خانواده در قرآن

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث خانواده است. "خانواده" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

خانواده در قرآن - خانواده در نهج البلاغه - خانواده در معارف دعا و زیارات - خانواده در معارف و سیره سجادی - خانواده در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی

مقدمه

«خانواده» در لغت به معنای خاندان، تبار و دودمان است و واحد بنیادین و سنگ بنای جامعه. در ادیان و فرهنگ‌های گوناگون، از مقدس‌ترین نهادهای اجتماعی به شمار می‌رفته و از دیرباز موضوع مطالعات فلسفی، اخلاقی و حقوقی قرار گرفته و از قرن ۱۹ میلادی بررسی‌های تاریخی، جامعه شناختی، مردم شناختی و روان‌شناختی درباره آن گسترش یافته است.

بر همین اساس، تعریف‌های متفاوتی نیز از آن ارائه شده است. این مقاله بیشتر با رویکردی جامعه‌شناختی و مردم شناختی و در بخش‌هایی فقهی و حقوقی و گاه روان‌شناختی از دیدگاه قرآن به موضوع خانواده می‌پردازد.

در زمینه تعریف خانواده، بر اساس مجموعه احکام حقوقی و مقررات و قواعد دینی اموری، چون قرابت نسبی و سببی، محرمیت، ولایت، زوجیت، حضانت و قیمومت و سرپرستی یآدمی‌شوند. خانواده به عنوان یک سازمان، افزون بر همبستگی اعضا، به مدیریت و سرپرستی و وظایف و حقوق مالی نیاز دارد و آنچه این امور را در بر دارد، جمعی شکل یافته از پدر و مادر و فرزندان تا زمان بلوغ و رشد است؛ زیرا این افراد در این دوره زمانی با توجه به قواعد حقوقی، سازمان معینی را به وجود می‌آورند و تمام عوامل تشکیل‌دهنده یک مجموعه و سازمان معین را دارا هستند. در میان این گروه، رابطه محرمیت، قرابت، ولایت و سرپرستی و مسئولیت مالی به لحاظ قواعد شرعی وجود دارد و وظایف هرکس و نقش آنها در مجموعه معین و مشخص شده است.

پژوهشگران علوم اجتماعی نیز تعریف‌های متفاوتی از مفهوم خانواده به دست داده‌اند که این، خود معلول ساختارها و کارکردهای متفاوت این نهاد در بستر تاریخ و فرهنگ‌های مختلف و روشن کننده مبنا و نگرش ویژه صاحبان تعریف‌ها به این نهاد اجتماعی است. به علاوه، اختلاف یادشده سبب تنوع آسیب‌های این نهاد در فرهنگ‌های گوناگون گردیده است. نمونه تفاوت مبنا و در پی آن، اختلاف دیدگاه درباره خانواده را می‌توان در آثار حکیمانی همچون افلاطون و ارسطو دید: افلاطون برای جامعه اصالت می‌پذیرد و هدف را سعادت آن می‌داند، در نتیجه با دیدگاهی اشتراکی، افراد و خانواده را مستهلک در جامعه می‌خواهد؛ ولی ارسطو خوشبختی افراد را هدف اصلی دانسته و بر وجود خانواده به حکم طبیعت برای رفع نیازهای اعضای آن تأکید می‌کند.

«برگس» و «لاک» خانواده را متشکل از کسانی می‌دانند که از طریق پیوند زناشویی، همخونی یا پذیرش با یکدیگر با عناوین شوهر، زن، مادر، پدر، برادر، خواهر و فرزند پیوند متقابل دارند و فرهنگ مشترکی پدید آورده و در واحد خاصی زندگی می‌کنند.

در تعریفی دیگر، خانواده مجموعه‌ای از انسان‌هاست که افزون بر زندگی در فضایی مشترک، سه ویژگی دارا باشند: روابط جنسی و زاد و ولد، در نتیجه بقا و تداوم حیات خانواده؛ اقتصاد مشترک و وابستگی افراد به درآمد خانواده؛ کانونی برای پرورش فرزندان و تربیت فرهنگی و گاه آموزش شغلی آنان.

برخی از دانشمندان مسلمان نیز خانواده را شکل گرفته از یک زن و مرد می‌دانند که مطابق آداب و رسوم اجتماعی خویش با یکدیگر پیوند زناشویی بسته‌اند و سپس فرزند یا فرزندانی به آنان افزوده شده است. در برآیند تعاریف گوناگون، این عناصر را شایسته توجه دانسته‌اند: پیوند جسمانی؛ تخالف جنسی، پایایی و قرار داد اجتماعی. بر این اساس، زندگی مشترک دو همجنس مذکر یا مؤنث، روابط جنسی قانونی موقت نیز یک زوج دارای فرزند بدون قرار داد ازدواج که تعهدی برای پایداری زندگی مشترکشان به جامعه نداده‌اند، خانواده به شمار نمی‌آیند، چنان که خانوارهای تک عضوی که فاقد شرایط یاد شده و اشتراک مکانی‌اند و در بررسی‌های آماری مطالعه می‌شوند، از این تعریف بیرون‌اند، گرچه برخی صورتی را که پس از مرگ یکی از زن و شوهر، دیگری مدتی بی‌همسرش زندگی کند، مرحله‌ای از خانواده شمرده‌اند. با این همه، برآیند یادشده با اشکال‌هایی روبه‌روست؛ برای نمونه:

1. عدم توجه به عنصر فرزندان در خانواده.
2. عدم شمول خانواده‌هایی که بر اثر بیماری یا سالمندی، روابط جنسی ندارند.
3. عدم شمول خانواده‌های چند زنی. با این همه، ارائه تعریفی جامع و مانع و متناسب با فرهنگ‌های گوناگون از خانواده دشوار می‌نماید.

برخی اشکال‌های یاد شده، سبب گردیده‌اند تا گروهی خانواده را به طبیعی و اجتماعی بخش کنند و اوّلی را متشکل از زن و مردی ازدواج کرده بدانند که با فرزندان خود زندگی می‌کنند و دومی را به خانواده‌ای اطلاق کنند که براثر شرایط اجتماعی، مانند طلاق یا مرگ یکی از همسران، از الگوی طبیعی فاصله گرفته باشد. در تقسیم‌بندی دیگری از خانواده می‌توان گفت خانواده از آن جهت که شخص از آن بر می‌خیزد، خاستگاه یا راهبر و به اعتبار آنکه فرد با ازدواج آن را شکل می‌دهد، فرزندآور است.

واژگان و مفاهیم قرآنی مرتبط با خانواده

معادل خانواده در عربی، واژگان «العائلة»، «الأسرة»، «الرّهط»، «الأهل»، «آل» و...‌اند

در قرآن تنها سه واژه اخیر به کار رفته‌اند؛ لیکن تشخیص افراد، انواع و کارکردهای خانواده در کاربردهای قرآنی این واژگان دشوار است. «الرّهط» ﴿قَالُوا يَا شُعَيْبُ مَا نَفْقَهُ كَثِيرًا مِمَّا تَقُولُ وَإِنَّا لَنَرَاكَ فِينَا ضَعِيفًا وَلَوْلَا رَهْطُكَ لَرَجَمْنَاكَ وَمَا أَنْتَ عَلَيْنَا بِعَزِيزٍ﴾، ﴿قَالَ يَا قَوْمِ أَرَهْطِي أَعَزُّ عَلَيْكُمْ مِنَ اللَّهِ وَاتَّخَذْتُمُوهُ وَرَاءَكُمْ ظِهْرِيًّا إِنَّ رَبِّي بِمَا تَعْمَلُونَ مُحِيطٌ﴾ درباره قوم شعیب و به معنای قوم و عشیره است و مفهومی فراتر از خانواده هسته‌ای (زن، شوهر و فرزندان) دارد. به گفته راغب اصفهانی، «اهل» در اصل به کسانی‌گفته می‌شود که در خانه مرد با او زندگی می‌کنند و سپس به افرادی خوانده شده است که بر اساس پیوند نسبی یا دینی در کنار هم‌اند.

قرآن، گاه به مفهوم خانواده هسته‌ای اشاره می‌کند؛ برای نمونه در سوره‌های ﴿وَاسْتَبَقَا الْبَابَ وَقَدَّتْ قَمِيصَهُ مِنْ دُبُرٍ وَأَلْفَيَا سَيِّدَهَا لَدَى الْبَابِ قَالَتْ مَا جَزَاءُ مَنْ أَرَادَ بِأَهْلِكَ سُوءًا إِلَّا أَنْ يُسْجَنَ أَوْ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾، ﴿وَوَهَبْنَا لَهُ أَهْلَهُ وَمِثْلَهُمْ مَعَهُمْ رَحْمَةً مِنَّا وَذِكْرَى لِأُولِي الْأَلْبَابِ﴾ بر همسر یا همسر و فرزندان اطلاق شده است. در مواردی هم مفهومی فراتر از یک خانواده هسته‌ای یاد می‌شود: موسی(ع) برادرش هارون را از اهل خویش می‌شمارد: ﴿وَاجْعَلْ لِي وَزِيرًا مِنْ أَهْلِي﴾، ﴿هَارُونَ أَخِي﴾؛ همچنین برخی مفسران ﴿ أَهْلِهَا﴾ در ﴿قَالَ هِيَ رَاوَدَتْنِي عَنْ نَفْسِي وَشَهِدَ شَاهِدٌ مِنْ أَهْلِهَا إِنْ كَانَ قَمِيصُهُ قُدَّ مِنْ قُبُلٍ فَصَدَقَتْ وَهُوَ مِنَ الْكَاذِبِينَ﴾ را به پسرعمو تفسیر کرده‌اند. در نمونه‌ای دیگر، افرادی از خویشاوندان نزدیک خارج از همسر و فرزندان‌اند؛ ولی جزو خانواده شمرده شده‌اند، چنان که خدا در آیه‌ای مکی از پیامبر(ص) می‌خواهد تا خانواده‌اش را به نماز دستور دهد: ﴿وَأْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلَاةِ ﴾ به گفته گروهی از مفسران، علی(ع) که در این دوره با پیامبر(ص) و همسرش زندگی ‌می‌کرد، عضوی از خانواده آن حضرت و مراد آیه بوده است؛

همچنین قرآن در ازدواج با کنیزان اجازه صاحبان آنها را شرط کرده و آنان را از خانواده موالیانشان بر می‌شمرد: ﴿ بَعْضُكُمْ مِنْ بَعْضٍ فَانْكِحُوهُنَّ بِإِذْنِ أَهْلِهِنَّ ﴾.

در آیه ﴿حَتَّى إِذَا جَاءَ أَمْرُنَا وَفَارَ التَّنُّورُ قُلْنَا احْمِلْ فِيهَا مِنْ كُلٍّ زَوْجَيْنِ اثْنَيْنِ وَأَهْلَكَ إِلَّا مَنْ سَبَقَ عَلَيْهِ الْقَوْلُ وَمَنْ آمَنَ وَمَا آمَنَ مَعَهُ إِلَّا قَلِيلٌ﴾ خدا به نوح(ع) فرمان می‌دهد یک جفت از هر حیوان، گروهی مشخص از اهل خود و مؤمنان را بر کشتی سوار کند. مفسران «اَهل» را به فرزندان، همسران و زنانِ فرزندان تفسیر کرده‌اند. عطف ﴿ مَنْ آمَنَ﴾ بر ﴿أَهْلَكَ﴾ می‌فهماند که «اَهل» کاربردی ارزشی نداشته و به معنای خانواده است؛ ولی در آیات پسین کارکردی ارزشی دارد: نوح(ع) فرزندش را از اهل خویش می‌شمارد: ﴿ إِنَّ ابْنِي مِنْ أَهْلِي ﴾؛ ولی خدا به او گوشزد می‌کند که وی براثر عدم دینداری و ناشایست بودن از اهل او نیست: ﴿إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ أَهْلِكَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَيْرُ صَالِحٍ﴾ در مقابل، پیروی از آیین حق، بیگانه را در زمره اهل صاحب آیین حق می‌نهد، چنان که ابراهیم(ع) پیروانش را ملحق به خود و در حکم فرزندان خویش به شمار آورد: ﴿ فَمَنْ تَبِعَنِي فَإِنَّهُ مِنِّي ﴾. با این حال، در مواردی معنای اهل چندان روشن نیست؛ برای نمونه مفسران، «اهل» را در آیه ﴿قَالُوا يَا لُوطُ إِنَّا رُسُلُ رَبِّكَ لَنْ يَصِلُوا إِلَيْكَ فَأَسْرِ بِأَهْلِكَ بِقِطْعٍ مِنَ اللَّيْلِ وَلَا يَلْتَفِتْ مِنْكُمْ أَحَدٌ إِلَّا امْرَأَتَكَ إِنَّهُ مُصِيبُهَا مَا أَصَابَهُمْ إِنَّ مَوْعِدَهُمُ الصُّبْحُ أَلَيْسَ الصُّبْحُ بِقَرِيبٍ﴾ به خانواده لوط یا پیروان وی تفسیر کرده‌اند.

گاهی «اهل» به صورت ترکیب اضافی:

1. ﴿يَا أَهْلَ الْكِتَابِ﴾ در ﴿قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ تَعَالَوْا إِلَى كَلِمَةٍ سَوَاءٍ بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمْ أَلَّا نَعْبُدَ إِلَّا اللَّهَ وَلَا نُشْرِكَ بِهِ شَيْئًا وَلَا يَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضًا أَرْبَابًا مِنْ دُونِ اللَّهِ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنَّا مُسْلِمُونَ﴾
2. ﴿ أَهْلُ الْإِنْجِيلِ﴾ در ﴿وَلْيَحْكُمْ أَهْلُ الْإِنْجِيلِ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِيهِ وَمَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولَئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ﴾
3. ﴿ أَهْلِ الْمَدِينَةِ ﴾ در ﴿وَمِمَّنْ حَوْلَكُمْ مِنَ الْأَعْرَابِ مُنَافِقُونَ وَمِنْ أَهْلِ الْمَدِينَةِ مَرَدُوا عَلَى النِّفَاقِ لَا تَعْلَمُهُمْ نَحْنُ نَعْلَمُهُمْ سَنُعَذِّبُهُمْ مَرَّتَيْنِ ثُمَّ يُرَدُّونَ إِلَى عَذَابٍ عَظِيمٍ﴾ به کار رفته است و مفهوم خانواده را نمی‌رساند.

زمانی نیز «اهل» و «بیت» به شکل ترکیبی «اهل البیت / اهل بیت» به کار رفته‌اند. بیت به معنای چادری یا سنگی مکان زندگی خانواده است ﴿وَاللَّاتِي يَأْتِينَ الْفَاحِشَةَ مِنْ نِسَائِكُمْ فَاسْتَشْهِدُوا عَلَيْهِنَّ أَرْبَعَةً مِنْكُمْ فَإِنْ شَهِدُوا فَأَمْسِكُوهُنَّ فِي الْبُيُوتِ حَتَّى يَتَوَفَّاهُنَّ الْمَوْتُ أَوْ يَجْعَلَ اللَّهُ لَهُنَّ سَبِيلًا﴾، ﴿وَمَنْ يُهَاجِرْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ يَجِدْ فِي الْأَرْضِ مُرَاغَمًا كَثِيرًا وَسَعَةً وَمَنْ يَخْرُجْ مِنْ بَيْتِهِ مُهَاجِرًا إِلَى اللَّهِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ يُدْرِكْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِيمًا﴾، ﴿وَرَاوَدَتْهُ الَّتِي هُوَ فِي بَيْتِهَا عَنْ نَفْسِهِ وَغَلَّقَتِ الْأَبْوَابَ وَقَالَتْ هَيْتَ لَكَ قَالَ مَعَاذَ اللَّهِ إِنَّهُ رَبِّي أَحْسَنَ مَثْوَايَ إِنَّهُ لَا يُفْلِحُ الظَّالِمُونَ﴾ و از ترکیب یاد شده افراد یک خانه مشخص یا نامشخص مراد است. ﴿قَالُوا أَتَعْجَبِينَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ رَحْمَتُ اللَّهِ وَبَرَكَاتُهُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ إِنَّهُ حَمِيدٌ مَجِيدٌ﴾، ﴿وَحَرَّمْنَا عَلَيْهِ الْمَرَاضِعَ مِنْ قَبْلُ فَقَالَتْ هَلْ أَدُلُّكُمْ عَلَى أَهْلِ بَيْتٍ يَكْفُلُونَهُ لَكُمْ وَهُمْ لَهُ نَاصِحُونَ﴾ برپایه روایات، مراد از ﴿ أَهْلَ الْبَيْتِ﴾ در آیه تطهیر ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾ دختر، داماد و نوه‌های پیامبر(ص) هستند (اهل البیت) که نشان می‌دهد مفهوم خانواده افراد یاد شده را دربرمی‌گیرد.

به گفته برخی واژه پژوهان، «آل» در اصل به معنای پیشی گرفتن است و بر گروهی اطلاق می‌شود که از لحاظ نسب، دین یا مانند آن به شخصی برگردند، از این رو معانی گوناگونی می‌یابد که گاه از روی قرائن فهمیده می‌شوند؛ لیکن مسلّم به کسانی نیز که در یک خانه با مرد زندگی می‌کنند، با گسترش معنایی، بر گروه‌هایی بزرگ‌تر آل گفته شده است. برخی واژه پژوهان با استناد به اصلی واحد برای «اَهل» و «آل» به جهت داشتن اسم مصغّر یکسان (أُهَیل) آن دو را به یک معنا دانسته‌اند.

سنجش برخی کاربردهای قرآنی دو واژه مؤید این مطلب است؛ مانند قیاس ﴿إِلَّا آلَ لُوطٍ إِنَّا لَمُنَجُّوهُمْ أَجْمَعِينَ﴾، ﴿إِلَّا امْرَأَتَهُ قَدَّرْنَا إِنَّهَا لَمِنَ الْغَابِرِينَ﴾ با ﴿ لَنُنَجِّيَنَّهُ وَأَهْلَهُ إِلَّا امْرَأَتَهُ ﴾

﴿ آلَ دَاوُودَ﴾ در ﴿يَعْمَلُونَ لَهُ مَا يَشَاءُ مِنْ مَحَارِيبَ وَتَمَاثِيلَ وَجِفَانٍ كَالْجَوَابِ وَقُدُورٍ رَاسِيَاتٍ اعْمَلُوا آلَ دَاوُودَ شُكْرًا وَقَلِيلٌ مِنْ عِبَادِيَ الشَّكُورُ﴾ را به خانواده (همسران و فرزندان) حضرت داود(ع) تفسیر کرده‌اند.

﴿ آلَ إِبْرَاهِيمَ﴾ در ﴿أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَى مَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَيْنَا آلَ إِبْرَاهِيمَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَآتَيْنَاهُمْ مُلْكًا عَظِيمًا﴾ به پیشینیان پیامبر(ص) اشاره دارد.

﴿ آلِ فِرْعَوْنَ﴾ در ﴿كَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَالَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ كَذَّبُوا بِآيَاتِ رَبِّهِمْ فَأَهْلَكْنَاهُمْ بِذُنُوبِهِمْ وَأَغْرَقْنَا آلَ فِرْعَوْنَ وَكُلٌّ كَانُوا ظَالِمِينَ﴾ یعنی قوم فرعون

«آل لوط» در آیات ﴿إِلَّا آلَ لُوطٍ إِنَّا لَمُنَجُّوهُمْ أَجْمَعِينَ﴾، ﴿إِلَّا امْرَأَتَهُ قَدَّرْنَا إِنَّهَا لَمِنَ الْغَابِرِينَ﴾ به خانواده لوط یا پیروان وی تفسیر شده است؛ اما مقصود از آن همواره روشن نیست. (آل) «عشیره» به معنای مردان قبیله ـ که در عرف عرب گفته می‌شود ده نفرند ـ در خویشاوندان نزدیک از نسل پدر یا نیای مشترک به کار می‌رود و در آیه ﴿وَأَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ﴾ بر خویشاوندان نزدیک و در آیه ﴿لَا تَجِدُ قَوْمًا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ يُوَادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلَوْ كَانُوا آبَاءَهُمْ أَوْ أَبْنَاءَهُمْ أَوْ إِخْوَانَهُمْ أَوْ عَشِيرَتَهُمْ أُولَئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الْإِيمَانَ وَأَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ وَيُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ أُولَئِكَ حِزْبُ اللَّهِ أَلَا إِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾ بر خویشاوندانی جز فرزندان، پدران و برادران دلالت می‌کند.

﴿فَصِيلَتِهِ﴾ در ﴿وَفَصِيلَتِهِ الَّتِي تُؤْوِيهِ﴾ به معنای عشیره است. موارد دیگری همچون ﴿الْأَقْرَبِينَ﴾، ﴿أُوْلُواْ الْقُرْبَى ﴾، ﴿أَرْحَامَكُمْ﴾، ﴿أُوْلُواْ الأَرْحَامِ﴾ گویای پیوند خویشاوندی و فامیلی‌اند. از آنجا که در فرهنگ مردمان دوران نزول، بخشی‌از کارکردهای خانواده در محدوده خویشاوندی و درون قبیله تحقق می‌یافت، واژگان اخیر به خانواده به معنای قبیله اشاره می‌کنند. افزون بر این، در آیه ﴿وَهُوَ الَّذِي خَلَقَ مِنَ الْمَاءِ بَشَرًا فَجَعَلَهُ نَسَبًا وَصِهْرًا وَكَانَ رَبُّكَ قَدِيرًا﴾ به هر دو نوع ارتباط خانوادگی نسبی و زناشویی اشاره شده است. ﴿امْرَأَتَ﴾، ﴿الرِّجَالُ﴾، ﴿أَزْوَاجٌ﴾، ﴿ذُرِّيَّاتِنَا ﴾، ﴿الْوَالِدَيْنِ﴾، ﴿وَالِدَةٌ﴾، ﴿أَوْلَادَ﴾، ﴿ آبَاؤُكُمْ ﴾، الگو:وَأَبْنَاؤُكُمْ، ﴿أَخٌ ﴾، ﴿أُخْتٌ﴾ و مشتقات برخی از آنها نیز به برخی اعضای خانواده اشاره می‌کنند. در مواردی بی‌کاربرد واژه‌ای خاص، به مفاهیم مرتبط با خانواده اشاره شده است که بیشتر درباره نقش اعضا، کارکردها، قوانین و آسیب‌های آن است. ﴿وَإِنْ طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَمَسُّوهُنَّ وَقَدْ فَرَضْتُمْ لَهُنَّ فَرِيضَةً فَنِصْفُ مَا فَرَضْتُمْ إِلَّا أَنْ يَعْفُونَ أَوْ يَعْفُوَ الَّذِي بِيَدِهِ عُقْدَةُ النِّكَاحِ وَأَنْ تَعْفُوا أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى وَلَا تَنْسَوُا الْفَضْلَ بَيْنَكُمْ إِنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ﴾ .

نظام خانواده در دو دوره پیش و پس از نزول قرآن در شبه جزیره عرب

نهاد خانواده در میان اعراب پیش از اسلام، با نظام قبیله‌ای ارتباطی ویژه داشت و پاره‌ای کارکردهای خانواده در سطح قبیله تحقق می‌یافت. شی‌ء عمومی با خصوصی هیچ گونه تفاوتی نداشت و افراد دست کم به ظاهر، همگی دارای حقوق و وظایف قبیله‌ای بودند و هر یک برپایه احساس مسئولیت قبیله‌ای و به روح برادری و همسایگی به وظایف خود می‌پرداخت. آنان همچون یک شخص به شمار می‌آمدند و دارایی خانواده میان همه اعضای آن مشترک بود، از این رو برای خونخواهی از یکی، همگی بسیج می‌شدند؛ حتی آنان نیز که مانند قریش به شهرنشینی روی آوردند از روحیه همکاری قبیله‌ای و قومگرایی برکنار نمانده بودند. در میان مراتب موجود در قبیله، خانه و خانواده کوچک‌ترین واحد و هسته مرکزی آن بود که چگونگی آن در شکل کلی قبیله بسیار اثر داشت و از شکل پدر شاهی و تسلط کامل پدر بر خانوادهپیروی می‌کرد. در واقع، مرد به سبب توانمندی جسمانی بیشتر نسبت به زن، رئیس خانواده به شمار می‌رفت و از حقوقی ویژه برخوردار بود. کاربرد واژه «بعل» ﴿وَإِنِ امْرَأَةٌ خَافَتْ مِنْ بَعْلِهَا نُشُوزًا أَوْ إِعْرَاضًا فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَا أَنْ يُصْلِحَا بَيْنَهُمَا صُلْحًا وَالصُّلْحُ خَيْرٌ وَأُحْضِرَتِ الْأَنْفُسُ الشُّحَّ وَإِنْ تُحْسِنُوا وَتَتَّقُوا فَإِنَّ اللَّهَ كَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرًا﴾ به معنای صاحب و مالک درباره شوهر مؤید برتری اجتماعی مردان است.

قرآن، انسان را با کرامت ﴿وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنَاهُمْ مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَى كَثِيرٍ مِمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِيلًا﴾، دارای درک و شعور و استعداد جانشینی خدا روی زمین ﴿وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً قَالُوا أَتَجْعَلُ فِيهَا مَنْ يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ﴾ می‌داند، از این رو به خانواده که کانون رشد انسان و سنگ بنای جامعه به شمار می‌رود، به شکلی ویژه اهمیت می‌دهد.

از سوی ‌دیگر، نگاه قرآن به خانواده در جهت دیگر پدیده‌های جهان، بینش توحیدی و بر اساس اراده خدا به تشکیل آن است. ﴿فَاطِرُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ جَعَلَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجًا وَمِنَ الْأَنْعَامِ أَزْوَاجًا يَذْرَؤُكُمْ فِيهِ لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ وَهُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ﴾ از دیدگاه قرآن در همه آفریدگان، نظام زوجیت هست: ﴿وَمِنْ كُلِّ شَيْءٍ خَلَقْنَا زَوْجَيْنِ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ﴾، ﴿سُبْحَانَ الَّذِي خَلَقَ الْأَزْوَاجَ كُلَّهَا مِمَّا تُنْبِتُ الْأَرْضُ وَمِنْ أَنْفُسِهِمْ وَمِمَّا لَا يَعْلَمُونَ﴾ و انسان نیز از این قاعده بیرون نیست: ﴿إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَى ﴾، ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالًا كَثِيرًا وَنِسَاءً وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِي تَسَاءَلُونَ بِهِ وَالْأَرْحَامَ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلَيْكُمْ رَقِيبًا﴾، ﴿وَخَلَقْنَاكُمْ أَزْوَاجًا﴾؛ با این تفاوت که کشش غریزی و طبیعی به این مرحله محدود نشده و مایه تشکیل خانواده می‌گردد: ﴿وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ﴾ قرآن به ویژه در دوره مدنی، برخی قوانین و عرف زمان خود را تأیید و بخشی را نسخ و پاره‌ای دیگر را اصلاح کرد؛ برای نمونه محرمیت رضاعی ﴿حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ أُمَّهَاتُكُمْ وَبَنَاتُكُمْ وَأَخَوَاتُكُمْ وَعَمَّاتُكُمْ وَخَالَاتُكُمْ وَبَنَاتُ الْأَخِ وَبَنَاتُ الْأُخْتِ وَأُمَّهَاتُكُمُ اللَّاتِي أَرْضَعْنَكُمْ وَأَخَوَاتُكُمْ مِنَ الرَّضَاعَةِ وَأُمَّهَاتُ نِسَائِكُمْ وَرَبَائِبُكُمُ اللَّاتِي فِي حُجُورِكُمْ مِنْ نِسَائِكُمُ اللَّاتِي دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَإِنْ لَمْ تَكُونُوا دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ وَحَلَائِلُ أَبْنَائِكُمُ الَّذِينَ مِنْ أَصْلَابِكُمْ وَأَنْ تَجْمَعُوا بَيْنَ الْأُخْتَيْنِ إِلَّا مَا قَدْ سَلَفَ إِنَّ اللَّهَ كَانَ غَفُورًا رَحِيمًا﴾ و سرپرستی مردان بر خانواده ﴿الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاءِ بِمَا فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَبِمَا أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوَالِهِمْ فَالصَّالِحَاتُ قَانِتَاتٌ حَافِظَاتٌ لِلْغَيْبِ بِمَا حَفِظَ اللَّهُ وَاللَّاتِي تَخَافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَاهْجُرُوهُنَّ فِي الْمَضَاجِعِ وَاضْرِبُوهُنَّ فَإِنْ أَطَعْنَكُمْ فَلَا تَبْغُوا عَلَيْهِنَّ سَبِيلًا إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيًّا كَبِيرًا﴾ را پذیرفت و تبعیض ضد زنان در رفتارهای اجتماعی را باطل دانست و به آنان جایگاهی مساوی با منزلت مردان بخشید ﴿فَاسْتَجَابَ لَهُمْ رَبُّهُمْ أَنِّي لَا أُضِيعُ عَمَلَ عَامِلٍ مِنْكُمْ مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثَى بَعْضُكُمْ مِنْ بَعْضٍ فَالَّذِينَ هَاجَرُوا وَأُخْرِجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ وَأُوذُوا فِي سَبِيلِي وَقَاتَلُوا وَقُتِلُوا لَأُكَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَيِّئَاتِهِمْ وَلَأُدْخِلَنَّهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ ثَوَابًا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَاللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الثَّوَابِ﴾، از این رو در ضمن سفارش‌ها و دستورهایی، بر اهتمام به نیازهای عاطفی زنان و عدالت و احترام دو سویه در محیط خانواده تأکید کرد. رفتار نیکو با همسران ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا يَحِلُّ لَكُمْ أَنْ تَرِثُوا النِّسَاءَ كَرْهًا وَلَا تَعْضُلُوهُنَّ لِتَذْهَبُوا بِبَعْضِ مَا آتَيْتُمُوهُنَّ إِلَّا أَنْ يَأْتِينَ بِفَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ فَإِنْ كَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسَى أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئًا وَيَجْعَلَ اللَّهُ فِيهِ خَيْرًا كَثِيرًا﴾، واجب کردن حقوق متقابل میان آنها ﴿وَالْمُطَلَّقَاتُ يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ ثَلَاثَةَ قُرُوءٍ وَلَا يَحِلُّ لَهُنَّ أَنْ يَكْتُمْنَ مَا خَلَقَ اللَّهُ فِي أَرْحَامِهِنَّ إِنْ كُنَّ يُؤْمِنَّ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَبُعُولَتُهُنَّ أَحَقُّ بِرَدِّهِنَّ فِي ذَلِكَ إِنْ أَرَادُوا إِصْلَاحًا وَلَهُنَّ مِثْلُ الَّذِي عَلَيْهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَلِلرِّجَالِ عَلَيْهِنَّ دَرَجَةٌ وَاللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾ ، واداشتن مرد به نگهداری شایسته از زن مطلقه پس از رجوع به او یا رها کردنش به نیکی ﴿الطَّلَاقُ مَرَّتَانِ فَإِمْسَاكٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِيحٌ بِإِحْسَانٍ وَلَا يَحِلُّ لَكُمْ أَنْ تَأْخُذُوا مِمَّا آتَيْتُمُوهُنَّ شَيْئًا إِلَّا أَنْ يَخَافَا أَلَّا يُقِيمَا حُدُودَ اللَّهِ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا يُقِيمَا حُدُودَ اللَّهِ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَا فِيمَا افْتَدَتْ بِهِ تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ فَلَا تَعْتَدُوهَا وَمَنْ يَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ﴾، ﴿وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ سَرِّحُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَلَا تُمْسِكُوهُنَّ ضِرَارًا لِتَعْتَدُوا وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ وَلَا تَتَّخِذُوا آيَاتِ اللَّهِ هُزُوًا وَاذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَمَا أَنْزَلَ عَلَيْكُمْ مِنَ الْكِتَابِ وَالْحِكْمَةِ يَعِظُكُمْ بِهِ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ﴾، در نتیجه جلوگیری از سوء استفاده و زیان رسیدن به زن، مخالفت با رسوم و رفتارهای منافی با حقوق زنان ﴿وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ سَرِّحُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَلَا تُمْسِكُوهُنَّ ضِرَارًا لِتَعْتَدُوا وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ وَلَا تَتَّخِذُوا آيَاتِ اللَّهِ هُزُوًا وَاذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَمَا أَنْزَلَ عَلَيْكُمْ مِنَ الْكِتَابِ وَالْحِكْمَةِ يَعِظُكُمْ بِهِ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ﴾، ﴿وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلَا تَعْضُلُوهُنَّ أَنْ يَنْكِحْنَ أَزْوَاجَهُنَّ إِذَا تَرَاضَوْا بَيْنَهُمْ بِالْمَعْرُوفِ ذَلِكَ يُوعَظُ بِهِ مَنْ كَانَ مِنْكُمْ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ذَلِكُمْ أَزْكَى لَكُمْ وَأَطْهَرُ وَاللَّهُ يَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ﴾، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا يَحِلُّ لَكُمْ أَنْ تَرِثُوا النِّسَاءَ كَرْهًا وَلَا تَعْضُلُوهُنَّ لِتَذْهَبُوا بِبَعْضِ مَا آتَيْتُمُوهُنَّ إِلَّا أَنْ يَأْتِينَ بِفَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ فَإِنْ كَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسَى أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئًا وَيَجْعَلَ اللَّهُ فِيهِ خَيْرًا كَثِيرًا﴾، ﴿فَإِذَا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ فَارِقُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَأَشْهِدُوا ذَوَيْ عَدْلٍ مِنْكُمْ وَأَقِيمُوا الشَّهَادَةَ لِلَّهِ ذَلِكُمْ يُوعَظُ بِهِ مَنْ كَانَ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَمَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجًا﴾ و به شکل ویژه، پدیده ظهار﴿مَا جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَيْنِ فِي جَوْفِهِ وَمَا جَعَلَ أَزْوَاجَكُمُ اللَّائِي تُظَاهِرُونَ مِنْهُنَّ أُمَّهَاتِكُمْ وَمَا جَعَلَ أَدْعِيَاءَكُمْ أَبْنَاءَكُمْ ذَلِكُمْ قَوْلُكُمْ بِأَفْوَاهِكُمْ وَاللَّهُ يَقُولُ الْحَقَّ وَهُوَ يَهْدِي السَّبِيلَ﴾ و تعیین کفاره برای مرتکبان آن ﴿وَالَّذِينَ يُظَاهِرُونَ مِنْ نِسَائِهِمْ ثُمَّ يَعُودُونَ لِمَا قَالُوا فَتَحْرِيرُ رَقَبَةٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَتَمَاسَّا ذَلِكُمْ تُوعَظُونَ بِهِ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ﴾، ﴿فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ شَهْرَيْنِ مُتَتَابِعَيْنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَتَمَاسَّا فَمَنْ لَمْ يَسْتَطِعْ فَإِطْعَامُ سِتِّينَ مِسْكِينًا ذَلِكَ لِتُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَتِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ وَلِلْكَافِرِينَ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾ که زمینه فروپاشی خانواده را کاهش می‌داد، نمونه‌هایی از این دست به شمار می‌آیند. در همین جهت، حق مالکیت شخصی زنان را به کلی ﴿وَلَا تَتَمَنَّوْا مَا فَضَّلَ اللَّهُ بِهِ بَعْضَكُمْ عَلَى بَعْضٍ لِلرِّجَالِ نَصِيبٌ مِمَّا اكْتَسَبُوا وَلِلنِّسَاءِ نَصِيبٌ مِمَّا اكْتَسَبْنَ وَاسْأَلُوا اللَّهَ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمًا﴾ و از جمله برای دریافت مهریه﴿وَآتُوا النِّسَاءَ صَدُقَاتِهِنَّ نِحْلَةً فَإِنْ طِبْنَ لَكُمْ عَنْ شَيْءٍ مِنْهُ نَفْسًا فَكُلُوهُ هَنِيئًا مَرِيئًا﴾، ﴿وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ النِّسَاءِ إِلَّا مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ كِتَابَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَأُحِلَّ لَكُمْ مَا وَرَاءَ ذَلِكُمْ أَنْ تَبْتَغُوا بِأَمْوَالِكُمْ مُحْصِنِينَ غَيْرَ مُسَافِحِينَ فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِيضَةً وَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِيمَا تَرَاضَيْتُمْ بِهِ مِنْ بَعْدِ الْفَرِيضَةِ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيمًا حَكِيمًا﴾، ﴿وَمَنْ لَمْ يَسْتَطِعْ مِنْكُمْ طَوْلًا أَنْ يَنْكِحَ الْمُحْصَنَاتِ الْمُؤْمِنَاتِ فَمِنْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ مِنْ فَتَيَاتِكُمُ الْمُؤْمِنَاتِ وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِإِيمَانِكُمْ بَعْضُكُمْ مِنْ بَعْضٍ فَانْكِحُوهُنَّ بِإِذْنِ أَهْلِهِنَّ وَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ مُحْصَنَاتٍ غَيْرَ مُسَافِحَاتٍ وَلَا مُتَّخِذَاتِ أَخْدَانٍ فَإِذَا أُحْصِنَّ فَإِنْ أَتَيْنَ بِفَاحِشَةٍ فَعَلَيْهِنَّ نِصْفُ مَا عَلَى الْمُحْصَنَاتِ مِنَ الْعَذَابِ ذَلِكَ لِمَنْ خَشِيَ الْعَنَتَ مِنْكُمْ وَأَنْ تَصْبِرُوا خَيْرٌ لَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا جَاءَكُمُ الْمُؤْمِنَاتُ مُهَاجِرَاتٍ فَامْتَحِنُوهُنَّ اللَّهُ أَعْلَمُ بِإِيمَانِهِنَّ فَإِنْ عَلِمْتُمُوهُنَّ مُؤْمِنَاتٍ فَلَا تَرْجِعُوهُنَّ إِلَى الْكُفَّارِ لَا هُنَّ حِلٌّ لَهُمْ وَلَا هُمْ يَحِلُّونَ لَهُنَّ وَآتُوهُمْ مَا أَنْفَقُوا وَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ أَنْ تَنْكِحُوهُنَّ إِذَا آتَيْتُمُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ وَلَا تُمْسِكُوا بِعِصَمِ الْكَوَافِرِ وَاسْأَلُوا مَا أَنْفَقْتُمْ وَلْيَسْأَلُوا مَا أَنْفَقُوا ذَلِكُمْ حُكْمُ اللَّهِ يَحْكُمُ بَيْنَكُمْ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾، نفقه ﴿الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاءِ بِمَا فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَبِمَا أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوَالِهِمْ فَالصَّالِحَاتُ قَانِتَاتٌ حَافِظَاتٌ لِلْغَيْبِ بِمَا حَفِظَ اللَّهُ وَاللَّاتِي تَخَافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَاهْجُرُوهُنَّ فِي الْمَضَاجِعِ وَاضْرِبُوهُنَّ فَإِنْ أَطَعْنَكُمْ فَلَا تَبْغُوا عَلَيْهِنَّ سَبِيلًا إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيًّا كَبِيرًا﴾، ﴿أَسْكِنُوهُنَّ مِنْ حَيْثُ سَكَنْتُمْ مِنْ وُجْدِكُمْ وَلَا تُضَارُّوهُنَّ لِتُضَيِّقُوا عَلَيْهِنَّ وَإِنْ كُنَّ أُولَاتِ حَمْلٍ فَأَنْفِقُوا عَلَيْهِنَّ حَتَّى يَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ فَإِنْ أَرْضَعْنَ لَكُمْ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ وَأْتَمِرُوا بَيْنَكُمْ بِمَعْرُوفٍ وَإِنْ تَعَاسَرْتُمْ فَسَتُرْضِعُ لَهُ أُخْرَى﴾ و ارث بردن و ارث گذاشتن ﴿لِلرِّجَالِ نَصِيبٌ مِمَّا تَرَكَ الْوَالِدَانِ وَالْأَقْرَبُونَ وَلِلنِّسَاءِ نَصِيبٌ مِمَّا تَرَكَ الْوَالِدَانِ وَالْأَقْرَبُونَ مِمَّا قَلَّ مِنْهُ أَوْ كَثُرَ نَصِيبًا مَفْرُوضًا﴾، ﴿يُوصِيكُمُ اللَّهُ فِي أَوْلَادِكُمْ لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ فَإِنْ كُنَّ نِسَاءً فَوْقَ اثْنَتَيْنِ فَلَهُنَّ ثُلُثَا مَا تَرَكَ وَإِنْ كَانَتْ وَاحِدَةً فَلَهَا النِّصْفُ وَلِأَبَوَيْهِ لِكُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ مِمَّا تَرَكَ إِنْ كَانَ لَهُ وَلَدٌ فَإِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ وَلَدٌ وَوَرِثَهُ أَبَوَاهُ فَلِأُمِّهِ الثُّلُثُ فَإِنْ كَانَ لَهُ إِخْوَةٌ فَلِأُمِّهِ السُّدُسُ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصِي بِهَا أَوْ دَيْنٍ آبَاؤُكُمْ وَأَبْنَاؤُكُمْ لَا تَدْرُونَ أَيُّهُمْ أَقْرَبُ لَكُمْ نَفْعًا فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيمًا حَكِيمًا﴾، ﴿وَلَكُمْ نِصْفُ مَا تَرَكَ أَزْوَاجُكُمْ إِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُنَّ وَلَدٌ فَإِنْ كَانَ لَهُنَّ وَلَدٌ فَلَكُمُ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْنَ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصِينَ بِهَا أَوْ دَيْنٍ وَلَهُنَّ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْتُمْ إِنْ لَمْ يَكُنْ لَكُمْ وَلَدٌ فَإِنْ كَانَ لَكُمْ وَلَدٌ فَلَهُنَّ الثُّمُنُ مِمَّا تَرَكْتُمْ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ تُوصُونَ بِهَا أَوْ دَيْنٍ وَإِنْ كَانَ رَجُلٌ يُورَثُ كَلَالَةً أَوِ امْرَأَةٌ وَلَهُ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ فَلِكُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ فَإِنْ كَانُوا أَكْثَرَ مِنْ ذَلِكَ فَهُمْ شُرَكَاءُ فِي الثُّلُثِ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصَى بِهَا أَوْ دَيْنٍ غَيْرَ مُضَارٍّ وَصِيَّةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَلِيمٌ﴾ رسمیت داد.

مجموعه دستورها و سفارش‌های یاد شده که به تنظیم احکام روابط اعضا و حقوق و تکالیف آنها نسبت به یکدیگر می‌پردازند، نیز فرمان به خودداری از نگاه به نامحرم و حفظ حجاب ﴿قُلْ لِلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَيَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذَلِكَ أَزْكَى لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا يَصْنَعُونَ﴾، ﴿وَقُل لِّلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُيُوبِهِنَّ وَلا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبَائِهِنَّ أَوْ آبَاء بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنَائِهِنَّ أَوْ أَبْنَاء بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي أَخَوَاتِهِنَّ أَوْ نِسَائِهِنَّ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُنَّ أَوِ التَّابِعِينَ غَيْرِ أُولِي الإِرْبَةِ مِنَ الرِّجَالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذِينَ لَمْ يَظْهَرُوا عَلَى عَوْرَاتِ النِّسَاء وَلا يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ مَا يُخْفِينَ مِن زِينَتِهِنَّ وَتُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِيعًا أَيُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ ﴾، مخالفت با الگوهای ضد خانواده مانند روابط آزاد جنسی ﴿وَلَا تَقْرَبُوا الزِّنَا إِنَّهُ كَانَ فَاحِشَةً وَسَاءَ سَبِيلًا﴾، همجنس‌گرایی ﴿وَلُوطًا إِذْ قَالَ لِقَوْمِهِ أَتَأْتُونَ الْفَاحِشَةَ مَا سَبَقَكُمْ بِهَا مِنْ أَحَدٍ مِنَ الْعَالَمِينَ﴾، ﴿إِنَّكُمْ لَتَأْتُونَ الرِّجَالَ شَهْوَةً مِنْ دُونِ النِّسَاءِ بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ مُسْرِفُونَ﴾، ﴿وَلُوطًا إِذْ قَالَ لِقَوْمِهِ إِنَّكُمْ لَتَأْتُونَ الْفَاحِشَةَ مَا سَبَقَكُمْ بِهَا مِنْ أَحَدٍ مِنَ الْعَالَمِينَ﴾، ﴿أَئِنَّكُمْ لَتَأْتُونَ الرِّجَالَ وَتَقْطَعُونَ السَّبِيلَ وَتَأْتُونَ فِي نَادِيكُمُ الْمُنْكَرَ فَمَا كَانَ جَوَابَ قَوْمِهِ إِلَّا أَنْ قَالُوا ائْتِنَا بِعَذَابِ اللَّهِ إِنْ كُنْتَ مِنَ الصَّادِقِينَ﴾ و تأکید بر تقدس سنت ازدواج ﴿وَأَنْكِحُوا الْأَيَامَى مِنْكُمْ وَالصَّالِحِينَ مِنْ عِبَادِكُمْ وَإِمَائِكُمْ إِنْ يَكُونُوا فُقَرَاءَ يُغْنِهِمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ﴾، همچنین ارائه راهکارهایی برای جلوگیری از آسیب‌های خانوادگی همگی اهداف خانواده مطلوب و در کل، بخشی از هدف غایی نظام ارزشی اسلام یعنی جانشینی خدا روی زمین ﴿وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً قَالُوا أَتَجْعَلُ فِيهَا مَنْ يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ﴾ و بندگی او ﴿وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ﴾ را در حوزه نهاد خانواده تحقق می‌بخشند. در همین جهت، قرآن، خانواده‌ای را که مانع تحقق هدف یاد شده گردد، آسیب تلقی کرده و درباره آن هشدار می‌دهد. فتنه (آزمایش) خواندن فرزندان ﴿وَاعْلَمُوا أَنَّمَا أَمْوَالُكُمْ وَأَوْلَادُكُمْ فِتْنَةٌ وَأَنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِيمٌ﴾، ﴿إِنَّمَا أَمْوَالُكُمْ وَأَوْلَادُكُمْ فِتْنَةٌ وَاللَّهُ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِيمٌ﴾، دشمن شمردن برخی از همسران و فرزندان که به ایمان اشخاص زیان رسانده؛ یا از کارهای نیک آنان جلوگیری می‌کنند؛ یا سبب انجام دادن برخی گناهان می‌شوند ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ مِنْ أَزْوَاجِكُمْ وَأَوْلَادِكُمْ عَدُوًّا لَكُمْ فَاحْذَرُوهُمْ وَإِنْ تَعْفُوا وَتَصْفَحُوا وَتَغْفِرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾، سرزنش تند کسانی که رضایت خانواده را بر خشنودی خدا و پیامبر(ص) بر می‌گزینند ﴿قُلْ إِنْ كَانَ آبَاؤُكُمْ وَأَبْنَاؤُكُمْ وَإِخْوَانُكُمْ وَأَزْوَاجُكُمْ وَعَشِيرَتُكُمْ وَأَمْوَالٌ اقْتَرَفْتُمُوهَا وَتِجَارَةٌ تَخْشَوْنَ كَسَادَهَا وَمَسَاكِنُ تَرْضَوْنَهَا أَحَبَّ إِلَيْكُمْ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَجِهَادٍ فِي سَبِيلِهِ فَتَرَبَّصُوا حَتَّى يَأْتِيَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِقِينَ﴾،﴿سَيَقُولُ لَكَ الْمُخَلَّفُونَ مِنَ الْأَعْرَابِ شَغَلَتْنَا أَمْوَالُنَا وَأَهْلُونَا فَاسْتَغْفِرْ لَنَا يَقُولُونَ بِأَلْسِنَتِهِمْ مَا لَيْسَ فِي قُلُوبِهِمْ قُلْ فَمَنْ يَمْلِكُ لَكُمْ مِنَ اللَّهِ شَيْئًا إِنْ أَرَادَ بِكُمْ ضَرًّا أَوْ أَرَادَ بِكُمْ نَفْعًا بَلْ كَانَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرًا﴾، تأکید بر رعایت عدالت به هنگام شهادت دادن و کنار نهادن انگیزه‌های خویشاوندی و خانوادگی ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ بِالْقِسْطِ شُهَدَاءَ لِلَّهِ وَلَوْ عَلَى أَنْفُسِكُمْ أَوِ الْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ إِنْ يَكُنْ غَنِيًّا أَوْ فَقِيرًا فَاللَّهُ أَوْلَى بِهِمَا فَلَا تَتَّبِعُوا الْهَوَى أَنْ تَعْدِلُوا وَإِنْ تَلْوُوا أَوْ تُعْرِضُوا فَإِنَّ اللَّهَ كَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرًا﴾ همگی از این دست‌اند. پیروزی ابراهیم(ع) در آزمایش الهی قربانی کردن فرزندش اسماعیل(ع) با وجود محبت فراوان به وی ﴿فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْيَ قَالَ يَا بُنَيَّ إِنِّي أَرَى فِي الْمَنَامِ أَنِّي أَذْبَحُكَ فَانظُرْ مَاذَا تَرَى قَالَ يَا أَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِي إِن شَاء اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِينَ فَلَمَّا أَسْلَمَا وَتَلَّهُ لِلْجَبِينِ وَنَادَيْنَاهُ أَنْ يَا إِبْرَاهِيمُ قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْيَا إِنَّا كَذَلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْبَلاء الْمُبِينُ وَفَدَيْنَاهُ بِذِبْحٍ عَظِيمٍ ﴾ نمونه‌ای موفق در بر کنار ماندن از آسیب یاد شده است.

با آنکه قرآن به خانواده رسمیت داد، با برادر خواندن مؤمنان ﴿إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ﴾، بی‌آنکه از جهت حقوقی وظیفه‌ای به عهده دیگر مؤمناننهد، صمیمیت برادرانه را از درون خانواده به کل جامعه سرایت داد، که همه مؤمنان همچون خانواده‌ای بزرگ روابطی بر پایه اخلاق داشته باشند. از سوی دیگر، با برخی کارکردهای جاهلانه و تعصب‌آمیز خانواده در گستره قبیله مخالفت؛ از جمله مقرر کرد به ازای هر کس تنها قاتل او کشته شود. ﴿وَكَتَبْنَا عَلَيْهِمْ فِيهَا أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَالْعَيْنَ بِالْعَيْنِ وَالْأَنْفَ بِالْأَنْفِ وَالْأُذُنَ بِالْأُذُنِ وَالسِّنَّ بِالسِّنِّ وَالْجُرُوحَ قِصَاصٌ فَمَنْ تَصَدَّقَ بِهِ فَهُوَ كَفَّارَةٌ لَهُ وَمَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ﴾ در نگاهی دیگر، اهتمام ویژه قرآن به خانواده در قالب چارچوب طبیعی برای همکاری در ساختن تمدن انسانی ـ قرآنی ارزیابی گردیده است. .

الگوی خانواده در قرآن

در مطالعات مردم‌شناسی و جامعه‌شناسی، انواعی از اشکال خانواده، مانند خانواده گسترده و هسته‌ای، پدر سالار و مادر سالار، پدر مکان و مادر مکان، تک همسر و چند همسر شناسایی شده‌اند که در هریک ارزش‌های اخلاقی و خانوادگی، طرز تربیت فرزندان، سلیقه افراد خانواده و وفاداری زن و مرد به یکدیگر متفاوت‌اند و هر کدام ویژگی‌ها، کارکردها و آسیب‌های خاص خود را دارد. در قرآن، افزون بر زن و شوهر، فرزندان نیز عنصری مهم از خانواده‌اند: ﴿وَجَعَلَ لَكُمْ مِنْ أَزْوَاجِكُمْ بَنِينَ وَحَفَدَةً ﴾، ﴿وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلًا مِنْ قَبْلِكَ وَجَعَلْنَا لَهُمْ أَزْوَاجًا وَذُرِّيَّةً وَمَا كَانَ لِرَسُولٍ أَنْ يَأْتِيَ بِآيَةٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ﴾ بدین ترتیب، خانواده هسته‌ای ـ زیستی متشکل از یک مرد، همسرش و فرزندانشان در قالب نخستین واحد اجتماعی طبیعی در بسیاری از آیات نمود یافته است. افزون بر این، کنیزان نیز از افراد خانواده به شمار رفته‌اند. ﴿وَمَنْ لَمْ يَسْتَطِعْ مِنْكُمْ طَوْلًا أَنْ يَنْكِحَ الْمُحْصَنَاتِ الْمُؤْمِنَاتِ فَمِنْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ مِنْ فَتَيَاتِكُمُ الْمُؤْمِنَاتِ وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِإِيمَانِكُمْ بَعْضُكُمْ مِنْ بَعْضٍ فَانْكِحُوهُنَّ بِإِذْنِ أَهْلِهِنَّ وَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ مُحْصَنَاتٍ غَيْرَ مُسَافِحَاتٍ وَلَا مُتَّخِذَاتِ أَخْدَانٍ فَإِذَا أُحْصِنَّ فَإِنْ أَتَيْنَ بِفَاحِشَةٍ فَعَلَيْهِنَّ نِصْفُ مَا عَلَى الْمُحْصَنَاتِ مِنَ الْعَذَابِ ذَلِكَ لِمَنْ خَشِيَ الْعَنَتَ مِنْكُمْ وَأَنْ تَصْبِرُوا خَيْرٌ لَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ در قرآن پدر نَسَبی ﴿ادْعُوهُمْ لِآبَائِهِمْ هُوَ أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ فَإِنْ لَمْ تَعْلَمُوا آبَاءَهُمْ فَإِخْوَانُكُمْ فِي الدِّينِ وَمَوَالِيكُمْ وَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ فِيمَا أَخْطَأْتُمْ بِهِ وَلَكِنْ مَا تَعَمَّدَتْ قُلُوبُكُمْ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِيمًا﴾، پدر مکانی شکلی از خانواده که تعیین مکان زندگی بر عهده پدر خانواده، مرد یا شوهر باشد ﴿أَسْكِنُوهُنَّ مِنْ حَيْثُ سَكَنْتُمْ مِنْ وُجْدِكُمْ وَلَا تُضَارُّوهُنَّ لِتُضَيِّقُوا عَلَيْهِنَّ وَإِنْ كُنَّ أُولَاتِ حَمْلٍ فَأَنْفِقُوا عَلَيْهِنَّ حَتَّى يَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ فَإِنْ أَرْضَعْنَ لَكُمْ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ وَأْتَمِرُوا بَيْنَكُمْ بِمَعْرُوفٍ وَإِنْ تَعَاسَرْتُمْ فَسَتُرْضِعُ لَهُ أُخْرَى﴾، مردانه بودن وظیفه تأمین نفقه خانواده ﴿الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاءِ بِمَا فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَبِمَا أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوَالِهِمْ فَالصَّالِحَاتُ قَانِتَاتٌ حَافِظَاتٌ لِلْغَيْبِ بِمَا حَفِظَ اللَّهُ وَاللَّاتِي تَخَافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَاهْجُرُوهُنَّ فِي الْمَضَاجِعِ وَاضْرِبُوهُنَّ فَإِنْ أَطَعْنَكُمْ فَلَا تَبْغُوا عَلَيْهِنَّ سَبِيلًا إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيًّا كَبِيرًا﴾ و انتقال بخش بیشتری از ارث به فرزندان پسر ﴿يُوصِيكُمُ اللَّهُ فِي أَوْلَادِكُمْ لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ فَإِنْ كُنَّ نِسَاءً فَوْقَ اثْنَتَيْنِ فَلَهُنَّ ثُلُثَا مَا تَرَكَ وَإِنْ كَانَتْ وَاحِدَةً فَلَهَا النِّصْفُ وَلِأَبَوَيْهِ لِكُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ مِمَّا تَرَكَ إِنْ كَانَ لَهُ وَلَدٌ فَإِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ وَلَدٌ وَوَرِثَهُ أَبَوَاهُ فَلِأُمِّهِ الثُّلُثُ فَإِنْ كَانَ لَهُ إِخْوَةٌ فَلِأُمِّهِ السُّدُسُ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصِي بِهَا أَوْ دَيْنٍ آبَاؤُكُمْ وَأَبْنَاؤُكُمْ لَا تَدْرُونَ أَيُّهُمْ أَقْرَبُ لَكُمْ نَفْعًا فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيمًا حَكِيمًا﴾ یاد شده‌اند که از ویژگی‌های نظامی پدر سالار است؛ لیکن با نظام اخلاقی توحیدی تغییر و اصلاح یافته و حساسیت ویژه‌ای به زنان و فرزندان نشان می‌دهد و قرابت مادری را نیزمی‌پذیرد: ﴿حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ أُمَّهَاتُكُمْ وَبَنَاتُكُمْ وَأَخَوَاتُكُمْ وَعَمَّاتُكُمْ وَخَالَاتُكُمْ وَبَنَاتُ الْأَخِ وَبَنَاتُ الْأُخْتِ وَأُمَّهَاتُكُمُ اللَّاتِي أَرْضَعْنَكُمْ وَأَخَوَاتُكُمْ مِنَ الرَّضَاعَةِ وَأُمَّهَاتُ نِسَائِكُمْ وَرَبَائِبُكُمُ اللَّاتِي فِي حُجُورِكُمْ مِنْ نِسَائِكُمُ اللَّاتِي دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَإِنْ لَمْ تَكُونُوا دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ وَحَلَائِلُ أَبْنَائِكُمُ الَّذِينَ مِنْ أَصْلَابِكُمْ وَأَنْ تَجْمَعُوا بَيْنَ الْأُخْتَيْنِ إِلَّا مَا قَدْ سَلَفَ إِنَّ اللَّهَ كَانَ غَفُورًا رَحِيمًا﴾، ﴿لَيْسَ عَلَى الْأَعْمَى حَرَجٌ وَلَا عَلَى الْأَعْرَجِ حَرَجٌ وَلَا عَلَى الْمَرِيضِ حَرَجٌ وَلَا عَلَى أَنْفُسِكُمْ أَنْ تَأْكُلُوا مِنْ بُيُوتِكُمْ أَوْ بُيُوتِ آبَائِكُمْ أَوْ بُيُوتِ أُمَّهَاتِكُمْ أَوْ بُيُوتِ إِخْوَانِكُمْ أَوْ بُيُوتِ أَخَوَاتِكُمْ أَوْ بُيُوتِ أَعْمَامِكُمْ أَوْ بُيُوتِ عَمَّاتِكُمْ أَوْ بُيُوتِ أَخْوَالِكُمْ أَوْ بُيُوتِ خَالَاتِكُمْ أَوْ مَا مَلَكْتُمْ مَفَاتِحَهُ أَوْ صَدِيقِكُمْ لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَأْكُلُوا جَمِيعًا أَوْ أَشْتَاتًا فَإِذَا دَخَلْتُمْ بُيُوتًا فَسَلِّمُوا عَلَى أَنْفُسِكُمْ تَحِيَّةً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُبَارَكَةً طَيِّبَةً كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ﴾ و از اشکال چند همسری، تنها چند زنی را به صورت محدود پذیرفته و شرط می‌کند که مرد عدالت را میان زنان بر قرار سازد. ﴿وَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تُقْسِطُوا فِي الْيَتَامَى فَانْكِحُوا مَا طَابَ لَكُمْ مِنَ النِّسَاءِ مَثْنَى وَثُلَاثَ وَرُبَاعَ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تَعْدِلُوا فَوَاحِدَةً أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ ذَلِكَ أَدْنَى أَلَّا تَعُولُوا﴾.

خاستگاه خانواده

جامعه‌شناسان درباره خاستگاه خانواده نظر یکسانی ندارند: دسته‌ای پیدایی آن را دارای تعین تاریخی ـ اجتماعی دانسته و معتقدند پس از دوره‌ای اختلاط آزاد و به دنبال عوامل اجتماعی ـ فرهنگی مانند قانون ممنوعیت زنای با محارم پدید آمده و در بستر تاریخ و بسته به فرهنگ‌های گوناگون، اشکال متفاوت یافته است. حقوق و کارکردهای خانواده نیز با تغییر زمان و مکان دستخوش دگرگونی می‌شوند. بر این اساس، خانواده فعلی را نیز متأثر از شرایط کنونی خوانده و الگویی از دوران گذشته را برای بهبود شرایط زندگی خانواده امروزی بس نمی‌دانند. آنان معتقدند شناخت چگونگی تحولات و تغییرات شکل خانواده در ارائه الگوی مناسب امروزی کمک می‌کند، وگرنه آرمان‌های گذشته شکلی خشک به خود گرفته و با از دست دادن محتوای واقعی‌شان، آرمانی‌هایی پوچ خواهند گشت. به باور گروهی، «اختلاط آزاد» سند تاریخی ندارد و خانواده خاستگاهی زیستی و طبیعی و همواره و در همه جوامع وجود داشته است؛ زیرا بیش از هر سازمان دیگری نیازهای حیاتی انسان را برمی‌آورد، از این رو با هیچ یک از دیگر نهادهای اجتماعی که از ترکیبی صرفا اعتباری صورت گرفته‌اند سنجیدنی نیست. در این دیدگاه نیز وجود ساختارهای متفاوتی از خانواده برپایه تاریخ و فرهنگ‌های گوناگون پذیرفته شده‌اند این دسته با آنکه روابط متقابل جامعه ـ خانواده را می‌پذیرند، به گونه‌ای بر اصالت خانواده تأکید و آن را به صورت ایده‌آل وصف می‌کنند. آنان راه برونرفت از دشواری‌های موجود در جوامع را تحکیم مناسبات خانوادگی و ایجاد فضایی آکنده از محبت و احساسات افراد می‌دانند. متفکران مسلمان، همچون دانشمندان علوم اجتماعی، درباره خانواده یک نظر ندارند: به باور بسیاری از آنان قرآن خاستگاه زیستی و طبیعی خانواده را پذیرفته ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالًا كَثِيرًا وَنِسَاءً وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِي تَسَاءَلُونَ بِهِ وَالْأَرْحَامَ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلَيْكُمْ رَقِيبًا﴾، ﴿وَاللَّهُ جَعَلَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجًا وَجَعَلَ لَكُمْ مِنْ أَزْوَاجِكُمْ بَنِينَ وَحَفَدَةً وَرَزَقَكُمْ مِنَ الطَّيِّبَاتِ أَفَبِالْبَاطِلِ يُؤْمِنُونَ وَبِنِعْمَتِ اللَّهِ هُمْ يَكْفُرُونَ﴾. و بر وجود همیشگی نظام خانوادگی و قالب زن و شوهری از زمان آدم و حوا تأکید می‌کند. ﴿وَقُلْنَا يَا آدَمُ اسْكُنْ أَنْتَ وَزَوْجُكَ الْجَنَّةَ وَكُلَا مِنْهَا رَغَدًا حَيْثُ شِئْتُمَا وَلَا تَقْرَبَا هَذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَكُونَا مِنَ الظَّالِمِينَ﴾، ﴿هُوَ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ وَجَعَلَ مِنْهَا زَوْجَهَا لِيَسْكُنَ إِلَيْهَا فَلَمَّا تَغَشَّاهَا حَمَلَتْ حَمْلًا خَفِيفًا فَمَرَّتْ بِهِ فَلَمَّا أَثْقَلَتْ دَعَوَا اللَّهَ رَبَّهُمَا لَئِنْ آتَيْتَنَا صَالِحًا لَنَكُونَنَّ مِنَ الشَّاكِرِينَ﴾، ﴿خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَأَنْزَلَ لَكُمْ مِنَ الْأَنْعَامِ ثَمَانِيَةَ أَزْوَاجٍ يَخْلُقُكُمْ فِي بُطُونِ أُمَّهَاتِكُمْ خَلْقًا مِنْ بَعْدِ خَلْقٍ فِي ظُلُمَاتٍ ثَلَاثٍ ذَلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ لَهُ الْمُلْكُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ فَأَنَّى تُصْرَفُونَ﴾.

روایاتی که از حسادت قابیل به هابیل براثر داشتن همسری زیبا روی یاد کرده‌اند، مؤید این مطلب‌اند. در دوره‌های پسین نیز در جوامع گوناگون حتی در ساده‌ترین آنها نهاد خانواده وجود داشته ﴿وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلًا مِنْ قَبْلِكَ وَجَعَلْنَا لَهُمْ أَزْوَاجًا وَذُرِّيَّةً وَمَا كَانَ لِرَسُولٍ أَنْ يَأْتِيَ بِآيَةٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ﴾. گرچه صورت‌های آن در بستر تاریخ بسته به مقتضیات زمان و مکان متفاوت بوده است. در نگاه این دسته، قرآن به حقوق، دیدی ارزشی و هدایتگر دارد که از عرف زمان پیامبر(ص) نیز بهره برده و همین، سبب تأثیر در شکلدهی به نظام خانواده مطلوب گردیده است. با این حال، اصول و قوانین قرآنی، فراگیر و همه جایی‌اند و همین، به خانواده جایگاه و نقشی متفاوت با دیگر دیدگاه‌ها می‌بخشد. اینان معتقدند قرآن حدودی را بر اساس فطرت و طبیعت انسانی برای خانواده تعیین و با قوانین و امور سست کننده خانواده و کارکردهای فطری آن ـ مانند ظهار﴿الَّذِينَ يُظَاهِرُونَ مِنْكُمْ مِنْ نِسَائِهِمْ مَا هُنَّ أُمَّهَاتِهِمْ إِنْ أُمَّهَاتُهُمْ إِلَّا اللَّائِي وَلَدْنَهُمْ وَإِنَّهُمْ لَيَقُولُونَ مُنْكَرًا مِنَ الْقَوْلِ وَزُورًا وَإِنَّ اللَّهَ لَعَفُوٌّ غَفُورٌ﴾ و فرزند خواندگی ﴿ادْعُوهُمْ لِآبَائِهِمْ هُوَ أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ فَإِنْ لَمْ تَعْلَمُوا آبَاءَهُمْ فَإِخْوَانُكُمْ فِي الدِّينِ وَمَوَالِيكُمْ وَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ فِيمَا أَخْطَأْتُمْ بِهِ وَلَكِنْ مَا تَعَمَّدَتْ قُلُوبُكُمْ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِيمًا﴾ مخالفت ورزیده است. بر این اساس، با وضع الفاظ نمی‌توان چیزی به چارچوب طبیعی آن افزود؛ یا بر اثر عواملی، روابط و کارکردهای آن را به بیرون از خانواده بُرد. در مقابل این دیدگاه مشهور، برخی نوگرایان با تأکید بر حفظ اصل نظام خانواده، ادله وجود نظام طبیعی خانواده را قانع کننده ندانسته و در توجیه تفاوت‌های حقوقی زن و مرد در قرآن، رویکردی تاریخی و تطوری دارند و آن را برخاسته از بازتاب وضع موجود در زمان وحی در ساختار فقه و حقوق خانواده می‌دانند. بر این پایه، پاره‌ای از قواعد حقوقی قرآن، وصف وضعیت موجود است نه تشریع قانون الهی، در نتیجه با توجه به ضوابطی، از جمله روح شریعت، می‌توان برای وضعیت موجود احکام جدیدی را استنباط کرد. به سخن دیگر، با وجود تغییر خانواده به لحاظ جامعه شناختی، اصول کلی قرآنی، در دوره‌های پسین نیز جاری‌اند. دلیل مهم این افراد تغییر وضعیت زمانه و مقتضیات دوران کنونی است. هماهنگ با اینان، صاحبان نظریه مقاصد شریعت می‌کوشند پاره‌ای احکام فقهی خانواده را در دستگاه مقاصد شریعت پاسخ گویند. برخی از آنان حفظ و تکثیر نسل، نگهداری عرض و نسب و ایجاد آرامش، مودت و رحمت میان همسران را مقصد حقوق خانواده می‌دانند و درباره احکام موضوعات نو نظر می‌دهند؛ ولی هنوز تبیین کاملی از قرآن بر اساس مبانی این اندیشمندان ارائه نشده است و مفسران و عالمان مسلمان نقش‌ها، کارکردها و آسیب‌های خانواده را برپایه دیدگاه نخست توضیح داده‌اند، از این‌رو بیشتر مباحث این مقاله، بازتابنده نگاه نخست دانشمندان مسلمان به خانواده است.

همسرگزینی

گزینش همسر در فرهنگ‌ها، جوامع و ادیان گوناگون همواره با محدودیت‌هایی همراه و براساس عواملی متفاوت بوده است. گرچه هریک از علل جغرافیا، ویژگی‌های جسمانی و اجتماعی مشترک در گزینش همسر مؤثر است و نبودش شاید به عدم تفاهم انجامد، احتمالاً از آنجا که هیچ یک عاملی قطعی به شمار نمی‌رود و با هدف کلی رسم شده در قرآن ﴿وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ﴾ تضاد ندارد، قرآن وجودش را شرط نکرده است. به عکس، در آیاتی، ملاک برتری افراد را تقوا و عامل نژاد و رنگ را در این زمینه بی‌اثر می‌داند. ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ﴾ چنین رویکردی می‌تواند نشانه انعطاف پذیری قرآن در همسر گزینی در بیرون از چارچوب جغرافیا تلقی شود.

در قرآن، ازدواج با شماری از خویشاوندان نسبی، سببی و رضاعی ممنوع است. این محدودیت هماهنگ با فرهنگ عرب، شامل پدر، مادر، اجداد، برادران، خواهران، فرزندان و نوادگان، عمو، عمه، دایی و خاله می‌شود. تحریم همیشگی ازدواج با مادر و خواهر رضاعی، دختران همسر، زن پسر، مادر همسر، نیز تحریم مشروط ازدواج با خواهر همسر در قرآن آمده‌اند. ﴿حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ أُمَّهَاتُكُمْ وَبَنَاتُكُمْ وَأَخَوَاتُكُمْ وَعَمَّاتُكُمْ وَخَالَاتُكُمْ وَبَنَاتُ الْأَخِ وَبَنَاتُ الْأُخْتِ وَأُمَّهَاتُكُمُ اللَّاتِي أَرْضَعْنَكُمْ وَأَخَوَاتُكُمْ مِنَ الرَّضَاعَةِ وَأُمَّهَاتُ نِسَائِكُمْ وَرَبَائِبُكُمُ اللَّاتِي فِي حُجُورِكُمْ مِنْ نِسَائِكُمُ اللَّاتِي دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَإِنْ لَمْ تَكُونُوا دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ وَحَلَائِلُ أَبْنَائِكُمُ الَّذِينَ مِنْ أَصْلَابِكُمْ وَأَنْ تَجْمَعُوا بَيْنَ الْأُخْتَيْنِ إِلَّا مَا قَدْ سَلَفَ إِنَّ اللَّهَ كَانَ غَفُورًا رَحِيمًا﴾. جامعه شناسان در بیان سبب محرمیت پیش گفته دو دسته‌اند: گروهی بر جنبه غریزی و طبیعی تنفر از ازدواج با بستگان نزدیک تکیه دارند و آن را با حدوث عشق متقابل ناسازگار می‌دانند و دسته‌ای معتقدند بروز آشفتگی در روابط اجتماعی‌اعضای خانواده بر اثر چنین ازدواجی و ظهور کارکردهای اجتماعی در برون همسری، مانند غنی‌سازی شبکه خویشاوندی از راه ممنوعیت ازدواج با محارم، نقش حساس گسترش روابط سببی در تطور فرهنگ و بسط جامعه و توسعه تعاون طبیعی و قوام و گسترش اقتصاد جامعه سبب ممنوعیت درون همسری گشته است. موارد نقض به ویژه درباره توجیه نخست، چنین تحلیل‌هایی را بی‌اعتبار و دفاع ناپذیر می‌کنند. در ارزیابی‌ای کلی از این پدیده، می‌توان وجود مجموعه‌ای پیچیده از عوامل زیستی، روانی، اجتماعی حتی دینی را سبب این ممنوعیت دانست. زناشویی میان زن و مردی که اختلاف مذهبی دارند، به دشواری‌هایی در زندگی خانوادگی آنها می‌انجامد. در واقع، مذهب افزون بر اثرگذاری بر روابط انسان با خدا و حوزه اعمال دینی، در شکلدهی الگوهای رفتار زوجین نیز تربیت فرزندان بسزا نقش دارد. قرآن در دو حوزه ایمان و پای‌بندی عملی به آن، همشأنی را لازم شمرده و محدودیت‌هایی می‌گذارد: در حوزه نخست، ازدواج با زنان و مردان مشرک را گرچه ظاهری زیبا داشته باشند، ممنوع: ﴿وَلَا تَنْكِحُوا الْمُشْرِكَاتِ حَتَّى يُؤْمِنَّ وَلَأَمَةٌ مُؤْمِنَةٌ خَيْرٌ مِنْ مُشْرِكَةٍ وَلَوْ أَعْجَبَتْكُمْ وَلَا تُنْكِحُوا الْمُشْرِكِينَ حَتَّى يُؤْمِنُوا وَلَعَبْدٌ مُؤْمِنٌ خَيْرٌ مِنْ مُشْرِكٍ وَلَوْ أَعْجَبَكُمْ أُولَئِكَ يَدْعُونَ إِلَى النَّارِ وَاللَّهُ يَدْعُو إِلَى الْجَنَّةِ وَالْمَغْفِرَةِ بِإِذْنِهِ وَيُبَيِّنُ آيَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ﴾ و دلیل آن را تأثیر عقیده و رفتار نادرست مشرکان بر مسلمانان می‌داند: ﴿ أُولَئِكَ يَدْعُونَ إِلَى النَّارِ ﴾ افزون بر این، درون همسری دینی از تضادهای احتمالی گونه برون دینی آن نیز پیشگیری می‌کند و ازدواج مردان مسلمان با زنان اهل کتاب را جایز می‌داند: ﴿الْيَوْمَ أُحِلَّ لَكُمُ الطَّيِّبَاتُ وَطَعَامُ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ حِلٌّ لَكُمْ وَطَعَامُكُمْ حِلٌّ لَهُمْ وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ الْمُؤْمِنَاتِ وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ مِنْ قَبْلِكُمْ إِذَا آتَيْتُمُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ مُحْصِنِينَ غَيْرَ مُسَافِحِينَ وَلَا مُتَّخِذِي أَخْدَانٍ وَمَنْ يَكْفُرْ بِالْإِيمَانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ وَهُوَ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِينَ﴾، گرچه بسیاری با جاری دانستن علت حکم مشرکان در مورد اهل کتاب ظاهر این آیه را تأویل کرده و آن را نیز جایز نمی‌شمارند؛ یا دست کم مکروه می‌دانند. برخی روایات، نگرانی از اثرپذیری فرزندان از مادران یهودی یا مسیحی را دلیل کراهت ازدواج با آنان دانسته‌اند. در حوزه عمل نیز افراد زناکار و پلید را شایسته ازدواج با مؤمنان نمی‌داند: ﴿الزَّانِي لَا يَنْكِحُ إِلَّا زَانِيَةً أَوْ مُشْرِكَةً وَالزَّانِيَةُ لَا يَنْكِحُهَا إِلَّا زَانٍ أَوْ مُشْرِكٌ وَحُرِّمَ ذَلِكَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ﴾، ﴿الْخَبِيثَاتُ لِلْخَبِيثِينَ وَالْخَبِيثُونَ لِلْخَبِيثَاتِ وَالطَّيِّبَاتُ لِلطَّيِّبِينَ وَالطَّيِّبُونَ لِلطَّيِّبَاتِ أُولَئِكَ مُبَرَّءُونَ مِمَّا يَقُولُونَ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَرِيمٌ﴾ (ازدواج)؛ همچنین از جنبه اثباتی، ویژگی همسران شایسته را اسلام، ایمان به خدا و پیامبر(ص)، راست کرداری و درست گفتاری، فرمانبرداری از خدا و اطاعت از همسر، توبه کاری و تقید به انجام دادن تکالیف دینی برمی‌شمرد: ﴿عَسَى رَبُّهُ إِنْ طَلَّقَكُنَّ أَنْ يُبْدِلَهُ أَزْوَاجًا خَيْرًا مِنْكُنَّ مُسْلِمَاتٍ مُؤْمِنَاتٍ قَانِتَاتٍ تَائِبَاتٍ عَابِدَاتٍ سَائِحَاتٍ ثَيِّبَاتٍ وَأَبْكَارًا﴾. که خود فراوان بر تربیت درست فرزندان اثر دارند. در فرهنگ قرآن، دعا برای داشتن چنین همسرانی سفارش شده است که برخی روایات آنان را از مصادیق «حسنه» در دنیا دانسته‌اند: ﴿وَمِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ﴾، ﴿وَالَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّيَّاتِنَا قُرَّةَ أَعْيُنٍ وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِينَ إِمَامًا﴾. افزون بر آنچه گذشت، در قرآن به برخی الگوهای همسرگزینی در جوامع پیشین می‌پردازد؛ برای نمونه در جامعه روزگار حضرت شعیب(ع) مهریه، کار و خدمت داماد برای خانواده عروس در زمانی معین بوده است. نمونه این گونه ازدواج که به ازدواج مبادله‌ای موسوم است،ازدواج موسی(ع) با دختر شعیب(ع) است: ﴿قَالَ إِنِّي أُرِيدُ أَنْ أُنْكِحَكَ إِحْدَى ابْنَتَيَّ هَاتَيْنِ عَلَى أَنْ تَأْجُرَنِي ثَمَانِيَ حِجَجٍ فَإِنْ أَتْمَمْتَ عَشْرًا فَمِنْ عِنْدِكَ وَمَا أُرِيدُ أَنْ أَشُقَّ عَلَيْكَ سَتَجِدُنِي إِنْ شَاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّالِحِينَ﴾

مجموع آیات قرآن با الگویی ویژه از همسرگزینی سازگار است. دستور رعایت حجاب ﴿قُلْ لِلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَيَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذَلِكَ أَزْكَى لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا يَصْنَعُونَ وَقُل لِّلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُيُوبِهِنَّ وَلا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبَائِهِنَّ أَوْ آبَاء بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنَائِهِنَّ أَوْ أَبْنَاء بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي أَخَوَاتِهِنَّ أَوْ نِسَائِهِنَّ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُنَّ أَوِ التَّابِعِينَ غَيْرِ أُولِي الإِرْبَةِ مِنَ الرِّجَالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذِينَ لَمْ يَظْهَرُوا عَلَى عَوْرَاتِ النِّسَاء وَلا يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ مَا يُخْفِينَ مِن زِينَتِهِنَّ وَتُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِيعًا أَيُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾، ممنوعیت روابط دوستانه زن و مرد﴿وَمَنْ لَمْ يَسْتَطِعْ مِنْكُمْ طَوْلًا أَنْ يَنْكِحَ الْمُحْصَنَاتِ الْمُؤْمِنَاتِ فَمِنْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ مِنْ فَتَيَاتِكُمُ الْمُؤْمِنَاتِ وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِإِيمَانِكُمْ بَعْضُكُمْ مِنْ بَعْضٍ فَانْكِحُوهُنَّ بِإِذْنِ أَهْلِهِنَّ وَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ مُحْصَنَاتٍ غَيْرَ مُسَافِحَاتٍ وَلَا مُتَّخِذَاتِ أَخْدَانٍ فَإِذَا أُحْصِنَّ فَإِنْ أَتَيْنَ بِفَاحِشَةٍ فَعَلَيْهِنَّ نِصْفُ مَا عَلَى الْمُحْصَنَاتِ مِنَ الْعَذَابِ ذَلِكَ لِمَنْ خَشِيَ الْعَنَتَ مِنْكُمْ وَأَنْ تَصْبِرُوا خَيْرٌ لَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾، ﴿الْيَوْمَ أُحِلَّ لَكُمُ الطَّيِّبَاتُ وَطَعَامُ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ حِلٌّ لَكُمْ وَطَعَامُكُمْ حِلٌّ لَهُمْ وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ الْمُؤْمِنَاتِ وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ مِنْ قَبْلِكُمْ إِذَا آتَيْتُمُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ مُحْصِنِينَ غَيْرَ مُسَافِحِينَ وَلَا مُتَّخِذِي أَخْدَانٍ وَمَنْ يَكْفُرْ بِالْإِيمَانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ وَهُوَ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِينَ﴾، دوری گزیدن از انجام دادن رفتارهای شهوت برانگیز در برابر جنس مخالف ﴿يَا نِسَاءَ النَّبِيِّ لَسْتُنَّ كَأَحَدٍ مِنَ النِّسَاءِ إِنِ اتَّقَيْتُنَّ فَلَا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَيَطْمَعَ الَّذِي فِي قَلْبِهِ مَرَضٌ وَقُلْنَ قَوْلًا مَعْرُوفًا﴾، دستور به اولیای افراد مجرد برای همسر یافتن برای آنان ﴿وَأَنْكِحُوا الْأَيَامَى مِنْكُمْ وَالصَّالِحِينَ مِنْ عِبَادِكُمْ وَإِمَائِكُمْ إِنْ يَكُونُوا فُقَرَاءَ يُغْنِهِمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ﴾ در نتیجه عدم شناخت دختر و پسر از یکدیگر پیش از خواستگاری، بیش از هر چیز با الگویی می‌سازد که در آن، والدین و بستگان فرد به انتخاب همسر برای وی دست می‌زنند. به علاوه، به قطع، با الگوهایی استوار بر عشق رمانتیک به ویژه بی‌آگاهی سرپرست دختر، هماهنگ نیست. .

اهداف و کارکردها

خانواده در جریان تاریخ و در فرهنگ‌های گوناگون، کارکردهای بسیاری برای افراد و جامعه داشته که این کارکردها بستگی تام به نگرش جامعه به عدالت، برابری، آزادی، استقلال، ستم و تبعیض داشته است و گاه با رخ‌دادن تغییر در اهداف و ارزش‌های اجتماعی نیز پیدایی نهادهای جایگزین دچار دگرگونی‌هایی شده‌اند. گرچه قرآن به کارکردهای خانواده نگاهی امضایی و تأییدی دارد، در مواردی آن را بر اساس اهداف و ارزش‌های خود دگرگون می‌کند. بر این اساس، می‌توان کارکردهایی را برای خانواده برشمرد.

تنظیم روابط جنسی

نیاز جنسی، غریزه مشترک انسان و حیوان است که در سن بلوغ با پاره‌ای از ترشحات هورمونی فعال و سبب بروز رفتارهای جنسی در افراد می‌شود. ارضای مشروع و نظام‌مند غریزه جنسی و جلوگیری از انحراف آن، از مهم‌ترین کارکردهای خانواده است.

قرآن، ارضای غریزه جنسی را به مواردی خاص (همسر و کنیز) و بیشتر به همسر محدود و از آزادی جنسی نهی می‌کند: ﴿وَالَّذِينَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حَافِظُونَ إِلاَّ عَلَى أَزْوَاجِهِمْ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَيْرُ مَلُومِينَ فَمَنِ ابْتَغَى وَرَاء ذَلِكَ فَأُولَئِكَ هُمُ الْعَادُونَ﴾، ﴿وَالَّذِينَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حَافِظُونَ﴾، ﴿إِلَّا عَلَى أَزْوَاجِهِمْ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَيْرُ مَلُومِينَ﴾ در واقع، تعدّی از موارد مشروع، نه تنها گناه است، عملی خلاف وجدان جمعی و مایه آلایش مبانی پذیرفته شده حیات گروهی است، از این رو قرآن با بی‌سابقه شمردن لواط در میان امت‌های پیش از قوم لوط ﴿وَلُوطًا إِذْ قَالَ لِقَوْمِهِ أَتَأْتُونَ الْفَاحِشَةَ مَا سَبَقَكُمْ بِهَا مِنْ أَحَدٍ مِنَ الْعَالَمِينَ﴾ بر زشتی این عمل از دیدگاه عمومی و مخالفت آن با انگیزه‌های طبیعی تأکید می‌کند. زنا نیز عملی ناسازگار با نظام اجتماعی و سبب اختلال در آن و نابودی انسانیت است ﴿وَلَا تَقْرَبُوا الزِّنَا إِنَّهُ كَانَ فَاحِشَةً وَسَاءَ سَبِيلًا﴾. و مجازاتی سنگین دارد. ﴿الزَّانِيَةُ وَالزَّانِي فَاجْلِدُوا كُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا مِائَةَ جَلْدَةٍ وَلَا تَأْخُذْكُمْ بِهِمَا رَأْفَةٌ فِي دِينِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَلْيَشْهَدْ عَذَابَهُمَا طَائِفَةٌ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ﴾، ﴿وَاللَّاتِي يَأْتِينَ الْفَاحِشَةَ مِنْ نِسَائِكُمْ فَاسْتَشْهِدُوا عَلَيْهِنَّ أَرْبَعَةً مِنْكُمْ فَإِنْ شَهِدُوا فَأَمْسِكُوهُنَّ فِي الْبُيُوتِ حَتَّى يَتَوَفَّاهُنَّ الْمَوْتُ أَوْ يَجْعَلَ اللَّهُ لَهُنَّ سَبِيلًا﴾، ﴿وَاللَّذَانِ يَأْتِيَانِهَا مِنْكُمْ فَآذُوهُمَا فَإِنْ تَابَا وَأَصْلَحَا فَأَعْرِضُوا عَنْهُمَا إِنَّ اللَّهَ كَانَ تَوَّابًا رَحِيمًا﴾ در این میان، ازدواج موقت روشی کنترل شده برای ارضای غریزه جنسی بیرون از محدوده خانواده است که شیعه با استناد به آیه ۲۴ نساء / ۴ ازدواج موقت را می‌پذیرد؛

ولی در این گونه از ازدواج‌ها تعهد زندگی همیشگی در یک مکان و پرداخت نفقه نیست، از این رو کمتر خانواده‌ای تشکیل می‌شود. (ازدواج موقت) ذیل آیه ﴿وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ النِّسَاءِ إِلَّا مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ كِتَابَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَأُحِلَّ لَكُمْ مَا وَرَاءَ ذَلِكُمْ أَنْ تَبْتَغُوا بِأَمْوَالِكُمْ مُحْصِنِينَ غَيْرَ مُسَافِحِينَ فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِيضَةً وَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِيمَا تَرَاضَيْتُمْ بِهِ مِنْ بَعْدِ الْفَرِيضَةِ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيمًا حَكِيمًا﴾ برخی اسلام شناسان، دلیل منع کامیابی جنسی از غیر همسر مشروع را ایجاد احساس خوشبختی در رابطه با همسر قانونی دانسته‌اند. تعبیر «کشتزار» درباره بهره‌مندی جنسی از زن: ﴿نِسَاؤُكُمْ حَرْثٌ لَكُمْ فَأْتُوا حَرْثَكُمْ أَنَّى شِئْتُمْ وَقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّكُمْ مُلَاقُوهُ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ﴾ نیز گویای انحصار آن برای همسر شرعی و لزوم آمادگی زن در این زمینه است؛ همچنین می‌توان از این آیه نقش محافظتی مردان از زنان خود و جلوگیری از ورود بیگانگان به حریم آنان را برداشت کرد. قرآن همچنین با گونه‌هایی از ازدواج مخالفت می‌ورزد. (ازدواج) افزون بر آیات یاد شده که با خطاب به مردان بر حق بهره‌مندی جنسی آنان تأکید می‌کنند، آیاتی نیز حق مذکور را برای هریک از همسران به رسمیت می‌شناسند. به گفته برخی مفسران، تعبیر قرآن به «لباس بودن هریک از زن و مرد برای یکدیگر»: ﴿هُنَّ لِبَاسٌ لَكُمْ وَأَنْتُمْ لِبَاسٌ لَهُنَّ﴾ بیانگر شدت پیوند زوجین در زمان بهره‌گیری جنسی از همدیگر است که خود، دلیل دیگری بر توجه قرآن به امیال جنسی زوجین به شمار می‌رود. افزون بر این، بر اساس آیه ﴿وَالْوَالِدَاتُ يُرْضِعْنَ أَوْلَادَهُنَّ حَوْلَيْنِ كَامِلَيْنِ لِمَنْ أَرَادَ أَنْ يُتِمَّ الرَّضَاعَةَ وَعَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَكِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ لَا تُكَلَّفُ نَفْسٌ إِلَّا وُسْعَهَا لَا تُضَارَّ وَالِدَةٌ بِوَلَدِهَا وَلَا مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ وَعَلَى الْوَارِثِ مِثْلُ ذَلِكَ فَإِنْ أَرَادَا فِصَالًا عَنْ تَرَاضٍ مِنْهُمَا وَتَشَاوُرٍ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَا وَإِنْ أَرَدْتُمْ أَنْ تَسْتَرْضِعُوا أَوْلَادَكُمْ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ إِذَا سَلَّمْتُمْ مَا آتَيْتُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ﴾ محدودیت‌های برخاسته از تولد فرزندان نباید از پاسخگویی به نیازهای جنسی و عاطفی متقابل جلوگیری کند. بر پایه برخی روایات، پیش از نزول آیه زنان شیرده از بیم بارداری دوباره و آسیب رسیدن به کودک شیر خوارشان به در خواست جنسی شوهر پاسخ نمی‌دادند و همین خودداری از سوی مردان نیز انجام می‌گرفت؛ ولی قرآن با این پندار نادرست مخالفت ورزید: ﴿ لَا تُضَارَّ وَالِدَةٌ بِوَلَدِهَا وَلَا مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ﴾ به علاوه، به گونه‌ای خاص به حق زن نیز در بهره‌مندی جنسی نگاه شده است که مبارزه با رسومی مانند ظهار﴿الَّذِينَ يُظَاهِرُونَ مِنْكُمْ مِنْ نِسَائِهِمْ مَا هُنَّ أُمَّهَاتِهِمْ إِنْ أُمَّهَاتُهُمْ إِلَّا اللَّائِي وَلَدْنَهُمْ وَإِنَّهُمْ لَيَقُولُونَ مُنْكَرًا مِنَ الْقَوْلِ وَزُورًا وَإِنَّ اللَّهَ لَعَفُوٌّ غَفُورٌ﴾، ﴿وَالَّذِينَ يُظَاهِرُونَ مِنْ نِسَائِهِمْ ثُمَّ يَعُودُونَ لِمَا قَالُوا فَتَحْرِيرُ رَقَبَةٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَتَمَاسَّا ذَلِكُمْ تُوعَظُونَ بِهِ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ﴾ و ایلاء ﴿لِلَّذِينَ يُؤْلُونَ مِنْ نِسَائِهِمْ تَرَبُّصُ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ فَإِنْ فَاءُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ از همین دست است. اهمیت رفع نیاز جنسی در حفظ عفت و پاک دامنی و پایایی خانواده به اندازه‌ای است که ممنوعیت آن در شب‌های ماه رمضان برداشته شده است. ﴿أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيَامِ الرَّفَثُ إِلَى نِسَائِكُمْ هُنَّ لِبَاسٌ لَكُمْ وَأَنْتُمْ لِبَاسٌ لَهُنَّ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّكُمْ كُنْتُمْ تَخْتَانُونَ أَنْفُسَكُمْ فَتَابَ عَلَيْكُمْ وَعَفَا عَنْكُمْ فَالْآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَابْتَغُوا مَا كَتَبَ اللَّهُ لَكُمْ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّيَامَ إِلَى اللَّيْلِ وَلَا تُبَاشِرُوهُنَّ وَأَنْتُمْ عَاكِفُونَ فِي الْمَسَاجِدِ تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ فَلَا تَقْرَبُوهَا كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ آيَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ﴾..

عاطفه و همراهی

ارضای نیازهای عاطفی همسران و فرزندان یکی دیگر از کارکردهای خانواده به شمار می‌رود. از جنبه نخست، قرآن آرامش روانی برآمده از ازدواج و مهر و مودت میان زن و شوهر را از نشانه‌های الهی به شمار می‌آورد: ﴿وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ﴾، ﴿هُوَ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ وَجَعَلَ مِنْهَا زَوْجَهَا لِيَسْكُنَ إِلَيْهَا فَلَمَّا تَغَشَّاهَا حَمَلَتْ حَمْلًا خَفِيفًا فَمَرَّتْ بِهِ فَلَمَّا أَثْقَلَتْ دَعَوَا اللَّهَ رَبَّهُمَا لَئِنْ آتَيْتَنَا صَالِحًا لَنَكُونَنَّ مِنَ الشَّاكِرِينَ﴾ برخی مفسران در تبیین فرایند این آرامش، به نقصان هریک از دو جنس و نیازهای جنسی آن دو به یکدیگر و درپی آن، احساس نیاز و کشش نسبت به هم برای تکامل اشاره کرده‌اند که با وجود همه دشواری‌ها به ازدواج روی می‌آورند و با برآوردن نیاز یاد شده به آرامش می‌رسند. افزون بر این، خدا از سویی پیوند مذکور را از مرز نیازهای مادی به علاقه‌ای عمیق و بر اساس گذشت و بخشش می‌رساند که زن و مرد را از نظر روحی نیز کامل و آرام می‌کند و از سوی دیگر، با ایجاد علاقه میان زوجین، مایه استمرار زندگی نوع بشر می‌گردد. دلبستگی برآمده از محبت یاد شده تا جایی افزایش می‌یابد که آنان غم و شادی دیگری را اندوه و سرور خود می‌بینند و زندگی را بی‌حضور دیگری، گرم و پرنشاط نمی‌دانند. برخی نیز در تبیین کارکرد آرامش بخشی خانواده برای زوجین معتقدند که مرد براثر امن یافتن محیط خانه و داشتن زنی مهربان و امین در کنار خود و زن نیز با توجه به ناتوان بودن جسم، در پرتو بهره‌مندی از مرد و تکیه‌گاهی استوار که به او عشق ورزد، خوشبختی و آرامش حس می‌کنند. بر همین پایه، در موارد بسیاری ناآرامی‌های روانی و مشکلات فردی و اجتماعی افراد مجرد از خودداری از تشکیل خانواده برمی‌خیزد. برخی مفسران با استناد به پاره‌ای روایات، گرایش غریزی دو جنس را از مودت و رحمت جدا کرده و خاستگاه گرایش مرد به زن و آرامش یافتن در پرتو انس به او را مهر و محبتی خدا دادی و نشانه الهی نهاده در وجود انسان می‌دانند.

افزون بر تحلیل‌های یاد شده، اطلاق و عدم تقیید «لتسکنوا» بیانگر آرامشی همه جانبه و شامل جنبه‌های جسمی، روحی، فردی و اجتماعی است. برخی نیز احتمال داده‌اند آیه ﴿وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ﴾ گویای این حقیقت باشد که پیوند زناشویی بر خلاف دیگر روابط اجتماعی دربردارنده عاملی وحدت بخش و انسجام دهنده است که تداوم رابطه را با وجود تضادها و اختلاف منافع و علقه‌های زن و شوهر ضمانت می‌کند. دیگر اینکه برخی مفسران با فرق‌گذاری در معنای مودت و رحمت، اولی را به جنبه‌های آشکار و ابراز دوستی و دومی را به حیثیت باطنی ارتباط محبت آمیز زوجین تفسیر کرده‌اند. برخی نیز معتقدند که مودت، علاقه ابتدایی است و به ارضای نیازهای مادی می‌انجامد؛ ولی رحمتْ مهرورزی ژرفی است که در مرحله پسین پدید آمده و بر پایه از خود گذشتگی و بخشش استوار است. مفسران پیشین نیز آن دو را به مواردی دیگر معنا کرده‌اند. ابراز احساسات عاطفی زن و مرد به یکدیگر، نیازمند فضای روانی ویژه‌ای است که همه اعضای خانواده از کوچک و بزرگ باید آن را به رسمیت بشناسند. قرآن با تأکید بر لزوم اجازه گرفتن اعضا در ساعاتی از شبانه روز برای ورود به اتاق زن و شوهر به شکل‌گیری چنین فضایی کمک می‌کند ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لِيَسْتَأْذِنْكُمُ الَّذِينَ مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ وَالَّذِينَ لَمْ يَبْلُغُوا الْحُلُمَ مِنْكُمْ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ مِنْ قَبْلِ صَلَاةِ الْفَجْرِ وَحِينَ تَضَعُونَ ثِيَابَكُمْ مِنَ الظَّهِيرَةِ وَمِنْ بَعْدِ صَلَاةِ الْعِشَاءِ ثَلَاثُ عَوْرَاتٍ لَكُمْ لَيْسَ عَلَيْكُمْ وَلَا عَلَيْهِمْ جُنَاحٌ بَعْدَهُنَّ طَوَّافُونَ عَلَيْكُمْ بَعْضُكُمْ عَلَى بَعْضٍ كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآيَاتِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾. دستور لزوم اجازه گرفتن برای ورود به خانه دیگران ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُيُوتًا غَيْرَ بُيُوتِكُمْ حَتَّى تَسْتَأْنِسُوا وَتُسَلِّمُوا عَلَى أَهْلِهَا ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ﴾، ﴿فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا فِيهَا أَحَدًا فَلَا تَدْخُلُوهَا حَتَّى يُؤْذَنَ لَكُمْ وَإِنْ قِيلَ لَكُمُ ارْجِعُوا فَارْجِعُوا هُوَ أَزْكَى لَكُمْ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ عَلِيمٌ﴾ نیز می‌تواند گامی در این جهت، نیز برای حفظ سلامت روانی اهل خانه و کسانی دانسته شود که به آن وارد می‌شوند. برخی مفسران برپایه روایات، ﴿فَسَلِّمُوا عَلَى أَنْفُسِكُمْ﴾ را به سلام به خانواده هنگام ورود به خانه معنا کرده‌اند که به ایجاد فضایی صمیمی و عاطفی و احترام میان افراد کمک می‌کند.

زینت بودن برای یکدیگر و برجسته ساختن ویژگی‌های مثبت، عیب پوشی و راز داری،اعتدال بخشیدن به برنامه زندگی همدیگر، رهنمون شدن به وظایف فردی و اجتماعی و برآوردن نیازهای یکدیگر و چشم پوشیدن و بریدن طمع از دیگران، کمال ارتباط و دوستی معنوی همسران با هم و آرامش بخشی ﴿هُوَ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ وَجَعَلَ مِنْهَا زَوْجَهَا لِيَسْكُنَ إِلَيْهَا فَلَمَّا تَغَشَّاهَا حَمَلَتْ حَمْلًا خَفِيفًا فَمَرَّتْ بِهِ فَلَمَّا أَثْقَلَتْ دَعَوَا اللَّهَ رَبَّهُمَا لَئِنْ آتَيْتَنَا صَالِحًا لَنَكُونَنَّ مِنَ الشَّاكِرِينَ﴾، ﴿وَهُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ لِبَاسًا وَالنَّوْمَ سُبَاتًا وَجَعَلَ النَّهَارَ نُشُورًا﴾. که از نمودهای تعبیر «لباس بودن همسران برای یکدیگر» ﴿هُنَّ لِبَاسٌ لَكُمْ وَأَنْتُمْ لِبَاسٌ لَهُنَّ﴾ به شمار می‌روند، همگی به تحقق عطوفت و همراهی زن و مرد در خانواده یاری می‌رساند؛ یا از نشانه‌های آن شمرده می‌شوند. بر اساس روایات، فرزند نیز زن و مرد را از تنهایی بیرون آورده و سهمی مهم در آرامش روانی والدین ایفا می‌کند ؛ همچنین شیر دادن به نوزاد که قرآن بر آن تأکید دارد ﴿وَالْوَالِدَاتُ يُرْضِعْنَ أَوْلَادَهُنَّ حَوْلَيْنِ كَامِلَيْنِ لِمَنْ أَرَادَ أَنْ يُتِمَّ الرَّضَاعَةَ وَعَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَكِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ لَا تُكَلَّفُ نَفْسٌ إِلَّا وُسْعَهَا لَا تُضَارَّ وَالِدَةٌ بِوَلَدِهَا وَلَا مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ وَعَلَى الْوَارِثِ مِثْلُ ذَلِكَ فَإِنْ أَرَادَا فِصَالًا عَنْ تَرَاضٍ مِنْهُمَا وَتَشَاوُرٍ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَا وَإِنْ أَرَدْتُمْ أَنْ تَسْتَرْضِعُوا أَوْلَادَكُمْ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ إِذَا سَلَّمْتُمْ مَا آتَيْتُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ﴾، ﴿أَسْكِنُوهُنَّ مِنْ حَيْثُ سَكَنْتُمْ مِنْ وُجْدِكُمْ وَلَا تُضَارُّوهُنَّ لِتُضَيِّقُوا عَلَيْهِنَّ وَإِنْ كُنَّ أُولَاتِ حَمْلٍ فَأَنْفِقُوا عَلَيْهِنَّ حَتَّى يَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ فَإِنْ أَرْضَعْنَ لَكُمْ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ وَأْتَمِرُوا بَيْنَكُمْ بِمَعْرُوفٍ وَإِنْ تَعَاسَرْتُمْ فَسَتُرْضِعُ لَهُ أُخْرَى﴾ در تأمین عواطف مادر به فرزند و اشتیاق به مراقبت از او نقشی مهم دارد. نکات یاد شده برای ایجاد محیطی گرم و صمیمی در خانواده، سبب تکامل بخشیدن به قابلیت‌ها و توانایی‌های افراد آن می‌شوند. از جنبه ارضای نیازهای عاطفی فرزندان، قرآن احتمالاًبه سبب توجه طبیعی و غریزی والدین به این مسئله به کارکرد یادشده به گونه‌ای خاص چندان اشاره ندارد؛ ولی می‌توان گفت اهتمام به برآوردن نیازهای عاطفی همسران، خود به خود به ایجاد محیطی گرم و عاطفی میان همه اعضای خانواده و تأمین این هدف می‌انجامد. افزون بر این، آیه ﴿وَقَضَى رَبُّكَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ كِلَاهُمَا فَلَا تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ وَلَا تَنْهَرْهُمَا وَقُلْ لَهُمَا قَوْلًا كَرِيمًا﴾، ﴿وَاخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَقُلْ رَبِّ ارْحَمْهُمَا كَمَا رَبَّيَانِي صَغِيرًا﴾ به شکل ضمنی به این کارکرد اشاره دارد. بر اساس این آیه، فرزندان باید از خدا بخواهند همان گونه که پدر و مادر در دوران کودکی، آنها را پروریدند، خدا نیز در دوران پیری والدین را از رحمت خویش بهره‌مند گرداند؛ همچنین دستور شیر دادن به نوزاد تا دو سال ﴿وَالْوَالِدَاتُ يُرْضِعْنَ أَوْلَادَهُنَّ حَوْلَيْنِ كَامِلَيْنِ لِمَنْ أَرَادَ أَنْ يُتِمَّ الرَّضَاعَةَ وَعَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَكِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ لَا تُكَلَّفُ نَفْسٌ إِلَّا وُسْعَهَا لَا تُضَارَّ وَالِدَةٌ بِوَلَدِهَا وَلَا مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ وَعَلَى الْوَارِثِ مِثْلُ ذَلِكَ فَإِنْ أَرَادَا فِصَالًا عَنْ تَرَاضٍ مِنْهُمَا وَتَشَاوُرٍ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَا وَإِنْ أَرَدْتُمْ أَنْ تَسْتَرْضِعُوا أَوْلَادَكُمْ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ إِذَا سَلَّمْتُمْ مَا آتَيْتُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ﴾ به برآورده شدن نیاز یادشده در نخستین سال‌های زندگی کمک می‌کند.

فرزندآوری و بقای نسل آدمی

تولید مثل، از پایه‌ای‌ترین کارکردهای خانواده، ضامن بقای نسل آدمی و بارزترین محصول پیوند زناشویی است که در تحکیم و تثبیت خانواده بسزا نقش دارد. گرچه کارکرد یاد شده در بیرون از چارچوب خانواده نیز عملی می‌شود، خانواده محیطی طبیعی و مشروع برای زاد و ولد به شمار می‌آید. براساس قرآن، هر یک از مرد و زن با حفظ تفاوت‌های زیستی، در تحقق مشیت خدایی برای تولید و گسترش نسل آدمی سهمی دارند: ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَى ﴾؛ همچنین فرزندان، عنصری ضروری در خانواده هسته‌ای به شمار رفته‌اند. ﴿وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلًا مِنْ قَبْلِكَ وَجَعَلْنَا لَهُمْ أَزْوَاجًا وَذُرِّيَّةً وَمَا كَانَ لِرَسُولٍ أَنْ يَأْتِيَ بِآيَةٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ﴾، ﴿وَاللَّهُ جَعَلَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجًا وَجَعَلَ لَكُمْ مِنْ أَزْوَاجِكُمْ بَنِينَ وَحَفَدَةً وَرَزَقَكُمْ مِنَ الطَّيِّبَاتِ أَفَبِالْبَاطِلِ يُؤْمِنُونَ وَبِنِعْمَتِ اللَّهِ هُمْ يَكْفُرُونَ﴾، ﴿وَالَّذِينَ آمَنُوا وَاتَّبَعَتْهُمْ ذُرِّيَّتُهُمْ بِإِيمَانٍ أَلْحَقْنَا بِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَمَا أَلَتْنَاهُمْ مِنْ عَمَلِهِمْ مِنْ شَيْءٍ كُلُّ امْرِئٍ بِمَا كَسَبَ رَهِينٌ﴾ عرب‌ها انواع سبب‌ها را برای نجابت فرزندان به کار می‌بستند که نشان دهد فرزندآوری بیش از ارضای غریزه جنسی نزد آنان اهمیت داشته و این کارکرد به اندازه‌ای مهم بوده که به بیرون از خانواده نیز برده شده است؛ برای نمونه مرد برای داشتن فرزندی شجاع و کریم، زن خود را در اختیار مردی با ویژگی‌های یاد شده می‌گذارد تا برایش چنین فرزندی بیاورد. قرآن، ضمن محدود ساختن این کارکرد به همسر شرعی که بیشتر با ازدواج دائم و در فضای خانواده تحقق می‌یابد ﴿وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ النِّسَاءِ إِلَّا مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ كِتَابَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَأُحِلَّ لَكُمْ مَا وَرَاءَ ذَلِكُمْ أَنْ تَبْتَغُوا بِأَمْوَالِكُمْ مُحْصِنِينَ غَيْرَ مُسَافِحِينَ فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِيضَةً وَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِيمَا تَرَاضَيْتُمْ بِهِ مِنْ بَعْدِ الْفَرِيضَةِ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيمًا حَكِيمًا﴾، با انواعی از ازدواج مخالفت ورزید﴿لَا يَحِلُّ لَكَ النِّسَاءُ مِنْ بَعْدُ وَلَا أَنْ تَبَدَّلَ بِهِنَّ مِنْ أَزْوَاجٍ وَلَوْ أَعْجَبَكَ حُسْنُهُنَّ إِلَّا مَا مَلَكَتْ يَمِينُكَ وَكَانَ اللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ رَقِيبًا﴾. (ازدواج) قرآن از رابطه مرد و زن در این زمینه به کشتزار یاد می‌کند: ﴿نِسَاؤُكُمْ حَرْثٌ لَكُمْ﴾ در واقع، همان‌گونه که انواع دانه‌های غذایی در کشتزار پرورش یافته و توشه‌ای برای زندگی انسانی به شمار می‌آیند، طبیعت جسمانی زنان نیز به گونه‌ای سامان یافته است تا جایگاه شکل‌گیری و پرورش نطفه و جسم انسانی جدید را فراهم آورد. گرایش طبیعی مرد به زن و ایجاد مهر و رحمت میان آنان سبب عملی شدن هدف یاد شده و ماندگاری نسل بشر است. به گفته برخی مفسران، قرآن تولید مثل را به تنهایی مطلوب ندانسته، بلکه زنده ماندن دین خدا از راه نسل‌های نو را پشتوانه ارزشمندی آن می‌داند.

خدا فرزندآوری را از نعمت‌های خود و شایسته شکر می‌داند: ﴿وَاللَّهُ جَعَلَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجًا وَجَعَلَ لَكُمْ مِنْ أَزْوَاجِكُمْ بَنِينَ وَحَفَدَةً وَرَزَقَكُمْ مِنَ الطَّيِّبَاتِ أَفَبِالْبَاطِلِ يُؤْمِنُونَ وَبِنِعْمَتِ اللَّهِ هُمْ يَكْفُرُونَ﴾ افزون بر این، فرزندان زینت زندگی دنیایند: ﴿زُيِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَوَاتِ مِنَ النِّسَاءِ وَالْبَنِينَ ﴾، ﴿الْمَالُ وَالْبَنُونَ زِينَةُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَالْبَاقِيَاتُ الصَّالِحَاتُ خَيْرٌ عِنْدَ رَبِّكَ ثَوَابًا وَخَيْرٌ أَمَلًا﴾، از این رو کشتن فرزندان از ترس اسارت دختران در جنگ‌ها، فقر و گرسنگی، برخی بیماری‌ها مانند وجود سیاهی یا سفیدی در جسم یا فال بد زدن به آنها را ممنوع و تأکید می‌کند که روزی دهنده آنها خداست: ﴿زَيَّنَ لِكَثِيرٍ مِنَ الْمُشْرِكِينَ قَتْلَ أَوْلَادِهِمْ ﴾، ﴿وَإِذَا الْمَوْءُودَةُ سُئِلَتْ بِأَيِّ ذَنْبٍ قُتِلَتْ﴾، ﴿وَلَا تَقْتُلُوا أَوْلَادَكُمْ مِنْ إِمْلَاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُكُمْ وَإِيَّاهُمْ ﴾، ﴿وَلَا تَقْتُلُوا أَوْلَادَكُمْ خَشْيَةَ إِمْلَاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَإِيَّاكُمْ إِنَّ قَتْلَهُمْ كَانَ خِطْئًا كَبِيرًا﴾ بر این اساس، سقط جنین که گونه‌ای از فرزند کشی به شمار می‌رود، مخالف با مبنای یاد شده در قرآن به شمار می‌رود.

آیاتی درخواست برخی انسان‌ها از خدا برای بخشیدن فرزند به آنان را گزارش می‌کنند. در نمونه‌ای، زکریا(ع) با دیدن حضرت مریم(س) که فرزندی نیکو و دارای کرامت بود: ﴿ كُلَّمَا دَخَلَ عَلَيْهَا زَكَرِيَّا الْمِحْرَابَ وَجَدَ عِنْدَهَا رِزْقًا قَالَ يَا مَرْيَمُ أَنَّى لَكِ هَذَا قَالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَرْزُقُ مَنْ يَشَاءُ بِغَيْرِ حِسَابٍ﴾ و با وجود کهولت سن خود و ناباروری همسرش ﴿قَالَ رَبِّ أَنَّى يَكُونُ لِي غُلَامٌ وَقَدْ بَلَغَنِيَ الْكِبَرُ وَامْرَأَتِي عَاقِرٌ قَالَ كَذَلِكَ اللَّهُ يَفْعَلُ مَا يَشَاءُ﴾ با هدف رهایی از تنهایی و بی‌نسل ماندن: ﴿وَزَكَرِيَّا إِذْ نَادَى رَبَّهُ رَبِّ لَا تَذَرْنِي فَرْدًا وَأَنْتَ خَيْرُ الْوَارِثِينَ﴾ با اضطرار از خدا می‌خواهد فرزند و نسلی پاک به او ببخشد: ﴿هُنَالِكَ دَعَا زَكَرِيَّا رَبَّهُ قَالَ رَبِّ هَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ ذُرِّيَّةً طَيِّبَةً إِنَّكَ سَمِيعُ الدُّعَاءِ﴾.

قرآن در داشتن فرزند پسر یا دختر تفاوتی نمی‌نهد؛ حتی مشرکانی را سرزنش می‌کند که از داشتن دختر ناخشنود می‌شدند: ﴿وَإِذَا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِالْأُنْثَى ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَهُوَ كَظِيمٌ﴾، ﴿يَتَوَارَى مِنَ الْقَوْمِ مِنْ سُوءِ مَا بُشِّرَ بِهِ أَيُمْسِكُهُ عَلَى هُونٍ أَمْ يَدُسُّهُ فِي التُّرَابِ أَلَا سَاءَ مَا يَحْكُمُونَ﴾ افزون بر این، آنانی را نیز که پیامبر(ص) را به سبب نداشتن فرزند پسر ریشخند می‌کردند نکوهش کرده و نسل بی‌شمار حاصل از دختر ایشان را کوثر و مایه برکت فراوان دانسته است. ﴿إِنَّا أَعْطَيْنَاكَ الْكَوْثَرَ فَصَلِّ لِرَبِّكَ وَانْحَرْ إِنَّ شَانِئَكَ هُوَ الأَبْتَرُ ﴾. با این حال، علاقه‌مندی افرادی به فرزند پسر به سبب برخورداری از پاره‌ای آزادی‌ها را گزارش کرده و رد نمی‌کند. نمونه روشن آن، مادر مریم(س) است که فرزند درون شکم خود را برای خدمت به عبادتگاه نذر کرد؛ ولی پس از تولد فرزند، از اینکه نمی‌توانست به سبب دختر بودن فرزندش و محدودیت‌های چنین خدمتی برای زنان، به نذر خود وفا کند شرمنده شد. ﴿فَلَمَّا وَضَعَتْهَا قَالَتْ رَبِّ إِنِّي وَضَعْتُهَا أُنْثَى وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا وَضَعَتْ وَلَيْسَ الذَّكَرُ كَالْأُنْثَى وَإِنِّي سَمَّيْتُهَا مَرْيَمَ وَإِنِّي أُعِيذُهَا بِكَ وَذُرِّيَّتَهَا مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ﴾. به گفته برخی مفسران، علاقه‌مندی پیامبران به پسر در موارد خاص به سبب ویژگی‌های اجتماعی و نوعی آن است که می‌تواند نقش و مسئولیت رسالت و پیامبری را بر عهده گیرد. .

حفظ نسب و مشروعیت فرزند

یکی از کارکردهای خانواده به دنیا آوردن فرزندانی مشروع است. از این رهگذر، هویت هر فرد در جامعه بی‌هیچ ابهامی مشخص گردیده و حقوق، امتیازات، مسئولیت‌ها و شیوه‌های رفتار با او، بر اساس آن شکل می‌گیرد. بر پایه گزارش‌های تاریخی، عرب هر گاه در انتساب نوزادی به پدری تردید می‌کرد، برای اثبات نسبت وی، با کیفیت ویژه‌ای قرعه می‌انداخت تا نسبت او را مشخص کند. اسلام، فرزند را به همسر قانونی زن ملحق کرد. با این حال، در صورت انکار مرد نسبت به فرزند، نظام «لعان» جاری شده و بر اساس آن لازم است مرد و زن با شرایطی قسم بخورند که در ادعای خود راست می‌گویند ﴿وَالَّذِينَ يَرْمُونَ أَزْوَاجَهُمْ وَلَمْ يَكُنْ لَهُمْ شُهَدَاءُ إِلَّا أَنْفُسُهُمْ فَشَهَادَةُ أَحَدِهِمْ أَرْبَعُ شَهَادَاتٍ بِاللَّهِ إِنَّهُ لَمِنَ الصَّادِقِينَ﴾، ﴿وَالْخَامِسَةُ أَنَّ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَيْهِ إِنْ كَانَ مِنَ الْكَاذِبِينَ﴾، ﴿وَيَدْرَأُ عَنْهَا الْعَذَابَ أَنْ تَشْهَدَ أَرْبَعَ شَهَادَاتٍ بِاللَّهِ إِنَّهُ لَمِنَ الْكَاذِبِينَ﴾، ﴿وَالْخَامِسَةَ أَنَّ غَضَبَ اللَّهِ عَلَيْهَا إِنْ كَانَ مِنَ الصَّادِقِينَ﴾ و تنها در این صورت، انتساب فرزند به مرد نفی می‌شود. در قرآن، تشریع احکامی در جهت نظام‌مند ساختن ارتباطات جنسی و اعمال محدودیت در آن، مانند عدّه نگهداشتن زنان ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا نَكَحْتُمُ الْمُؤْمِنَاتِ ثُمَّ طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَمَسُّوهُنَّ فَمَا لَكُمْ عَلَيْهِنَّ مِنْ عِدَّةٍ تَعْتَدُّونَهَا فَمَتِّعُوهُنَّ وَسَرِّحُوهُنَّ سَرَاحًا جَمِيلًا﴾، ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَطَلِّقُوهُنَّ لِعِدَّتِهِنَّ وَأَحْصُوا الْعِدَّةَ وَاتَّقُوا اللَّهَ رَبَّكُمْ لَا تُخْرِجُوهُنَّ مِنْ بُيُوتِهِنَّ وَلَا يَخْرُجْنَ إِلَّا أَنْ يَأْتِينَ بِفَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ وَتِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ وَمَنْ يَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ لَا تَدْرِي لَعَلَّ اللَّهَ يُحْدِثُ بَعْدَ ذَلِكَ أَمْرًا﴾، ﴿وَاللَّائِي يَئِسْنَ مِنَ الْمَحِيضِ مِنْ نِسَائِكُمْ إِنِ ارْتَبْتُمْ فَعِدَّتُهُنَّ ثَلَاثَةُ أَشْهُرٍ وَاللَّائِي لَمْ يَحِضْنَ وَأُولَاتُ الْأَحْمَالِ أَجَلُهُنَّ أَنْ يَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ وَمَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مِنْ أَمْرِهِ يُسْرًا﴾. و تحریم زنا ﴿وَلَا تَقْرَبُوا الزِّنَا إِنَّهُ كَانَ فَاحِشَةً وَسَاءَ سَبِيلًا﴾ تأمین کننده این هدف است. از سوی دیگر، اعراب فرزند خوانده و فرزندان الحاقی را در حکم فرزند واقعی خویش دانسته و حقوقی همچون ارث و ممنوعیت ازدواج با محارم را برای آنها ثابت می‌کردند. قرآن در حهت حفظ نسب، ایجاد توازن در نظام خانواده و استوار ماندن آن برپایه فطرت با آثار حقوقی فرزندخواندگی مخالفت می‌ورزد و از مسلمانان می‌خواهد تا هرکس را با نام پدرش بخوانند: ﴿مَا جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَيْنِ فِي جَوْفِهِ وَمَا جَعَلَ أَزْوَاجَكُمُ اللَّائِي تُظَاهِرُونَ مِنْهُنَّ أُمَّهَاتِكُمْ وَمَا جَعَلَ أَدْعِيَاءَكُمْ أَبْنَاءَكُمْ ذَلِكُمْ قَوْلُكُمْ بِأَفْوَاهِكُمْ وَاللَّهُ يَقُولُ الْحَقَّ وَهُوَ يَهْدِي السَّبِيلَ﴾، ﴿ادْعُوهُمْ لِآبَائِهِمْ هُوَ أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ فَإِنْ لَمْ تَعْلَمُوا آبَاءَهُمْ فَإِخْوَانُكُمْ فِي الدِّينِ وَمَوَالِيكُمْ وَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ فِيمَا أَخْطَأْتُمْ بِهِ وَلَكِنْ مَا تَعَمَّدَتْ قُلُوبُكُمْ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِيمًا﴾ و بدین ترتیب، نسب را با پدر مشخص می‌کند. ازدواج پیامبر(ص) با همسر مطلقه فرزند خوانده‌اش زید با همین هدف انجام گرفت: ﴿مَا جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَيْنِ فِي جَوْفِهِ وَمَا جَعَلَ أَزْوَاجَكُمُ اللَّائِي تُظَاهِرُونَ مِنْهُنَّ أُمَّهَاتِكُمْ وَمَا جَعَلَ أَدْعِيَاءَكُمْ أَبْنَاءَكُمْ ذَلِكُمْ قَوْلُكُمْ بِأَفْوَاهِكُمْ وَاللَّهُ يَقُولُ الْحَقَّ وَهُوَ يَهْدِي السَّبِيلَ﴾، ﴿وَإِذْ تَقُولُ لِلَّذِي أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَأَنْعَمْتَ عَلَيْهِ أَمْسِكْ عَلَيْكَ زَوْجَكَ وَاتَّقِ اللَّهَ وَتُخْفِي فِي نَفْسِكَ مَا اللَّهُ مُبْدِيهِ وَتَخْشَى النَّاسَ وَاللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَاهُ فَلَمَّا قَضَى زَيْدٌ مِنْهَا وَطَرًا زَوَّجْنَاكَهَا لِكَيْ لَا يَكُونَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ حَرَجٌ فِي أَزْوَاجِ أَدْعِيَائِهِمْ إِذَا قَضَوْا مِنْهُنَّ وَطَرًا وَكَانَ أَمْرُ اللَّهِ مَفْعُولًا﴾. با این همه، با اصل نگهداری فرزندان دیگران مخالفت نکرده؛ حتی نمونه آن را در داستان موسی(ع) و فرعون گزارش می‌کند. ﴿وَقَالَتِ امْرَأَتُ فِرْعَوْنَ قُرَّتُ عَيْنٍ لِي وَلَكَ لَا تَقْتُلُوهُ عَسَى أَنْ يَنْفَعَنَا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَدًا وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ﴾ پیامدهای کارکرد یاد شده همچون انتقال نظام‌مند میراث (ارث) نیز ممنوعیت ازدواج در دایره محارم نسبی و سببی ﴿حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ أُمَّهَاتُكُمْ وَبَنَاتُكُمْ وَأَخَوَاتُكُمْ وَعَمَّاتُكُمْ وَخَالَاتُكُمْ وَبَنَاتُ الْأَخِ وَبَنَاتُ الْأُخْتِ وَأُمَّهَاتُكُمُ اللَّاتِي أَرْضَعْنَكُمْ وَأَخَوَاتُكُمْ مِنَ الرَّضَاعَةِ وَأُمَّهَاتُ نِسَائِكُمْ وَرَبَائِبُكُمُ اللَّاتِي فِي حُجُورِكُمْ مِنْ نِسَائِكُمُ اللَّاتِي دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَإِنْ لَمْ تَكُونُوا دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ وَحَلَائِلُ أَبْنَائِكُمُ الَّذِينَ مِنْ أَصْلَابِكُمْ وَأَنْ تَجْمَعُوا بَيْنَ الْأُخْتَيْنِ إِلَّا مَا قَدْ سَلَفَ إِنَّ اللَّهَ كَانَ غَفُورًا رَحِيمًا﴾ و وظیفه تربیت فرزند در قرآن مورد تأکید و اهتمام‌اند.

جامعه پذیری

خانواده عامل اصلی اجتماعی شدن فرزندان در دوران کودکی است که از سویی، کمّ و کیف فرزندانش بر تمامی ساخت جامعه اثر خواهد داشت و از سوی دیگر، باورها، ارزش‌ها و سنت‌های فردی و اجتماعی از راه آن به نسل نو می‌رسد، از این رو ارزش‌های جاودان انسانی و دینی در درون این نهاد پا می‌گیرند و تربیت فرزندان سالم به سلامت جامعه خواهد انجامید. در ادامه، از دیدگاه قرآن به بررسی کارکرد جامعه پذیری از سه جهت آموزش و تربیت، جایگاه اجتماعی افراد و نقش‌پذیری جنسیتی می‌پردازیم.

آموزش و تربیت

کارکرد آموزش و تربیت، بخشی از جامعه پذیری است. بخش بزرگی از فرهنگ جامعه از راه آموزش و تربیت خانواده به افراد می‌رسد. از آنجا که هسته مرکزی جامعه مسلمان در درون خانواده شکل می‌گیرد، بایستی اعضای آن بر اساس مبانی، اصول و اهداف پذیرفته شده اسلامی و قرآنی ﴿وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ﴾، ﴿جَزَاؤُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ ذَلِكَ لِمَنْ خَشِيَ رَبَّهُ﴾تربیت شوند. به گفته برخی مفسران، تعبیر ﴿وَقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ ﴾ در ادامه کشتزار خواندن زنان، به معنای پرورش نسلی است که برای بقای دین خدا تربیت می‌شوند. در آیاتی بر ضرورت کارکرد تربیت توحیدی خانواده تأکید شده و افراد وظیفه یافته‌اند، تا خانواده خود را بر اساس تعالیم قرآن پرورش دهند. دستور به نگهداری خود و خانواده از آتش: ﴿ قُوا أَنْفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا ﴾ و برشمردن وصف دلسوزی برای خانواده

از ویژگی‌های بهشتیان: ﴿قَالُوا إِنَّا كُنَّا قَبْلُ فِي أَهْلِنَا مُشْفِقِينَ﴾ بر همین پایه است. نمونه روشن این نگاه در این موارد نمود می‌یابد: گزارش ستایشگونه قرآن از اسماعیل صادق الوعد در فرمان دادن خانواده به برپا داشتن نماز و پرداخت زکات: ﴿وَكَانَ يَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلَاةِ وَالزَّكَاةِ وَكَانَ عِنْدَ رَبِّهِ مَرْضِيًّا﴾؛ یادکرد از پند دهی دلسوزانه لقمان به فرزندش ﴿وَإِذْ قَالَ لُقْمَانُ لِابْنِهِ وَهُوَ يَعِظُهُ يَا بُنَيَّ لَا تُشْرِكْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ﴾؛ دستور خدا به پیامبر(ص) برای واداشتن خانواده خویش به نماز: ﴿وَأْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلَاةِ وَاصْطَبِرْ عَلَيْهَا لَا نَسْأَلُكَ رِزْقًا نَحْنُ نَرْزُقُكَ وَالْعَاقِبَةُ لِلتَّقْوَى﴾ بر این اساس، فراگیری واجبات و احکام دینی و آموزش آنها به خانواده بر مردان واجب است و مسلمانان می‌بایستی در ایجاد فضایی دینی در خانواده خویش کوشیده و زمینه پیوند اعضا با خدا را فراهم آورند. برخی مفسران با استناد به آیه ۶ تحریم / ۶۶ افزون بر این، از لزوم اجابت نکردن خواسته‌های نابجای افراد خانواده یاد کرده‌اند که خانواده به ویژه فرزندان را از افکار غیر دینی و منافی با اصول قرآنی مصون می‌دارد. در این جهت باید والدین از مرحله مقدمات ازدواج خودشان، تا دیگر مراحل زندگی با دقت و برنامه ریزی به تربیت فرزندان خویش همت گمارند. در واقع، در نگاه قرآن، خانواده فراتر از تأمین نیازهای مادی، حق تربیت معنوی می‌یابد. در فرهنگ قرآن، تربیت فرزندان نیازمنددعا و یاری خواستن از پروردگار است: ﴿وَأَصْلِحْ لِي فِي ذُرِّيَّتِي﴾، ﴿رَبَّنَا إِنِّي أَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتِي بِوَادٍ غَيْرِ ذِي زَرْعٍ عِنْدَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنَا لِيُقِيمُوا الصَّلَاةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِي إِلَيْهِمْ وَارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ﴾، ﴿رَبِّ اجْعَلْنِي مُقِيمَ الصَّلَاةِ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي رَبَّنَا وَتَقَبَّلْ دُعَاءِ﴾

برپایه آیاتی، برخی برای داشتن فرزندان و خانواده‌ای دینی دعا کرده‌اند؛ مانند: عبادالرحمان ﴿وَالَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّيَّاتِنَا قُرَّةَ أَعْيُنٍ وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِينَ إِمَامًا﴾

و به شکل خاص، حضرت ابراهیم(ع) ﴿رَبَّنَا وَاجْعَلْنَا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِنَا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَكَ وَأَرِنَا مَنَاسِكَنَا وَتُبْ عَلَيْنَا إِنَّكَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ﴾، ﴿وَوَصَّى بِهَا إِبْرَاهِيمُ بَنِيهِ وَيَعْقُوبُ يَا بَنِيَّ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى لَكُمُ الدِّينَ فَلَا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَأَنْتُمْ مُسْلِمُونَ﴾، ﴿رَبَّنَا إِنِّي أَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتِي بِوَادٍ غَيْرِ ذِي زَرْعٍ عِنْدَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنَا لِيُقِيمُوا الصَّلَاةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِي إِلَيْهِمْ وَارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ﴾، ﴿رَبِّ اجْعَلْنِي مُقِيمَ الصَّلَاةِ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي رَبَّنَا وَتَقَبَّلْ دُعَاءِ﴾

مادر مریم(س) ﴿فَلَمَّا وَضَعَتْهَا قَالَتْ رَبِّ إِنِّي وَضَعْتُهَا أُنْثَى وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا وَضَعَتْ وَلَيْسَ الذَّكَرُ كَالْأُنْثَى وَإِنِّي سَمَّيْتُهَا مَرْيَمَ وَإِنِّي أُعِيذُهَا بِكَ وَذُرِّيَّتَهَا مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ﴾

و زکریا(ع). ﴿هُنَالِكَ دَعَا زَكَرِيَّا رَبَّهُ قَالَ رَبِّ هَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ ذُرِّيَّةً طَيِّبَةً إِنَّكَ سَمِيعُ الدُّعَاءِ﴾

ابراهیم(ع) از خدا می‌خواهد تا او و فرزندانش را از پرستش بت‌ها دور نگاه داشته: ﴿وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِنًا وَاجْنُبْنِي وَبَنِيَّ أَنْ نَعْبُدَ الْأَصْنَامَ﴾ و از برپاکنندگان نماز قرار دهد: ﴿رَبِّ اجْعَلْنِي مُقِيمَ الصَّلَاةِ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي رَبَّنَا وَتَقَبَّلْ دُعَاءِ﴾ و بر این امر پای می‌فشارد. همسر و فرزندش را نیز با همین هدف به بیابان برد: ﴿رَبَّنَا إِنِّي أَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتِي بِوَادٍ غَيْرِ ذِي زَرْعٍ عِنْدَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنَا لِيُقِيمُوا الصَّلَاةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِي إِلَيْهِمْ وَارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ﴾ در واقع، گرچه هدف والای ابراهیم(ع) از داشتن فرزند، برپا ماندن توحید در میان نسل‌های آینده بود، از خدا می‌خواهد اولاً دل‌های مردمان را هم به سوی آنان جلب و ثانیا آنان را با بهره‌مندی از انواع نعمت‌ها از امور دنیایی بی‌نیاز کند، تا در راه تبلیغ دین بی‌دغدغه باشند.

مادر مریم(س) نیز با تضرع از خدا می‌خواهد تا نسلش را از دام شیطان نگاه دارد: ﴿فَلَمَّا وَضَعَتْهَا قَالَتْ رَبِّ إِنِّي وَضَعْتُهَا أُنْثَى وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا وَضَعَتْ وَلَيْسَ الذَّكَرُ كَالْأُنْثَى وَإِنِّي سَمَّيْتُهَا مَرْيَمَ وَإِنِّي أُعِيذُهَا بِكَ وَذُرِّيَّتَهَا مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ﴾دعا و خواستن از خدای رحمان، نشانه اشتیاق درونی آنان به خانواده و تلاش برای تربیت فرزندان است. از قید ﴿ لِي﴾ در ﴿وَأَصْلِحْ لِي فِي ذُرِّيَّتِي ﴾ برمی‌آید که در چنین تربیتی، والدین نیز از صلاح فرزندان خویش بهره‌مند می‌گردند. افزون بر این، تربیت باید به‌گونه‌ای باشد که فرزندان به انجام دادن کار نیک موفق شده و در پی آن، نفسی صالح بیابند.

والدین به ویژه مادر نقشی انکار ناپذیر در پرورش روح ایمان و تربیت دینی فرزندان دارند. این نکته، در گزارش قرآن از بکرزایی مریم(س) و پندار نادرست بنی‌اسرائیل از بی‌عفتی او بازتاب یافته است. آنان ضمن اشاره به اصالت و شرافت خانوادگی مریم(س) از او انتظار داشتند همچون پدر و مادرش عفت پیشه کرده باشد: ﴿يَا أُخْتَ هَارُونَ مَا كَانَ أَبُوكِ امْرَأَ سَوْءٍ وَمَا كَانَتْ أُمُّكِ بَغِيًّا﴾ برپایه همین واقعیت، انتخاب همسری پاک و از خانواده‌ای صالح اهمیت می‌یابد. قرآن نیز افراد را به ازدواج با همسرانی پاک سفارش می‌کند: ﴿الْخَبِيثَاتُ لِلْخَبِيثِينَ وَالْخَبِيثُونَ لِلْخَبِيثَاتِ وَالطَّيِّبَاتُ لِلطَّيِّبِينَ وَالطَّيِّبُونَ لِلطَّيِّبَاتِ أُولَئِكَ مُبَرَّءُونَ مِمَّا يَقُولُونَ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَرِيمٌ﴾ در طرف مقابل، قرآن همچنین از زبان نوح(ع) سخنی را نقل می‌کند که بیانگر تأثیر فراوان کفر و تبهکاری پدر و مادر ـ چه از جنبه وراثت و چه تربیت ـ بر ناصالحی فرزندان آنان است: ﴿إِنَّكَ إِنْ تَذَرْهُمْ يُضِلُّوا عِبَادَكَ وَلَا يَلِدُوا إِلَّا فَاجِرًا كَفَّارًا﴾ بر همین اساس، ناصالحی فرزند نوح(ع) ﴿قَالَ يَا نُوحُ إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ أَهْلِكَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَيْرُ صَالِحٍ فَلَا تَسْأَلْنِ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنِّي أَعِظُكَ أَنْ تَكُونَ مِنَ الْجَاهِلِينَ﴾ احتمالاً تا اندازه‌ای در کفر مادر وی ﴿ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا لِلَّذِينَ كَفَرُوا امْرَأَتَ نُوحٍ وَامْرَأَتَ لُوطٍ كَانَتَا تَحْتَ عَبْدَيْنِ مِنْ عِبَادِنَا صَالِحَيْنِ فَخَانَتَاهُمَا فَلَمْ يُغْنِيَا عَنْهُمَا مِنَ اللَّهِ شَيْئًا وَقِيلَ ادْخُلَا النَّارَ مَعَ الدَّاخِلِينَ﴾ ریشه داشته است.

تأمین جایگاه و شخصیت اجتماعی افراد

جایگاه اجتماعی افراد، از جنبه‌های جامعه پذیری است که خانواده، این خاستگاه اعضای جامعه، بسزا در تأمین آن نقش دارد. قرآن، از سویی تفاوت افراد در پایگاه اجتماعی را پذیرفته و آن را به اراده خدا می‌داند: ﴿نَحْنُ قَسَمْنَا بَيْنَهُمْ مَعِيشَتَهُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَرَفَعْنَا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ لِيَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضًا سُخْرِيًّا وَرَحْمَتُ رَبِّكَ خَيْرٌ مِمَّا يَجْمَعُونَ﴾ و از طرفی به لحاظ ارزشی می‌کوشد تأثیر برخی عوامل مانند نژاد و قومیت را به کمترین اندازه برساند: ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ﴾.

افزون بر این، از حیث شخصیت اجتماعی نیز چگونگی روابط افراد جامعه، ریشه در ماهیت روابط شخص در تعامل نخستین او با خانواده‌اش به ویژه نوزاد و مادر دارد ؛ نیز روانپزشکان و متخصصان تغذیه بر پیوند نوزاد و مادر و تغذیه با شیر او تا دو سال تأکید می‌کنند ﴿وَالْوَالِدَاتُ يُرْضِعْنَ أَوْلَادَهُنَّ حَوْلَيْنِ كَامِلَيْنِ لِمَنْ أَرَادَ أَنْ يُتِمَّ الرَّضَاعَةَ وَعَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَكِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ لَا تُكَلَّفُ نَفْسٌ إِلَّا وُسْعَهَا لَا تُضَارَّ وَالِدَةٌ بِوَلَدِهَا وَلَا مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ وَعَلَى الْوَارِثِ مِثْلُ ذَلِكَ فَإِنْ أَرَادَا فِصَالًا عَنْ تَرَاضٍ مِنْهُمَا وَتَشَاوُرٍ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَا وَإِنْ أَرَدْتُمْ أَنْ تَسْتَرْضِعُوا أَوْلَادَكُمْ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ إِذَا سَلَّمْتُمْ مَا آتَيْتُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ﴾؛ همچنین قرآن به مشورت اعضای خانواده با یکدیگر که به پیدایی شخصیت اجتماعی آنان می‌انجامد اشاره و سفارش می‌کند. گزارش مشورت ابراهیم با فرزندش اسماعیل برای قربانی کردن وی ﴿فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْيَ قَالَ يَا بُنَيَّ إِنِّي أَرَى فِي الْمَنَامِ أَنِّي أَذْبَحُكَ فَانْظُرْ مَاذَا تَرَى قَالَ يَا أَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِي إِنْ شَاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِينَ﴾، رایزنی دختران شعیب(ع) با وی برای به کار گرفتن موسی(ع) ﴿قَالَتْ إِحْدَاهُمَا يَا أَبَتِ اسْتَأْجِرْهُ إِنَّ خَيْرَ مَنِ اسْتَأْجَرْتَ الْقَوِيُّ الْأَمِينُ﴾ و سفارش به مشورتزن و شوهر با یکدیگر در باره شیردهی به نوزاد ﴿أَسْكِنُوهُنَّ مِنْ حَيْثُ سَكَنْتُمْ مِنْ وُجْدِكُمْ وَلَا تُضَارُّوهُنَّ لِتُضَيِّقُوا عَلَيْهِنَّ وَإِنْ كُنَّ أُولَاتِ حَمْلٍ فَأَنْفِقُوا عَلَيْهِنَّ حَتَّى يَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ فَإِنْ أَرْضَعْنَ لَكُمْ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ وَأْتَمِرُوا بَيْنَكُمْ بِمَعْرُوفٍ وَإِنْ تَعَاسَرْتُمْ فَسَتُرْضِعُ لَهُ أُخْرَى﴾ از این دست‌اند. در سوی دیگر، خشونت پدر، کودک را فردی فرمانپذیر در برابر قوی و سلطه خواه در برابر ضعیفان بار می‌آورد. دستور کلی حسن معاشرت با زن ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا يَحِلُّ لَكُمْ أَنْ تَرِثُوا النِّسَاءَ كَرْهًا وَلَا تَعْضُلُوهُنَّ لِتَذْهَبُوا بِبَعْضِ مَا آتَيْتُمُوهُنَّ إِلَّا أَنْ يَأْتِينَ بِفَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ فَإِنْ كَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسَى أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئًا وَيَجْعَلَ اللَّهُ فِيهِ خَيْرًا كَثِيرًا﴾ که بر محیط خانواده اثر می‌گذارد، تأمین کننده رفتار سالم فرزندان در بیرون از خانواده است. به علاوه، در پرتو اجرای دستور یاد شده و ایجاد محیط گرم و صمیمی در خانواده، توانایی‌های افراد تکامل یافته و افزون بر این، محبت والدین به افزایش اعتماد به نفس کودکان در بیرون از خانه کمک می‌کند. .

نقش پذیری جنسیتی

دیدگاه قرآن درباره جامعه‌پذیری نقش‌های جنسیتی در جهت ارزش‌های آن درک کردنی است: قرآن آزادی جنسی را نمی‌پذیرد ﴿وَلَا تَقْرَبُوا الزِّنَا إِنَّهُ كَانَ فَاحِشَةً وَسَاءَ سَبِيلًا﴾، ﴿إِنَّكُمْ لَتَأْتُونَ الرِّجَالَ شَهْوَةً مِنْ دُونِ النِّسَاءِ بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ مُسْرِفُونَ﴾، ﴿ وَالَّذِينَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حَافِظُونَ إِلاَّ عَلَى أَزْوَاجِهِمْ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَيْرُ مَلُومِينَ فَمَنِ ابْتَغَى وَرَاء ذَلِكَ فَأُولَئِكَ هُمُ الْعَادُونَ ﴾ و با پذیرفته دانستن تفاوت‌های طبیعی جنسی ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ﴾ نیز پذیرش عمومی ارزش‌هایی مانند عفت و حیا به ویژه در زنان ﴿قُلْ لِلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَيَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذَلِكَ أَزْكَى لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا يَصْنَعُونَ﴾، ﴿وَقُل لِّلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُيُوبِهِنَّ وَلا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبَائِهِنَّ أَوْ آبَاء بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنَائِهِنَّ أَوْ أَبْنَاء بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي أَخَوَاتِهِنَّ أَوْ نِسَائِهِنَّ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُنَّ أَوِ التَّابِعِينَ غَيْرِ أُولِي الإِرْبَةِ مِنَ الرِّجَالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذِينَ لَمْ يَظْهَرُوا عَلَى عَوْرَاتِ النِّسَاء وَلا يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ مَا يُخْفِينَ مِن زِينَتِهِنَّ وَتُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِيعًا أَيُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ ﴾. نمی‌تواند با جامعه‌پذیری یکسان دختر و پسر سازگاری داشته باشد، گرچه نقش‌های این دو را به شکل کامل جدا و قلمروهای مشترک را نفی نمی‌کند. ﴿أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيَامِ الرَّفَثُ إِلَى نِسَائِكُمْ هُنَّ لِبَاسٌ لَكُمْ وَأَنْتُمْ لِبَاسٌ لَهُنَّ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّكُمْ كُنْتُمْ تَخْتَانُونَ أَنْفُسَكُمْ فَتَابَ عَلَيْكُمْ وَعَفَا عَنْكُمْ فَالْآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَابْتَغُوا مَا كَتَبَ اللَّهُ لَكُمْ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّيَامَ إِلَى اللَّيْلِ وَلَا تُبَاشِرُوهُنَّ وَأَنْتُمْ عَاكِفُونَ فِي الْمَسَاجِدِ تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ فَلَا تَقْرَبُوهَا كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ آيَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ﴾.

قرآن با پذیرش دو جنس متفاوت ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ﴾ در واقع، با نظریه«تکمیل کنندگی طبیعی» که زن و مرد را مکمل یکدیگر می‌داند هماهنگ است. در این دیدگاه، مردان و زنان از ژن گرفته تا اندیشه و عمل تفاوت دارند و عواطف پشتوانه مردانگی و زنانگی که از طبیعت بیولوژیک و ناهمسان مرد و زن سرچشمه می‌گیرند و سبب می‌گردند واقعیت را متفاوت تجربه کنند، به رسمیت شناخته شده‌اند.

بسیاری از دانشمندان مسلمان نیز ویژگی‌های منحصر به فرد مردان را پذیرفته و ضمن بیان شواهدی، به برخی روایات استناد می‌کنند. قرآن همراه پذیرش تمایز جنسیتی یاد شده، اولاً بر نقش‌های طبیعی زن مانند بارداری و زایمان ﴿وَوَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ إِحْسَانًا حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهًا وَوَضَعَتْهُ كُرْهًا وَحَمْلُهُ وَفِصَالُهُ ثَلَاثُونَ شَهْرًا حَتَّى إِذَا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَبَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةً قَالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَعَلَى وَالِدَيَّ وَأَنْ أَعْمَلَ صَالِحًا تَرْضَاهُ وَأَصْلِحْ لِي فِي ذُرِّيَّتِي إِنِّي تُبْتُ إِلَيْكَ وَإِنِّي مِنَ الْمُسْلِمِينَ﴾ و شیر دادن به نوزاد ﴿وَالْوَالِدَاتُ يُرْضِعْنَ أَوْلَادَهُنَّ حَوْلَيْنِ كَامِلَيْنِ لِمَنْ أَرَادَ أَنْ يُتِمَّ الرَّضَاعَةَ وَعَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَكِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ لَا تُكَلَّفُ نَفْسٌ إِلَّا وُسْعَهَا لَا تُضَارَّ وَالِدَةٌ بِوَلَدِهَا وَلَا مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ وَعَلَى الْوَارِثِ مِثْلُ ذَلِكَ فَإِنْ أَرَادَا فِصَالًا عَنْ تَرَاضٍ مِنْهُمَا وَتَشَاوُرٍ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَا وَإِنْ أَرَدْتُمْ أَنْ تَسْتَرْضِعُوا أَوْلَادَكُمْ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ إِذَا سَلَّمْتُمْ مَا آتَيْتُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ﴾، ﴿أَسْكِنُوهُنَّ مِنْ حَيْثُ سَكَنْتُمْ مِنْ وُجْدِكُمْ وَلَا تُضَارُّوهُنَّ لِتُضَيِّقُوا عَلَيْهِنَّ وَإِنْ كُنَّ أُولَاتِ حَمْلٍ فَأَنْفِقُوا عَلَيْهِنَّ حَتَّى يَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ فَإِنْ أَرْضَعْنَ لَكُمْ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ وَأْتَمِرُوا بَيْنَكُمْ بِمَعْرُوفٍ وَإِنْ تَعَاسَرْتُمْ فَسَتُرْضِعُ لَهُ أُخْرَى﴾ تأکید می‌ورزد و ثانیا گونه‌ای برتری مرد بر زن در برخی زمینه‌ها را می‌پذیرد؛ سهم دو برابر مرد نسبت به زن در ارث ﴿يُوصِيكُمُ اللَّهُ فِي أَوْلَادِكُمْ لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ فَإِنْ كُنَّ نِسَاءً فَوْقَ اثْنَتَيْنِ فَلَهُنَّ ثُلُثَا مَا تَرَكَ وَإِنْ كَانَتْ وَاحِدَةً فَلَهَا النِّصْفُ وَلِأَبَوَيْهِ لِكُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ مِمَّا تَرَكَ إِنْ كَانَ لَهُ وَلَدٌ فَإِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ وَلَدٌ وَوَرِثَهُ أَبَوَاهُ فَلِأُمِّهِ الثُّلُثُ فَإِنْ كَانَ لَهُ إِخْوَةٌ فَلِأُمِّهِ السُّدُسُ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصِي بِهَا أَوْ دَيْنٍ آبَاؤُكُمْ وَأَبْنَاؤُكُمْ لَا تَدْرُونَ أَيُّهُمْ أَقْرَبُ لَكُمْ نَفْعًا فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيمًا حَكِيمًا﴾، حق طلاق ﴿لَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ إِنْ طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ مَا لَمْ تَمَسُّوهُنَّ أَوْ تَفْرِضُوا لَهُنَّ فَرِيضَةً وَمَتِّعُوهُنَّ عَلَى الْمُوسِعِ قَدَرُهُ وَعَلَى الْمُقْتِرِ قَدَرُهُ مَتَاعًا بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُحْسِنِينَ﴾، نسبت یافتن فرزند به پدر ﴿ادْعُوهُمْ لِآبَائِهِمْ هُوَ أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ فَإِنْ لَمْ تَعْلَمُوا آبَاءَهُمْ فَإِخْوَانُكُمْ فِي الدِّينِ وَمَوَالِيكُمْ وَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ فِيمَا أَخْطَأْتُمْ بِهِ وَلَكِنْ مَا تَعَمَّدَتْ قُلُوبُكُمْ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِيمًا﴾ و حق سرپرستی مردان بر زنان: ﴿الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاءِ بِمَا فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَبِمَا أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوَالِهِمْ فَالصَّالِحَاتُ قَانِتَاتٌ حَافِظَاتٌ لِلْغَيْبِ بِمَا حَفِظَ اللَّهُ وَاللَّاتِي تَخَافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَاهْجُرُوهُنَّ فِي الْمَضَاجِعِ وَاضْرِبُوهُنَّ فَإِنْ أَطَعْنَكُمْ فَلَا تَبْغُوا عَلَيْهِنَّ سَبِيلًا إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيًّا كَبِيرًا﴾ از این دست‌اند.

دیدگاه مفسران در تفسیر قیمومت یکسان نیست: دسته‌ای آن را به ولایت در اطاعت و صاحب اختیار بودن و گروهی به مسئولیت تکفل امور و مراقبت از خانواده تفسیر کرده‌اند. به هر روی، آنان از سویی مرد را مسئول تهیه و پرداخت نفقه، لباس و مهریه می‌دانند و از سوی دیگر به لزوم فرمانبری زن از مرد ـ مانند اجازه گرفتن از شوهر برای خروج از منزل ـ اشاره می‌کنند. به گفته برخی مفسران معاصر، امتیاز یاد شده مانند برتری سر انسان به بدن اوست که سبب سرکشی یکی بر دیگری و زیان رسیدن به وی نمی‌گردد و در واقع به سود هر دوی آنهاست. وی می‌افزاید: زن با دریافت عوض مالی از حق تساوی حقوقی با مرد می‌گذرد و به او اجازه می‌دهد تا ریاست را به عهده گرفته و درجه‌ای بر او برتری یابد: ﴿وَلِلرِّجَالِ عَلَيْهِنَّ دَرَجَةٌ ﴾. نگاهی دیگر، مرد را سرپرست، مدیر و تصمیم گیرنده دانسته و تأکید می‌کند در صورتی که زن استقلال اقتصادی داشته باشد، می‌تواند محدوده قیمومت را با توافق دو طرف تعیین کند. برخی نوگرایان مسلمان، بی‌ارائه دلیلی روشن، پا را فرا‌تر نهاده و معتقدند قیمومت (سرپرستی) جنبه تشریعی نداشته و بیانگر واقعیت زمان پیامبر(ص) است. بر این اساس، گرچه برتر بودن و توانایی بر انفاق سبب سرپرستی است، تعیین آن به عهده عرف جامعه است. سپردن نقش سرپرستی خانواده به مردان ﴿الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاءِ بِمَا فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَبِمَا أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوَالِهِمْ فَالصَّالِحَاتُ قَانِتَاتٌ حَافِظَاتٌ لِلْغَيْبِ بِمَا حَفِظَ اللَّهُ وَاللَّاتِي تَخَافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَاهْجُرُوهُنَّ فِي الْمَضَاجِعِ وَاضْرِبُوهُنَّ فَإِنْ أَطَعْنَكُمْ فَلَا تَبْغُوا عَلَيْهِنَّ سَبِيلًا إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيًّا كَبِيرًا﴾، همراه تلاش برای کاهش اختلاط زنان با نامحرمان ﴿وَقَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ وَلَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِيَّةِ الْأُولَى وَأَقِمْنَ الصَّلَاةَ وَآتِينَ الزَّكَاةَ وَأَطِعْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾ بیش از هر چیز با تقسیم شغل بر اساس جنسیت سازگار است که بر اساس آن کارهای درون منزل برای زنان و مشاغل بیرون از خانه برای مردان اولویت دارد. در دیدگاه مقابل، نقش‌های جنسیتی حذف شده و انحراف‌های گوناگون جنسی جای آنها را می‌گیرند؛ از میان رفتن حرمت زنای با محارم و کم ارزش شدن شیر دادن به فرزندان و نگهداری از آنها که قرآن بر آنها تأکید می‌کند ﴿وَالْوَالِدَاتُ يُرْضِعْنَ أَوْلَادَهُنَّ حَوْلَيْنِ كَامِلَيْنِ لِمَنْ أَرَادَ أَنْ يُتِمَّ الرَّضَاعَةَ وَعَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَكِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ لَا تُكَلَّفُ نَفْسٌ إِلَّا وُسْعَهَا لَا تُضَارَّ وَالِدَةٌ بِوَلَدِهَا وَلَا مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ وَعَلَى الْوَارِثِ مِثْلُ ذَلِكَ فَإِنْ أَرَادَا فِصَالًا عَنْ تَرَاضٍ مِنْهُمَا وَتَشَاوُرٍ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَا وَإِنْ أَرَدْتُمْ أَنْ تَسْتَرْضِعُوا أَوْلَادَكُمْ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ إِذَا سَلَّمْتُمْ مَا آتَيْتُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ﴾، ﴿حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ أُمَّهَاتُكُمْ وَبَنَاتُكُمْ وَأَخَوَاتُكُمْ وَعَمَّاتُكُمْ وَخَالَاتُكُمْ وَبَنَاتُ الْأَخِ وَبَنَاتُ الْأُخْتِ وَأُمَّهَاتُكُمُ اللَّاتِي أَرْضَعْنَكُمْ وَأَخَوَاتُكُمْ مِنَ الرَّضَاعَةِ وَأُمَّهَاتُ نِسَائِكُمْ وَرَبَائِبُكُمُ اللَّاتِي فِي حُجُورِكُمْ مِنْ نِسَائِكُمُ اللَّاتِي دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَإِنْ لَمْ تَكُونُوا دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ وَحَلَائِلُ أَبْنَائِكُمُ الَّذِينَ مِنْ أَصْلَابِكُمْ وَأَنْ تَجْمَعُوا بَيْنَ الْأُخْتَيْنِ إِلَّا مَا قَدْ سَلَفَ إِنَّ اللَّهَ كَانَ غَفُورًا رَحِيمًا﴾، ﴿أَسْكِنُوهُنَّ مِنْ حَيْثُ سَكَنْتُمْ مِنْ وُجْدِكُمْ وَلَا تُضَارُّوهُنَّ لِتُضَيِّقُوا عَلَيْهِنَّ وَإِنْ كُنَّ أُولَاتِ حَمْلٍ فَأَنْفِقُوا عَلَيْهِنَّ حَتَّى يَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ فَإِنْ أَرْضَعْنَ لَكُمْ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ وَأْتَمِرُوا بَيْنَكُمْ بِمَعْرُوفٍ وَإِنْ تَعَاسَرْتُمْ فَسَتُرْضِعُ لَهُ أُخْرَى﴾ نمونه‌هایی از آن انحرافات‌اند، از این رو تلاش برای یکسان‌سازی نقش‌های جنسیتی از راه حمله به اصل جنسیت با نظام قرآن سازگار نیست.

هماهنگ با بینش قرآن، در دیدگاه برخی جامعه شناسان خانواده‌گرا، در جامعه‌ای که به خانواده طبیعی اولویت می‌دهد، زن درآمد کمتری دارد و همین انگیزه‌ای برای رفتن به سمت زندگی خانوادگی است؛ درست همان‌گونه که مرد ناگزیر از کنار آمدن با فشارهای بی‌شماری است که او را به سوی ازدواج و حمایت از زن و فرزند سوق می‌دهد. از دیدگاه برخی پژوهشگران، اهدافی همچون آرامش روانی و انسان سازی، چنان جایگاه والایی برای خانواده می‌آفرینند که قرآن ثبات و استحکام آن را اصلی محوری خوانده و تمایز جنسی در جهت تحقق این اصل پدید آمده است. با این همه، مرد و زن هر دو در عمل و اراده استقلال دارند و هیچ یک مملوک و طفیلی دیگری نیست. آیات یکسان بودن جزای کارهای هر یک از آن دو، این برداشت را تأیید می‌کنند ﴿فَاسْتَجَابَ لَهُمْ رَبُّهُمْ أَنِّي لَا أُضِيعُ عَمَلَ عَامِلٍ مِنْكُمْ مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثَى بَعْضُكُمْ مِنْ بَعْضٍ فَالَّذِينَ هَاجَرُوا وَأُخْرِجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ وَأُوذُوا فِي سَبِيلِي وَقَاتَلُوا وَقُتِلُوا لَأُكَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَيِّئَاتِهِمْ وَلَأُدْخِلَنَّهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ ثَوَابًا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَاللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الثَّوَابِ﴾، ﴿مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيَاةً طَيِّبَةً وَلَنَجْزِيَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ﴾، ﴿مَنْ عَمِلَ سَيِّئَةً فَلَا يُجْزَى إِلَّا مِثْلَهَا وَمَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولَئِكَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ يُرْزَقُونَ فِيهَا بِغَيْرِ حِسَابٍ﴾؛ زیرا سخن گفتن از نتیجه عمل در صورت عدم استقلال بی‌معنا خواهد بود. در آفرینش نیز جنس زن پست‌تر از مرد نیست. بسیاری از مفسران معاصر در تفسیر آیه نخست سوره نساء ﴿ خَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا ﴾، «مِن» را برای بیان جنس دانسته‌اند که ملازمه‌ای با برتری جنس مرد ندارد؛ لیکن بیشتر مفسران پیشین متأثر از فرهنگ زمان و برخی روایات احتمالاً اسرائیلی و گزارش‌های کتاب مقدس،زن را وجودی نامستقل و طفیلی مرد دانسته‌اند.

کنترل اجتماعی

از دیگر کارکردهای خانواده، کاهش انحرافات جنسی و غیر جنسی همسران و فرزندان آنهاست. قرآن برای نیل به این هدف بر پاره‌ای نکات اساسی تأکید می‌ورزد: بخشی از دستورهای قرآن درباره کنترل مستقیم خانواده بر رفتار اعضاست و بخشی دیگر، در جهت کارکردهای دیگری همچون تنظیم روابط جنسی و تربیت.

1. نظارت بر رفتار فرزندان: کنترل صحیح رفتار در خانواده، افزون بر جنبه عام آن، که شامل همه ساکنان خانه می‌شود ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ عَلَيْهَا مَلَائِكَةٌ غِلَاظٌ شِدَادٌ لَا يَعْصُونَ اللَّهَ مَا أَمَرَهُمْ وَيَفْعَلُونَ مَا يُؤْمَرُونَ﴾، به شکل خاص در امور جنسی کودکان بدان توجه شده است: والدین باید کودکان را از دیدن رفتار جنسی باز دارند تا از انحرافات جنسی در امان بمانند. تأکید بر آموزش آداب ورود به اتاق خواب والدین، تأمین کننده این هدف و بیانگر اهتمام قرآن به این موضوع است. ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لِيَسْتَأْذِنْكُمُ الَّذِينَ مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ وَالَّذِينَ لَمْ يَبْلُغُوا الْحُلُمَ مِنْكُمْ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ مِنْ قَبْلِ صَلَاةِ الْفَجْرِ وَحِينَ تَضَعُونَ ثِيَابَكُمْ مِنَ الظَّهِيرَةِ وَمِنْ بَعْدِ صَلَاةِ الْعِشَاءِ ثَلَاثُ عَوْرَاتٍ لَكُمْ لَيْسَ عَلَيْكُمْ وَلَا عَلَيْهِمْ جُنَاحٌ بَعْدَهُنَّ طَوَّافُونَ عَلَيْكُمْ بَعْضُكُمْ عَلَى بَعْضٍ كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآيَاتِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾، ﴿وَإِذَا بَلَغَ الْأَطْفَالُ مِنْكُمُ الْحُلُمَ فَلْيَسْتَأْذِنُوا كَمَا اسْتَأْذَنَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾.
2. کمک به فرزندان برای تشکیل خانواده: تشکیل خانواده، گامی مهم در جهت فعلیت بخشیدن به قابلیت‌های آن در کاهش انحرافات اجتماعی است. در این جهت، قرآن با لحاظ نیازهای روحی و جسمی دختران و پسران مجرد به اولیای آنان دستور می‌دهد زمینه ازدواج آنها را با کمک مالی و تهیه دیگر وسایل مورد نیاز و به شکل کلی، هرگونه اقدام برای انجام دادن آن فراهم آورند و از مشکلات اقتصادی ازدواج نهراسند: ﴿وَأَنْكِحُوا الْأَيَامَى مِنْكُمْ وَالصَّالِحِينَ مِنْ عِبَادِكُمْ وَإِمَائِكُمْ إِنْ يَكُونُوا فُقَرَاءَ يُغْنِهِمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ﴾
3. اهمیت به ارضای نیازهای جنسی و عاطفی همسر: در شماری از آیات قرآن به اهمیت ارضای نیازهای جنسی همسر اشاره شده؛ مثلاً در موردی از زنان به «کشتزاری برای مردان» تعبیر کرده است که بهره جنسی از آنان را در هر زمان و مکانی جایز می‌سازد. ﴿نِسَاؤُكُمْ حَرْثٌ لَكُمْ فَأْتُوا حَرْثَكُمْ أَنَّى شِئْتُمْ وَقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّكُمْ مُلَاقُوهُ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ﴾ در نمونه دیگر، هر یک از زن و مرد را لباس یکدیگر دانسته است ﴿أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيَامِ الرَّفَثُ إِلَى نِسَائِكُمْ هُنَّ لِبَاسٌ لَكُمْ وَأَنْتُمْ لِبَاسٌ لَهُنَّ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّكُمْ كُنْتُمْ تَخْتَانُونَ أَنْفُسَكُمْ فَتَابَ عَلَيْكُمْ وَعَفَا عَنْكُمْ فَالْآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَابْتَغُوا مَا كَتَبَ اللَّهُ لَكُمْ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّيَامَ إِلَى اللَّيْلِ وَلَا تُبَاشِرُوهُنَّ وَأَنْتُمْ عَاكِفُونَ فِي الْمَسَاجِدِ تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ فَلَا تَقْرَبُوهَا كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ آيَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ﴾؛ یعنی آنان با ارضای متقابل غریزه جنسی و جلوگیری از انحرافات و زشتی‌ها، همدیگر را پوشانده و زینتی برای هم به شمار می‌روند ؛ همچنین تعبیر «احصان» ﴿وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ النِّسَاءِ إِلَّا مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ كِتَابَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَأُحِلَّ لَكُمْ مَا وَرَاءَ ذَلِكُمْ أَنْ تَبْتَغُوا بِأَمْوَالِكُمْ مُحْصِنِينَ غَيْرَ مُسَافِحِينَ فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِيضَةً وَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِيمَا تَرَاضَيْتُمْ بِهِ مِنْ بَعْدِ الْفَرِيضَةِ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيمًا حَكِيمًا﴾، ﴿وَمَنْ لَمْ يَسْتَطِعْ مِنْكُمْ طَوْلًا أَنْ يَنْكِحَ الْمُحْصَنَاتِ الْمُؤْمِنَاتِ فَمِنْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ مِنْ فَتَيَاتِكُمُ الْمُؤْمِنَاتِ وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِإِيمَانِكُمْ بَعْضُكُمْ مِنْ بَعْضٍ فَانْكِحُوهُنَّ بِإِذْنِ أَهْلِهِنَّ وَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ مُحْصَنَاتٍ غَيْرَ مُسَافِحَاتٍ وَلَا مُتَّخِذَاتِ أَخْدَانٍ فَإِذَا أُحْصِنَّ فَإِنْ أَتَيْنَ بِفَاحِشَةٍ فَعَلَيْهِنَّ نِصْفُ مَا عَلَى الْمُحْصَنَاتِ مِنَ الْعَذَابِ ذَلِكَ لِمَنْ خَشِيَ الْعَنَتَ مِنْكُمْ وَأَنْ تَصْبِرُوا خَيْرٌ لَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ از ریشه «حصن» به معنی بازداشتن نگهداری و حفاظت در زمینه ازدواج، به قابلیت نهاد خانواده در نگهداری افراد از خطر وقوع در انحرافات جنسی اشاره دارد. افزون بر این، آیاتی به برقراری پیوندهای عاطفی و رفتار نیک شوهران با همسرانشان ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا يَحِلُّ لَكُمْ أَنْ تَرِثُوا النِّسَاءَ كَرْهًا وَلَا تَعْضُلُوهُنَّ لِتَذْهَبُوا بِبَعْضِ مَا آتَيْتُمُوهُنَّ إِلَّا أَنْ يَأْتِينَ بِفَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ فَإِنْ كَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسَى أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئًا وَيَجْعَلَ اللَّهُ فِيهِ خَيْرًا كَثِيرًا﴾، ﴿وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ﴾ اشاره کرده‌اند که سبب برآورده شدن نیاز عاطفی آنان گشته و خود، عاملی برای کنترل اجتماعی اعضا به شمار می‌روند.
4. ضرورت تربیت دینی و اخلاقی فرزندان: فرزندان در فرایند آموزش دینی و اخلاقی، عامل نیرومند کنترل و خویشتنداری در برابر آسیب‌های اجتماعی را در خود نهادینه می‌سازند. درخواست ابراهیم(ع) از خدا که فرزندانش را از برپادارندگان نماز قرار دهد ﴿رَبِّ اجْعَلْنِي مُقِيمَ الصَّلَاةِ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي رَبَّنَا وَتَقَبَّلْ دُعَاءِ﴾ و دستور قرآن به نگهداری خانواده از آتش ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ عَلَيْهَا مَلَائِكَةٌ غِلَاظٌ شِدَادٌ لَا يَعْصُونَ اللَّهَ مَا أَمَرَهُمْ وَيَفْعَلُونَ مَا يُؤْمَرُونَ﴾ نمونه‌هایی از اهتمام قرآن به تربیت دینی، در نتیجه تحقق کارکرد کنترل اجتماعی‌اند. افزون بر این نمونه‌ها، در بُعد بیرون از خانه هم رویکرد خاص قرآن به روابط اجتماعی زن و مرد با هدف کاستن از مشغله ذهنی مرد یا زنی که به اجتماع پا می‌گذارد و کاهش زمینه‌های روابط جنسی نامشروع در سطح جامعه صورت گرفته، از این رو تدابیری اندیشیده است؛ مانند تکلیف زنان به رعایت حجاب شرعی و پنهان ساختن زیور آلات خود از مردان نامحرم ﴿وَقَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ وَلَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِيَّةِ الْأُولَى وَأَقِمْنَ الصَّلَاةَ وَآتِينَ الزَّكَاةَ وَأَطِعْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾، فرو افکندن چشم به هنگام رویارویی مرد و زن نامحرم با یکدیگر ﴿قُلْ لِلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَيَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذَلِكَ أَزْكَى لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا يَصْنَعُونَ﴾، ﴿وَقُل لِّلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُيُوبِهِنَّ وَلا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبَائِهِنَّ أَوْ آبَاء بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنَائِهِنَّ أَوْ أَبْنَاء بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي أَخَوَاتِهِنَّ أَوْ نِسَائِهِنَّ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُنَّ أَوِ التَّابِعِينَ غَيْرِ أُولِي الإِرْبَةِ مِنَ الرِّجَالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذِينَ لَمْ يَظْهَرُوا عَلَى عَوْرَاتِ النِّسَاء وَلا يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ مَا يُخْفِينَ مِن زِينَتِهِنَّ وَتُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِيعًا أَيُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ ﴾، حفظ متانت در سخن گفتن و خودداری از سخنان وسوسه انگیز ﴿يَا نِسَاءَ النَّبِيِّ لَسْتُنَّ كَأَحَدٍ مِنَ النِّسَاءِ إِنِ اتَّقَيْتُنَّ فَلَا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَيَطْمَعَ الَّذِي فِي قَلْبِهِ مَرَضٌ وَقُلْنَ قَوْلًا مَعْرُوفًا﴾، ستایش رعایت حجب و حیا در راه رفتن. ﴿فَجَاءَتْهُ إِحْدَاهُمَا تَمْشِي عَلَى اسْتِحْيَاءٍ قَالَتْ إِنَّ أَبِي يَدْعُوكَ لِيَجْزِيَكَ أَجْرَ مَا سَقَيْتَ لَنَا فَلَمَّا جَاءَهُ وَقَصَّ عَلَيْهِ الْقَصَصَ قَالَ لَا تَخَفْ نَجَوْتَ مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ﴾..

حمایت و مراقبت

انسان بر خلاف بسیاری از حیوانات، در آغاز زندگی نیز زمانی پس از آن، نیازمند مراقبت دیگران است. افزون بر این، در بستر زندگی با مشکلات و بیماری‌های گوناگون روبه‌رو و در سالمندی نیز از انجام دادن کارهای خویش ناتوان است و به حمایت نیاز دارد. قرآن در رابطه‌ای استوار بر پاداش‌های دو سویه، اولاً در مواردی بر مراقبت و حمایت پدر و مادر از فرزندان تأکید می‌کند ﴿وَالْوَالِدَاتُ يُرْضِعْنَ أَوْلَادَهُنَّ حَوْلَيْنِ كَامِلَيْنِ لِمَنْ أَرَادَ أَنْ يُتِمَّ الرَّضَاعَةَ وَعَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَكِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ لَا تُكَلَّفُ نَفْسٌ إِلَّا وُسْعَهَا لَا تُضَارَّ وَالِدَةٌ بِوَلَدِهَا وَلَا مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ وَعَلَى الْوَارِثِ مِثْلُ ذَلِكَ فَإِنْ أَرَادَا فِصَالًا عَنْ تَرَاضٍ مِنْهُمَا وَتَشَاوُرٍ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَا وَإِنْ أَرَدْتُمْ أَنْ تَسْتَرْضِعُوا أَوْلَادَكُمْ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ إِذَا سَلَّمْتُمْ مَا آتَيْتُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ﴾، ﴿وَوَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْنًا عَلَى وَهْنٍ وَفِصَالُهُ فِي عَامَيْنِ أَنِ اشْكُرْ لِي وَلِوَالِدَيْكَ إِلَيَّ الْمَصِيرُ﴾، ﴿أَسْكِنُوهُنَّ مِنْ حَيْثُ سَكَنْتُمْ مِنْ وُجْدِكُمْ وَلَا تُضَارُّوهُنَّ لِتُضَيِّقُوا عَلَيْهِنَّ وَإِنْ كُنَّ أُولَاتِ حَمْلٍ فَأَنْفِقُوا عَلَيْهِنَّ حَتَّى يَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ فَإِنْ أَرْضَعْنَ لَكُمْ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ وَأْتَمِرُوا بَيْنَكُمْ بِمَعْرُوفٍ وَإِنْ تَعَاسَرْتُمْ فَسَتُرْضِعُ لَهُ أُخْرَى﴾ و ثانیا از فرزندان می‌خواهد به والدین خویش نیکی کنند ﴿وَقَضَى رَبُّكَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ كِلَاهُمَا فَلَا تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ وَلَا تَنْهَرْهُمَا وَقُلْ لَهُمَا قَوْلًا كَرِيمًا﴾، ﴿وَوَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْنًا عَلَى وَهْنٍ وَفِصَالُهُ فِي عَامَيْنِ أَنِ اشْكُرْ لِي وَلِوَالِدَيْكَ إِلَيَّ الْمَصِيرُ﴾،﴿وَوَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ إِحْسَانًا حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهًا وَوَضَعَتْهُ كُرْهًا وَحَمْلُهُ وَفِصَالُهُ ثَلَاثُونَ شَهْرًا حَتَّى إِذَا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَبَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةً قَالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَعَلَى وَالِدَيَّ وَأَنْ أَعْمَلَ صَالِحًا تَرْضَاهُ وَأَصْلِحْ لِي فِي ذُرِّيَّتِي إِنِّي تُبْتُ إِلَيْكَ وَإِنِّي مِنَ الْمُسْلِمِينَ﴾ که شامل مراقبت از ایشان در دوره پیری نیز می‌شود. نتیجه چنین ساختاری، افزایش انگیزه‌های فردی برای پرورش فرزندان و استحکام روابط خانوادگی است. گفتنی است قرآن بیشتر بر جنبه دوم پای می‌فشارد. از جنبه نخست، کودکان به هنگام تولد، پیش و پس از آن به مراقبت‌های مادی و عاطفی نیاز دارند. مطالعات بین فرهنگی‌نیز نشان می‌دهند میزان رشد نوزاد انسان در نخستین سال‌های زندگی به تماس با مادر وابسته است. در واقع، رابطه کودک و مادر، پیوندی تعاملی است که رفتار و فیزیولوژی کودک را از آغاز تولد شکل داده و آن را نظم می‌بخشد. این تنظیم از طریق شیر دادن، توجه مستقیم و صمیمانه مادر و رفتار مراقبتی او از کودک انجام گرفته و در صورت فقدان می‌تواند به نارسایی جسمی و شخصیتی او بینجامد که در روند زندگی ادامه می‌یابد. قرآن در این جهت و با حمایت از کودک، بر حق شیر خوردن او از مادر تا دو سال تأکید می‌کند و پدر نیز می‌بایست نفقه مادر را در این مدت به شکل شایسته‌ای بپردازد. با این همه، با واقع بینی، شیوه‌های جایگزین مانند سپردن کودکان شیرخوار به دایه‌ها را نیز می‌پذیرد. از جنبه دوم نیز در آیاتی از قرآن بر نیکی به والدین تأکید شده است ﴿وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ لَا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ إِلَّا قَلِيلًا مِنْكُمْ وَأَنْتُمْ مُعْرِضُونَ﴾، ﴿وَاعْبُدُوا اللَّهَ وَلَا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَبِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَالْجَارِ ذِي الْقُرْبَى وَالْجَارِ الْجُنُبِ وَالصَّاحِبِ بِالْجَنْبِ وَابْنِ السَّبِيلِ وَمَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ مَنْ كَانَ مُخْتَالًا فَخُورًا﴾، ﴿قُلْ تَعَالَوْا أَتْلُ مَا حَرَّمَ رَبُّكُمْ عَلَيْكُمْ أَلَّا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَلَا تَقْتُلُوا أَوْلَادَكُمْ مِنْ إِمْلَاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُكُمْ وَإِيَّاهُمْ وَلَا تَقْرَبُوا الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَلَا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ ذَلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ﴾ که دستور به وصیت بخشی از اموال برای پدر و مادر ﴿كُتِبَ عَلَيْكُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ إِنْ تَرَكَ خَيْرًا الْوَصِيَّةُ لِلْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِينَ﴾، انفاق به آنان ﴿يَسْأَلُونَكَ مَاذَا يُنْفِقُونَ قُلْ مَا أَنْفَقْتُمْ مِنْ خَيْرٍ فَلِلْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ﴾، خودداری از کمترین اهانت ﴿وَقَضَى رَبُّكَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ كِلَاهُمَا فَلَا تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ وَلَا تَنْهَرْهُمَا وَقُلْ لَهُمَا قَوْلًا كَرِيمًا﴾، فروتنی در برابر پدر و مادر ﴿وَاخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَقُلْ رَبِّ ارْحَمْهُمَا كَمَا رَبَّيَانِي صَغِيرًا﴾، آمرزش‌خواهی برای آنان ﴿رَبَّنَا اغْفِرْ لِي وَلِوَالِدَيَّ وَلِلْمُؤْمِنِينَ يَوْمَ يَقُومُ الْحِسَابُ﴾، ﴿وَاخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَقُلْ رَبِّ ارْحَمْهُمَا كَمَا رَبَّيَانِي صَغِيرًا﴾ جلوه‌هایی از آن‌اند و به شکلی ویژه بر رعایت آن در دوران سالمندی سفارش شده است. ﴿وَقَضَى رَبُّكَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ كِلَاهُمَا فَلَا تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ وَلَا تَنْهَرْهُمَا وَقُلْ لَهُمَا قَوْلًا كَرِيمًا﴾ دشواری‌های فراوان مادران در دوران بارداری، زایمان، شیر دهی و تربیت کودک آنان را محدود کرده و در مواردی عوارضی را برای آنان پدید می‌آورند؛ تأکید قرآن بر موقعیت معنوی مادر و یادآوری بخشی از سختی‌های دوره‌های پیش گفته: ﴿وَوَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْنًا عَلَى وَهْنٍ وَفِصَالُهُ فِي عَامَيْنِ أَنِ اشْكُرْ لِي وَلِوَالِدَيْكَ إِلَيَّ الْمَصِيرُ﴾، ﴿وَوَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ إِحْسَانًا حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهًا وَوَضَعَتْهُ كُرْهًا وَحَمْلُهُ وَفِصَالُهُ ثَلَاثُونَ شَهْرًا حَتَّى إِذَا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَبَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةً قَالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَعَلَى وَالِدَيَّ وَأَنْ أَعْمَلَ صَالِحًا تَرْضَاهُ وَأَصْلِحْ لِي فِي ذُرِّيَّتِي إِنِّي تُبْتُ إِلَيْكَ وَإِنِّي مِنَ الْمُسْلِمِينَ﴾، ضمن آنکه تحمل آن را آسان کرده و سلامت روانی و احساس رضایت و امید را در مادران تقویت می‌کند، عواطف فرزندان را نیز برانگیخته و آنان را به احسان فرا می‌خواند، چنان‌که در آیه ﴿وَاخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَقُلْ رَبِّ ارْحَمْهُمَا كَمَا رَبَّيَانِي صَغِيرًا﴾ ضمن تأکید بر گستردن بال مهر و فروتنی برای والدین، از فرزندان می‌خواهد از خدا بخواهند همان گونه که پدر و مادر در کودکی با مهربانی به پرورش آنان همت گماشتند، خدا نیز به پدر و مادرشان رحمت کند: «واخفِض لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحمَةِ وقُل رَبِّ ارحَمهُما کَما رَبَّیانی صَغیرا». برخی روایات با تأثر از قرآن، نیکی فرزندان به پدر و مادر را در برابر نیکی آنها به فرزندان خویش و تحمل سختی‌ها دانسته‌اند. افزون بر این، یادآوری اینکه چگونگی رفتار هر کس با والدین خود، بر عملکرد فرزندان وی با او اثر می‌گذارد، انگیزه مراقبت و حمایت از پدر و مادر را در افراد افزایش می‌دهد. به گفته برخی مفسران، دستور قرآن به دعا برای داشتن فرزندانی شایسته، در ادامه فرمان نیکی به پدر و مادر: ﴿وَوَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ إِحْسَانًا حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهًا وَوَضَعَتْهُ كُرْهًا وَحَمْلُهُ وَفِصَالُهُ ثَلَاثُونَ شَهْرًا حَتَّى إِذَا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَبَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةً قَالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَعَلَى وَالِدَيَّ وَأَنْ أَعْمَلَ صَالِحًا تَرْضَاهُ وَأَصْلِحْ لِي فِي ذُرِّيَّتِي إِنِّي تُبْتُ إِلَيْكَ وَإِنِّي مِنَ الْمُسْلِمِينَ﴾، گویای همین نکته است. در واقع، انتظار نیکی از فرزند، ویژه کسی است که خود با پدر و مادرش رفتاری نیکو داشته باشد. کاربرد «باء» ملاصقه در ﴿ بِوَالِدَيْهِ﴾ به جای "إلی والدیه" نیز بیانگر کمال محبت بی‌منت و نزدیکی به پدر و مادر است. شاید از همین رو برخی مفسران تصریح کرده‌اند که احترام به والدین باید بر پایه محبت و کرامت استوار باشد؛ نه ترس و وحشت. راهکار قرآن در محبت به والدین و نگهداری از آنان سبب جلوگیری از تأثیرهای منفی مراقبت از سالمندان در بیرون از خانه بر شخصیت آنان می‌شود. با این همه، نیکی به والدین نباید به بی‌ارادگی و اطاعت بی‌اندیشه از آنان انجامد، از این‌رو در آیاتی، تقلید کورکورانه از پدران سرزنش ﴿وَإِذَا قِيلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا مَا أَنْزَلَ اللَّهُ قَالُوا بَلْ نَتَّبِعُ مَا أَلْفَيْنَا عَلَيْهِ آبَاءَنَا أَوَلَوْ كَانَ آبَاؤُهُمْ لَا يَعْقِلُونَ شَيْئًا وَلَا يَهْتَدُونَ﴾، ﴿وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ تَعَالَوْا إِلَى مَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَإِلَى الرَّسُولِ قَالُوا حَسْبُنَا مَا وَجَدْنَا عَلَيْهِ آبَاءَنَا أَوَلَوْ كَانَ آبَاؤُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ شَيْئًا وَلَا يَهْتَدُونَ﴾، ﴿وَإِذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً قَالُوا وَجَدْنَا عَلَيْهَا آبَاءَنَا وَاللَّهُ أَمَرَنَا بِهَا قُلْ إِنَّ اللَّهَ لَا يَأْمُرُ بِالْفَحْشَاءِ أَتَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ﴾ و از پیروی از آنان در صورت دعوت به شرک نهی شده است: ﴿وَوَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ حُسْنًا وَإِنْ جَاهَدَاكَ لِتُشْرِكَ بِي مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلَا تُطِعْهُمَا إِلَيَّ مَرْجِعُكُمْ فَأُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾ تعبیر «احسان» به والدین ﴿وَوَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ إِحْسَانًا حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهًا وَوَضَعَتْهُ كُرْهًا وَحَمْلُهُ وَفِصَالُهُ ثَلَاثُونَ شَهْرًا حَتَّى إِذَا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَبَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةً قَالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَعَلَى وَالِدَيَّ وَأَنْ أَعْمَلَ صَالِحًا تَرْضَاهُ وَأَصْلِحْ لِي فِي ذُرِّيَّتِي إِنِّي تُبْتُ إِلَيْكَ وَإِنِّي مِنَ الْمُسْلِمِينَ﴾ نه «اطاعت» از ایشان نیز نشان می‌دهد که حمایت از والدین باید در مسیر توحید بوده و نباید رنگ تسلیم محض به خود بگیرد. افزون بر این، پاره‌ای دیگر از احکام قرآن جنبه‌ای حمایتی از زنان دارند؛ برای نمونه قرآن به حمایت از زنانی که شوهران خود را از دست داده‌اند، به آنها حق می‌دهد تا یک سال از حق نفقه و مسکن شوهر پیشین خود بهره‌مند شوند. ﴿وَالَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَيَذَرُونَ أَزْوَاجًا وَصِيَّةً لِأَزْوَاجِهِمْ مَتَاعًا إِلَى الْحَوْلِ غَيْرَ إِخْرَاجٍ فَإِنْ خَرَجْنَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِي مَا فَعَلْنَ فِي أَنْفُسِهِنَّ مِنْ مَعْرُوفٍ وَاللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾.حکم یاد شده، تأمین کننده نیاز مالی و برآورنده نیاز روحی آنان به ماندن در منزلی است که مدتی در آن زندگی کرده‌اند.

کارکرد اقتصادی

خانواده بر اساس فرهنگ جامعه، الگویی ویژه از تقسیم کار را برای تأمین معیشت اعضای خانواده فراهم می‌کند. گرچه در سال‌های نخست، فرزندان چندان در این زمینه نقش ندارند، در سالیان پسین معمولاً آنان نیز به یاری دیگر اعضای خانواده می‌آیند. قرآن وظیفه تأمین معاش را به عهده مرد نهاده و او را واداشته است تا نفقه خانواده را در حد متعارف بپردازد. ﴿الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاءِ بِمَا فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَبِمَا أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوَالِهِمْ فَالصَّالِحَاتُ قَانِتَاتٌ حَافِظَاتٌ لِلْغَيْبِ بِمَا حَفِظَ اللَّهُ وَاللَّاتِي تَخَافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَاهْجُرُوهُنَّ فِي الْمَضَاجِعِ وَاضْرِبُوهُنَّ فَإِنْ أَطَعْنَكُمْ فَلَا تَبْغُوا عَلَيْهِنَّ سَبِيلًا إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيًّا كَبِيرًا﴾. در آیه ﴿وَالْوَالِدَاتُ يُرْضِعْنَ أَوْلَادَهُنَّ حَوْلَيْنِ كَامِلَيْنِ لِمَنْ أَرَادَ أَنْ يُتِمَّ الرَّضَاعَةَ وَعَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَكِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ لَا تُكَلَّفُ نَفْسٌ إِلَّا وُسْعَهَا لَا تُضَارَّ وَالِدَةٌ بِوَلَدِهَا وَلَا مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ وَعَلَى الْوَارِثِ مِثْلُ ذَلِكَ فَإِنْ أَرَادَا فِصَالًا عَنْ تَرَاضٍ مِنْهُمَا وَتَشَاوُرٍ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَا وَإِنْ أَرَدْتُمْ أَنْ تَسْتَرْضِعُوا أَوْلَادَكُمْ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ إِذَا سَلَّمْتُمْ مَا آتَيْتُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ﴾ به شکلی خاص از این موضوع یاد کرده و تهیه خوراک و پوشاک مادر نوزاد را وظیفه مرد می‌داند؛ زیرا نسب فرزند به او می‌رسد ؛ همچنین با آنکه مرد را به پرداخت مهریه زن واداشته ﴿وَآتُوا النِّسَاءَ صَدُقَاتِهِنَّ نِحْلَةً فَإِنْ طِبْنَ لَكُمْ عَنْ شَيْءٍ مِنْهُ نَفْسًا فَكُلُوهُ هَنِيئًا مَرِيئًا﴾ استقلال مالی زن را هم به رسمیت شناخته است، ﴿وَلَا تَتَمَنَّوْا مَا فَضَّلَ اللَّهُ بِهِ بَعْضَكُمْ عَلَى بَعْضٍ لِلرِّجَالِ نَصِيبٌ مِمَّا اكْتَسَبُوا وَلِلنِّسَاءِ نَصِيبٌ مِمَّا اكْتَسَبْنَ وَاسْأَلُوا اللَّهَ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمًا﴾ گرچه با اشتغال او در بیرون از منزل آشکارا مخالفت نکرده، خواسته است عفت را رعایت کند و از خودآرایی و آمیختن با نامحرمان بپرهیزد. ﴿يَا نِسَاءَ النَّبِيِّ لَسْتُنَّ كَأَحَدٍ مِنَ النِّسَاءِ إِنِ اتَّقَيْتُنَّ فَلَا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَيَطْمَعَ الَّذِي فِي قَلْبِهِ مَرَضٌ وَقُلْنَ قَوْلًا مَعْرُوفًا﴾، ﴿وَقَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ وَلَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِيَّةِ الْأُولَى وَأَقِمْنَ الصَّلَاةَ وَآتِينَ الزَّكَاةَ وَأَطِعْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾ افزون بر این، انتقال اموال و کالاهای مادی از نسلی به نسل دیگر از طریق نظام ارث و در دایره خویشاوندی ﴿يُوصِيكُمُ اللَّهُ فِي أَوْلَادِكُمْ لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ فَإِنْ كُنَّ نِسَاءً فَوْقَ اثْنَتَيْنِ فَلَهُنَّ ثُلُثَا مَا تَرَكَ وَإِنْ كَانَتْ وَاحِدَةً فَلَهَا النِّصْفُ وَلِأَبَوَيْهِ لِكُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ مِمَّا تَرَكَ إِنْ كَانَ لَهُ وَلَدٌ فَإِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ وَلَدٌ وَوَرِثَهُ أَبَوَاهُ فَلِأُمِّهِ الثُّلُثُ فَإِنْ كَانَ لَهُ إِخْوَةٌ فَلِأُمِّهِ السُّدُسُ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصِي بِهَا أَوْ دَيْنٍ آبَاؤُكُمْ وَأَبْنَاؤُكُمْ لَا تَدْرُونَ أَيُّهُمْ أَقْرَبُ لَكُمْ نَفْعًا فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيمًا حَكِيمًا﴾، ﴿وَلَكُمْ نِصْفُ مَا تَرَكَ أَزْوَاجُكُمْ إِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُنَّ وَلَدٌ فَإِنْ كَانَ لَهُنَّ وَلَدٌ فَلَكُمُ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْنَ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصِينَ بِهَا أَوْ دَيْنٍ وَلَهُنَّ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْتُمْ إِنْ لَمْ يَكُنْ لَكُمْ وَلَدٌ فَإِنْ كَانَ لَكُمْ وَلَدٌ فَلَهُنَّ الثُّمُنُ مِمَّا تَرَكْتُمْ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ تُوصُونَ بِهَا أَوْ دَيْنٍ وَإِنْ كَانَ رَجُلٌ يُورَثُ كَلَالَةً أَوِ امْرَأَةٌ وَلَهُ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ فَلِكُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ فَإِنْ كَانُوا أَكْثَرَ مِنْ ذَلِكَ فَهُمْ شُرَكَاءُ فِي الثُّلُثِ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصَى بِهَا أَوْ دَيْنٍ غَيْرَ مُضَارٍّ وَصِيَّةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَلِيمٌ﴾، وصیت بخشی از دارایی‌ها برای والدین ﴿كُتِبَ عَلَيْكُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ إِنْ تَرَكَ خَيْرًا الْوَصِيَّةُ لِلْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِينَ﴾ و دیگر کمک‌های مالی به آنان ـ که عنوان عام نیکی به والدین ﴿وَاعْبُدُوا اللَّهَ وَلَا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَبِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَالْجَارِ ذِي الْقُرْبَى وَالْجَارِ الْجُنُبِ وَالصَّاحِبِ بِالْجَنْبِ وَابْنِ السَّبِيلِ وَمَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ مَنْ كَانَ مُخْتَالًا فَخُورًا﴾، ﴿وَوَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ إِحْسَانًا حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهًا وَوَضَعَتْهُ كُرْهًا وَحَمْلُهُ وَفِصَالُهُ ثَلَاثُونَ شَهْرًا حَتَّى إِذَا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَبَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةً قَالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَعَلَى وَالِدَيَّ وَأَنْ أَعْمَلَ صَالِحًا تَرْضَاهُ وَأَصْلِحْ لِي فِي ذُرِّيَّتِي إِنِّي تُبْتُ إِلَيْكَ وَإِنِّي مِنَ الْمُسْلِمِينَ﴾ آنها را شامل می‌شود ـ و یاری رسانی به خویشاوندان در کنار دستگیری از دیگر نیازمندان ﴿وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ لَا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ إِلَّا قَلِيلًا مِنْكُمْ وَأَنْتُمْ مُعْرِضُونَ﴾،﴿لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَالْمَلَائِكَةِ وَالْكِتَابِ وَالنَّبِيِّينَ وَآتَى الْمَالَ عَلَى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَالسَّائِلِينَ وَفِي الرِّقَابِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُوا وَالصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ وَحِينَ الْبَأْسِ أُولَئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ﴾ همگی از کارکردهای اقتصادی خانواده به شمار می‌روند که در قرآن یاد شده‌اند.

آسیب‌شناسی خانواده

در پی بروز اختلال در کارکردهای خانواده، آسیب‌هایی آشکار می‌شوند و پدیده‌ها و عللی که سبب ظهور آسیب در این نهاد اجتماعی می‌شوند با عنوان «آسیب‌های خانواده» بررسی می‌گردند. در مطالعات خانواده به آسیب‌های یاد شده در سه حوزه فرزندان، سالمندان و روابط زن و مرد توجه شده است.

قرآن برپایه جایگاهی که برای خانواده پذیرفته است، با عواملی مخالفت می‌ورزد که از نقش این نهاد می‌کاهند؛ یا به ثبات و استحکام آن آسیب می‌رسانند و با وضع احکام و قواعدی، برای رفع مشکلات و تحکیم روابط خانوادگی می‌کوشد و با این هدف، صریحا برخی آسیب‌ها را یاد می‌کند و در مواردی نیز که تصریح ندارد، قواعدی می‌شناساند که به پیشگیری از مشکل یا رفع آن می‌انجامد.

نشوز و خودداری از وظایف همسری

خودداری زن از وظایف همسری از آسیب‌های حوزه خانواده است که قرآن برای آن راهکاری سه مرحله‌ای دارد: نخست از مردان می‌خواهد همسران خود را پند دهند و در مرحله دوم از خوابیدن با آنها در یک بستر خودداری کنند و در مرحله پایانی تنبیه بدنی را به کار گیرند: ﴿وَاللَّاتِي تَخَافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَاهْجُرُوهُنَّ فِي الْمَضَاجِعِ وَاضْرِبُوهُنَّ﴾. در واقع، این تاکتیک‌های سه گانه مقدمه آشتی همسران‌اند و نباید به گونه‌ای اعمال شوند که سبب گریز از یکدیگر گردند، از این رو در ادامه تأکید می‌کند اگر اطاعت کردند، راهی برای سرزنش آنها مجویید: ﴿فَإِنْ أَطَعْنَكُمْ فَلَا تَبْغُوا عَلَيْهِنَّ سَبِيلًا﴾.

برخی مفسران پیشین از روایاتی یاد کرده‌اند که اِعمال برخی خشونت‌ها را در محیط خانه درباره زنان تجویز می‌کنند. با این همه، روایات اهل بیت(ع) زدن را به ضربه با چوب مسواک محدود کرده‌اند که خود بیانگر تعدیل دیدگاه رایج در روزگار آنان است. به علاوه، از شیوه برخورد ایوب(ع) با همسرش ﴿وَخُذْ بِيَدِكَ ضِغْثًا فَاضْرِبْ بِهِ وَلَا تَحْنَثْ إِنَّا وَجَدْنَاهُ صَابِرًا نِعْمَ الْعَبْدُ إِنَّهُ أَوَّابٌ﴾. برمی‌آید که تنبیه نباید با خشونت همراه شود. برخی فقیهان بر اساس روایات گفته‌اند زدن باید صرفا مایه تحریک عواطف و احساسات زن و تأدیب او باشد؛ نه انتقام و تشفی قلبی؛ همچنین اگر براثر زدن به زن آسیبی برسد، پرداخت خسارت واجب می‌شود؛ زیرا آسیب رسانی به همسر روشن می‌سازد که هدف مرد اتلاف بوده است نه اصلاح. گروهی نیز ترک تنبیه بدنی را در هر حالتی بهتر می‌دانند. زنان نیز در موارد ترس از نشوز مرد می‌توانند دست کم با گذشتن از برخی حقوق خود، همراهی و موافقت شوهر را جلب و از جدایی جلوگیری کنند: ﴿وَإِنِ امْرَأَةٌ خَافَتْ مِنْ بَعْلِهَا نُشُوزًا أَوْ إِعْرَاضًا فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَا أَنْ يُصْلِحَا بَيْنَهُمَا صُلْحًا وَالصُّلْحُ خَيْرٌ وَأُحْضِرَتِ الْأَنْفُسُ الشُّحَّ وَإِنْ تُحْسِنُوا وَتَتَّقُوا فَإِنَّ اللَّهَ كَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرًا﴾. همچنین قرآن در موارد خودداری مرد از وظایف زناشویی با زن، قوانینی وضع می‌کند که به کاهش زمینه‌های آسیب مذکور بینجامد؛ برای نمونه به مردانی که بر ترک همبستری با زنان خود سوگند می‌خورند، افزون بر حرام خواندن این عمل، ۴ ماه فرصت می‌دهد تا از سخن خود برگردند، وگرنه باید همسران خود را طلاق دهند. ﴿لِلَّذِينَ يُؤْلُونَ مِنْ نِسَائِهِمْ تَرَبُّصُ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ فَإِنْ فَاءُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾، ﴿وَإِنْ عَزَمُوا الطَّلَاقَ فَإِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾، ﴿الَّذِينَ يُظَاهِرُونَ مِنْكُمْ مِنْ نِسَائِهِمْ مَا هُنَّ أُمَّهَاتِهِمْ إِنْ أُمَّهَاتُهُمْ إِلَّا اللَّائِي وَلَدْنَهُمْ وَإِنَّهُمْ لَيَقُولُونَ مُنْكَرًا مِنَ الْقَوْلِ وَزُورًا وَإِنَّ اللَّهَ لَعَفُوٌّ غَفُورٌ﴾، ﴿وَالَّذِينَ يُظَاهِرُونَ مِنْ نِسَائِهِمْ ثُمَّ يَعُودُونَ لِمَا قَالُوا فَتَحْرِيرُ رَقَبَةٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَتَمَاسَّا ذَلِكُمْ تُوعَظُونَ بِهِ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ﴾.

اختلاف همسران با یکدیگر و ترس از جدایی

گاه آسیب به اندازه‌ای است که همسران توان رفع آن را ندارند و به مرز دشمنی و جدایی از یکدیگر می‌رسند؛ در چنین مواردی، قرآن به خویشاوندان دستور می‌دهد دو نفر را، یکی از خانواده مرد و یکی از خانوادهزن که آگاه از ویژگی‌های شخصی، خانوادگی و اجتماعی دو طرف هستند، برگزینند تا جنبه‌های گوناگون مشکل را بررسی و برای بازگرداندن زوجین به کانون خانواده تلاش کنند: ﴿وَإِنْ خِفْتُمْ شِقَاقَ بَيْنِهِمَا فَابْعَثُوا حَكَمًا مِنْ أَهْلِهِ وَحَكَمًا مِنْ أَهْلِهَا﴾. برخی مفسران به بیان سودمندی حل و فصل اختلاف از این راه پرداخته و از جمله یادآور شده‌اند خویشاوندان به شکل طبیعی از مشکل آگاه شده و برای رفع آن انگیزه‌های ذاتی و زمینه‌های عاطفی دارند. مفسران و فقیهان، ذیل آیه یاد شده مسائلی برشمرده و کوشیده‌اند به آنها پاسخ دهند؛ برای نمونه آیا برگزیدگان وکیل‌اند یا داور؛ و به تبع آن، آیا می‌توانند در باره طلاق و جدایی زن و شوهر تصمیم بگیرند؛ نیز آیا جز برای خویشاوندان ایفای چنین نقشی جایز است و.... بسیاری از مفسران، مرجع ضمیر فعلِ ﴿ يُرِيدَا﴾ در آیه ﴿إِنْ يُرِيدَا إِصْلَاحًا يُوَفِّقِ اللَّهُ بَيْنَهُمَا﴾ را «حَکَمَین»؛ولی برخی زوجین دانسته، در نتیجه چنین برداشت کرده‌اند که در اصلاح روابط، خواست زن و شوهر بیش از هر چیز اهمیت دارد و اگر آنان بخواهند خدا آن را اصلاح می‌کند. راهکار یاد شده، گویای اهتمام قرآن به حفظ نهاد خانواده و جلوگیری از فروپاشی آن است.

طلاق

طلاق به فرو پاشیدن بنیان‌های خانواده می‌انجامد. قرآن با واقع بینی، اصل آن را پذیرفته است؛ ولی می‌کوشد با ارائه راهکارهایی خانواده را بازسازی کند؛ یا دست کم از آسیب‌های طلاق بکاهد. دستور به نگهداشتن عِدّه برای زنان که امکان بازگشت به زندگی و حفظ رابطه همسری را فراهم می‌کند ﴿وَالْمُطَلَّقَاتُ يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ ثَلَاثَةَ قُرُوءٍ وَلَا يَحِلُّ لَهُنَّ أَنْ يَكْتُمْنَ مَا خَلَقَ اللَّهُ فِي أَرْحَامِهِنَّ إِنْ كُنَّ يُؤْمِنَّ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَبُعُولَتُهُنَّ أَحَقُّ بِرَدِّهِنَّ فِي ذَلِكَ إِنْ أَرَادُوا إِصْلَاحًا وَلَهُنَّ مِثْلُ الَّذِي عَلَيْهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَلِلرِّجَالِ عَلَيْهِنَّ دَرَجَةٌ وَاللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾. و امکان ازدواج دوباره پس از سپری شدن عِدّه ﴿وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلَا تَعْضُلُوهُنَّ أَنْ يَنْكِحْنَ أَزْوَاجَهُنَّ إِذَا تَرَاضَوْا بَيْنَهُمْ بِالْمَعْرُوفِ ذَلِكَ يُوعَظُ بِهِ مَنْ كَانَ مِنْكُمْ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ذَلِكُمْ أَزْكَى لَكُمْ وَأَطْهَرُ وَاللَّهُ يَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ﴾ تأمین کننده مقصود یاد شده‌اند. با این همه، اگر ادامه زندگی امکان نداشته باشد، راه جدایی را پیشنهاد؛ ولی تأکید می‌کند در طلاق دادن یا تصمیم به ادامه زندگی، نباید به زنان ستم شود. ﴿الطَّلَاقُ مَرَّتَانِ فَإِمْسَاكٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِيحٌ بِإِحْسَانٍ وَلَا يَحِلُّ لَكُمْ أَنْ تَأْخُذُوا مِمَّا آتَيْتُمُوهُنَّ شَيْئًا إِلَّا أَنْ يَخَافَا أَلَّا يُقِيمَا حُدُودَ اللَّهِ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا يُقِيمَا حُدُودَ اللَّهِ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَا فِيمَا افْتَدَتْ بِهِ تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ فَلَا تَعْتَدُوهَا وَمَنْ يَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ﴾، ﴿وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ سَرِّحُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَلَا تُمْسِكُوهُنَّ ضِرَارًا لِتَعْتَدُوا وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ وَلَا تَتَّخِذُوا آيَاتِ اللَّهِ هُزُوًا وَاذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَمَا أَنْزَلَ عَلَيْكُمْ مِنَ الْكِتَابِ وَالْحِكْمَةِ يَعِظُكُمْ بِهِ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ﴾ در آسیب یاد شده به حقوق فرزندان شیر خوار نیز اهتمام شده است و مادر حق دارد در برابر دریافت مزد به فرزندش شیر دهد، وگرنه شیر خوار را به دایه می‌سپارند. ﴿أَسْكِنُوهُنَّ مِنْ حَيْثُ سَكَنْتُمْ مِنْ وُجْدِكُمْ وَلَا تُضَارُّوهُنَّ لِتُضَيِّقُوا عَلَيْهِنَّ وَإِنْ كُنَّ أُولَاتِ حَمْلٍ فَأَنْفِقُوا عَلَيْهِنَّ حَتَّى يَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ فَإِنْ أَرْضَعْنَ لَكُمْ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ وَأْتَمِرُوا بَيْنَكُمْ بِمَعْرُوفٍ وَإِنْ تَعَاسَرْتُمْ فَسَتُرْضِعُ لَهُ أُخْرَى﴾ شوهر هیچ حقی در این زمینه ندارد، جز جلب موافقت و رضایت همسرش از راه مشورت با او ﴿وَالْوَالِدَاتُ يُرْضِعْنَ أَوْلَادَهُنَّ حَوْلَيْنِ كَامِلَيْنِ لِمَنْ أَرَادَ أَنْ يُتِمَّ الرَّضَاعَةَ وَعَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَكِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ لَا تُكَلَّفُ نَفْسٌ إِلَّا وُسْعَهَا لَا تُضَارَّ وَالِدَةٌ بِوَلَدِهَا وَلَا مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ وَعَلَى الْوَارِثِ مِثْلُ ذَلِكَ فَإِنْ أَرَادَا فِصَالًا عَنْ تَرَاضٍ مِنْهُمَا وَتَشَاوُرٍ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَا وَإِنْ أَرَدْتُمْ أَنْ تَسْتَرْضِعُوا أَوْلَادَكُمْ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ إِذَا سَلَّمْتُمْ مَا آتَيْتُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ﴾..

حسادت همسران یک مرد در خانواده‌های چند زنی

در خانواده‌های چند زنی، آسیب حسادت زنان به یکدیگر رخ می‌نماید و قرآن از مرد می‌خواهد تا در حقوق زناشویی مانند پرداخت نفقه، همخوابگی و مانند آن، عدالت را میان زنان برقرار سازد ﴿وَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تُقْسِطُوا فِي الْيَتَامَى فَانْكِحُوا مَا طَابَ لَكُمْ مِنَ النِّسَاءِ مَثْنَى وَثُلَاثَ وَرُبَاعَ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تَعْدِلُوا فَوَاحِدَةً أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ ذَلِكَ أَدْنَى أَلَّا تَعُولُوا﴾، ﴿وَلَنْ تَسْتَطِيعُوا أَنْ تَعْدِلُوا بَيْنَ النِّسَاءِ وَلَوْ حَرَصْتُمْ فَلَا تَمِيلُوا كُلَّ الْمَيْلِ فَتَذَرُوهَا كَالْمُعَلَّقَةِ وَإِنْ تُصْلِحُوا وَتَتَّقُوا فَإِنَّ اللَّهَ كَانَ غَفُورًا رَحِيمًا﴾. که به کاهش کشمکش زنان کمک می‌کند. همچنین قرآن درباره آسیب‌های دیگر خانواده مانند آسیب‌های جنسی کودکان و خشونت برضد آنان و آسیب‌های سالمندان و راهکارهای مقابله با آن سخن گفته است.

قرآن، همچنین با پاره‌ای دستورهای اخلاقی و حقوقی به زنده ساختن فضیلت‌های اخلاقی در خانواده کمک می‌کند که سرانجام به کاهش یا رفع آسیب در محیط خانواده می‌انجامد؛ برای نمونه گرچه نیمی از مهریه را برای زنانی که پس از عقد و پیش از تماس جنسی از همسرشان جدا می‌شوند به رسمیت شناخته است، به آنان سفارش می‌کند حق خود را به شوهرانشان ببخشند که این کار به تقوا نزدیک‌تر است: ﴿وَإِنْ طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَمَسُّوهُنَّ وَقَدْ فَرَضْتُمْ لَهُنَّ فَرِيضَةً فَنِصْفُ مَا فَرَضْتُمْ إِلَّا أَنْ يَعْفُونَ أَوْ يَعْفُوَ الَّذِي بِيَدِهِ عُقْدَةُ النِّكَاحِ وَأَنْ تَعْفُوا أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى وَلَا تَنْسَوُا الْفَضْلَ بَيْنَكُمْ إِنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ﴾ در مقابل، از مرد می‌خواهد چیزی به زن مطلقه ببخشد: ﴿وَلِلْمُطَلَّقَاتِ مَتَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِينَ﴾ برخی مفسران، با اثرپذیری از روایات، ﴿ مَتَاعٌ﴾ را به مالی افزون بر مهریه و پس از پایان عِدّه تفسیر کرده‌اند که هدیه خداحافظی است و برای آرامش دل و زدودن کینه و دشمنی به زن داده می‌شود.

نیز قرآن به شکلی عام، مردان را به معاشرت نیکو با زنان از جنبه گفتار و رفتار سفارش می‌کند: ﴿وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ﴾ و در واقع، از آنان می‌خواهد تا رفتاری نیکو و موافق طبع زنان داشته باشند و از سختگیری در پرداخت نفقه، بدگویی و بدرفتاری، در هم کشیدن چهره و... خودداری کنند. برخی مفسران با استناد به آیه ﴿لِيُنْفِقْ ذُو سَعَةٍ مِنْ سَعَتِهِ﴾ گسترش در نفقهزن مطلقه را از مصادیق معاشرت نیکو با زن دانسته‌اند. فقیهان نیز نفقه متعارف و در شأن زن و از جمله لوازم بهداشتی و نظافتی را از مصادیق و لوازم معروف برشمرده‌اند. با این همه، عرف و موقعیت زمان و مکان بسیار در تبیین مصادیق نیکی و معروف نقش دارند و آیه نیز ملاک آن را به شکلی کلی بیان کرده و حدود آن به عرف واگذار شده است. قرآن همچنین با یادآوری امکان وجود مصلحت‌های پنهان، از بسیاری تصمیم‌های شتابزده و سودجویانه جلوگیری می‌کند. ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا يَحِلُّ لَكُمْ أَنْ تَرِثُوا النِّسَاءَ كَرْهًا وَلَا تَعْضُلُوهُنَّ لِتَذْهَبُوا بِبَعْضِ مَا آتَيْتُمُوهُنَّ إِلَّا أَنْ يَأْتِينَ بِفَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ فَإِنْ كَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسَى أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئًا وَيَجْعَلَ اللَّهُ فِيهِ خَيْرًا كَثِيرًا﴾ در مواردی نیز به گونه‌ای ویژه با حمایت از زنان، راه آسیب‌های احتمالی را به روی آنان می‌بندد؛ برای نمونه زنانحق دارند پس از مرگ همسر، تا یک سال از نفقه و مسکن او بهره‌مند شوند. ﴿فَإِنْ طَلَّقَهَا فَلَا تَحِلُّ لَهُ مِنْ بَعْدُ حَتَّى تَنْكِحَ زَوْجًا غَيْرَهُ فَإِنْ طَلَّقَهَا فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَا أَنْ يَتَرَاجَعَا إِنْ ظَنَّا أَنْ يُقِيمَا حُدُودَ اللَّهِ وَتِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ يُبَيِّنُهَا لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ﴾ افزون بر مطالب یادشده، در آیاتی از قرآن به پاره‌ای از عوامل آسیب‌زا در برخی خانواده‌های خاص یا به شکل کلی اشاره شده است؛ مانند حسادت فرزند آدم ﴿وَاتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَأَ ابْنَيْ آدَمَ بِالْحَقِّ إِذْ قَرَّبَا قُرْبَانًا فَتُقُبِّلَ مِنْ أَحَدِهِمَا وَلَمْ يُتَقَبَّلْ مِنَ الْآخَرِ قَالَ لَأَقْتُلَنَّكَ قَالَ إِنَّمَا يَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِينَ﴾. و فرزندان یعقوب به برادر خود ﴿إِذْ قَالُوا لَيُوسُفُ وَأَخُوهُ أَحَبُّ إِلَى أَبِينَا مِنَّا وَنَحْنُ عُصْبَةٌ إِنَّ أَبَانَا لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ﴾، ﴿اقْتُلُوا يُوسُفَ أَوِ اطْرَحُوهُ أَرْضًا يَخْلُ لَكُمْ وَجْهُ أَبِيكُمْ وَتَكُونُوا مِنْ بَعْدِهِ قَوْمًا صَالِحِينَ﴾. و اختلاف افکنی میان همسران با سحر در داستان هاروت و ماروت. ﴿وَاتَّبَعُواْ مَا تَتْلُواْ الشَّيَاطِينُ عَلَى مُلْكِ سُلَيْمَانَ وَمَا كَفَرَ سُلَيْمَانُ وَلَكِنَّ الشَّيَاطِينَ كَفَرُواْ يُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ وَمَا أُنزِلَ عَلَى الْمَلَكَيْنِ بِبَابِلَ هَارُوتَ وَمَارُوتَ وَمَا يُعَلِّمَانِ مِنْ أَحَدٍ حَتَّى يَقُولاَ إِنَّمَا نَحْنُ فِتْنَةٌ فَلاَ تَكْفُرْ فَيَتَعَلَّمُونَ مِنْهُمَا مَا يُفَرِّقُونَ بِهِ بَيْنَ الْمَرْءِ وَزَوْجِهِ وَمَا هُم بِضَارِّينَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ إِلاَّ بِإِذْنِ اللَّهِ وَيَتَعَلَّمُونَ مَا يَضُرُّهُمْ وَلاَ يَنفَعُهُمْ وَلَقَدْ عَلِمُواْ لَمَنِ اشْتَرَاهُ مَا لَهُ فِي الآخِرَةِ مِنْ خَلاقٍ وَلَبِئْسَ مَا شَرَوْا بِهِ أَنفُسَهُمْ لَوْ كَانُواْ يَعْلَمُونَ ﴾.

توجه به خانواده در احکام فقهی کفاره و دیه مقتول

قرآن، افزون بر آیات احکام خانواده، هنگام یاد کرد برخی احکام شرعی دیگر نیز به مفهوم خانواده اشاره می‌کند؛ مثلاً با ملاک قرار دادن غذا و پوشاک متعارف خانواده برای پرداخت کفاره قسم، غذا دادن به ۱۰ مسکین یا لباس پوشاندن به ۱۰ نفر از آنان را از موارد کفاره قسم تعیین می‌کند: ﴿لَا يُؤَاخِذُكُمُ اللَّهُ بِاللَّغْوِ فِي أَيْمَانِكُمْ وَلَكِنْ يُؤَاخِذُكُمْ بِمَا عَقَّدْتُمُ الْأَيْمَانَ فَكَفَّارَتُهُ إِطْعَامُ عَشَرَةِ مَسَاكِينَ مِنْ أَوْسَطِ مَا تُطْعِمُونَ أَهْلِيكُمْ أَوْ كِسْوَتُهُمْ أَوْ تَحْرِيرُ رَقَبَةٍ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ ذَلِكَ كَفَّارَةُ أَيْمَانِكُمْ إِذَا حَلَفْتُمْ وَاحْفَظُوا أَيْمَانَكُمْ كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾ آیه‌های دیگر بر لزوم پرداخت دیه و خونبهای مقتول مؤمن به وارثان و خانواده‌اش در قتل خطائی تأکید می‌کنند، اگر خانواده‌اش مؤمن باشند؛ یا میان قوم قاتل و قوم کافر مقتول پیمانی بسته شده باشد: ﴿وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ أَن يَقْتُلَ مُؤْمِنًا إِلاَّ خَطَئًا وَمَن قَتَلَ مُؤْمِنًا خَطَئًا فَتَحْرِيرُ رَقَبَةٍ مُّؤْمِنَةٍ وَدِيَةٌ مُّسَلَّمَةٌ إِلَى أَهْلِهِ إِلاَّ أَن يَصَّدَّقُواْ فَإِن كَانَ مِن قَوْمٍ عَدُوٍّ لَّكُمْ وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَتَحْرِيرُ رَقَبَةٍ مُّؤْمِنَةٍ وَإِن كَانَ مِن قَوْمٍ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُمْ مِّيثَاقٌ فَدِيَةٌ مُّسَلَّمَةٌ إِلَى أَهْلِهِ وَتَحْرِيرُ رَقَبَةٍ مُّؤْمِنَةً فَمَن لَّمْ يَجِدْ فَصِيَامُ شَهْرَيْنِ مُتَتَابِعَيْنِ تَوْبَةً مِّنَ اللَّهِ وَكَانَ اللَّهُ عَلِيمًا حَكِيمًا ﴾.

خانواده در قیامت

ظاهر آیاتی از قرآن، نظام آخرت را فردی و فاقد روابط اجتماعی بیان می‌کند. در این آیات، به رخت بر بستن نسبت‌های دنیایی ﴿فَإِذَا نُفِخَ فِي الصُّورِ فَلَا أَنْسَابَ بَيْنَهُمْ يَوْمَئِذٍ وَلَا يَتَسَاءَلُونَ﴾، سود نبخشیدن اعضای خانواده به یکدیگر: ﴿ يَوْمًا لّا يَجْزِي وَالِدٌ عَنْ وَلَدِهِ وَلَا مَوْلُودٌ هُوَ جَازٍ عَنْ وَالِدِهِ شَيْئًا ﴾، ﴿لَنْ تَنْفَعَكُمْ أَرْحَامُكُمْ وَلَا أَوْلَادُكُمْ ﴾، ﴿يَوْمَ لَا يَنْفَعُ مَالٌ وَلَا بَنُونَ﴾، فرار آنها از هم: ﴿يَوْمَ يَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِيهِ وَأُمِّهِ وَأَبِيهِ وَصَاحِبَتِهِ وَبَنِيهِ ﴾ و آرزوی فدا کردن خانواده و نجات خود اشاره شده است. ﴿ يُبَصَّرُونَهُمْ يَوَدُّ الْمُجْرِمُ لَوْ يَفْتَدِي مِنْ عَذَابِ يَوْمِئِذٍ بِبَنِيهِ وَصَاحِبَتِهِ وَأَخِيهِ وَفَصِيلَتِهِ الَّتِي تُؤْويهِ وَمَن فِي الأَرْضِ جَمِيعًا ثُمَّ يُنجِيهِ ﴾

کتاب مقدس نیز زناشویی را در قیامت منتفی می‌داند. با این همه، آیاتی به وجود همسران پاک بهشتی اشاره می‌کنند ﴿وَبَشِّرِ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ كُلَّمَا رُزِقُوا مِنْهَا مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقًا قَالُوا هَذَا الَّذِي رُزِقْنَا مِنْ قَبْلُ وَأُتُوا بِهِ مُتَشَابِهًا وَلَهُمْ فِيهَا أَزْوَاجٌ مُطَهَّرَةٌ وَهُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾، ﴿قُلْ أَؤُنَبِّئُكُمْ بِخَيْرٍ مِنْ ذَلِكُمْ لِلَّذِينَ اتَّقَوْا عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا وَأَزْوَاجٌ مُطَهَّرَةٌ وَرِضْوَانٌ مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ بَصِيرٌ بِالْعِبَادِ﴾، ﴿وَكَوَاعِبَ أَتْرَابًا﴾ که به گونه‌ای یادآور مفهوم خانواده‌اند. برپایه ظاهر آیات ﴿جَنَّاتُ عَدْنٍ يَدْخُلُونَهَا وَمَنْ صَلَحَ مِنْ آبَائِهِمْ وَأَزْوَاجِهِمْ وَذُرِّيَّاتِهِمْ وَالْمَلَائِكَةُ يَدْخُلُونَ عَلَيْهِمْ مِنْ كُلِّ بَابٍ﴾، ﴿رَبَّنَا وَأَدْخِلْهُمْ جَنَّاتِ عَدْنٍ الَّتِي وَعَدْتَهُمْ وَمَنْ صَلَحَ مِنْ آبَائِهِمْ وَأَزْوَاجِهِمْ وَذُرِّيَّاتِهِمْ إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ﴾، ﴿وَالَّذِينَ آمَنُوا وَاتَّبَعَتْهُمْ ذُرِّيَّتُهُمْ بِإِيمَانٍ أَلْحَقْنَا بِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَمَا أَلَتْنَاهُمْ مِنْ عَمَلِهِمْ مِنْ شَيْءٍ كُلُّ امْرِئٍ بِمَا كَسَبَ رَهِينٌ﴾ نیز خانواده مؤمن انسان‌های با ایمان در بهشت به آنان می‌پیوندند. افزون بر این، بسیاری از مفسران «ازواج» را در آیه ﴿ادْخُلُوا الْجَنَّةَ أَنْتُمْ وَأَزْوَاجُكُمْ تُحْبَرُونَ﴾ به معنای همسران مؤمن دانسته‌اند.

در تفسیر پاره‌ای دیگر از آیات اختلاف هست: دسته‌ای از مفسران، بازگشت شادمانانه بهشتیان به سوی اهلشان: ﴿وَيَنْقَلِبُ إِلَى أَهْلِهِ مَسْرُورًا﴾ را به بازگشت به سوی حوریان بهشتی تفسیر می‌کنند و گروهی معتقدند که بازگشت به سوی همسران با ایمان مراد است. در جمع‌بندی دو دسته آیات یادشده می‌توان گفت که آیات نخست به مرحله‌ای از قیامت اشاره می‌کنند که روابط خانوادگی و مانند آن در سرنوشت انسان اثر ندارند و دسته دوم به پس از گذشتن از این مرحله پرداخته و گویای برقراری گونه‌ای نظام روابط خانوادگی در بهشت‌اند که از جهاتی با خانواده دنیایی تفاوت دارد.

خانواده در فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم

از منظر قرآن، انسان‌ها بگونه‌ای آفریده شده‌اند که گرایش به همسر و تشکیل خانواده در سرشت و فطرت آنها وجود دارد و اصولاً خلقت انسان‌ها جفت‌جفت است و هیچ مرد و زنی نیست که برای او جفتی خلق نشده باشد؛ چنانچه قرآن می‌فرماید: ﴿وَخَلَقْنَاكُمْ أَزْوَاجًا﴾ «ما شمارا جفت‌جفت آفریدیم». همچنین در آیه دیگری آمده است: ﴿وَاللَّهُ خَلَقَكُمْ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ جَعَلَكُمْ أَزْوَاجًا﴾.. «خداوند شما را از خاک و سپس از نطفه آفرید و شما را جفت‌جفت گردانید». چنانکه انسان‌ها را به ازدواج آسان ترغیب می‌نماید: ﴿وَأَنْكِحُوا الْأَيَامَى مِنْكُمْ وَالصَّالِحِينَ مِنْ عِبَادِكُمْ وَإِمَائِكُمْ إِنْ يَكُونُوا فُقَرَاءَ يُغْنِهِمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ﴾ از سوی دیگر به فلسفه اساسی تشکیل خانواده اشاره می‌کند که موجب سکونت و آرامش زن و مرد و در سیر تکامل حیات و معنویت و تعادل اخلاقی مکمل یکدیگر است. از این منظر قرآن روی‌آوردن به تشکیل خانواده را، ریشه در طبیعت بشر می‌داند و نه تنها برخلاف نظر برخی از نظریه‌پردازان، منشأ این تمایل، حس استخدام‌طلبی بشر نیست، یا سوء استفاده مردان که برخی از فمنیست‌ها می‌گویند، بلکه ناشی از عواطفی بسیار قوی طرفین در تشکیل این نهاد است که انسان را از خودخواهی به دگرخواهی می‌رساند و همین امر غریزۀ جنسی باعث تداوم نسل و باعث استحکام خانواده گردد. هر چند که برای خانواده چارچوبی تعیین کند: ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالًا كَثِيرًا وَنِسَاءً وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِي تَسَاءَلُونَ بِهِ وَالْأَرْحَامَ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلَيْكُمْ رَقِيبًا﴾ یا داشتن فرزند خوب و صالح برای انسان دارای اهمیت باشد: ﴿وَالَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّيَّاتِنَا قُرَّةَ أَعْيُنٍ﴾.».... «آنها پیوسته از درگاه خدا می‌خواهند که پروردگارا همسران و فرزندان ما را کسانی قرار ده که مایۀ روشنی چشم ما گردند» بنابراین طبیعی است که پیامبر بر اساس همین رویکرد به خانواده و فرزند و نسل خود توجه کند و به این نهاد مهم اجتماعی توجه نشان دهد که نقش اساسی در تأمین هدف معنوی و تربیتی و تعلیم و الگو شدن را داشته باشد و مباحثی که در این مدخل آورده می‌شود در این قلمرو و ارتباط آن با پیامبر بیان گردد.

1. ﴿لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلًا مِنْ قَبْلِكَ وَجَعَلْنَا لَهُمْ أَزْوَاجًا وَذُرِّيَّةً وَمَا كَانَ لِرَسُولٍ أَنْ يَأْتِيَ بِآيَةٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ﴾
2. ﴿وَإِذْ غَدَوْتَ مِنْ أَهْلِكَ تُبَوِّئُ الْمُؤْمِنِينَ مَقَاعِدَ لِلْقِتَالِ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾
3. ﴿وَإِذْ أَسَرَّ النَّبِيُّ إِلَى بَعْضِ أَزْوَاجِهِ حَدِيثًا فَلَمَّا نَبَّأَتْ بِهِ وَأَظْهَرَهُ اللَّهُ عَلَيْهِ عَرَّفَ بَعْضَهُ وَأَعْرَضَ عَنْ بَعْضٍ فَلَمَّا نَبَّأَهَا بِهِ قَالَتْ مَنْ أَنْبَأَكَ هَذَا قَالَ نَبَّأَنِيَ الْعَلِيمُ الْخَبِيرُ * إِنْ تَتُوبَا إِلَى اللَّهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُكُمَا﴾
4. ﴿وَأْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلَاةِ وَاصْطَبِرْ عَلَيْهَا لَا نَسْأَلُكَ رِزْقًا نَحْنُ نَرْزُقُكَ وَالْعَاقِبَةُ لِلتَّقْوَى﴾
5. ﴿قُلْ إِنْ كَانَ آبَاؤُكُمْ وَأَبْنَاؤُكُمْ وَإِخْوَانُكُمْ وَأَزْوَاجُكُمْ وَعَشِيرَتُكُمْ وَأَمْوَالٌ اقْتَرَفْتُمُوهَا وَتِجَارَةٌ تَخْشَوْنَ كَسَادَهَا وَمَسَاكِنُ تَرْضَوْنَهَا أَحَبَّ إِلَيْكُمْ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَجِهَادٍ فِي سَبِيلِهِ فَتَرَبَّصُوا حَتَّى يَأْتِيَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِقِينَ﴾
6. ﴿بَلْ ظَنَنْتُمْ أَنْ لَنْ يَنْقَلِبَ الرَّسُولُ وَالْمُؤْمِنُونَ إِلَى أَهْلِيهِمْ أَبَدًا وَزُيِّنَ ذَلِكَ فِي قُلُوبِكُمْ وَظَنَنْتُمْ ظَنَّ السَّوْءِ وَكُنْتُمْ قَوْمًا بُورًا﴾

نکات: در آیات فوق این موضوعات مطرح شده است:

1. تشکیل خانواده از جانب پیامبر مورد سر زنش مشرکان و تأکید خداوند برعیب نبودن تشکیل خانواده از جانب پیامبر و توجه به ضرورت تشکیل خانواده از ناحیه پیامبران پیشین: ﴿لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلًا مِنْ قَبْلِكَ وَجَعَلْنَا لَهُمْ أَزْوَاجًا وَذُرِّيَّةً﴾ از سوی دیگر برخلاف کسانی مانند مسیحیت که یاد آور می‌شدند که عیسی ازدواج نکرد، او می‌گوید: ﴿وَجَعَلْنَا لَهُمْ أَزْوَاجًا وَذُرِّيَّةً﴾ اما بسیاری از پیامبران ازدواج کردند و دارای فرزندان بودند.
2. خروج پیامبر در صبحگاهان از میان خانواده خویش، به منظور برپا نمودن پایگاههای جنگی برای مؤمنان، در مصاف با کافران: ﴿وَإِذْ غَدَوْتَ مِنْ أَهْلِكَ تُبَوِّئُ الْمُؤْمِنِينَ مَقَاعِدَ لِلْقِتَالِ﴾
3. افشای اسرار خانوادگی محمد به واسطه برخی همسران وی، گناه و نیازمند توبه: ﴿وَإِذْ أَسَرَّ النَّبِيُّ إِلَى بَعْضِ أَزْوَاجِهِ حَدِيثًا فَلَمَّا نَبَّأَتْ بِهِ وَأَظْهَرَهُ اللَّهُ عَلَيْهِ عَرَّفَ بَعْضَهُ وَأَعْرَضَ عَنْ بَعْضٍ فَلَمَّا نَبَّأَهَا بِهِ قَالَتْ مَنْ أَنْبَأَكَ هَذَا قَالَ نَبَّأَنِيَ الْعَلِيمُ الْخَبِيرُ * إِنْ تَتُوبَا إِلَى اللَّهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُكُمَا﴾
4. توصیه خداوند به پیامبر، برای فرمان دادن خانواده‌اش به نماز و صبر برآن: ﴿وَأْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلَاةِ وَاصْطَبِرْ عَلَيْهَا﴾».. و امر به خواندن نماز را به عنوان یکی از مناسک دینی مهم برعهدۀ سرپرست خانوار نهاده است: ﴿وَأْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلَاةِ وَاصْطَبِرْ عَلَيْهَا لَا نَسْأَلُكَ رِزْقًا نَحْنُ نَرْزُقُكَ وَالْعَاقِبَةُ لِلتَّقْوَى﴾ «اهل‌بیت خود را به نماز امرکن و خود نیز بر این عبادت صبر و استقامت داشته باش».
5. دلبستگی به خانواده و ترجیح دوستی آن بر دوستی خدا و پیامبر و جهاد مورد مذمت خداوند: ﴿قُلْ إِنْ كَانَ آبَاؤُكُمْ وَأَبْنَاؤُكُمْ وَإِخْوَانُكُمْ وَأَزْوَاجُكُمْ وَعَشِيرَتُكُمْ وَأَمْوَالٌ اقْتَرَفْتُمُوهَا وَتِجَارَةٌ تَخْشَوْنَ كَسَادَهَا وَمَسَاكِنُ تَرْضَوْنَهَا أَحَبَّ إِلَيْكُمْ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَجِهَادٍ فِي سَبِيلِهِ فَتَرَبَّصُوا حَتَّى يَأْتِيَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِقِينَ﴾
6. پندار نادرست متخلفان از حدیبیه، بر بازنگشتن پیامبر و مجاهدان به خانواده هاشان: ﴿بَلْ ظَنَنْتُمْ أَنْ لَنْ يَنْقَلِبَ الرَّسُولُ وَالْمُؤْمِنُونَ إِلَى أَهْلِيهِمْ﴾.

منابع

1. سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم

پانویس