دیدگاه ادیان و مکاتب گوناگون درباره انتظار چیست؟ (پرسش)

دیدگاه ادیان و مکاتب گوناگون درباره انتظار چیست؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ مهدویت
مدخل بالاتر	مهدویت / غیبت امام مهدی / وظایف و تکالیف مسلمانان در عصر غیبت / انتظار فرج
مدخل اصلی	انتظار در ادیان

دیدگاه ادیان و مکاتب گوناگون درباره انتظار چیست؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث مهدویت است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. در ذیل، پاسخ به این پرسش را بیابید. تلاش بر این است که پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه این پرسش، در یک پاسخ جامع اجمالی تدوین گردد. پرسش‌های وابسته به این سؤال در انتهای صفحه قرار دارند.

پاسخ جامع اجمالی

* _{پاسخ جامع به این پرسش، برگرفته از تمامی پاسخ‌ها ودیدگاه‌های متفرقه اندیشمندان و نویسندگانی است که تصویر و متن سخنان آنان در ذیل دیده می‌شود:}

مهدوی‌فرد	زمانی	شفائی	نصیری	الهامی	قائمی	طاووسی

مقدمه

انتظار و عقیده به آینده مسأله‌ای جدید نیست که با ظهور اسلام و تشیع رخ نموده باشد، بلکه سابقه‌ای بس دراز دارد و نزد اقوام گوناگون، فرهنگ‌ها، مکاتب و مذاهب، از زرتشتی، یهود و مسیحیت، مشهور است. انتظار ظهور یک مصلح بزرگ آسمانی و استقرار صلح و عدالت جاویدان، تشکیل حکومت جهانی واحد، مرهم‌گذاری بر زخم‌های جانکاه بشریت، نابودی ظلم، اصلاح جامعه بشری، امری فطری و طبیعی است که زمان و مکان نمی‌شناسد و به هیچ قومی و ملتی اختصاص ندارد و از دوران کهن تاکنون، آرزوی فلاسفه مصلحان، انقلابیون و همه اقوام و ملل دینی و غیردینی بوده است و حتی جن‌ها و ملائکه نیز در انتظار مصلح کبیری هستند. سیری کوتاه در افکار و عقاید ملل مختلف جهان مانند: مصر باستان، هند، چین، یونان، ایرانیان باستان، اهالی صربستان، برهماییان، اقوام آمریکای مرکزی، اروپای مرکزی، اسکاندیناوی و... بیانگر این حقیقت است که همۀ اقوام مختلف جهان، در انتظار مصلح جهانی‌اند. غلبۀ باطل استمرار و دوام ندارد و تحولی عظیم در جهان به وقوع خواهد پیوست که در سایۀ آن جهان، رنگ و صورتی مطلوب پیدا خواهد نمود. اسپانیایی‌ها منتظر بزرگ خود، "رودریک" هستند، اقوام مغول منتظر نجات‌بخشی چنگیزند و او را منجی بزرگ می‌شمرند، همچنین ایدۀ ظهور منجی در مصر باستان هم رواج داشته، همانگونه که چنین انتظاری در متون کهن چینی دیده می‌شود. هندوئیسم در انتظار «ویشنو»، قبایل سرخ‌پوست آمریکا منتظر "گرد"، نژاد اسلاو منتظر یک نفر از مشرق، اهالی صربستان در انتظار "مارکوکرالیویچ"، ساکنان جزایر انگلستان منتظر "آرتور" و اقوام اروپای مرکزی در انتظار "بوخص" هستند.

انتظار در اسلام

در اسلام، انتظار مهدی موعود(ع) یکی از مسایل حیاتی و اعتقادات قطعی عموم مسلمانان است که شیعه و سنی در طی قرون و اعصار پیاپی همه بر این عقیده اتفاق نظر دارند . انتظار در اسلام به ویژه تشیع، در برگیرندۀ ایمان به امام‌ حاضر و ناظر است که همۀ اعتقادات بنیادین اسلام را در خود به همراه دارد و ظهور آخرین ذخیره و حجت الهی، اتمام دوران ظلم ظالمان و آغاز پیروزی نهایی صالحان است . اما اکثر ادیان دیگر منتظر یک وجود مافوق بشری هستند که در آخرالزمان ظهور کند‌ و عدالت را در جهان برقرار نماید. انتظار در‌ این‌ جوامع، از وجود بحران‌ها، نیازهای درونی و روحی انسان‌ و ‌‌ناتوانی‌ بشر برای اصلاح نشأت می‌گیرد و تنها امید این جوامع برای رهایی از این‌ قیود، ظهور منجی و بروز یک انقلاب اجتماعی‌ همه جانبه است . به عبارت دیگر انتظار فرج در اسلام و به ویژه در مذهب تشیّع، عبارت از ایمان استوار به امامت و ولایت حضرت ولی عصر(ع) و امید به ظهور مبارک حجّت خداوند و آرزوی فرا رسیدن روزگار رهایی مستضعفان از چنگال مستکبران و فتح و پیروزی نهایی مؤمنان و آغاز حکومت صالحان، تا پایان جهان است که همۀ اعتقادهای اساسی اسلام را از یکتایی خدا و رسالت پیامبر(ص) و امامت امامان معصوم(ع) و تحقّق وعده تخلّف‌ناپذیر خداوند دربر دارد.

اسلام، درصدد ایجاد جامعه‌ای خداباور، منسجم و در نهایت نهادینه‌سازی عدالت در جامعه انسانی است و در هزار و چهار صد سال قبل چنین‌ جامعۀ جهانی مبتنی بر عدل و اتحاد را پیش‌بینی نموده و مطرح می‌نماید که صالحان‌ و مستضعفان‌ بر‌ کافران و ظالمان غلبه می‌یابند و شخصی از تبار ابراهیم(ع) و از خاندان حضرت رسول‌ اکرم(ص) که نام او "محمد" و کنیه او "ابو القاسم" و لقب او "قائم" است، قیام خواهد کرد . البته باید توجه داشت همان‌گونه که دربارۀ مهدی و غیبت او عقاید انحرافی در میان مسلمانان وجود دارد، اصل اندیشه انتظار نیز به انحراف کشیده شده است؛ بدین معنا که گروه‌هایی از مسلمانان در طول تاریخ انتظار ظهور شخصی از قبیله یا طایفه خود را داشته‌اند .

انتظار از دیدگاه مسیحیت

در دین مسیحیّت عقیده به انتظار و ظهور موعود نسبت به سایر ادیان توحیدی بیشتر به چشم می‌خورد در انجیل بشارت‌های فراوانی در مورد موعودِ آخرالزمان آمده است که چراغ انتظار را، در میان مسیحیان روشن می‌دارد و به صراحت مسیحیان را به انتظار سازنده و آمادگی و بیدار باش، برای آمدن منجی و مصلح جهانی دعوت می‌نماید زیرا وقت ظهورش مشخص نیست ؛ به عنوان نمونه می‌‌توان از موارد زیر برای اعتقاد مسیحیان به انتظار و موعود نام برد:

1. در انجیل لوقا آمده است: "کمرهای خود را بسته، و چراغ‌های خود را افروخته بدارید، باید مانند کسانی باشید که انتظار آقای خود را می‌کشند که چه وقت از عروسی مراجعت کند، تا هروقت آید و در را بکوبد بی‌درنگ در را برای او باز کنند، خوشا به حال آن غلامانی که آقای ایشان چون آید آنها را بیدار یابد، پس شما نیز مستعد باشید زیرا در ساعتی که شما گمان نمی‌برید، پسر انسان می‌آید" . در انجیل متی آمده است: "بیدار و آماده باشید در این وقت، پس به درستی که شما آن روز و ساعت را نمی‌دانید" . مسیحیان بر اثر شدت انتظار بازگشت عیسی(ع) دچار توهماتی شدند و تاریخ‌هایی را برای این رویداد پیشگویی کردند و بر این اساس فرقه‌های متعددِ منتظرُ ظهور، پدید آمدند .
2. در میان مسیحیان عصر حاضر هم، شوق انتظار هنوز زنده است ؛ زیرا تمام مسیحیان معتقدند و در انجیل هم آمده که حضرت عیسی(ع) فرمود: "من اکنون می‌روم و باز خواهم گشت". و حتی یکی از یکشنبه‌های عید خود را "یکشنبه بازگشت" نامیده‌اند .

انتظار از دیدگاه یهودیت

انتظار موعود آخرالزمان از اعتقادات ضروری یهودیت است . در طول تاریخِ پر فراز و نشیب یهود، انتظار منجی موج می‌زند و سختی‌ها و آوارگی‌ها را به امید آمدن منجی موعود و برتری در جهان متحمل شده‌اند . از این‌رو مسئله انتظار در آیین یهود به طور جدی مطرح است و در آثار دینی یهود از جمله اسفار تورات و دیگر کتاب‌های انبیاء آنان همواره به موعود، علائم آخرالزمان و رجعت اشاره شده است .

بر اساس اعتقاد یهود با آمدن موعود، همۀ موجودات از وجود او بهره‌مند خواهند شد، منتظران خداوند وارث زمین خواهند شد و صالحان مورد تأیید خداوند قرار خواهند گرفت . از دیگر معتقدات یهود می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: ظهور منجی، حمایت از نیکان، از بین رفتن ستمگران، از بین رفتن فقر، رفتار عادلانه او با مردم و یاری رساندن به فقرا و مساکین، تسلط او بر تمام زمین، افزونی نعمت و زراعت، داوری بر اقوام و...، ظهور مصلح کل که از وعده‌های محتوم الهی و موجب آرامش و امید به آینده است .

انتظار از دیدگاه زرتشت

انتظار از جمله اصول مسلم زرتشتیان است که در کتاب اوستا ، از موعود سخن گفته‌اند در این دین، موعودهایی معرفی شده‌اند که آنان را "سوشیانت" می‌‌نامند . در این دین، مسئله انتظار منجی با توجه به منظومۀ عقیدتی آن به نحو خاص مطرح می‌‌شود. یک قدرت کیهانی یا (روح خیر) به نام "اهورا مزدا" و یک قدرت کیهانی متضاد (روح بزرگ شو) به نام "اهریمن" خودنمایی می‌‌کند. در طول تاریخ، این دو نیرو تا آخر الزمان با هم که با ظهور "سوشیانس" آغاز می‌‌شود، در ستیزند و آن زمان، خوبی بر شر غلبه می‌‌کند و دوره صلح و پاکی و اعتلای "آهورا مزدا" فرا می‌رسد و با ظهور (سوشیانس) آخرالزمان آغاز می‌گردد . احتمالاً زرتشت، نخستین دینی بود که پیروزی نهایی خوش‌رفتاری بر بدرفتاری و بشارت آمدن منجی و آبادانی جهان را تعلیم داد . در واقع زرتشتیان تاریخ جهان را به چهار دوره تقسیم می‌‌کنند و برای هر دوره مدت سه هزار سال قائل گردیده‌اند و گفته‌اند: "یشت زرتشت" در آغاز دوره آخرین ظهور فرمود، پس از او سه نجات دهندۀ دیگر پیاپی به فواصل هزار سال خواهند آمد. نخستین ایشان، کسی بوده به نام "اوشتار" که درست هزار سال پس از زرتشت پدیدار گشته و دومین ایشان "اوشتار ماه" نام داشت و دو هزار سال پس از زرتشت به جهان آمد و سرانجام آخرین موعود با نام "سوشیانت" است . که مهم‌ترین آنها است و او "سوشیانت پیروزگر" خوانده شده و این سوشیانت، همان موعود اصلی است .

تجلّی شوق به ظهور موعودها و انتظار برای نوسازی جهان در کتاب اوستا و ادعیۀ زرتشتیان، نمایان است و اگر چه در اوستا سخن از رهانندگان و همۀ موعودها و انتظار آمدن آنهاست، اما زرتشتیان در عصر حاضر در انتظار سوشیانت سوم به سر می‌برند. آنان در زمان معاصر با خواندن ادعیه و برپایی مراسمات عملاً منتظر بودن خود را به اثبات می‌رسانند . از مطالب زرتشتیان دربارۀ موعود، به نظر می‌‌رسد منجی آنان از میان زرتشتیان بر می‌خیزد و کشوری برای آنان برپا می‌کند و بر اساس قوم‌مداری، آنان بر جهانیان برتری پیدا می‌‌کنند، اما اندیشۀ موعود زرتشتی، اندیشه‌ای جهان شمول است و پیروان آیین مزدیسنا در انتظار تولد و ظهور سوشیانت سوم و رهانندگی تمام جهانیان هستند .

انتظار از دیدگاه آیین هندو

اندیشه موعود در آیین هندو با شخصیت "کلکی (kalki) یا کلکین (kalkin)" شکل می‌گیرد. بنابر فکر هندویی، جهان از چهار دوره رو به انحطاط تشکیل می‌شود. در چهارمین دوره یعنی عصر "کَلی" سراسر جهان را ظلم و تاریکی فرا می‌گیرد، ناشایستگان بر جان و مال مردم مسلط می‌شوند، دروغ و دزدی و رشوه سایه سیاه خویش را بر دنیا می‌گستراند در این عصر که بنابر باورهای هندویی، ما اکنون در آن بسر می‌بریم فقط به یک چهارم دَرمِه (نظم کیهانی یا دین) عمل می‌شود و سه چهارم آن به دست فراموشی سپرده می‌شود. در پایان چنین دوران سیاهی دهمین و آخرین تنزل (اَوتاره) و شینوا که "کلکی یا کلکین" نام دارد سوار بر اسبی سفید و با شمشیری آخته و شهابگون ظهور می‌کند تا شرارت و ظلم را ریشه‌کن کند و عدالت و فضیلت را برقرار سازد . به این صورت، هندویان در این عصر که عصر فساد و ظلم نام گرفته در انتظار ظهور دادگستری جهانی هستند که بیاید و به شرارت‌ها و ظلم‌ها خاتمه داده و عدالت و فضیلت را برقرار سازد.

نتیجه

باور به ظهور منجی موعود، فصل مشترک همه ادیان الهی و بسیاری از آیین‌هاست. همگی بر این باروند که روزی به‌وسیله یک منجی، غبار ظلم، بی‌عدالتی، تبعیض و... از عالم پاک می‌شود و مردم دنیا در جهانی به دور از ظلم و شرارت و سرشار مِهر و عدالت به زندگانی می‌پردازند.

پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه

۱. حجت الاسلام و المسلمین مهدوی‌فرد؛

میرزا عباس مهدوی‌فرد حجت الاسلام و المسلمین میرزا عباس مهدوی‌فرد، در کتاب «فلسفه انتظار» در این‌باره گفته است: «ایده ظهور منجی بزرگ که با خروج خود، عدل و قسط، و گشایش و آسایش را در مقطع پایانی تاریخ حیات انسانی، به ارمغان خواهد آورد و به ستم و تجاوز ظالمان در پهنه کره خاکی پایان خواهد بخشید، عقیدهای جهان وطنی است. همه ادیان و بسیاری از ملل و حتی جن‌ها و ملائکه در انتظار مصلح کبیری هستند که سر رشته امور را به دست خواهد گرفت و جامعه بشری را زیر یک پرچم و به دنبال یک هدف، گرد خواهد آورد. فیلسوف شهیر انگلیسی برتراند راسل می‌گوید: "دنیا چشم به راه مصلحی است که همگان را در سایه یک پرچم و یک شعار متّحد سازد". اسپانیایی‌ها منتظر بزرگ خود" رودریک" هستند، اقوام مغول منتظر نجات‌بخشی چنگیزند و او را منجی بزرگ می‌شمرند، همچنین ایده ظهور منجی در مصر باستان هم رواج داشته، همانگونه که چنین انتظاری در متون کهن چینی دیده می‌شود. در فرهنگ و اندیشه یونان باستان نیز سخن از صلح و آرامش در پس جنگ‌ها، و نوید حکومت جهانی مردی بوده است که که خواهد آمد تا بر همه بشریت فرمان براند. در سالهای ۱۶۵ تا ۱۶۸ پیش از میلاد، پیشگویان پیامبر گونه یونانی از شاهزادهای مقدس سخن می‌گویند که بر همه جهان تا ابد حکم خواهند راند و در جایی دیگر از پادشاهی خبر میدهند که در مشرق قیام می‌کند و صلح را برای همه بشریت به ارمغان می‌آورد. در میان قبایل سرخ پوست آمریکایی این عقیده رایج است که روزی "گرد" سرخپوستان، ظهور خواهد کرد و آنها را به بهشت زمین رهنمون خواهد ساخت. در میان اقوام و نژادهای غربی نیز اندیشه ظهور منجی و انتظار آن وجود داشته و دارد چنان که: نژاد اسلاو بر این عقیده بودند که از مشرق زمین، یک نفر برخیزد و تمام قبایل اسلاو را متحد سازد و آنها را بر دنیا مسلط گرداند. اهالی صربستان، انتظار ظهور "مارکوکرالیویچ" را داشتند. ساکنان جزایر انگلستان، از چندین قرن پیش آرزومند و منتظرند که "آرتور" از جزیره آلون، ظهور کند و نژاد ساکسون را در دنیا غالب گرداند و سعادت جهان نصیب آنها گردد. آسن‌ها معتقدند؛ پیشوایی در آخرالزمان ظهور کرده، دروازه‌های ملکوت آسمان را برای آدمیان خواهد گشود. اقوام اسکاندیناوی بر این باورند که؛ برای مردم دنیا بلاهایی می‌رسد و جنگ‌های جهانی اقوام را نابود می‌سازد؛ آن‌گاه "اودین" با نیروی الهی ظهور کرده و بر همه چیره می‌شود. اقوام اروپای مرکزی، در انتظار بوخص" می‌باشند. برخی از فیلسوفان و دانشمندان غربی نیز آشکارا عقیده انتظار خود را ابراز نموده‌اند. دانشمند بزرگ انیشتین می‌گوید: "روزی که سراسر جهان را صلح و صفا فراگیرد و مردم با یکدیگر دوست و برادر باشند، دور نیست"».

۲. حجت الاسلام و المسلمین زمانی؛

احمد زمانی حجت الاسلام و المسلمین احمد زمانی، در مقاله «در انتظار رؤیت خورشید» در این‌باره گفته است: «پیامبران گذشته در میان امت‌های خویش از اصلاح اساسی و اجرای عدالت همگانی سخن می‌گفتند و وعده ظهور مصلح بزرگ به پیروان خود می‌دادند. آنها خود با تمام توان در این راستا می‌کوشیدند؛ قربانیان و شهدای فراوانی تقدیم می‌داشتند؛ در جهت اصلاح جوامع گرفتاری‌های بسیار تحمل می‌کردند؛ ولی اصلاح فراگیر و جهان شمول تحقق پیدا نکرد. ابراهیم خلیل الرحمان(ع)، بعد از طوفان نوح، به ارشاد و تبلیغ پرداخت تا بسیاری از افراد پاک مجذوب وی گشتند و سر تسلیم فرود آوردند. او با نمرودیان درافتاد و رنج‌های بسیار تحمل کرد؛ ولی نمرود (حمورابی)، با منحرف ساختن مردم، ساختن بهشت و دوزخ و سوق دادن مردم به سوی مادیت، افکار شیطانی خود را گسترش داد؛ در نهایت سد راه شد و عدالت عمومی تحقق پیدا نکرد و باز آن وعده ابراهیم(ع) اجرا نشده باقی ماند. موسی پیامبر(ع) با تلاش قوم خویش را از دست فرعون نجات داد. ولی به پیروزی جهانی نرسید. عیسی(ع) تلاش فراوان کرد؛ ولی در نهایت او را به دار آویختند تا فریاد عدالت‌خواهی‌اش خاموش شود و خود به چپاول سرمایه‌های مادی و معنوی مردم بپردازند. البته خداوند سبحان عیسی(ع) را از شر آنان محفوظ داشت و برای روز دیگر، که همان وقت ظهور است، به آسمان برد. او از آسمان فرود می‌آید و پشت سر حضرت مهدی قرار می‌گیرد. قرآن می‌گوید: ﴿وَقَوْلِهِمْ إِنَّا قَتَلْنَا الْمَسِيحَ عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ رَسُولَ اللَّهِ وَمَا قَتَلُوهُ وَمَا صَلَبُوهُ وَلَكِنْ شُبِّهَ لَهُمْ... وَمَا قَتَلُوهُ يَقِينًا * بَلْ رَفَعَهُ اللَّهُ إِلَيْهِ وَكَانَ اللَّهُ عَزِيزًا حَكِيمًا﴾. علامه طباطبایی، در تفسیر آیه فوق می‌نویسد: در اینکه عیسی بن مریم به هنگام ظهور مهدی(ع) فرود خواهد آمد و پشت سر او نماز خواهد گزارد، احادیث و روایات بسیاری، از طریق اهل سنت و شیعه، از پیامبر و ائمه اهل بیت(ع) نقل شده که یقین‌آور است و جایی برای تردید باقی نمی‌گذارد. پس انبیا و امت‌های پیشین در انتظار مصلحی بزرگ و نجات بخشی جهانی به سر می‌بردند تا زحمات پیامبران(ع) را به ثمر رساند و آن امری حتمی است».

۳. حجت الاسلام و المسلمین شفائی؛

محبوب شفائی حجت الاسلام و المسلمین محبوب شفائی، در کتاب «موعود حق» در این‌باره گفته است: «انتظار ظهور یک مصلح بزرگ آسمانی، داشتن رهبری پاک، حاکیت قانون، امید به آینده و استقرار صلح و عدالت جاویدان، تشکیل حکومت جهانی واحد، مرهم‌گذاری بر زخم‌های جان‌کاه بشریت، نابودی ظلم، اصلاح جامعه بشری، امری فطری و طبیعی است که با ذات و وجود آدمی سر و کار داشته و با آفرینش هر انسانی همراه است و زمان و مکان را نمی‌شناسد و به هیچ قومی و ملتی اختصاص ندارد. و از دوران کهن تا کنون، آرزوی فلاسفه مصلحان، انقلابیون و همه اقوام و ملل دینی و غیردینی بوده است. از این‌رو همه افراد طبق فطرت ذاتی خود مایلند روزی فرا رسد که جهان بشریت در پرتو ظهور و رهبری الهی و آسمانی و با تأیید و عنایت پروردگار، از ظلم ظالمان و ستم ستمگران نجات یافته، شور و بلوا در جهان پایان می‌پذیرد و انسان‌ها از وضع فلاکت بار موجود نجات یابند و از نابسامانی و ناامنی و تیره‌روزی جدا می‌شوند و سرانجام به کمال مطلوب و زندگی شرافتمندانه‌ای که انسان است، نایل آیند. به همین دلیل، در تمام ادیان و مذاهب مختلف جهان از مصلحی که در آخرالزمان ظهور خواهد نمود و به جنایت‌ها و خیانت‌های انسان‌ها خاتمه خواهد داد و شالوده حکومت واحد جهانی را بر اساس عدالت و آزادی و اقعی بنیان خواهد نهاد سخن به میان آمده و تمام پیامبران و سفیران الهی در این زمینه به مردم با ایمان جهان نوید‌هایی داده‌اند. در این زمینه، یکی از نویسندگان معروف چنین می‌نویسد: موضوع انتظار ظهور و علایم ظهور، موضوعی است که همه مذاهب بزرگ جهان واجد اهمیت خاصی است. صرف نظر از عقیده و ایمان که پایه این آرزو را تشکیل می‌دهد، هر فرد علاقه‌مند به سرنوشت بشریت و طالب تکامل معنوی وقتی مکه از همه ناامید می‌شود، و می‌بیند که با وجود این همه ترقیات فکری و علمی شگفت‌انگیز، باز متاسفانه بشریت غافل و بی‌خبر، روز به روز خود را به سوی فساد و تباهی می‌کشاند و از خداوند بزرگ بیشتر دوری می‌جوید، و از امر او سرپیچی می‌کند بنا به فطرت ذاتی خود متوجه درگاه خداوند بزرگ می‌شود و از او برای رفع ظلم و فساد یاری می‌جوید. از این رو، در همه قرون و اعصار، آرزوی یک مصلح بزرگ جهانی در دل‌های خداپرستان وجود داشته است. و این آرزو نه تنها در میان پیروان مذاهب بزرگ، مانند؛ زرتشتی و یهودی و مسیحی و مسلمانان سابقه دارد، بلکه آثار آن را در کتاب‌های قدیم چینیان و در عقاید هندیان و در بین اهالی اسکاندیناوی و حتی در میان مصریان قدیم و بومیان و حتی مکزیک و نظایر آنها نیز می‌توان یافت».

۴. حجت الاسلام و المسلمین علی نصیری؛

علی نصیری حجت الاسلام و المسلمین دکتر علی نصیری، در مقاله «[[نگاهی به پدیده انتظار و آثار حیات‌بخش آن (مقاله)|نگاهی به پدیده انتظار و آثار حیات‌بخش آن]]» در این‌باره گفته است: «اعتقاد به بازگشت و ظهور منجی، اختصاص به اسلام ندارد... پندارهای مشابهی را می‌توان میان اقوام دیگری نیز به فراوانی یافت. بنابر اعتقاد هندوییزم، "ویشنو" در پایان دوره کنونی جهان به عنوان "کال کی" ظاهر خواهد شد. میان اقوام شرقی و غربی - حتی میان سرخ‌پوستان آمریکا - پندارهای مشابهی درباره بازگشت یا ظهور منجی موعود پدید آمده است. عبرانیان، منتظر قدوم مبارک "مسیح" نسلاً بعد نسل بودند و وعده آن وجود مبارک... مکرراً در زبور و کتب انبیاء - به ویژه در اشعیا - داده شده است. در کتب مقدس هندوان "باسک"، "شاکمونی"، "ریک ودا"، "دید"، "وشن جوک"، "دادتک" و "پاتیکل" از ظهور منجی موعود با نام‌های مختلف همچون "کشن"، "ویشتو" نام برده شده است. در کتب مقدس زرتشتیان، همچون "زند"، "جاماسب‌نامه" و "یسنا" نیز از انتظار آمدن "خورشید جهان"، سوشیانس =]نجات‌دهنده بزرگ جهان [[[گفت‌وگو]] شده است. سایر ملل همچون اسن‌ها، سلت‌ها، اقوام اسکاندیناوی، یونانیان و... نیز گفته می‌شود که چشم به انتظار ظهور مصلحی بزرگ به‌سر می‌برند. روح و جان انتظار ظهور منجی، در این گفتار عیسی(ع) انعکاس یافته است. کمرهای خود را بسته، چراغ‌های خود را افروخته بدارید، و مانند کسانی باشید که انتظار آقای خود را می‌کشند که چه وقت از عروسی مراجعت کند، تا هر وقت آید و در را بکوبد؛ بی‌درنگ برای او باز کنند. خوشا به حال آن غلامان که آقای ایشان چون آید ایشان را بیدار یابد!... پس شما نیز مستعد باشید؛ زیرا در ساعتی که گمان نمی‌برید، پسر انسان می‌آید».

۵. حجت الاسلام و المسلمین الهامی؛

داوود الهامی حجت الاسلام و المسلمین داوود الهامی، در کتاب «آخرین امید» در این‌باره گفته است: «اعتقاد به بازگشت و ظهور منجی موعود، اختصاص به اسلام ندارد... پندارهای مشابهی را می‌‌توان در میان اقوام دیگری نیز به فراوانی یافت... بنابر اعتقاد هندویسم، ویشنو درحالی که بر اسبی سفید سوار است و شمشیری از شعله آتش به دست دارد در پایان دوره کنونی جهان به عنوان کال‌کی ظاهر خواهد شد و سرزمین آریا را از دست ستمگران غاصب (که منظور اقوام فاتح مسلمانند) رهایی خواهد بخشید. در میان اقوام مغول تا امروز این عقیده شایع است که چنگیزخان پیش از مرگ خود وعده کرده است که در هشت یا نه قرن دیگر از نو باز در زمین ظاهر خواهد شد و مغولان را از زیر یوغ چینیان نجات خواهد داد... در میان اقوام شرقی و غربی، حتی در میان سرخ‌پوستان آمریکا پندارهای مشابهی درباره بازگشت یا ظهور منجی موعود پدید آمده است.... سابقه این اشتیاق دیرین، را می‌‌توان در میان پیروان ادیان بزرگ پیگیری کرد. قاموس کتاب مقدس درباره شیوع این اشتیاق در میان قوم یهود چنین می‌‌نویسد: عبرانیان منتظر قدوم مبارک مسیح نسلاً بعد نسل بودند و وعده آن وجود مبارک مکرراً در زبور و کتب انبیاء علی الخصوص در اشعیا داده شده است تا وقتی که یحیی تعمید دهنده آمده، به قدوم مبارک وی، بشارت داد، لیکن یهود آن نبوات را نفهمیده با خود همی‌‌اندیشیدند که مسیح سلطان زمان خواهد شد و ایشان را از دست جورپیشگان و ظالمان رهایی خواهد داد و به اعلی درجه مجد و جلال ترقی خواهد کرد. نویسنده کتاب قاموس مقدس از یهودیان زبان به شکایت می‌‌گشاید که دعوت عیسی مسیح را بعد از آن‌همه اشتیاق و انتظار سرانجام نپذیرفتند و او را (مسیح واقعی) نپنداشتند و او را با مسیح موعود که سلطان زمان خواهد بود و منجی واپسین و مژده‌اش را کتاب مقدسشان داده بود، و سال‌ها در انتظارش در التهاب سوزان لحظه‌شماری می‌‌کردند، مطابق نیافتند، از این‌رو با او به دشمنی برخاستند حتی وی را خیانتکار به ملت اسرائیل و تعالیمش را ضد آرمان اساسی کتب مقدس عهد عتیق دانستند، ناچار به محاکمه‌اش فراخواندند و به اعدام محکومش کردند و همچنان با احساس غبن، مجدداً در انتظار مسیح موعود و رهایی‌بخش از رنج و ستم نشستند. مسیحیان با اینکه حضرت عیسی را مسیح موعود یهودیان می‌‌دانستند ولی چون نسبت به پیروی او احساس ناتمامی کردند، یکباره امیدشان از زمان حال برکنده شده، حماسه انتظار را از سر گرفتند، در انتظار مسیح و بازگشت وی از آسمان، در پایان جهان نشستند. آری، امید به بهروزی و انتظار فردایی نکوتر حدیث نفس انسان‌هاست و خواست مشترک همه بشرها، که زمان و مکان نمی‌شناسند و به هیچ قوم و گروهی هم اختصاص ندارد و آن را همه‌وقت، در همه‌جا، در میان تمام اقوام و ملل می‌‌توان شناخت. در اسلام به خصوص در مذهب شیعه این اعتقاد بسیار عمیق‌تر و جدی‌تر عنوان شده است به نحوی که انتظار فرج در مذهب شیعه برترین عبادت‌ها شمرده شده است، و پیامبر اکرم(ص) فرمود:"برترین عبادت، انتظار فرج است"؛ در حدیث دیگر می‌‌فرماید: "انتظار فرج عبادت است، و برترین و باارزش‌ترین عمل امت من انتظار فرج از خدای عزوجل است". این مضمون در احادیث زیادی وارد شده است. امیرمؤمنان علی(ع) می‌‌فرماید: "برترین عبادت، سکوت (از بیهوده‌گویی) و انتظار فرج است". امام زین العابدین(ع) می‌‌فرماید:" انتظار فرج از برترین اعمال است"؛ امام صادق(ع) می‌‌فرماید:" بدانید که منتظر این امر را پاداش کسی است که شب‌ها شب زنده‌دار و روزها روزه‌دار باشد". امام جواد(ع) نیز در این‌باره فرموده: "برترین عمل شیعیان ما انتظار فرج است، هرکس این امر را بداند و آن را بشناسد، خداوند با همین انتظار برای آنها فرج عطا می‌‌فرماید". همین مضمون از امامان دیگر نیز روایت شده است، این تعبیرات همگی از این است که انتظار چنان انقلابی داشتن همیشه توأم با یک جهاد وسیع و دامنه‌دار است... امام صادق(ع) می‌‌فرماید: "منتظر فرج باشید و از روح خدا مأیوس نشوید که محبوب‌ترین اعمال در نزد خدای تبارک و تعالی انتظار فرج است و کسی که پذیرای امر ما باشد فردا در حظیرة القدس با ماست و کسی که منتظر فرج باشد مانند کسی است که در راه خدا به خون خود آغشته گردد". برقی در کتاب محاسن از سندی و او از جدش نقل می‌‌کند که به حضرت صادق(ع) عرض کردم: چه می‌‌فرمائید درباره کسی که درحال انتظار ظهور قائم شما بمیرد؟ فرمود: . او مثل کسی است که (عصر ظهور را درک کند) با قائم در خیمه‌اش باشد سپس آن حضرت لحظه‌ای سکوت کرد و آنگاه فرمود: نه، بلکه مانند کسی است که در رکاب او شمشیر زده است بعد از آن فرمود: نه به خدا بدانید که او مانند کسی است که در رکاب پیغمبر شهید شده باشد. و نیز در محاسن برقی است که علاء بن سیابه گفت امام صادق(ع) فرمود: "کسی که منتظر ظهور قائم باشد و بر این عقیده بمیرد مانند کسی است که در خیمه قائم باشد". این روایت در اکمال الدین و الغیبة نعمانی با اسناد دیگر آمده است. امام صادق(ع) می‌‌فرماید: "کسی که از شما منتظر این امر باشد و در حال انتظار بمیرد، مانند کسی است که در خیمه (فرماندهی) حضرت قائم(ع) باشد. کسی که روی این اعتقاد بمیرد مانند کسی است که در راه خدا شمشیر بزند. منتظر امام دوازدهم، مانند کسی است که در رکاب پیامبر اکرم(ص) شمشیر کشیده از آن حضرت دفاع نموده است. این تشبیهات که در مورد انتظار ظهور مهدی(ع) در این روایات وارد شده روشنگر این واقعیت است که یک نوع رابطه و تشابه میان مسأله انتظار از یک‌سو، و جهاد و مبارزه با دشمن در آخرین شکل خود، از سوی دیگر وجود دارد».

۶. آقای دکتر قائمی؛

علی قائمی آقای دکتر علی قائمی، در کتاب «نگاهی به مسأله انتظار» در این‌باره گفته است: «انتظار و عقیده به آینده (FUTURISM) مسأله‌ای جدید از پدیده‌های قرن ما و هزاره ما نیست. امری نیست که با ظهور اسلام و تشیع رخ نموده باشد. سابقه‌ای دارد بس دراز و شاید نزد به پیدایش دومین نسل انسان در کره زمین. ما این سابقه را در نزد اقوام گوناگون، فرهنگ‌ها، مکاتب و مذاهب، از زرتشتی، یهود و مسیحیت بنیان می‌بینیم. اسلام به عنوان دین خاتم با نظری وسیع‌تر و عمیق‌تر به این مسأله نگریسته و ابعاد و جوانب آن را نیکوتر مورد بررسی قرار داده است. ما در این بحث سعی داریم سابقه انتظار را در نزد جوامع و ادیان با رعایت اختصار مورد بررسی قرار دهیم: در نزد اقوام: اندیشه انتظار به عنوان یک طرز فکر در نزد بسیاری از جوامع قدیمی دیده می‌شود. حال این مسأله که آیا این امر نیز زمینه عقیدتی‌شان بوده و از مذاهب‌شان سرچشمه گرفته شده است، یا نه امری است که درباره آن می‌بایست، تحقیق شود. تاریخ نشان می‌دهد که آنان نه تنها این طرز فکر را در بین خود داشته‌اند بلکه به عنوان فلسفه و عقید‌ه‌ای آن را به فرزندان خود آموزش می‌دادند. جنگ‌ها و درگیری‌های‌شان بر اساس نگرشی که به مسأله داشته‌اند صورت می‌گرفته و دلگرمی‌شان در پیوستن به آن امید بوده است. در بررسی تاریخ بابلیان قدیم، هندی‌ها، اقوام سلت، مردم چین، اقوام ایرانی این مسأله به حدی است که می‌توان گفت وجه مشترک که طرز فکرهای‌شان است. آنان هم چون حامی اندیشیدند که بر هم خوردن نظام حق و عدل و غلبه باطل استمرار و دوام ندارد. در فرجام حیات نسل تحولی عظیم در جهان به وقوع خواهد پیوست و در سایه آن جهان رنگ و صورتی مطلوب پیدا خواهید نمود. رواج اینگونه فکرها از مسلمیات تاریخ و حتی مترادف با زمینه اعتقادی و ایدئولوژیکی است. نگاهی به تاریخ ادیان و سرگذشت حیات جوامع اولیه این امر را به اثبات می‌رساند. در نزد مکاتب: به اظهار برتراندراسل، فیلسوف فقید معاصر، در مسأله انتظار نه تنها ادیان بلکه مکاتب هم شرکت دارند، خواه مکاتب مادی و خواه مکاتب الهی. او می‌گوید انتظار مارکس در جهان به حقیقت همان انتظار مسیحیت با اندک تفاوت است. و انتظار تولستوی و دیگران همان است که انتظار انبیای الهی. اینان سخن مذهب را با چهره و صورتی دیگر بیان می‌دارند. اینان هم معتقدند که پیشرفت و تمدن بشر بسته به توسعه و گسترش وسایل بادی، توسعه و تکثیر وسایل آسایش و رفاه جسمانی نیست. بلکه آنچه مهم است رسیدن به آرامش است که در سایه گسترش امنیت، دادگری و دادبخشی و در عین حال فراخی و رفاه عمومی به‌دست می‌آید. اگر این امر امروزه در جهان وجود ندارد روزی واقع‌شدنی و قابل تحقق خواهد بود. بدین‌سان انتظار صاحبان مکاتب و عقول اثبات می‌شود. در می‌یابیم که آنها نیز در این امر با ما شرکت دارند. حتی برخی از آنان با دورنمائی این چنین طرح مکتب و نظر خود را ریخته‌اند و با همه کوششی که در تکیه بر واقعیت‌های ملموس داشته‌اند دید ایدآلیستی خود را به مراتب بیشتر از مذهب عرضه کرده‌اند. در ادیان: در مذاهب و ادیان گذشته و حتی در شبه مذاهب از مسأله انتظار بحث بسیاری شده و به مژده‌های فراوانی در زمینه ظهور برمی‌خوریم. کتب مذهبی بسیاری در این زمینه بحث کرده‌اند که از آن جمله عبارتند از: زبور، زند، شاکمونی، دیدز، باکتیل، انجیل، جاماسب نامه، تورات، قرآن. این مسأله در ادیان آنچنان مورد بحث قرار گرفته که بنظر می‌رسد نقطه مشترک همه ادیان و مذاهب باشد. طرفداران مذهب یهود، مسیحی، اسلام، و حتی زرتشتی مسأله انتظار و ظهور مهدی را تقریباً به یک‌گونه مورد بررسی قرار داده‌اند. در کتب زردشتی بحث از جنگ و نزاع دائمی بین لشکریان اهورمزدا واهریمن از ابتدای آفرینش است. می‌گویند این درگیری‌ها و تصادم همچنان تا فرجام حیات بشر ادامه می‌یابد ولی انتظار بر آنست که سرانجام روزی رسد و در آن اهورمزدا پیروزی یابد. در ادیان سامی پیروان مذاهب را عقیده بر این است که انبیای الهی برای استقرار حق و عدل و آشنا کردن مردم به وظیفه آمده‌اند. پیروزی آنها بر لشکریان کفر و شیطان در متن عقاید آنها و از نوامیس ثابت مذهب‌شان است، اگر چه این امر در روزگارانی به تاخیر افتد. و در کتاب عهد عتیق، از کتاب مزامیر داود، مزمور ۳۷ می‌خوانیم که: به سبب شریران خویشتن را مشوش مساز... زیرا که شریران منقطع خواهند شد و اما منتظران خداوند وارث زمین خواهند شد... آنانکه لعن شده‌اند روی زمین پراکنده خواهند شد... صالحان وارث زمین خواهند بود... (در آن) تا همیشه ساکن خواهند بود... از فراوانی سلامت بهره خواهند برد.... بدین‌سان که تصویر شد مسأله انتظار در ادیان گذشته سابقه دارد و اینان همان سخنی را می‌گویند که ما می‌گوئیم و این در متن مذاهب و در طبیعت ادیان است. بعضی از ادیان بگونه‌هائی دیگر زمینه انتظار را برای اقوام آینده و پیروان خود فراهم کرده و بدان مژده داده‌اند. آن روز که کشتی نوح در دریا دچار طوفان شده بود سرنشینان به انتظار لحظات را گذرانده‌اند. حتی نوح پیامبر به ظهورات بعدی را خبر داد و راز بقای ادیان را مایه گرفته از آن ذکر نمود. در اسلام: اسلام به عنوان یک آئین آسمانی و کامل‌ترین و آخرین آن مسأله انتظار را در سطحی وسیع مورد بحث و تحلیل قرار داد. شاخه‌ها و ابعاد مسأله در این آئین پربار و نظرات روشن‌تر و حتی موعود امم معرفی شده است. از همان آغاز اسلام و حتی از همان سال‌های اول ظهور پیامبر، درباره آن سخن گفته شده و رسول خدا مردم را متوجه آن کرد. پیامبر در عصر غربت خود، در دوران تنهائی و رنج خویش، در حالی که معدودی بیش آئین او را نپذیرفته بودند با امید به ظهور منتظر می‌فرمود دین من همه جا را فرا خواهد گرفت، عدالت اجتماعی در جهان محقق خواهد شد، ظلم و تیرگی و تبهکاری از جهان رخت برخواهند بست و دین آینده مردم دین توحید خواهد بود. چه بسیاری از آیات قرآن که مسأله انتظار را بالصراحه و یا بالتضمن ذکر کرده‌اند و چه بسیار احادیث و روایات که در این زمینه از پیامبر و حضرات ائمه آمده است. احادیث و روایات در این زمینه به حدی است که حتی می‌توان گفت درباره کمتر حکم و قاعده‌ای در اسلام بدین اندازه بحث شده است. ما دارای ده‌ها سخن از پیامبر، ده‌ها روایت از علی(ع) و به همین ترتیب از حسن(ع) و حسین(ع) و دیگر امامان هستیم. در این روایات سخن از نام و نشان مهدی(ع) ویژگی‌های تولدش، خصایص رفتارش، دولت و حکومتش، حیات‌بخشی مکتب او و... است و این موضوع حتی به حد تواتر رسیده و متفق علیه علمای اهل سنت و تشیع است. (البته به نظر می‌رسد که برخی از اهل سنت و جماعت در سطح عامیانه از آن بی‌خبر باشند زیرا این امر را در سخنان و اظهارات‌شان می‌بینیم در حالی که کتب آنها مشحون از این روایات است). انتظار در تشیع: شیشه همان اسلام راستین است. اسلامی که پیامبر پایه گذارده و از سوی خدا آن را آورده است. اسلامی که آمیخته با رای اغیار نیست و ابوهریره‌ها و کتب الاخبارها در آن نفوذ و دخالت ندارند. می‌خواهیم بگوئیم دید شیعه در انتظار همان دید پیامبر اسلام است و نظرات او از کانالی پاک و مشخص به دست ما رسیده است. احادیث و روایات اسلامی در این زمینه آنچنان دارای صراحت و قطعیت است که در صدور آن شکی نمی‌توان روا داشت دیدگاه وحی (قرآن) و عترت در هم آمیخته و مسأله را بگونه‌ای صریح و روشن کرده است. انتظار شیعه هم چون دیگرانتظارها، امید به فتح و پیروزی نهائی و امید به ظفر اهل حق است. امید آن است که تعالیم قرآن به رهبری امام حق و عدل در سراسر جهان گسترش پیدا کند و آینده از آن حق، زمین میراث توده‌های مستضعف و غلبه بر استثمارگران باشد».

۷. خانم طاووسی؛

سکینه طاووسی سرکار خانم سکینه طاووسی، در کتاب «انتظار از دیدگاه اهل بیت» در این‌باره گفته‌ است: «تا آنجا که در حافظه تاریخ به یاد مانده است. انسان هرگز از اندیشه و رؤیای بهتر زیستن فارغ نبوده و همیشه نگاه او برای رسیدن به آینده‌ای بهتر و سامان یافته‌تر در انتظار به سر می‌‌برده است. از همین رو دانشمندان فراوانی به طراحی مدل شهرها و جوامع آرمانی و ایده آل پرداختند. که این امر و دلیل آن را در توجه به دو نکته مهم و ضروری، می‌‌توان جستجو کرد که عبارتند از: روح آدمی که ابعاد چهارگانه‌ای دارد: عشق به آگاهی، عشق به نیکی، عشق به زیبایی و عشق به تکامل. وجود همه ابعاد مذکور در اعماق سرشت انسان منوط به عوامل خاصی نیست بلکه این انگیزه‌ها و علایق، جزء ابعاد اصلی روح انسان و بافت و روان انسان است. از این رو اصیل و ریشه دار می‌‌باشد و چون فطرت انسان جاودانی، همیشگی و متصل به خدای باقی است. مربوط به زمان خاص یا افراد ویژه‌ای نبوده و همه افراد بشر نیز از آن بهره مندند و نکته اصلی اینجاست که آخرین نقطه اوج این علاقه ظهور یک مصلح جهانی است. نکته دیگر اینکه خصایص جسمی، روحی انسان یکپارچه و واحد با تمام هستی در پیشرفت انسان به سمت اهداف والای او مؤثرند؛ همان طور که خشم و ترس، سپری برای انسان به منظور حفظ او در برابر عوامل پیروزی است، پس عشق به تکامل و عدالت، وسیله‌ای بسیار مؤثر جهت رسیدن به هدف والای انسان و مددرسان او برای دستیابی به جهانی سرشار از عدل است. این به هم پیوستگی و هماهنگی احساسات درون انسان با عالم بیرون، ما را به این نتیجه اساسی و مهم رهنمون می‌‌سازد که وجود هر عشق و علاقه اصیل در وجود انسان دال بر وجود معشوق یا هدف آن در جهان بیرون است. به طور مثال؛ تشنگی و عشق به آب در درون انسان حاکی بر وجود "آب" در جهان خارج است که دستگاه آفرینش نیاز به آن را در وجودمان نهاده است. اگر عشق به زیبایی و دانایی در وجود انسان، نهفته است، نشانه وجود زیبایی‌ها و دانایی‌ها در عالم هستی است. با توجه به موارد یاد شده در می‌‌یابیم که اگر انسان منتظر مصلح بزرگ است که جهان را سرشار از عدالت و نیکی کند، نشانه وجود نقطه اوجی در تکامل جامعه انسانی و عملی بودن این عشق و انتظار در درون جان هر انسانی است. بنابراین، عمومیت این اعتقاد در نزد همه اقوام و مذاهب، نشانه فطری، اصیل و واقعی بودن انتظار است؛ زیرا ویژگی خاص مسایل فطری، عمومیت آن بوده و همه اینها نشانه آن است که عواطف و سرشت آدمی، ظهور مصلح عدالت گستر را نوید داده است و این رمز وجود انتظار در نزد همه اقوام، ادیان و... می‌‌باشد. انتظار در نزد اقوام و ملل: مسأله عقیده به ظهور آمدن مصلحی جهانی در آخرالزمان، امری عمومی و همگانی است و اختصاص به هیچ قوم و ملتی ندارد. ریشه این اعتقاد علاوه بر اشتیاق درونی و فطری که هر کسی خواهان عدل و برقراری نظام صلح در سرتاسر جهان است، نویدهای الهی در طول تاریخ بشریت به انسان‌های آزادیخواه است. سیری کوتاه در افکار و عقاید ملل مختلف جهان مانند: مصر باستان، هند، چین، یونان، ایرانیان باستان، اهالی صربستان، برهماییان، اقوام آمریکای مرکزی، اروپای مرکزی، اسکاندیناوی و... بیانگر این حقیقت است که همه اقوام مختلف جهان با آن همه اختلاف عقاید و اندیشه‌های متضادی که با هم دارند، در انتظار مصلح جهانی‌اند. این افکار و عقاید با مضمون‌های مختلف از آینده درخشان و ظهور مصلحی خبر می‌‌دهد که در واقع ریشه در فطرت انسان‌ها داشته ولی در مناطق دور دستی که تابش شعاع حقیقت در آن کمتر بوده و در اثر گذر زمان از فروغ آن کاسته شده، فقط کلیاتی از نویدهای مصلح جهانی در میان ملت‌ها به جای مانده است و نشانگر عمومی بودن عقیده به ظهور مصلح جهانی است».

1. معنای انتظار چیست؟ (پرسش)
2. منظور از انتظار به معنای عام چیست؟ (پرسش)
3. منظور از انتظار به معنای خاص چیست؟ (پرسش)
4. ارکان انتظار چیست؟ (پرسش)
5. عناصر و اجزاء انتظار چیستند؟ (پرسش)
6. هدف از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
7. انتظار فرج چه ضرورتی دارد؟ (پرسش)
   1. ضرورت عقلی انتظار چیست؟ (پرسش)
   2. ضرورت نقلی انتظار چیست؟ (پرسش)
8. آیا مسئله انتظار قابل تحقق است؟ (پرسش)
9. جایگاه انتظار در مکاتب فکری غیر دینی چیست؟ (پرسش)
10. نقش انتظار در حرکت توحیدی چیست؟ (پرسش)
11. انواع انتظار چیست؟ (پرسش)
12. شدت انتظار شخص منتظر چگونه در آرزوها و دعاهای او تجلی پیدا می‌کند؟ (پرسش)
13. لوازم انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
    1. آیا زندگی با یاد امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    2. آیا آرزوی یاری کردن امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    3. آیا ایجاد آمادگی برا پیوستن به امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    4. آیا تربیت منتظران راستین از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
14. دیدگاه اهل سنت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
15. دیدگاه آیین بودا درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
16. آیا جنیان در انتظار منجی موعود هستند؟ (پرسش)
17. آیا فرشتگان در انتظار منجی موعود هستند؟ (پرسش)
18. چرا گفته می‌شود امام مهدی منتظر ظهور است؟ (پرسش)
19. دلایل انتظار فرج و امید به آینده چیست؟ (پرسش)
20. آیا شیعیان در امر انتظار عجول و شتاب‌زده هستند؟ (پرسش)
21. آیا مسئله انتظار سبب فراگیری ظلم و ستم می‌شود؟ (پرسش)
22. آیا مسئله انتظار سبب تعطیلی احکام اسلامی می‌شود؟ (پرسش)
23. آیا اندیشه انتظار موعود در امت‌های پیشین بوده است؟ (پرسش)
24. آیا انتظار در میان ادیان و ملل گوناگون سابقه‌ای دارد؟ (پرسش)
25. منشأ نگاه عامیانه به ظهور منجی چیست؟ (پرسش)
26. آفات نگاه عامیانه به ظهور منجی چیست؟ (پرسش) ‏
27. گونه‌های احادیث درباره انتظار چیستند؟ (پرسش)
28. نمادهای انتظار چیستند؟ (پرسش)
    1. آیا دعای ندبه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    2. آیا دعای عهد از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    3. آیا زیارت آل یاسین از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    4. آیا مسجد جمکران از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    5. آیا مسجد کوفه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    6. آیا مسجد صعصعه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    7. آیا مسجد سهله از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    8. آیا عید نیمه شعبان از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    9. آیا روز جمعه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
29. چرا کسانی که انتظار امام مهدی را می‌کشیده‌اند بعد از ظهور به مخالفت با ایشان برمی‌خیزند؟ (پرسش)
30. ویژگی‌های اعتراض به وضع موجود در راستای انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
31. شیوه ابراز اعتراض به وضع موجود در راستای انتظار امام مهدی چگونه است؟ (پرسش)
32. منظور از عمومیت انتظار چیست؟ (پرسش)
33. مبانی اشتیاق به فرج چیست؟ (پرسش)
34. چگونه می‌توان انتظار را در جامعه ترویج داد؟ (پرسش)
35. آیا مراد از انتظار تنها انتظار قلبی است؟ (پرسش)
36. منظور از انتظار، انتظار فردی است یا انتظار امت؟ (پرسش)
37. منظور از انتظار امام و امت چیست؟ (پرسش)
38. شرایط انتظار واقعی چیست؟ (پرسش)
39. انتظار عملی به چه معناست؟ (پرسش)
40. آیا انتظار مذهب اعتراض است؟ (پرسش)
41. آیا انتظار به معنای گوشه‌گیری و احتراز است؟ (پرسش)
42. آیا انتظار فرج مورد اتفاق همه مسلمین است؟ (پرسش)
43. مسئولیت اجتماعی مسلمین درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
44. کامل‌ترین شکل انتظار عملی برای مقدمه ظهور امام مهدی چیست؟ (پرسش)
45. انتظار فرج با سرنوشت بشریت چه پیوندی دارد؟ (پرسش)
46. مقصود از انتظار مسیحا چیست؟ (پرسش)
47. منظور از انتظار ویرانگر چیست؟ (پرسش)
48. منظور از انتظار سازنده چیست؟ (پرسش)
49. منظور از انتظار مسئولانه چیست؟ (پرسش)
50. منظور از انتظار غیر مسئولانه چیست؟ (پرسش)
51. انواع برداشت از انتظار چیست؟ (پرسش)
52. دیدگاه شیعه درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
53. دیدگاه آیین زرتشت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
54. دیدگاه آیین هندو درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
55. دیدگاه یهود درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
56. دیدگاه مسیحیت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
57. برداشت‌های نادرست از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
58. علت برداشت‌های انحرافی از انتظار چیست؟ (پرسش) ‏
59. آیا انتظار امام مهدی واجب است؟ (پرسش)
60. عوامل ایجاد کننده انتظار چیستند؟ (پرسش)
61. لوازم تعریف انتظار چیست؟ (پرسش)
62. نقطه مقابل انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
63. رابطه انتظار با شدت گرفتاری‌ها چیست؟ (پرسش)
64. امام مهدی منتظر چه چیزی است؟ (پرسش)
65. آیا انتظار فرج باید با قصد قربت باشد؟ (پرسش)
66. مراتب انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
67. رابطه محبت با انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
68. بالاترین درجه انتظار فرج امام مهدی چیست؟ (پرسش)
69. مشاهده وقوع ظلم در زمین چگونه انتظار فرج را در مؤمن تشدید می‌کند؟ (پرسش)
70. چه رابطه‌ای میان انتظار فرج و ایمان وجود دارد؟ (پرسش)
71. انتظار منجی در ادوار مختلف دعوت‌های الهی چه معنایی داشته است؟ (پرسش)
72. اندیشه انتظار موعود در اسلام چگونه است؟ (پرسش)
73. آیا انتظار فرج افضل الاعمال است؟ (پرسش)
74. انتظار فرج چیست و چرا بهترین عمل خوانده شده است؟ (پرسش)
75. برداشت‌های نادرست از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
76. آیا مکاتب فلسفی نیز انتظار فرج را امری ارزشی می‌‏دانند؟ (پرسش)
77. آیا در کتاب مقدس یهود سخن از انتظار فرج به میان آمده است؟ (پرسش)
78. مقصود از روایات مطلق در باب انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
79. چه امتیازی در انتظار منجی موجود است؟ (پرسش)
80. آیا تأخیر در فرج موجب قساوت قلب می‌‏شود؟ (پرسش)
81. آیا انتظار طولانی فرج خسته کننده و ملالت‌‏آور است؟ (پرسش)
82. علت سختی انتظار چیست و چرا می‏‌گویند انتظار زیباست؟ زیبایی انتظار در چیست؟ (پرسش)
83. امام مهدی در قبال منتظران و شیعیان چه عنایاتی دارند؟ (پرسش)
84. منتظران امام مهدی که در قرن‏های گذشته بدون پاین انتظارشان فوت کرده‌اند؛ چه تضمینی وجود دارد که انتظار ما به ثمر برسد؟ (پرسش)
85. آیا انتظار موجب انفعال جامعه نمی‌شود؟ (پرسش)
86. فرج مردم جهان در چیست و چرا انتظار فرج فضیلت و ارزش بیشتری دارد؟ (پرسش)
87. خاستگاه و منشأ اصلی انتظار ظهور «مصلح و نجات‏‌دهنده بزرگ» چیست؟ (پرسش)
88. دعا برای تعجیل فرج چه تأثیری در فرج شیعیان دارد؟ (پرسش)
89. دعای اللهم کن لولیک الحجه بن الحسن به چه منظوری خوانده می‌شود؟ (پرسش)
90. آیات مربوط به ظهور و انتظار کدامند؟ (پرسش)
91. انتظار در دیگر روزهای سال چگونه معنا پیدا می‏‌کند؟ (پرسش)
92. رابطه انتظار با بهداشت روان چیست؟ (پرسش)
93. رابطه انتظار با آینده جهان چیست؟ (پرسش)
94. فلسفه انتظار چیست؟ (پرسش)
95. باور به ظهور امام مهدی چگونه عامل پایداری و استقامت شیعه می‌شود؟ (پرسش)
96. انتظار فرج چه فضیلتی دارد؟ (پرسش)
97. جایگاه انتظار در فرهنگ شیعه چیست؟ (پرسش)
98. چرا انتظار اهمیت و جایگاه ویژه و برجسته‌ای دارد؟ (پرسش)
99. چرا انتظار فرج افضل اعمال است؟ (پرسش)
100. ویژگی‌‏های منتظران واقعی در دوران غیبت چیست؟ (پرسش)
101. انتظارات امام مهدی از منتظران چیست؟ (پرسش)
102. چه نوع انتظاری راجح است؟ (پرسش)
103. دانش ‏آموزان چگونه باید منتظر امام مهدی باشند؟ (پرسش)
104. رضایت امام مهدی از چه راهی به دست می‌آید؟ (پرسش)
105. آیا شیعیان و منتظران ظهور افزون‌بر وظایف فردی و دینی تکالیف سیاسی و اجتماعی نیز دارند؟ (پرسش)
106. آیا برای منتظر واقعی بودن اقدام‌های سیاسی و اجتماعی خاصی باید انجام داد؟ (پرسش)
107. وظایف ما در دوران غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
108. چه تناسبی میان انتظار موعود و مبارزه با فساد وجود دارد؟ آیا انتظار به معنای ساکت ماندن نیست؟ (پرسش)
109. چه مقام و منزلتی در روایات برای منتظران بیان شده است؟ (پرسش)
110. جامعه منتظر دارای چه ویژگی‌هایی است؟ (پرسش)
111. انتظارات امام مهدی از منتظران چیست؟ (پرسش)
112. صرف‏‌نظر از وظایف شخصی در قبال امام مهدی وظایف خود انسان منتظر به‌طور کلی چیست؟ (پرسش)
113. منتظران برجسته همچون علما باید چه عملکردی داشته باشند؟ (پرسش)
114. منتظران راستین امام مهدی دارای چه فضیلت و منزلتی هستند؟
115. منتظران برجسته همچون علما باید چه عملکردی داشته باشند؟ (پرسش)
116. در روایات چه پاداشی برای منتظران امام مهدی بیان شده است؟ (پرسش)
117. ویژگی‏های منتظران واقعی در این دوران چیست؟ (پرسش)
118. آیا تنها انتظار فرج برای ظهور امام مهدی کافی است؟ (پرسش)
119. ویژگی‌های انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
120. ویژگی‌های فرهنگ انتظار در ابعاد اعتقادی چیست؟ (پرسش)
121. ویژگی‌های فرهنگ انتظار در ابعاد علمی و اخلاقی چیست؟ (پرسش)
122. فواید و آثار انتظار چیست؟ (پرسش)
123. آثار فردی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
124. آثار اجتماعی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
125. آثار تربیتی انتظار چیست؟ (پرسش)
126. چرا انتظار فرج امام مهدی موجب گشایش می‌شود؟ (پرسش)
127. عنصر انتظار چگونه در آمادگی نظامی منتظران تأثیر دارد؟ (پرسش)
128. چگونه روحیه انتظار را در خود تقویت کنیم؟ (پرسش)
129. آیا انتظار فرج منشأ فرج‌های مادی برای منتظر خواهد بود؟ (پرسش)
130. انتظار چه ابعادی دارد؟ (پرسش)
131. ابعاد اعتقادی انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
132. ابعاد عملی انتظار فرج چیست؟ (پرسش)

منبع‌شناسی جامع مهدویت

• کتاب‌شناسی مهدویت؛
• مقاله‌شناسی مهدویت؛
• پایان‌نامه‌شناسی مهدویت.