکنندۀ عمل و اخلاص آنان می‌باشد، سبب نزول آیه را ذکر کرده است.

در روایت دیگری که از آن حضرت نقل شده است، برای بیان اینکه در آیه ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾ منظور از ﴿وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾ حضرت علی(ع) و امامان از اولاد او تا روز قیامت هستند، سبب نزول آن، که انفاق حضرت علی(ع) در حال نماز بوده، ذکر شده است. این‌گونه موارد در روایات نقل شده از مفسران برگزیده فراوان دیده می‌شود که برای اختصار به ذکر این سه مورد و آدرس مواردی دیگر در پاورقی اکتفا می‌شود.

از آثار تفسیری نقل شده از ابن عباس استفاده می‌شود که وی نیز در فهم معنای آیات از فضای نزول آیات کمک گرفته است.

طبری با سند خویش از عمرو بن حبیش نقل کرده است که در مورد آیۀ ﴿إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِمَا﴾ از عبد الله بن عمر سؤال کردم، گفت: نزد ابن عباس برو و از او بپرس که او به آنچه بر محمد(ص) نازل شده، داناتر است نزد ابن عباس آمدم و از او پرسیدم. وی گفت: در صفا و مروه بتهایی بود، وقتی که افراد مسلمان شدند، از طواف سعی بین آن دو به لحاظ‍ وجود بتها خودداری کردند تا اینکه ﴿إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ﴾ نازل شد. ملاحظه می‌شود که وی پرسشی را که در مورد آیه مطرح بوده، با استفاده از سبب نزول آیه پاسخ داده است. همچنین در روایت طولانی پرسش‌های نافع بن ازرق، در پاسخ این سؤال که خدای متعال ﴿إِنَّا أَعْطَيْنَاكَ الْكَوْثَرَ﴾ را به سبب چه چیزی ذکر کرده است، از ابن عباس این‌گونه نقل شده است: رسول خدا(ص) از آن مکان نرفته بود که این سوره نازل شد. سپس در بیان معنای ﴿إِنَّ شَانِئَكَ هُوَ الْأَبْتَرُ﴾ گفته است: یعنی دشمنت عاص بن وائل سهمی ابتر از خیر است. طبق این روایت نیز وی از سبب نزول برای بیان مصداق ﴿إِنَّ شَانِئَكَ هُوَ الْأَبْتَرُ﴾ کمک گرفته است.

در آثار تفسیری زید بن اسلم، سعید بن جبیر و عکرمه نیز استفاده از سبب یا شأن نزول برای آشکار کردن معنا و مقصود آیات دیده می‌شود، ولی برای طولانی شدن سخن به ذکر آدرس کتابی که آن را دربر دارد، اکتفا می‌شود.

سیاق

در بین آثار تفسیری عصر حضور اعم از آثار منسوب به مفسران برگزیده و آثار منسوب به غیر آنان استناد به سیاق نیز فراوان مشاهده می‌شود؛ ازاین‌رو، سیاق را نیز می‌توان یکی از مآخذ تفسیری متصل در عصر حضور به شمار آورد.

نمونۀ موارد استناد به سیاق در آن عصر را در همین کتاب، در تفسیر مأثور از امام حسن(ع) (تفسیر اقتراف حسنه به مودّت اهل بیت پیامبر(ع))، تفسیر مأثور از امام حسین(ع) در پاسخ آن حضرت به سؤال اهل بصره از معنای ﴿الصَّمَدُ﴾، آثار تفسیری جابر بن عبد الله انصاری، و در کتاب مکاتب تفسیری، مکتب تفسیری مفسران آگاه به همۀ معانی قرآن (فهم معنا باتوجه به سیاق) بنگرید.

ویژگی‌های گوینده، مخاطب و موضوع سخن

ویژگی‌های گویندۀ کلام و ویژگی‌های مخاطب و ویژگی‌ها و مشخصات خارجی موضوع سخن از قرائن تأثیرگذار در معنا و مفاد کلام است. در بین آثار تفسیری عصر حضور برای آشکار شدن معنا و مراد برخی آیات استناد به این قرائن نیز به چشم می‌خورد؛ پس می‌توان ویژگی‌های گوینده، مخاطب و موضوع سخن را نیز از مآخذ تفسیری متصل در عصر حضور به شمار آورد. نمونۀ استناد به این امور را نیز در همین کتاب در تفسیر مأثور از امام هادی(ع) و در مکاتب تفسیری در عنوان مکتب تفسیری مفسران آگاه به همۀ معانی قرآن (فهم معنا باتوجه به ویژگی‌های گویندۀ کلام، فهم معنا باتوجه به ویژگی‌های مخاطب، و فهم معنا باتوجه به مشخصات موضوع کلام) و برخی آثار تفسیری ابن عباس بنگرید.

مآخذ و مستندات منفصل

منظور از مآخذ و مستندات منفصل، اموری جدای از آیات است که در عصر حضور، تفسیر آیات با استناد به آنها بیان شده است و در این عنوان مأخذ تفسیری منفصل در عصر حضور با ذکر شواهدی از آثار آن عصر معرفی می‌شود:

قرآن کریم

در آثار تفسیری عصر حضور، چه در آثار منسوب به مفسران برگزیده و چه در آثار منسوب به مفسران صحابه و تابعان، فراوان دیده می‌شود که در تفسیر آیات به آیات دیگر قرآن استناد شده و برخی آیات مأخذ تفسیر آیات دیگر قرار گرفته است؛ برای نمونه:

از امام حسن عسکری(ع) و امیر المؤمنین(ع) در تفسیر آیۀ ﴿صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ﴾ نقل شده است: «أَيْ قُولُوا اهْدِنَا صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ بِالتَّوْفِيقِ لِدِينِكَ وَ طَاعَتِكَ وَ هُمُ الَّذِينَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- ﴿وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَأُولَئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِينَ وَحَسُنَ أُولَئِكَ رَفِيقًا﴾»؛ در این حدیث از جملۀ ﴿فَأُولَئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِينَ﴾ استفاده شده که مصادیق عینی ﴿الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ﴾ پیامبران، صدّیقان، شهیدان و صالحان هستند.

در تفسیر آیه ﴿وَشَاهِدٍ وَمَشْهُودٍ﴾ روایت شده که امام حسن مجتبی(ع) فرموده است: شاهد محمّد(ص) و مشهود، روز قیامت است؛ آیا نشنیده‌ای که خدای سبحان می‌فرماید: ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِنَّا أَرْسَلْنَاكَ شَاهِدًا وَمُبَشِّرًا وَنَذِيرًا﴾ و فرموده است: ﴿لِكَ يَوْمٌ مَجْمُوعٌ لَهُ النَّاسُ وَذَلِكَ يَوْمٌ مَشْهُودٌ﴾.

در جملۀ کریمۀ ﴿وَيَسْأَلُونَكَ مَاذَا يُنْفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ﴾ کلمۀ عفو در معانی متعددی مانند زیادی و کثرت، ترک عقوبت و غیر آن کاربرد دارد. در تفسیر این آیۀ شریف، در معنای آن چهار قول (آنچه از مخارج اهل و عیال اضافه باشد، آنچه از مخارج سال اضافه باشد، پاکیزه‌ترین و برترین مال، و متوسط‍ بین اسراف و اقتار) اقتار: نفقه را بر عیال تنگ کردن سختگیری و تنگی دادن به خود و اهل و عیال (سیّاح، فرهنگ بزرگ جامع نوین، و الیاس، فرهنگ نوین واژه قتر). ذکر شده است.

در روایتی که از امام صادق(ع) نقل شده، «العفو» در این آیه به استناد آیۀ ﴿وَالَّذِينَ إِذَا أَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَلَمْ يَقْتُرُوا وَكَانَ بَيْنَ ذَلِكَ قَوَامًا﴾ به وسط‍ (میانۀ بین اسراف و اقتار) تفسیر شده است. در تفسیر ﴿قَالَ يَا إِبْلِيسُ مَا مَنَعَكَ أَنْ تَسْجُدَ لِمَا خَلَقْتُ بِيَدَيَّ﴾ از امام باقر(ع) روایت کرده‌اند که فرمود: «ید در کلام عرب به‌معنای قوّت و نعمت است». و در این معنا به آیات ﴿وَاذْكُرْ عَبْدَنَا دَاوُودَ ذَا الْأَيْدِ﴾، ﴿وَالسَّمَاءَ بَنَيْنَاهَا بِأَيْدٍ﴾ و ﴿وَأَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ﴾ استناد نمود. در آیه ﴿وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ﴾ بحث و اختلاف است که آیا «من» در «منکم» برای تبعیض است و امر به معروف و نهی از منکر واجب کفایی است یا «من» بیانیّه می‌باشد و امر به معروف و نهی از منکر واجب عینی است. در روایتی که از امام صادق(ع) نقل شده، به استناد اینکه «من» در آیۀ ﴿وَمِنْ قَوْمِ مُوسَى أُمَّةٌ يَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَبِهِ يَعْدِلُونَ﴾ظهور در تبعیض دارد، در آیۀ فوق نیز «من» به تبعیض معنا شده و حکم آیه به گروهی از مسلمانان (نه همۀ آنان) اختصاص یافته و آیه دلیل قرار داده شده است بر اینکه امر به معروف و نهی از منکر بر همۀ امت واجب نیست، بلکه بر فرد قدرتمندی که فرمان او اطاعت می‌شود و معروف را از منکر تشخیص می‌دهد، واجب است.

در روایتی که از امام رضا(ع) در ذیل آیۀ ﴿خَتَمَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ...﴾ نقل شده که حضرت در بیان اینکه چرا بر دل‌های آنها مهر زده است و منظور از مهر زدن بر دل‌ها چیست، از آیۀ ﴿بَلْ طَبَعَ اللَّهُ عَلَيْهَا بِكُفْرِهِمْ فَلَا يُؤْمِنُونَ إِلَّا قَلِيلًا﴾ کمک گرفته است.

در روایتی که از امام صادق(ع) در تفسیر آیۀ ﴿الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَعْرِفُونَهُ كَمَا يَعْرِفُونَ أَبْنَاءَهُمْ﴾ نقل شده، آمده که حضرت برای بیان اینکه آنها از کجا نبیّ خاتم(ص) را مانند پسران‌شان می‌شناختند، به آیۀ ﴿مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَالَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَيْنَهُمْ تَرَاهُمْ رُكَّعًا سُجَّدًا يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانًا سِيمَاهُمْ فِي وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ ذَلِكَ مَثَلُهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَمَثَلُهُمْ فِي الْإِنْجِيلِ...﴾ استشهاد کرده است.

گاهی برای پاسخ به پرسشی که از مضمون آیه‌ای پیدا شده، از آیۀ دیگر استفاده شده است؛ برای مثال، از آیۀ ﴿وَاسْأَلْ مَنْ أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رُسُلِنَا أَجَعَلْنَا مِنْ دُونِ الرَّحْمَنِ آلِهَةً يُعْبَدُونَ﴾که در آن برحسب ظاهر پیامبر اکرم(ص) مأمور به پرسش از پیامبران پیش از خود شده است، باتوجّه به اینکه آن حضرت در عصر آنان نبوده و فاصلۀ آخرین آنها یعنی، حضرت عیسی(ع) با آن حضرت پانصد سال روایت شده است، این سؤال پیش می‌آید که پرسش آن حضرت از آنان به چه کیفیتی بوده است‌؟ اگر پاسخ آن داده نشود، درستی معنایی که از ظاهر آیه فهمیده می‌شود، مورد ابهام و تردید قرار می‌گیرد. در روایتی که از امام باقر(ع) نقل شده، با استفاده از آیۀ ﴿سُبْحَانَ الَّذِي أَسْرَى بِعَبْدِهِ لَيْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى الَّذِي بَارَكْنَا حَوْلَهُ لِنُرِيَهُ مِنْ آيَاتِنَا...﴾ و با بیان اینکه یکی از آن آیات ارائه شده اجتماع پیامبران پیشین به نزد آن حضرت بوده است، پاسخ آن سؤال داده شده است.

تعیّن تفسیر آیۀ یادشده در معنایی که در این روایت بیان شده است، هرچند در گرو صحت سند این روایت است، ولی باتوجه به اینکه از روایات تعدّد و تکرار معراج پیامبر اکرم(ص) استفاده می‌شود، معنایی که در این روایت بیان شده، بعید نیست و احتمال اینکه از آیه همین معنا مراد باشد، منتفی نمی‌باشد.

گاهی برای رفع استبعاد از معنایی که برای آیه بیان شده، به نظیر آن در آیۀ دیگر توجه داده می‌شود؛ برای مثال، در تفسیر آیه ﴿وَإِذَا ضَرَبْتُمْ فِي الْأَرْضِ فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَقْصُرُوا مِنَ الصَّلَاةِ إِنْ خِفْتُمْ أَنْ يَفْتِنَكُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا﴾ در روایتی از امام باقر(ع) برای بیان منافات نداشتن تعبیر ﴿فَلَا جُنَاحَ﴾ با وجوب شکسته خواندن نماز و بعید نبودن آن، به آیه ﴿إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِمَا﴾ استناد شده است.

گاهی برای تبیین موضوع حکمی که مجمل می‌باشد، از آیه دیگر کمک گرفته شده است؛ مانند اینکه از امام جواد(ع) در ذیل آیه ﴿وَالسَّارِقُ وَالسَّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَيْدِيَهُمَا...﴾ نقل شده حضرت برای تبیین اینکه دست دزد را باید از انتهای چهار انگشت برید، نه از مچ و نه از آرنج، به آیۀ ﴿وَأَنَّ الْمَسَاجِدَ لِلَّهِ فَلَا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَدًا﴾ استناد کرده و فرموده است: مقصود از «مساجد» اعضای هفت‌گانه‌ای است که بر آنها سجده می‌شود و چیزی‌که برای خدا است، نباید قطع شود.

در آثار تفسیری نقل شده از صحابه و تابعان نیز استناد به قرآن و مأخذ واقع شدن برخی آیات برای تفسیر آیات دیگر، دیده می‌شود، برای نمونه:

طبری در ذیل آیۀ ﴿وَمَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ﴾ با سند خویش از ابن عباس چنین روایت کرده است: «می‌فرماید: در اسلام بر شما هیچ تنگی قرار نداده است، آن مثل قول خدا در سوره انعام است: ﴿فَمَنْ يُرِدِ اللَّهُ أَنْ يَهْدِيَهُ يَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلَامِ وَمَنْ يُرِدْ أَنْ يُضِلَّهُ يَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَيِّقًا حَرَجًا﴾ پس کسی را که خدا بخواهد هدایت کند، سینه‌اش را برای اسلام باز می‌کند و کسی را که بخواهد گمراه کند، سینه‌اش را بر او تنگ می‌کند تا اسلام را بر او تنگ بنمایاند و حال آنکه اسلام فراخ است».

همچنین در توضیح آیه ﴿قَالُوا رَبَّنَا أَمَتَّنَا اثْنَتَيْنِ﴾ از وی روایت کرده است که آن مانند این قول خدا است: ﴿كَيْفَ تَكْفُرُونَ بِاللَّهِ وَكُنْتُمْ أَمْوَاتًا...﴾؛ یعنی برای تعیین دو اماته و دو احیایی که در آیۀ اول آمده، از آیۀ دوم که فرموده است: «شما مرده بودید، پس خدا شما را زنده کرده است؛ سپس شما را می‌میراند؛ سپس شما زنده می‌کند» کمک گرفته و با این اشاره، دو اماته را به حالت انسان قبل از دمیده شدن روح و به میراندن انسان بعد از زندگی در این دنیا تفسیر کرده است و دو احیا را یکی زنده کردن انسان در رحم مادر و تولد او و دیگری زنده کردن او برای حضور در قیامت معرفی کرده است، و در جای دیگر نیز در معنای ﴿أَمَتَّنَا اثْنَتَيْنِ وَأَحْيَيْتَنَا اثْنَتَيْنِ﴾ از وی چنین روایت کرده است: قبل از اینکه شما را خلق کند، خاک بودید؛ این یک مردن است. پس شما را آفرید؛ این یک احیاست؛ سپس شما را می‌میراند و به قبرها برمی‌گردیم؛ این مردن دیگری است. سپس در روز قیامت شما را زنده می‌کند؛ این احیای دیگری است. پس آنها دو مرگ و دو زندگی و آن قول خدا ﴿كَيْفَ تَكْفُرُونَ بِاللَّهِ وَكُنْتُمْ أَمْوَاتًا فَأَحْيَاكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يُحْيِيكُمْ ثُمَّ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ﴾ است.

از عبیدة بن قیس نقل کرده‌اند که در تفسیر آیه ﴿وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ النِّسَاءِ إِلَّا مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ كِتَابَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ...﴾ گفته است: ﴿كِتَابَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ﴾ اشاره دارد به ﴿مَثْنَى وَثُلَاثَ وَرُبَاعَ﴾که در آیه دیگر قرآن ثبت شده است.

در ذیل ﴿وَلَا تَنْكِحُوا الْمُشْرِكَاتِ حَتَّى يُؤْمِنَّ﴾ از سعید بن جبیر نقل کرده‌اند که لفظ‍ آیه عموم دارد و هر زن کافری را شامل می‌شود، ولی مراد خصوص زن‌های غیر کتابی است، و مخصّص آن آیه ﴿وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ الْمُؤْمِنَاتِ وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ﴾ می‌باشد؛ پس آن عموم شامل زن‌های کتابی نمی‌شود.

از حسن بصری نقل کرده‌اند که در تفسیر واژه ﴿كَلِمَاتٍ﴾ در آیه ﴿فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِمَاتٍ فَتَابَ عَلَيْهِ﴾ به آیۀ ﴿رَبَّنَا ظَلَمْنَا أَنْفُسَنَا وَإِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنَا﴾ استناد جسته و مراد از کلمات را همین جمله یادشده می‌داند. همچنین مراد از عهد در آیه ﴿وَأَوْفُوا بِعَهْدِي أُوفِ بِعَهْدِكُمْ﴾ را پیمان یادشده در آیۀ ﴿وَلَقَدْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ﴾ دانسته است. از زید بن اسلم در تفسیر آیه ﴿وَآتُوهُمْ مِنْ مَالِ اللَّهِ الَّذِي آتَاكُمْ﴾ چنین نقل کرده‌اند: "ذلك علی الولاة يعطوهم من الزكاة يقول الله وفي الرقاب"؛این اعطای مال به بردگانی که قرارداد مخصوصی برای آزاد شدن خود بسته‌اند وظیفه والیان است که از زکات به آنان عطا کنند؛ زیرا خدا در بیان مصارف زکات می‌فرماید: و در آزادی برده‌ها». وی در این تفسیر برای بیان اینکه فرمان آیه متوجه والیان است که می‌باید از زکات به بردگان مکاتب قرارداد بسته عطا کنند، به آیه ﴿إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ﴾ که یکی از مصارف صدقات (زکوات) را آزادی برده‌ها قرار داده، استناد کرده و این از باب تفسیر قرآن به قرآن است. در کتاب غریب القرآن منسوب به زید بن علی بن الحسین نیز در مواردی به آیات دیگر قرآن استناد شده است.

گرچه برخی از این استنادها مانند استناد زید بن اسلم در تفسیر ﴿وَآتُوهُمْ مِنْ مَالِ اللَّهِ﴾ به «فی الرقاب» و استناد حسن بصری در تفسیر «کلمات» به آیه ﴿رَبَّنَا ظَلَمْنَا...﴾ قابل مناقشه است، ولی در هرصورت این استنادها نشان می‌دهد که تفسیر آیات با کمک گرفتن از آیات دیگر سابقۀ دیرینه داشته و در عصر حضور امامان معصوم(ع) نیز یکی از مآخذ تفسیر خود قرآن کریم بوده است و به لحاظ‍ اینکه آیۀ مورد استناد جدا و منفصل از آیه‌ای است که به کمک آن تفسیر می‌شود، این مأخذ از مآخذ منفصل آن عصر به شمار آمد.

روایات نقل شده از پیامبر(ص)

در آثار تفسیری منسوب به امامان معصوم(ع) و صحابه و تابعان استناد به روایات و سخنان نقل شده از پیامبر(ص) نیز دیده می‌شود و ازاین‌رو، می‌توان یکی از مآخذ تفسیری منفصل در عصر حضور روایات نقل شده از آن حضرت به شمار آورد، برای نمونه:

با سند معتبر از امام باقر(ع) روایت شده است که در پاسخ زراره که از وی پرسید: «از کجا دانستی و فرمودی [در وضو] مسح به قسمتی از پاها [کافی] است‌؟» پس از بیان دلالت آیۀ وضو بر این حکم فرمود: «ثُمَّ فَسَّرَ ذَلِكَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) لِلنَّاسِ فَضَيَّعُوهُ...»؛ سپس رسول خدا(ص) آن را برای مردم تفسیر کرد ولی آن را ضایع کردند...»..

در این روایت ملاحظه می‌شود که امام باقر(ع) در تفسیر آیه وضو به تفسیر رسول خدا(ص) نیز استشهاد کرده است.

در ضمن روایت مفصّلی که کلینی، در کافی آورده، از امام صادق(ع) چنین نقل شده است: «و نزلت ﴿أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ نَزَلَتْ فِي عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ وَ اَلْحَسَنِ وَ اَلْحُسَيْنِ عَلَيْهِمُ السَّلاَمُ فَقَالَ فِي عَلِيٍّ مَنْ كُنْتُ مَوْلاَهُ فَعَلِيٌّ مَوْلاَهُ وَ قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ وَ بَارَكَ أُوصِيكُمْ بِكِتَابِ اَللَّهِ وَ أَهْلِ بَيْتِي إِنِّي سَأَلْتُ اَللَّهَ أَنْ لاَ يُفَرِّقَ بَيْنَهُمَا حَتَّى يُورِدَهُمَا عَلَيَّ اَلْحَوْضَ فَأَعْطَانِي ذَلِكَ فَلاَ تُعَلِّمُوهُمْ فَهُمْ [فَإِنَّهُمْ] أَعْلَمُ مِنْكُمْ إِنَّهُمْ لَمْ يُخْرِجُوكُمْ مِنْ بَابِ هُدًى وَ لَنْ يُدْخِلُوكُمْ فِي بَابِ ضَلاَلَةٍ وَ لَوْ سَكَتَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ لَمْ يُبَيِّنْ أَهْلَهَا لاَدَّعَاهَا آلُ عَبَّاسٍ وَ آلُ عَقِيلٍ وَ آلُ فُلاَنٍ وَ آلُ فُلاَنٍ وَ لَكِنَّ اَللَّهَ أَنْزَلَ فِي كِتَابِهِ ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾ فَكَانَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ وَ اَلْحَسَنُ وَ اَلْحُسَيْنُ وَ فَاطِمَةُ عَلَيْهِمْ اَلسَّلاَمُ وَ اَلتَّحِيَّةُ وَ اَلْإِكْرَامُ تَأْوِيلَ هَذِهِ اَلْآيَةِ فَأَخَذَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ بِيَدِ عَلِيٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ اَلْحَسَنِ وَ اَلْحُسَيْنِ عَلَيْهِمُ اَلسَّلاَمُ فَأَدْخَلَهُمْ تَحْتَ اَلْكِسَاءِ فِي بَيْتِ أُمِّ سَلَمَةَ فَقَالَ اَللَّهُمَّ إِنَّ لِكُلِّ نَبِيٍّ ثَقَلاً وَ أَهْلاً فَهَؤُلاَءِ ثَقَلِي وَ أَهْلِي فَقَالَتْ أُمُّ سَلَمَةَ أَلَسْتُ مِنْ أَهْلِكَ فَقَالَ إِنَّكِ إِلَى عَلَى خَيْرٍ وَ لَكِنَّ هَؤُلاَءِ ثَقَلِي وَ أَهْلِي»؛

آیه ﴿أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ دربارۀ علی و حسن و حسین(ع) نازل شد پس رسول خدا(ص) دربارۀ علی(ع) فرمود: توجه کنید، هرکس که من مولای اویم علی نیز مولای او است و فرمود: شما را به کتاب خدا و اهل بیتم سفارش می‌کنم؛ به راستی که من از خدای عزّ و جلّ خواسته‌ام بین آن دو جدایی نیندازد تا آن دو را در کنار حوض کوثر بر من برگرداند؛ پس آن را به من عطا کرد، و فرمود: به آنان تعلیم ندهید؛ زیرا که آنان از شما داناترند و فرمود: به‌راستی که آنان هیچ‌گاه شما را از در هدایت خارج و از در گمراهی وارد نمی‌کنند. اگر رسول خدا(ص) سکوت کرده و بیان نکرده بود که اهل بیتش کیانند، آل فلان و آل فلان ادعا می‌کردند که آنها هستند؛ ولی خدای عزّ و جلّ برای تصدیق پیامبرش در کتابش ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾ را نازل کرد؛ پس منظور علی و حسن و حسین و فاطمه(ع) بودند؛ ازاین‌روی رسول خدا(ص) آنان را در خائنة ام سلمه در زیر کسا وارد کرد و گفت: خدایا، همانا برای هر پیامبری اهل و اشخاص گرانقدری است و ایشان اهل بیت گرانقدر من هستند. ام سلمه گفت: آیا من از اهل تو نیستم‌؟ به او فرمود: همانا تو به سوی خوبی هستی، ولی آنها اهل بیت و اشخاص گرانقدر من هستند».

در این روایت که سند آن نیز معتبر است، دیده می‌شود امام صادق(ع) برای بیان مصادیق اولی الامر در آیة ﴿أُولِي الْأَمْرِ﴾ و مصادیق «اهل البیت» در آیة تطهیر به سخن و عملرسول خدا(ص) استناد کرده است. این همان مأخذ قرار دادن سنت پیامبر(ص) و تفسیر آیات به کمک سنت است.

در ضمن روایتی که صدوق از عبد العظیم حسنی روایت کرده، پس از ذکر جمله ﴿فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَلَا عَادٍ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ﴾ عبدالعظیم از امام جواد(ع) می‌پرسد: چه زمانی برای مضطر، مردار حلال می‌شود؟ امام(ع) در پاسخ و ی از رسول خدا(ص) نقل می‌کند که فرموده است: «مَا لَمْ تَصْطَبِحُوا أَوْ تَغْتَبِقُوا أَوْ تَحْتَفِئُوا بَقْلًا فَشَأْنَكُمْ بِهَا»؛ وقتی صبح یا شب چیزی نخوردید یا به اندکی سبزی نیز دست نیافتید، در خوردن آن مجازید».

در این روایت نیز دیده می‌شود که امام(ع) برای تبیین اضطراری که مجوز خوردن مردار می‌شود و در آیة قرآن ذکر شده، سخنی رای از رسول خدا(ص) نقل می‌کند.

در روآیات دیگری که از امام باقر(ع) نقل شده، آن حضرت در تفسیر آیات ﴿مَنْ يَعْمَلْ سُوءًا يُجْزَ بِهِ...﴾ ﴿أُولَئِكَ لَهُمْ رِزْقٌ مَعْلُومٌ * فَوَاكِهُ وَهُمْ مُكْرَمُونَ﴾. و ﴿لَكِنِ الَّذِينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ لَهُمْ غُرَفٌ مِنْ فَوْقِهَا غُرَفٌ مَبْنِيَّةٌ﴾ به سخن رسول خدا(ص) استناد کرده است.

از ابی بن کعب نقل کرده‌اند که در تفسیر آیات ﴿يَوْمَ تَرْجُفُ الرَّاجِفَةُ * تَتْبَعُهَا الرَّادِفَةُ﴾ به اینکه رسول خدا(ص) هنگامی که دو ثلث شب میرفت میفرمود: «یا ایها الناس اذکروا الله، جائت الراجفة تتبعها الرادفة، جاء الموت بما فیه» استناد کرده است.

همچنین از وی نقل کرده‌اند که در تفسیر ﴿الْقَنَاطِيرِ الْمُقَنْطَرَةِ﴾از رسول خدا(ص) روایت کرده که فرمود: «القنطار الف اوقیة و مئتا اوقیة»؛

در تفسیر آیات ﴿وَإِنْ مِنْكُمْ إِلَّا وَارِدُهَا كَانَ عَلَى رَبِّكَ حَتْمًا مَقْضِيًّا * ثُمَّ نُنَجِّي الَّذِينَ اتَّقَوْا وَنَذَرُ الظَّالِمِينَ فِيهَا جِثِيًّا﴾. از زمرة همدانی روایت شده که در پاسخ سؤال سدی از معنای این آیه، با حدیثی که ابن مسعود از رسول خدا(ص) نقل کرده، معنای آیه رای توضیح داده است.

همچنین از جابر بن عبد الله روایت کرده‌اند که در تفسیر این آیات به سخنی که از رسول خدا(ص) شنیده بود، استناد کرده است.

برخی روآیات گویای آن است که در زمان رسول خدا(ص) بعضی از صحابه معنا و مقصود برخی آیات رای از آن حضرت می‌پرسیده‌اند. سپس بعد از رحلت رسول خدا(ص) برخی برای روشن شدن معنا و مقصود آن آیه، پرسش آن صحابه و پاسخ پیامبر(ص) به و ی را بازگو کرده‌اند. نمونة این گونه روآیات روایتی است که از جابر جعفی نقل شده که گفته است: از جابر بن عبد الله انصاری شنیدم که می‌‌گفت: وقتی خدای عز و جل آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ را نازل کرد، از رسول خدا خواستم ﴿أُولِي الْأَمْرِ﴾ را که خدا اطاعتش رای بر ما و اجب کرده است، بیان کند. آن حضرت ﴿أُولِي الْأَمْرِ﴾ را به دوازده امام معصوم(ع) تفسیر فرمودند. از این گونه روآیات استفاده می‌شود همان گونه که در عهد رسالت شخص پیامبر اکرم(ص) از مآخذ تفسیر بوده است، یعنی افراد تفسیر آیات رای از شخص آن حضرت فرا میگرفته‌اند، پس از رحلت آن حضرت نیز پاسخ‌های و ی به پرسش‌های تفسیری، مآخذ تفسیر قرار میگرفته است و ازاین رو، این گونه روآیات نیز شاهدی دیگر است که یکی از مآخذ تفسیر در عصر حضور، روآیات نقل شده از پیامبر(ص) می‌باشد.

در آثار تفسیری نقل شده از ابن عباس، ابی بن کعب، جابر بن عبد الله انصاری، سعید بن جبیر، حسن بصائری، عطیة بن سعد کوفی، زید بن علی بن حسین و ابو حمزة ثمالی نیز استناد به سخن و روآیات پیامبر(ص) دیده می‌شود که برای اختصار به ذکر مصادر آنها اکتفا می‌شود.

روآیات نقل شده از امامان معصوم(ع)

در آثار تفسیری منسوب به صحابه و تابعان گاهی به روآیات نقل شده از امامان معصوم(ع) نیز استناد شده است و حتی در روآیات تفسیری منسوب به خود امامان نیز گاهی استناد به سخن و تفسیر امام پیشین دیده می‌شود؛ برای نمونه:

در تفسیر منسوب به امام حسن عسکری(ع) در ضمن روایتی نقل شده که شخصی از امام علی بن الحسین(ع) معنای ﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾ را پرسید. آن حضرت در پاسخ و ی حدیثی رای از پدرش و او هم از برادرش، و او هم از امیر مؤمنان(ع) در بیان معنای ﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾ بیان فرمود. برحسب این روایت، امام سجاد(ع) ﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾ را که نخستین آیة قرآن است، با حدیثی از امیر مؤمنان(ع) تفسیر کرده است.

در این تفسیر که منسوب به امام حسن عسکری(ع) می‌باشد و مطالب آن از آن حضرت نقل شده است، استناد به سخن و حدیث سایر ائمه(ع) فراوان به چشم می‌خورد.

در روایت دیگری که صدوق نقل کرده است، امام رضا(ع) در بیان معنای ﴿الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾ به حدیثی از امیر مؤمنان علی(ع) استناد کرده و با نقل کلام و ی معنای ﴿الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾ را تفسیر کرده است.

در روایت دیگری که در عیون اخبار الرضا نقل شده است، امام رضا(ع) در تفسیر آیه ﴿لَتُسْأَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِيمِ﴾ به حدیثی از امام صادق(ع) استناد فرموده است که در آن ﴿النَّعِيمِ﴾ به محبت و و لا یت اهل بیت پیامبر(ص) که خدا بعد از توحید و نبوت از آن سؤال می‌کند، تفسیر و شمول آن نسبت به نعمت‌های مادی رد شده است.

در تفسیر ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا كَسَبْتُمْ﴾ از عبیدة بن قیس نقل کرده‌اند که معنای این آیه رای از علی بن ابی طالب(ع) پرسیدم، فرمود: این آیه درباره زکات و اجب نازل شده است.

در تفسیر ﴿كَلَّا سَوْفَ تَعْلَمُونَ * ثُمَّ كَلَّا سَوْفَ تَعْلَمُونَ﴾. از زر بن حبیش نقل کرده‌اند که به روایت از امام علی(ع) گفته است: «سوف تعلمون فی القبر ثم سوف تعلمون فی الحشر»؛ به زودی در قبر خواهید دانست؛ سپس در قیامت خواهید دانست».

از حسن بصائری نقل کرده‌اند که در تفسیر ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصَاصُ فِي الْقَتْلَى الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَالْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَالْأُنْثَى بِالْأُنْثَى...﴾ گفته است: امام علی(ع) دربارۀ مردی که همسر خود را کشته بود، فرمود: اگر اولیای زن بخواهند می‌توانند او را بکشند و نصف دیۀ مرد را غرامت دهند.

در تفسیر القرآن الکریم ابو حمزۀ ثمالی نیز استناد به روایات تفسیری امام علی(ع)، امام سجاد(ع) امام باقر(ع) و امام صادق(ع) دیده می‌شود. بنابراین می‌توان گفت در عصر حضور امامان معصوم نیز یکی از مآخذ تفسیر روایات نقل شده از آن بزرگواران بوده است.

آرای صحابه

در آثار تفسیری مفسران برگزیده (امامان معصوم(ع)) استناد به روایات و آرای تفسیری صحابه دیده نمی‌شود، ولی در بین آثار تفسیری تابعین موارد استناد به روایات و آرای تفسیری صحابه فراوان است؛ برای نمونه:

برحسب نقل ابن کثیر، حسن بصری در تفسیر آیه ﴿...فَادْعُ لَنَا رَبَّكَ يُخْرِجْ لَنَا مِمَّا تُنْبِتُ الْأَرْضُ مِنْ بَقْلِهَا وَقِثَّائِهَا وَفُومِهَا﴾ از ابن عباس نقل کرده که فوم به معنی ثوم (سیر) است.

در تفسیر سوره شمس از مجاهد به نقل از ابن عباس روایت شده است که مراد از ﴿وَالشَّمْسِ وَضُحَاهَا﴾ پیامبر(ص) ﴿وَالْقَمَرِ إِذَا تَلَاهَا﴾ علی بن ابی طالب(ع) ﴿وَالنَّهَارِ إِذَا جَلَّاهَا﴾ امام حسن و امام حسین(ع) ﴿وَاللَّيْلِ إِذَا يَغْشَاهَا﴾بنی امیه است.

در آثار تفسیری نقل شده از زر بن حبیش، استناد به سخن ابن مسعود و حذیفه و نقل روایت از ابی بن کعب و در آثار تفسیری نقل شده از زید بن وهب استناد به سخنان حذیفه، ابو ذر و سلمان، و در آثار تفسیری نقل شده از عامر بن شراحیل شعبی استناد به سخن ابن عباس دیده می‌شود. همچنین در غریب القرآن زید بن علی نیز گاهی از ابن عباس سخنی نقل شده است.

اجماع امت

در بین آثار تفسیری عصر حضور گاهی استناد به اجماع امت نیز دیده می‌شود؛ برای مثال، از امام موسی بن جعفر(ع) نقل شده است که در مقام استدلال به آیه مباهله بر اینکه وی و پدران بزرگوارش فرزندان رسول خدا(ص) هستند، با استناد به اجماع امت بر اینکه در وقت مباهله کسی جز علی، فاطمه، حسن و حسین(ع) همراه پیامبر نبوده‌اند، دلالت ﴿أَبْنَائِنَا﴾را بر اینکه امام حسن و امام حسین(ع) پسران رسول خدا(ص) بوده‌اند، آشکار کرده و از آن نتیجه گرفته است که وی و سایر امامان معصوم که از فرزندان و نوادگان امام حسین(ع) می‌باشند، فرزندان رسول خدا(ص) هستند.

البته در بین آثار تفسیری عصر حضور موارد استناد به اجماع امت اندک است و تاکنون جز به همین یک موردی که به آن اشاره شد، دست نیافته‌ام.

محاورات عرفی و اشعار عرب

در مواردی از آثار تفسیری عصر حضور دیده می‌شود که معنای کلمه یا آیه‌ای از قرآن با استناد به جمله‌ای که در محاورات عرف عرب به کار می‌رفته یا معنایی که عرف عرب از آن کلمه می‌فهمیده، بیان شده است؛ برای نمونه:

در تفسیر ﴿وَلَا يَنْظُرُ إِلَيْهِمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ﴾ از علی بن ابی طالب(ع) نقل کرده‌اند که فرمود: یعنی خدا با خیر و خوبی به آنان نظر نمی‌کند؛ یعنی به آنان رحم نمی‌کند و در این تفسیر به این مطلب استناد کرد که عرب گاهی به آقا یا پادشاه می‌گوید: و لا تنظر الینا و مقصودش این است که به ما خیری نمی‌رسانی....

در تفسیر ﴿قَالَ يَا إِبْلِيسُ مَا مَنَعَكَ أَنْ تَسْجُدَ لِمَا خَلَقْتُ بِيَدَيَّ﴾ از امام باقر(ع) روایت کرده‌اند که فرمود: «ید» در کلام عرب به‌معنای قوّت و نعمت است و در بیان مستند این معنا پس از ذکر چند آیۀ قرآن فرمود: گفته می‌شود: "لفلان عندي ايادي كثيرة"؛ «یعنی برای فلانی در نزد من بخشش‌ها و احسان فراوانی است» و "وله عندي يد بيضاء"؛ برای او نزد من نعمتی آشکار است». برحسب این روایت امام در بیان اینکه ید در کلام عرب به‌معنای نعمت نیز به کار می‌رود، به دو جمله‌ای که در محاورات عرب معمول بوده و ید در آن دو جمله به معنای نعمت به کار رفته، استناد کرده است.

از ابن عباس نقل کرده‌اند که گفت: نمی‌دانستم معنای ﴿فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ﴾ چیست‌؟ تا اینکه دو عرب که دربارۀ چاهی نزاع داشتند، نزد من آمدند. یکی از آن دو گفت: "انا فطرتها"؛ یعنی می‌گفت من حفر آن را آغاز کرده‌ام. در این اثر دیده می‌شود که ابن عباس از اینکه عرب از جملۀ "انا فطرتها" آغاز کردن حفر چاه را اداره کرده بود، به‌دست آورد که معنای ﴿فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ﴾ آغاز کننده آفرینش آسمان‌ها است.

طبری از طریق قتاده از ابن عباس روایت کرده است که گفت: معنای ﴿رَبَّنَا افْتَحْ بَيْنَنَا وَبَيْنَ قَوْمِنَا بِالْحَقِّ﴾ را نمی‌دانستم تا اینکه شنیدم دختر «ذی یزن» به شوهرش می‌گوید: تعال افاتحک و مقصودش این بود که بیا تا تو را نزد قاضی ببرم.

زمحشری در تفسیر آیه ﴿إِنَّهُ ظَنَّ أَنْ لَنْ يَحُورَ﴾ از ابن عباس نقل کرده است که معنای «یحور» را نمی‌دانستم تا اینکه شنیدم زن عرب بادیه‌نشینی به دخترش می‌گوید: «حوری» یعنی ارجعی (= برگرد).

روایت کرده‌اند که عمر بر روی منبر معنای «تخوف» در آیه ﴿أَوْ يَأْخُذَهُمْ عَلَى تَخَوُّفٍ...﴾ را از اهل مجلس پرسید، پیرمردی از قبیله هذیل برخاست و گفت: این لغت ما است؛ تخوّف به معنای تنقّص (به‌تدریج کم کردن، به‌تدریج از بین بردن) است.

در تفسیر ﴿فَلَا أُقْسِمُ بِالْخُنَّسِ﴾ از عمرو بن شرحبیل نقل کرده‌اند که عبد الله بن مسعود به من گفت: شما قوم عرب هستید، معنای ﴿بِالْخُنَّسِ﴾ چیست‌؟ گفتم: آن، گاو وحشی است گفت: نظر من نیز همین است.

طبری در تفسیر آیه ﴿وَمَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ﴾روایت کرده که معنای «حرج» را از ابن عباس پرسیدند. وی گفت: هرگاه چیزی از قرآن پوشیده و مبهم به نظر آمد در شعر بنگرید؛ زیرا که شعر، عربی است؛ سپس عرب بادیه‌نشینی را فراخواند و از او پرسید: «حرج» چیست‌؟ گفت: «ضیق». ابن عباس گفت: راست گفتی. در تفسیر ﴿ضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الذِّلَّةُ وَالْمَسْكَنَةُ﴾از ابو العالیه و سدّی نقل شده که گفته‌اند: مسکنت در اینجا مسکنت فقر و نیاز است و آن خشوع و ذلّت آن است می‌گویی در بنی فلان مسکین‌تر از فلان نیست؛ یعنی فقیرتر از آن نیست.

در مواردی از آن آثار استناد به اشعار عرب نیز دیده می‌شود، برای نمونه:

در کتاب غریب القرآن فی شعر العرب منسوب به ابن عباس که در شمار کتاب‌های موجود از آثار تفسیری عصر حضور از آن یاد شد، معنای حدود ۲۵۰ کلمه از مفردات قرآن بیان و در هریک از آن کلمات به شعری از اشعار عرب استشهاد شده است.

ابن سعد با سند خود از سعید بن جبیر و یوسف بن مهران روایت کرده است که در موارد بسیاری معنای قرآن را از ابن عباس می‌پرسیدند. در پاسخ می‌گفت: «آن، چنین و چنان است؛ آیا نمی‌شنوید که شاعر چنین و چنان می‌گوید؟» طبری نیز از او روایت کرده است: هرگاه چیزی از قرآن مبهم و پوشیده بود، در شعر بنگرید؛ زیرا که شعر، عربی است.

سیوطی از او نقل کرده که گفته است: شعر دیوان عرب است؛ پس هرگاه معنای کلمه‌ای از قرآن که خدا آن را به لغت عرب نازل کرده است، بر ما پوشیده شود، به دیوان لغت عرب مراجعه می‌کنیم و معنای آن را از آن به‌دست می‌آوریم. همچنین از او نقل کرده که گفته است: هرگاه خواستید معنای لغات دشوار قرآن را از من بپرسید، آن را در شعر بجویید؛ زیرا شعر دیوان عرب است. از ابوبکر انباری نقل کرده که گفته است: استدلال به شعر بر معنای کلمات نامأنوس و دشوار قرآن، فراوان از صحابه و تابعان به ما رسیده است.

براین اساس می‌توان گفت استناد به محاورات عرفی و اشعار عرب در تفسیر در عصر حضور امامان معصوم(ع) نیز سابقه داشته و این‌دو نیز از مآخذ تفسیری منفصل در عصر حضور می‌باشند. حتی در برخی از روایات نقل شده از امامان معصوم(ع) نیز برای روشن شدن معنا و مفاد برخی کلمات قرآن به معنایی که عرف عرب از آن کلمه می‌فهمد، استناد شده است؛ برای مثال ضمن روایتی که از امام صادق(ع) نقل شده، پس از بیان اینکه خدا به «قلم» فرمود: آنچه را بوده و تا قیامت خواهد بود، بنویس و قلم همۀ آنها را در پوستی (صفحه‌ای) از نقره سفیدتر و از یاقوت روشن‌تر نوشت، چنین آمده است: «فَهُوَ الْكِتَابُ الْمَكْنُونُ الَّذِي مِنْهُ النُّسَخُ كُلُّهَا، أَ وَ لَسْتُمْ عَرَباً فَكَيْفَ لَا تَعْرِفُونَ مَعْنَى الْكَلَامِ، وَ أَحَدُكُمْ يَقُولُ لِصَاحِبِهِ انْسَخْ ذَلِكَ الْكِتَابَ- أَ وَ لَيْسَ إِنَّمَا يُنْسَخُ مِنْ كِتَابٍ أُخِذَ مِنَ الْأَصْلِ- وَ هُوَ قَوْلُهُ: ﴿إِنَّا كُنَّا نَسْتَنْسِخُ مَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾»؛ پس آن - پوستی که قلم همه‌چیز را در آن نوشت - همان کتاب مکنون است که نسخه‌ها همه از آن است؛ آیا عرب نیستید؟ پس چگونه معنای کلام را نمی‌فهمید؟ در حالی‌که یکی از شما به همراهش می‌گوید: آن کتاب را نسخه‌برداری کن. آیا جز این است که از کتاب دیگری که اصل است، نسخه‌برداری می‌شود؟ و آن، قول او (خدای متعال) است:

به‌راستی ما آنچه را شما عمل می‌کردید، استنساخ می‌کردیم». در این حدیث برمبنای اینکه عرب از کلمۀ نسخ و استنساخ کتاب، معنای رونویسی از کتاب اصلی را می‌فهمد، به آیه ﴿إِنَّا كُنَّا نَسْتَنْسِخُ مَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾ استدلال شده که کتاب مکنون، همان کتاب اصلی است که نسخه‌برداری‌ها و رونوشت‌ها از روی آن است.

معلومات عقلی

در برخی تفسیرهای مآثور از امامان معصوم(ع) استناد به معلوم عقلی دیده می‌شود؛ برای نمونه:

در روایتی از علی بن فضال و او از پدرش آمده است که مقصود خدای عزّ و جلّ از آیه ﴿وَجَاءَ رَبُّكَ وَالْمَلَكُ صَفًّا صَفًّا﴾ را از امام رضا(ع) پرسیدم، فرمود: «ان الله سبحانه لا یوصف بالمجيئي والذهاب تعالى عن الانتقال يعني بذالك وجاء امر ربّك»؛ همانا خدای سبحان به آمدن و رفتن وصف نمی‌شود و از انتقال و جابه‌جایی برتر است؛ و جز این نیست که خدا از جملۀ ﴿وَجَاءَ رَبُّكَ﴾ «فرمان پروردگارت بیاید» را قصد کرده است» . برحسب این روایت، امام(ع) ﴿جَاءَ رَبُّكَ﴾ را که معنای لفظی آن با قطع نظر از قرینۀ عقلی «پروردگارت بیاید» است، به استناد این معلوم عقلی که خدای سبحان به آمدن و رفتن وصف نمی‌شود و منزه از انتقال می‌باشد به «فرمان پروردگارت بیاید» تفسیر کرده است.

در روایت دیگری که از امام صادق(ع) نقل شده است به استناد امتناع مکان داشتن ذات باری‌تعالی و لوازم آن، که از معلومات عقلی است، آیه ﴿وَهُوَ اللَّهُ فِي السَّمَاوَاتِ وَفِي الْأَرْضِ﴾ به احاطۀ خدای متعال بر آسمان‌ها و زمین و سایر مخلوقات و کمتر نبودن علم خدا به آنچه در زمین است، از علم او به آنچه در آسمان است و دور نبودن چیزی از او و برابری اشیا در برابر علم، قدرت، ملک، سلطنت و احاطه او تفسیر شده است. - در روایتی که در تفسیر ﴿فَلَمَّا آسَفُونَا انْتَقَمْنَا مِنْهُمْ﴾ از امام صادق(ع) نقل شده نیز به استناد ممتنع بودن راه یافتن غضب به خدای متعال، اسناد «اسفوا» به «نا» اسناد مجازی و مجاز عقلی تلقّی شده و ﴿آسَفُونَا﴾ به اینکه «اولیای خدا را به خشم آوردند» معنا شده است.

از امام باقر(ع) روایت شده که در تفسیر آیه ﴿وَمَنْ يَحْلِلْ عَلَيْهِ غَضَبِي فَقَدْ هَوَى﴾ فرموده است: منظور از غضب، کیفر است؛ زیرا کسی که گمان کند خدای متعال از حالتی به حالت دیگر تغییر می‌یابد، او را به صفت مخلوق توصیف کرده است؛ به‌راستی خدای عزّ و جلّ را هیچ‌چیز برنمی‌انگیزاند و او را تغییر نمی‌دهد.

از آنچه در ذیل آیه ﴿إِلَى رَبِّهَا نَاظِرَةٌ﴾از مجاهد نقل شده، ممکن است استفاده شود که وی نیز با استناد به معلومات عقلی برخی آیات را تفسیر می‌کرده است. طبری در تفسیر این آیه از پنج طریق با الفاظی مختلف و نزدیک به‌هم از مجاهد نقل کرده که این آیه را به «انتظار ثواب پروردگار» نه دیدن خدای متعال معنا کرده است. در این تفسیر به مستند وی تصریح نشده، ولی به احتمال قوی مستند وی امتناع دیده شدن خدا با چشم سر بوده است؛ بنابراین، معلومات عقلی را نیز می‌توان یکی از مآخذ تفسیر در عصر حضور به شمار آورد.

ویژگی‌های تفسیر در عصر حضور

با نگاهی گذرا و سریع به آثار تفسیری به‌جا مانده از عصر حضور ممکن است به نظر آید که تفسیر در آن عصر غالباً به صورت نقل روایت و اثر یا ذکر معنا و مصداق کلمات بدون مستند می‌باشد و ازاین‌رو، تفسیر آن عصر به «تفسیر به مأثور» یا «تفسیر روایی و نقلی» و «تفسیر ساده و بدون مستند» توصیف شود، ولی با دقت و تأمل بیشتر در آثار تفسیری آن عصر و با توجه به آنچه در مآخذ تفسیر در عصر حضور بیان شد، پی می‌بریم تفسیر در آن عصر، روایی یا نقلی محض نبوده است و اگر اجتهاد در تفسیر، به کوشش برای تحصیل قرائن و شواهد آشکارکنندۀ معنا و مراد آیات و تفسیر آیات به استناد آن، تعریف شود و منظور از تفسیر اجتهادی، تفسیر مستند به قرائن و شواهد آشکارکننده باشد، می‌توان گفت تفسیر اجتهادی در آن عصر نیز کم نبوده است و حتی تفسیر اجتهادی عقلی، یعنی تفسیری که با استناد یا اتّکا به معلومات عقلی حاصل می‌شود نیز در آن عصر وجود داشته است، البته استناد و اتّکا به معلومات عقلی در آیات مخصوصی بوده و گستره استناد به قراین و شواهد نقلی بیشتر بوده است، ولی باتوجه به اینکه تفسیر اجتهادی به تفسیر مستند و متکی به معلومات عقلی محدود نمی‌باشد، کمتر بودن تفسیر اجتهادی عقلی در آن عصر مانع از آن نیست که تفسیر اجتهادی را نیز در آن عصر رایج بدانیم؛ بنابراین، در بیان ویژگی تفسیر در عصر حضور می‌توان گفت تفسیر در آن عصر به سه صورت انجام می‌گرفته است:

1. به صورت ساده و بیان معنا یا مصداق بدون مستند؛
2. نقل روایت یا اثر بدون اجتهاد و بررسی؛
3. با اجتهاد و استناد به قرائن و شواهد نقلی و عقلی.

نکته دیگری که در بیان ویژگی تفسیر در عصر حضور درخور توجه است، ذکر تأویل و معنای اشاری برای آیات می‌باشد که در بین آثار تفسیری روایی و نقلی محض آن عصر به چشم می‌خورد، برای نمونه:

از امام باقر(ع) در تأویل آیه ﴿اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يُحْيِي الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا﴾ نقل شده که فرمود: «يُحْيِيهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِالْقَائِمِ بَعْدَ مَوْتِهَا»؛«خدای عزّ و جلّ زمین را بعد از مردنش کافر شدن اهل آن به واسطۀ حضرت قائم(ع) زنده می‌کند» .

از ابن عباس در تأویل آیۀ مزبور نقل شده که گفت: «یعنی زمین را بعد از مردنش، یعنی بعد از ستم اهل مملکتش، به واسطه قائم آل محمد عجل الله تعالی فرجه اصلاح می‌کند».

البته تأویل و معنای اشاری آیات بیشتر از مفسران برگزیده نقل شده است، ولی در بین آثار تفسیری غیر آنان نیز به‌ندرت دیده می‌شود که یک نمونۀ آن همین تأویلی است که از ابن عباس نقل شد.

نمونه دیگر آن تأویلی است که از مجاهد نقل شده که در ذیل آیات پایانی سوره نصر ﴿...فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَاسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ كَانَ تَوَّابًا﴾ گفته است: "واعلم انك ستموت غداً" یعنی از این آیات، اشاره به نزدیک شدن رحلت رسول خدا(ص) را استفاده کرده است. نمونه‌های دیگری از تأویل‌های نقل شده از مفسران برگزیده را در مصادر یادشده در پاورقی بنگرید.

در بین آثار تفسیری روایی و نقلی آن عصر، روایات مجعول و ناهمگون با عصمت انبیاء نیز دیده می‌شود که نمونه‌ای از آنها در مکاتب تفسیری در تفسیرهای نقل شده از سعید بن جبیر و حسن بصری آمده است.

و ازاین‌رو برخی، یکی از ویژگی‌های تفسیر در عهد تابعین را آمیختگی به اسرائیلیات بیان کرده‌اند.

راه یافتن اسرائیلیات به روایات تفسیری

«اسرائیلیات» جمع «اسرائیلیّه» و اسرائیلیّه منسوب به اسرائیل است. «اسرائیل» لقب حضرت یعقوب فرزند حضرت اسحاق است. و حضرت یعقوب یکی از پیامبرانی می‌باشد که نامش در قرآن بارها آمده است. بنی‌اسرائیل به‌معنای پسران یعقوب است، ولی به یهودیان (چه آنها که نسبشان به حضرت یعقوب می‌رسد و چه غیر آنان) به لحاظ‍ اینکه خود را از پیروان حضرت موسی - علی نبینا و آله و(ع) - می‌دانند و حضرت موسی از نوادگان حضرت یعقوب می‌باشد، بنی اسرائیل و اسرائیلی گفته می‌شود و از اینجا کلمۀ اسرائیلیّه با کلمۀ «یهودیّت» مرادف شده است، و در اصطلاح حدیث به روایات و اخباری که از دانشمندان یا کتاب‌های یهود به‌دست آمده باشد، اسرائیلیات گفته می‌شود و گاهی از باب تغلیب، این عنوان را به روایات و اخباری که از دانشمندان یا کتاب‌های مسیحیان دریافت شده باشد نیز تعمیم می‌دهند و از «اسرائیلیات» مطلق اخبار دریافت شده از دانشمندان یا کتاب‌های یهودیان و مسیحیان را اراده می‌کنند و مقصود از آن در عنوان فوق نیز همین معنا است.

از آنجا که قرآن کریم کتاب حکمت و هدایت است و در بیان مطالب به مقداری که برای هدایت و پندگیری انسان ضروری باشد، اکتفا می‌کند، بسیاری از داستان‌های پیامبران و امت‌های پیشین را موجز و سربسته یادآور شده است. کنجکاوی مسلمانان برای پی بردن به تفصیل و جزئیات آن داستان‌ها از یک‌سو و ایجاد موانع برای آشنایی و ارتباط‍ مسلمانان با اهل بیت خاص پیامبر(ص) که مفسران برگزیدۀ خدا بوده‌اند، از سوی دیگر و گمان برخی صحابه و تابعین به اینکه کتاب‌ها و دانشمندان یهودی و مسیحی منبعی برای شناخت جزئیات و تفصیل آن داستان‌ها است، از سوی سوم، موجب شد که برخی مسلمانان برای پی بردن به تفصیل و جزئیات آن داستان‌ها به دانشمندان یهودی و مسیحی و کتاب‌های آنان روی آورند و از این راه، اسرائیلیات به کتاب‌های مسلمانان وارد شود. در عصر رسالت به واسطۀ حضور پیامبر(ص) در بین مسلمانان و نهی آن حضرت از رجوع به اهل کتاب، تفسیر قرآن از آمیخته شدن به اسرائیلیات مصون ماند، ولی پس از رحلت آن حضرت با فاصله گرفتن مسلمانان از عصر رسالت و فراموش شدن نهی آن حضرت و اسلام آوردن برخی دانشمندان اهل کتاب و حضور آنان در بین مسلمانان، زمینه برای ورود اسرائیلیات به حوزۀ تفسیر فراهم شد. در آغاز به وسیلۀ برخی صحابه باب رجوع به دانشمندان اهل کتاب گشوده شد و سپس در عصر تابعین، استفادۀ از آنان گسترش یافت و به‌تدریج بخش زیادی از اسرائیلیات به روایات و کتاب‌های تفسیری راه یافت و این را نیز یکی از تحوّلات تفسیر در عصر تابعین که برهه‌ای از حضور امامان معصوم(ع) است، می‌توان به شمار آورد. اینک برخی روایات و شواهد تاریخی را که بر مطالب یادشده دلالت دارد، ذیل چند عنوان یادآور می‌شویم:

نهی پیامبر(ص) از پرسش از اهل کتاب

برخی بزرگان اهل تسنن روایت کرده‌اند: عمر بن خطاب کتابی را که از برخی اهل کتاب به دستش رسیده بود نزد پیامبر(ص) آورد. پیامبر(ص) آن را خواند و به خشم آمد و فرمود: ای پسر خطاب! آیا در اینها نادانی و کم‌عقلی می‌کنی‌؟! قسم به آن کسی که جانم در دست او است! آنها را برایتان روشن و پاکیزه آورده‌ام؛ از آنان چیزی را نپرسید؛ زیرا یا به شما حق را خبر می‌دهند و آن را تکذیب می‌کنید و یا باطل را و آن را تصدیق می‌کنید. قسم به آن کسی که جانم به دست او است! اگر موسی(ع) زنده می‌بود، جز اینکه از من پیروی کند، راه دیگری نداشت

دلالت این حدیث بر نهی شدید پیامبر اکرم(ص) از رجوع به کتاب‌های یهودی و مسیحی و پرسش از آنان صراحت دارد و به توضیح نیازی نیست. از ابن عباس نیز روایت کرده‌اند که مسلمانان را از رجوع به اهل کتاب و پرسش از آنان بازمی‌داشته است.

پرسش و نقل روایت از کعب الاحبار

برحسب نقل ابن سعد، کعب الاحبار شخصی از یهود است که در زمان حکومت عمر اسلام آورد و در بین مسلمانان حضور پیدا کرد.

ذهبی او را اهل یمن و دانشمندی که یهودی بوده و بعد از وفات پیامبر(ص) مسلمان شده، معرفی کرده و گفته است: در روزهای حکومت عمر از یمن به مدینه وارد شد و با اصحاب حضرت محمد(ص) مجالست داشت و برای آنان از کتاب‌های اسرائیلی سخن می‌گفت. از اخبار و روایات به دست می‌آید که وی در نزد حاکمان عصر صحابه منزلت علمی ویژه‌ای داشته و ازاین‌رو، گاهی مجهولات دینی یا تاریخی خود را از او می‌پرسیدند. در روایتی نقل شده که عمر معنای تقوا را از او پرسید. سیوطی در تفسیر ﴿رَبَّنَا وَأَدْخِلْهُمْ جَنَّاتِ عَدْنٍ﴾ آورده است:

عمر بن خطاب به کعب گفت: «عدن» چیست‌؟ کعب گفت: قصرهایی از طلا در بهشت که پیامبران، صدیقان و پیشوایان عدل در آن ساکن می‌شوند.

در خبری دیگر آمده است که عثمان در زمان حکومت خود در پاسخ تحذیر ابوذر از گرد آمدن بخشی از بیت المال در نزد وی، به کعب الاحبار روی کرد و گفت: ای ابا اسحق، چه می‌گویی دربارۀ مردی که زکات واجب مالش را داده است، آیا بعد از آن چیزی بر او واجب می‌باشد؟ کعب الاحبار گفت: نه، حتّی اگر خشتی از طلا و خشتی از نقره برگیرد، چیزی بر او واجب نیست. ابو ذر با عصایش به سر کعب زد و گفت: ای یهودی‌زادۀ کافر! تو را چه به اینکه درباره احکام مسلمانان نظر دهی! قول خدا از سخن تو درست‌تر است که فرموده است: ﴿وَالَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلَا يُنْفِقُونَهَا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ﴾.

برخی روایات گویای آن است که معاویه نیز برای پی بردن به خصوصیات داستان برخی از امم پیشین که در قرآن با اشاره از آن یاد شده، کعب الاحبار را دعوت و از وی پرسش می‌کرده است. گویا همین موجب شد که کعب نزد گروهی از مسلمانان موقعیت علمی ویژه‌ای پیدا کند و به‌تدریج پرسش و نقل روایت از وی زیاد شود و ازاین‌رو، اخبار و روایات زیادی از وی در کتاب‌های روایی و تفسیری سنّی و شیعه دیده می‌شود و از آنجا که وی سابقۀ یهودی بودن داشت و از مطالب تورات و سایر کتاب‌های یهود آگاه بود، بخشی از اسرائیلیات و اخبار و آرای یهود ضمن پاسخ‌ها و روایات وی به حوزۀ روایات و تفسیر مسلمانان راه یافت که یک نمونه از آن سجده کردن خانه کعبه برای بیت المقدس است که وقتی آن را برای امام باقر(ع) نقل کردند، حضرت آن را به شدت تخطئه فرمود.

نمونۀ دیگر خبر کعب الاحبار درباره بریدن پاها و گردن‌های اسب‌ها به فرمان حضرت سلیمان - علی نبینا و آله و(ع) - است که امام علی(ع) آن را نیز دروغ و خلاف واقع توصیف کرده‌اند.

تطوّرات کمّی و کیفی تفسیر در عصر حضور

با نگاهی به آثار تفسیری به‌جا مانده از عصر حضور به‌دست می‌آید که تفسیر در طول آن دوران از جهت کمّی و کیفی تطوراتی داشته است که در اینجا به برخی از آنها و عوامل آنها اشاره می‌شود:

گسترش تدریجی قلمرو تفسیر

یکی از تطورات تفسیری آن دوران که از بررسی آثار تفسیری به‌جا مانده از آن عصر به دست می‌آید، گسترش تدریجی قلمرو تفسیر می‌باشد؛ زیرا هرچند براساس روایات، در عصر صحابه که آغاز آن دوران بوده نیز قرآن تفسیر می‌شده است - میثم تمار، ابن عباس و ابن مسعود از امیر مؤمنان علی(ع) تفسیر و تأویل آیات را آموخته و خود نیز به دیگران تعلیم می‌داده‌اند. میثم تمار تنزیل و تأویلی را که از امام علی(ع) آموخته بود، برای ابن عباس بیان می‌کرد و ابن عباس آن را می‌نوشت و تمام تفسیر و تأویل‌هایی که امام علی(ع) از رسول خدا(ص) فراگرفته بود، در آن عصر به فرزندانش امام حسن و امام حسین(ع) انتقال داد - ولی در سطح عموم، همۀ آیات قرآن در قلمرو تفسیر قرار نداشته و تفسیر به بیان معنای برخی واژه‌ها، ذکر برخی اسباب و شأن نزول آیات، و بیان مقصود اندکی از آیات محدود بوده است و ازاین‌رو، تفسیر کاملی که شرح و توضیح معنا و مقصود تمام آیات را دربر داشته باشد، از آن عصر نقل نشده و به دست ما نرسیده است.

اما با فاصله گرفتن از عصر نزول، به‌تدریج آیات بیشتری تفسیر شد و قلمرو تفسیر گسترش یافت و تفسیرهایی که تدوین شد، حجم بیشتری از آیات قرآن را دربر گرفت و ازاین‌رو، در بین تفسیرهایی که به ما رسیده، تفسیر مقاتل بن سلیمان را که در اواسط‍ آن دوران می‌زیسته است، قدیمی‌ترین تفسیر کامل قرآن معرفی کرده و یکی از ویژگی‌های تفسیر در عصر صحابه را تفسیر نشدن تمام قرآن دانسته‌اند.

علت این تطور شاید این باشد که در زمان نزدیک به عصر نزول قرآن:

1. زبان عموم مسلمانان عربی بوده است و آنها با مفهوم عرفی بسیاری از واژه‌های قرآن آشنا بوده‌اند.
2. بسیاری از آنان خود شاهد نزول آیات بوده و به فضای نزول آیات (اسباب، شأن، زمان و مکان نزول آیات و فرهنگ مردم در زمان نزول آیات) آگاه بوده‌اند.
3. اختلافات مذهبی و فقهی دامنه‌دار در بین آنان نبوده تا در اثر برداشت‌های مختلف و متضاد فرقه‌ها نسبت به معنا و مقصود آیات، تردید و دشواری پدید آید.
4. رشد فکری مردم آن عصر در حدی نبوده است که با تدبّر و تعمق در آیات پرسش‌های تفسیری گسترده و عمیق برایشان پیدا شود و به تفسیر گسترده و عمیق آیات احساس نیاز کنند؛ ازاین‌رو، در بسیاری از آیات به مرتبه‌ای از معنای آنها که آشکار بوده، اکتفا می‌کرده‌اند و تنها در آیاتی که از فضای نزول آنها آگاه نبوده‌اند و یا معنا و مفهوم برخی واژه‌های آنها برایشان غریب و نامأنوس بوده و یا در اثر علوّ معنا و یا ایجازگویی معنا و مقصود آنها نیاز به تبیین داشته، به تفسیر احساس نیاز می‌کرده‌اند؛ اما با فاصله گرفتن از زمان نزول:
5. با گرویدن غیر عرب‌ها به اسلام و تغییر معنای برخی واژه‌ها، افراد ناآشنا به مفاهیم مفردات و مفردات غریب و نامأنوس بیشتر شد و با پدید آمدن نسل جدید، افراد ناآشنا به اسباب، زمان و مکان نزول و فرهنگ مردم در زمان نزول فزونی یافت.
6. در اثر اختلافات مذهبی و استدلال‌های مختلف فرقه‌ها به آیات، تردید و دشواری بیشتری نسبت به آیات پدید آمد.
7. به موازات پیشرفت دانش و رشد فکری مسلمانان پرسش‌های تفسیری عمیق و گسترده‌تری برای آنان پیدا شد و در اثر این امور، بیشتر به تفسیر احساس نیاز شد و دامنه و قلمرو و تفسیر گسترش یافت.

تطوّرات کمّی تعلیمات تفسیری امامان معصوم(ع)

باتوجه به روایاتی که جایگاه علمی امامان معصوم(ع) نسبت به قرآن کریم و تفسیر آن را تعیین کرده، تردیدی باقی نمی‌ماند که همۀ آن بزرگواران به تمامی معانی ظاهری و باطنی قرآن آگاه بوده و بر تفسیر همۀ معانی و معارف آن توانا بوده‌اند، ولی روایات تفسیری نقل شده از آنان از جهت کمیّت و برخی خصوصیات مختلف است. از امام صادق(ع) بیش از سایر امامان روایات تفسیری نقل شده و پس از آن حضرت، از امام علی و امام باقر و امام رضا(ع) روایات بیشتری به چشم می‌خورد. از این اختلاف آثار چه‌بسا بتوان پی برد که تعلیمات تفسیری آن بزرگواران در آن دوران یکسان نبوده و تطوّرات کمّی داشته است.

برخی، تعلیمات تفسیری بیشتری داشته‌اند و برخی کمتر؛ اما باید توجه داشت که علت این تطور و اختلاف، تفاوت سطح دانش و توانایی تفسیری آن بزرگواران نبوده، و علت و عوامل آن شرایط‍ ویژۀ دوران آن بزرگواران بوده است؛ برای مثال، در دوران امامت امام صادق(ع) بنی امیه و بنی عباس به جنگ و درگیری با یکدیگر مشغول بودند و فرصت نداشتند که از تعلیم و توسعۀ تفسیر به وسیلۀ آن حضرت جلوگیری کنند؛ ازاین‌رو، افراد بیشتری از آن حضرت تفسیر آموخته‌اند و از سوی دیگر، کتابت حدیث که در قرن اول هجری در نزد پیروان مکتب خلفا و فرمانروایان بنی امیه معمول نبود و آن را مکروه می‌دانستند، در اثر فرمان عمر بن عبد العزیز و فرمانروایان بعد از وی رواج و شیوع یافت و در نتیجه آزادی بیشتر برای نوشتن روایات تفسیری آن حضرت فراهم شد؛ و ازاین‌رو، روایات تفسیری بیشتری از ایشان به ما رسیده است و در زمان امام رضا(ع) چون مأمون به انگیزۀ سیاسی محافل علمی تشکیل می‌داد و دانشمندان مذاهب مختلف را در آن گرد می‌آورد و مطالب علمی گوناگون و از جمله تفسیر مشکل برخی آیات را از آن حضرت می‌پرسید، روایات تفسیری ویژه و نکته‌های تفسیری عمیق‌تری از آن حضرت بروز یافته است.

جستارهای وابسته

1. تفسیر مأثور از معصوم
2. تفسیر صحابه
3. تفسیر تابعین
4. تفسیر عصر پس از تابعین

منابع

1. بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن

جستارهای وابسته

• تفاسیر تابعین تابعین
• تفاسیر تک نگار
• تفاسیر عصر جدید
• تفاسیر عصر کهن
• تفاسیر لغوی
• تفسیر اجتهادی
• تفسیر اجمالی قرآن
• تفسیر اِعراب
• تفسیر قرآن به مقتضای عقل
• تفسیر باطنی
• تفسیر مالکیه
• تفسیر روایی
• تفسیر مسلسل
• تفسیر قرآن به کلام صحابه
• تفسیر قرآن با قول تابعی
• تفسیر قرآن با قرآن
• تفسیر عهد نبوت
• تفسیر عهد رسالت
• تفسیر عهد صحابه
• تفسیر غریب قرآن
• تفسیر عقلی
• تفسیر پلورالیستی قرآن
• تفسیر تبیینی قرآن
• تفسیر تحلیلی
• تفسیر بلاغی
• تفسیر تدبری قرآن
• تفسیر تمسکی قرآن
• تفسیر عصر تابعین
• تفسیر در عصر تدوین
• تفسیر عصر پیامبر خاتم
• تفسیر درایی
• تفسیر زبدة البیان
• تفسیر سکولاریستی قرآن
• تفسیر سیستمی
• تفسیر عبدالله بن عباس
• تفسیر قرآن به قرآن
• تفسیر لفظی قرآن
• تفسیر لیبرالیستی قرآن
• تفسیر مأثور
• تفسیر معتزله
• تفسیر مجمل به مبین
• تفسیر مطلق به مقید
• تفسیر معتزلیان جدید
• تفسیر معنا
• تفسیر معنوی قرآن
• تفسیر نو اعتزالی
• تفسیر وجوه قرآن
• تفسیر ترتیبی
• تفسیر مزجی
• تفسیر موضوعی
• تفسیر اهل بیت
• تفسیر پیامبر خاتم
• تفسیر تابعین
• تفسیر عامه
• تفسیر عصر نهضت
• تفسیر توحیدی
• تفسیر دوران نهضت‌های اصلاحی
• تفسیر صحابه
• تفسیر عصر جدید
• تفسیر باطن قرآن
• تفسیر ظاهر قرآن
• تفسیر اهل‌سنت
• تفسیر باطنیه
• تفسیر ماتریدیه
• تفسیر خوارج
• تفسیر شیعه
• تفسیر متصوفه
• تفسیر اجتماعی
• تفسیر اخلاقی
• تفسیر ادبی
• تفسیر اشاری
• تفسیر به رأی
• تفسیر بیانی
• تفسیر زیدیه
• تفسیر شافعیه
• تفسیر پوزیتیویستی
• تفسیر تاریخی
• تفسیر تربیتی
• تفسیر رمزی
• تفسیر عرفانی
• تفسیر علمی
• تفسیر فقهی
• تفسیر فیضی
• تفسیر فلسفی
• تفسیر کلامی
• تفسیر نقلی
• آداب تفسیر قرآن
• آراء تفسیری
• اسرائیلیات در تفسیر
• اقطاب اسرائیلیات
• اقطاب وضّاعین
• اولین مدون تفسیر
• تأویل قرآن
• تدوین تفسیر قرآن
• تفاسیر قرآن
• تفسیر پذیری قرآن
• تفسیر نگاری
• تنزیل قرآن
• توقیفیت تفسیر قرآن
• جری و تطبیق
• روایات تفسیری
• روش‌های تفسیری
• سیاق عام
• شرافت تفسیر قرآن
• طرق تفسیری
• غرایب تفسیر
• فضیلت تفسیر قرآن
• قواعد تفسیر
• مبادی تفسیر
• مدارس تفسیر قرآن
• مراتب تفسیر
• مراحل تفسیر
• مصادر نقلی تفسیر
• مفسران
• مقدمات تفسیر
• مکاتب تفسیری
• منابع تفسیر
• تأویل قرآن