نیابت خاص امام مهدی در معارف مهدویت

نیابت خاص امام مهدی (ع) یعنی اینکه امام، اشخاص معین و مشخصی نایب خود قرار دهد و به اسم و رسم او را معرفی کند. در دوره غیبت صغری، حضرت مهدی (ع)‏ به واسطه چهار نفر با شیعیان در ارتباط بود که عبارت‌اند از: عثمان بن سعید عمری‌؛ محمد بن عثمان بن سعید عمری؛ حسین بن روح نوبختی‌ و علی بن محمد سمری‌. نایبان خاص دارای ویژگی‌هایی هستند مانند: ایمان استوار؛ تقواپیشگی؛ رازداری و... .

مقدمه

نواب اربعه، چهار نفر از شیعیان بودند که در زمان غیبت صغری نیابت ویژه حضرت مهدی (ع) را به عهده داشتند و وکیل حضرت در میان مردم بودند. با توجه به غیبت حضرت و عدم دسترسی مردم به ایشان، نواب اربعه نقش واسطه میان حضرت مهدی (ع) و مردم را دارا بودند. مشکلات و پرسش‌های مردم را توسط نامه‌هایی از آن حضرت پرسیده و جواب آن را به مردم می‌‌رساندند، اموالی را که مختص امام (ع) بود به واسطه این نواب به حضرت می‌‌رسید. مرحوم مجلسی همه این توقیعات را در کتاب "بحار الانوار" گرد آورده است^[۱].

این سفیران یا نواب چهارگانه، به ترتیب عبارت‌اند از:

عثمان بن سعید عمری، نخستین نایب خاص حضرت مهدی (ع)‏ بود. وی از یاران و شاگردان مورد اطمینان امام هادی و امام عسکری (ع) بود. موقعیت ممتاز او سبب شد که وکلا ادعای او درباره وکالت از طرف امام زمان (ع) را بپذیرند، بدون اینکه او را مورد سؤال قرار داده و معجزه یا حجتی از وی بخواهند. از مهم‏ترین ویژگی‌‏های عثمان بن سعید، مورد اطمینان بودن نزد سه امام معصوم (ع)؛ حضور در مراسم ولادت امام مهدی (ع)‏؛ منصوب شدن به نیابت حضرت مهدی (ع)‏ و... را می‌توان نام برد. او پیش از سال ۲۶۷ ق درگذشت و در طرف غربی بغداد در خیابان «میدان» مدفون گشت^[۲].

دومین نایب از نواب چهارگانه امام مهدی (ع)، محمد بن عثمان است. کنیه او «ابو جعفر» و القابش: «عمری»، «اسدی» و «کوفی» است. وی از سوی امام عسکری (ع) به نیابت امام غایب معرفی شده بود. در زمان او مدعیان نیابت زیاد شدند، اما محمد بن عثمان با تکذیب و رسوا نمودن آنها و اثبات نیابت خود، جلوی آنها را گرفت. مدت نیابت نایب دوم حدود چهل سال به طول انجامید؛ از این‌‏رو توانست مسایل فقهی، کلامی، اجتماعی و... بیشتری از حضرت مهدی (ع)‏ پرسیده، پاسخ‏‌ها را در اختیار مردم قرار دهد. او در سال ۳۰۵ ق، در آخر ماه جمادی الاولی درگذشت و کنار قبر مادرش، بر سر راه کوفه در محلی که خانه‌‏اش آنجا بود دفن شد^[۳].

حسین بن روح نوبختی، سومین نایب خاص حضرت مهدی (ع)‏، محدث، فقیه و متکلم شیعی ایرانی، است. او در سال‏های ۳۰۵ ـ ۳۲۶ ق به مدت ۲۱ سال نایب امام زمان (ع) و واسطه بین حضرت مهدی (ع)‏ و شیعیان بود. وی در ماه شعبان سال ۳۲۶ق وفات و در بغداد دفن شد^[۴].

ابو الحسن علی بن محمد سمری، چهارمین و آخرین سفیر امام مهدی (ع) است. نیابت او از طرف امام زمان (ع) به سفارش «حسین بن روح» صورت گرفت. سمری، فرصت زیادی برای فعالیت نداشت؛ به همین دلیل، مانند نایب‌‏های پیش از خود، نتوانست فعالیت‌‏های گسترده‌‏ای انجام دهد. شش روز پیش از رحلت او، توقیعی از سوی امام مهدی (ع) به دستش رسید که مرگ وی را پیشگویی و زمان مرگ را نیز تعیین کرده بود. متن این توقیع شریف، نمایان‌گر پایان غیبت صغری و آغاز غیبت کبری و نیابت عام است. مدّت نیابت او سه سال به طول کشید و در نیمه شعبان سال 329ق درگذشت و قبر او در بغداد است^[۵].