بحرین در تاریخ اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث بحرین است. بحرین از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: بحرین در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

جغرافیای بحرین

عرب در صدر اسلام نام بحرین را بر سرزمینی اطلاق می‌‌کرده است که در ساحل خلیج فارس بین بصره و عمان قرار داشت این سرزمین شامل مکان‌هایی بود که امروزه به نام‌های: کویت، قطر، احساء و جزایر بحرین -که پیشتر بدان جزایر اوال گفته می‌‌شد- شناخته می‌‌شوند.

سرزمین بحرین از غرب با یمامه از شمال با بصره و از جنوب با عمان مجاور است. در منابع، اماکنی را که حد فاصل بحرین با یمامه با بصره بوده‌اند مشخص نشده‌اند؛ اما بی‌شک دهناء و شنزار پیرین که مرزهای طبیعی هستند، باید مرز اداری سمت غرب بحرین و حد فاصل بحرین و یمامه باشد. از سمت شمال نیز، رأس خلیج فارس که شامل کاظمه نیز هست مرز بحرین بوده است. حد فاصل بحرین و عمان نیز شهر «جرفار» بود که این شهر را نیز جزئی از خاک یمامه بحرین و توابع آن به حساب آورده‌اند.

سرزمین بحرین از سه قسمت اصلی: دشت‌های ساحلی و شوره زارها، دشت‌های میانه و تپه‌های شن و صحراها تشکیل یافته که از بزرگترین عوارض طبیعی منطقه به شمار می‌رود. از شنزارها و صحراهای معروف آن می‌‌توان از نبوک و بینونه -واقع میان عمان و بحرین- نام برد و از ارتفاعات معروف آن -که در گذشته از آن به عنوان "کوه" یاد شده است،- می‌‌توان به قاره، رمانتان، شبعان، عطاله، أواره و وریعَه و از دره‌های مشهور آن نیز می‌‌توان به وادی الستار که به ستار البحرین نیز شناخته می‌شود، اشاره کرد. این دره در شمال "بطن غرو" واقع شده و بیش از یکصد روستا دارد. وادی الستار از دو وادی (دره) "ستار أغبر" و "ستار جابری" تشکیل شده، و با هم "سوده" خوانده می‌‌شوند. این دره طولانی، که امروزه در غرب احساء قرار دارد و "وادی المیاه" نامیده می‌شود، از تل النعیریة در نزدیکی مرز شمالی کویت آغاز و تا حدود یکصد مایل به سمت جنوب کشیده شده است. وادی الفروق، شیطین و سیدان هم، از دیگر دره‌های بحرین برشمرده شده‌اند. ضمن این که از چشمه عین محلم، چشمه هجر، چشمه خدد و چشمه جواثا نیز می‌‌توان از آب‌های بحرین نام برد.

سرزمین بحرین در گذشته، چندین جزیره داشته که أوال از معروفترین آنها بود. نام قدیم این جزیره، "ترم" بوده و به فاصله یک روز از ساحل قرار داشته است. این جزیره، که طولش پانزده فرسخ و عرض آن به ده مایل می‌رسد، در صدر اسلام، سرزمینی مسکونی و آبادان بوده است. برخی نیز از اوال به هنگام ظهور اسلام، به عنوان شهری زیبا و بزرگ یاد کرده‌اند، که مسجد جامعی در آن وجود داشته است. أوال، امروزه یکی از جزایر کشور بحرین است که طولش به ۳۵۰ مایل و عرضش به ۱۲ مایل می‌رسد. از دیگر جزایر معروف این سرزمین هم می‌‌توان به شفار، تاروت، حوارین و قطر اشاره کرد.

ساکنان بحرین

بحرین در ایام مقارن ظهور اسلام، آبادان و دارای سکنه بوده و به جهت وجود زمین‌های حاصل‌خیز و قرار گرفتن در کنار دریا، دارای روستاها و عشایر فراوانی بوده است؛ ساکنان این منطقه به دو دسته عرب و غیر عرب تقسیم می‌‌شدند که از جمله ساکنان عرب آن می‌‌توان به تمامی قبایل عبدالقیس، عشایری از بنی تمیم، بکر بن وائل و ازد و از نژادهای غیر عرب ساکن در بحرین نیز می‌‌توان به ایرانیان، زطها و سبابجه اشاره کرد.

ساکنان عرب

عبدالقیس

به اعتقاد نسب‌شناسان، عبدالقیس از تهامه به بحرین آمده بودند. آنان، پس از غلبه بر ساکنان پیشین آن از جمله ایاد و ازد،ایاد را از آنجا بیرون راندند. سپس قبایل و طوایف متعدد عبدالقیس در جای جای این سرزمین بزرگ به ویژه مناطق ساحلی آن منتشر شدند و در مهمترین شهرهای آن سکونت گزیدند؛ به نحوی که جذیمه بن عوف –از شاخه‌های قبیله عبدالقیس- در "خط" و اطراف آن ساکن شدند. شن بن اقصی –دیگر شاخه قبیله عبدالقیس- هم، راهشان را ادامه داده، به سمت عراق رفتند. ضمن این که نکرة بن لکیز بن أقصی بن عبدالقیس در میانه قطیف و اطراف آن و نیز از شفار و ظهران تا رمل و میانة هجر و تا قطر و بینونه ساکن شدند. [[عامر بن[حارث]] و عمور - یعنی بنی الدیل، محارب و عجل که فرزندان عمرو بن ودیعة بن لکیز بن أقصی بن عبدالقیس- و همراهان و هم پیمانانشان -یعنی عمیرة بن أسد بن ربیعه- در جوف عیون إحساء و حذاء به سمت دهناء ساکن شدند و شریک اهل هجر در وطنشان شدند. عبدالقیس تا ظهور اسلام در همین مکانها و نیز مناطق دیگری -که نامی از طوایفی که در آن سکنی گزیده بودند، برده نشده است،- از جمله مشقر، صفا، جواثا، سماهیج، محلم، قبه و تعدادی دیگر از روستاها، ساکن شدند. فراوانی شهرها و روستاهای عبدالقیس که در منابع بدان اشاره شده است، به وضوح، بیان از انتشار این قوم در مساکن و منازل بحرین دارد. گستره این حضور بر بیشتر مناطق بحرین به حدی بود که برخی بحرین را "سرزمین عبدالقیس" نامیده‌اند.

بکر بن وائل

قبیلة بکر بن وائل اندکی پیش از اسلام و مشخصاً پس از "جنگ قضه" که آخرین جنگ از جنگ‌های بسوس بوده، در بحرین ساکن شدند. مساکن بکر تا یمامه و مرزهای غربی عراق هم کشیده شده بود. بنی قیس بن ثعلبة بن عصابه از جمله طوایف بکری ساکن بحرین بودند که به نقل منابع در مناطقی چون هجر، سیدان، شیطین، ثاج و عباعبمنزل داشتند. البته اینان تنها ساکنان این اماکن نبودند، بلکه جا به جایی‌های زیادی در مسکن‌های قیس بن ثعبله پس از اسلام رخ داده است چندان که به عنوان نمونه قیس بن ثعلبه بر ثاج –که در گذشته از منازل بنی صعد بن زید بن مناة بن تمیم به شمار می‌‌رفت،- مسلط شدند و آن را به مساکن خود افزودند. از آنجا که عشیره‌های بکری که در بحرین ساکن بوده‌اند در تجارت و صنعت دست نداشته‌اند، چنین به نظر می‌رسد که آنان قومی صحراگرد بوده‌اند.

بکری‌ها در زمان حیات حضرت رسول(ص) به اسلام نپیوستند و هیأتی را نیز خدمت ایشان ارسال نکردند. شریج بن ضبیعه ملقب به "حطم" سعی کرد بر این قبایل سیطره سیاسی بیابد و به همین دلیل مجبور شد با عشیره‌هایی که به اسلام گرویده بودند بجنگد و به همین علت، علیه اسلام موضع گرفت و در سلک مرتدان به شمار آمد.

تمیم

تمیم از بزرگترین قبایل عرب بود که از ناهمواری‌های نجد تا حجاز و مرزهای شرقی جزیرة العرب انتشار داشته‌اند. از جمله مساکنی را که برای تمیم برشمرده‌اند، بحرین بود. بنی سعد بن زیاد بن مناة بن تمیم یکی از طوایف تمیم بود که منازلشان در جنوب تا یبرین و در شمال تا سفوان انتشار یافته بود. در یبرین هم، بنی عوف بن سعد، تعدادی از عوف بن کعب و برخی تمیمی‌های اختلاط یافته با بنی سعد نیز ساکن بوده‌اند. همین عشیره‌های اختلاط یافته با بنی سعد در احساء نیز سکونت گزیده بودند و به همین سبب آن را «إحساء بنی سعد» نیز نامیده‌اند. در اجواف، بطن غر و آبهای آن، ثبات، کنهل و وادی الستار و نیز در قاعه قبایلی از بنی سعد و امری القیس بن زیدسکونت داشته‌اند که با توجه به همین مسئله به قاعه بنی سعد نامیده شده است. سپس بنی مالک بن سعد، طریف را از دست بنی عوف بن کعب گرفتند. روستاهای ثیتل و نباج، سکونتگاه بنی مالک بن سعد، سیدان و آب‌های حماض، سکونتگاه بنی جمان و ربیعه، سکونتگاه ربیع بن حارث بوده که با بنی الحرماز بن مالک در آب‌های بسیاری از جمله مسلحه، فراء و کاظمه شراکت داشته‌اند. گذشته از این، منابع سکونتگاه‌های دیگری را نیز برای بنی سعد بن زید مناة ذکر کرده‌اند که از آن جمله می‌‌توان به مقر، فروق، قلیعة، شفیة، رمانتان، دارا، حمض، رهبی اشاره کرد؛ ضمن این که از سلیت هم به عنوان مسکن بنی عطارد یاد شده است.

از دیگر طوایف تمیم در بحرین می‌‌توان به بنی دارم بن مالک بن حنظلة بن مالک بن زید مناه اشاره کرد که از جمله سکونتگاه‌های آنان "صمان" مسکن عبدالله و "نهشل" مسکن بنی دارم بود که همراه با ضبه و کعب بن عنبر در آن ساکن بوده‌اند. همچنین بنی عبدالله بن دارم، چشمه خمه و قرعاء را در اختیار داشته‌اند و بنی مناف بن دارم نیز با مشارکت بنی فقیم بن جریر بن دارم در چشمه قنوز، ثبرهو مردابی در طویلع منزل داشته‌اند. بنی فقیم بن جریر بن دارم، نیمی از آب طویلع و جرباء را هم در اختیار داشته‌اند. بنی ربیعة بن مالک بن دارم، دو چاه در طویلع و لهابة، نهشل بن دارم، لصاف، بنی العنبر بن عمرو بن تمیم، وادی خداده را در صمان و بنی الحرماز بن مالک، ثمد فارسی را در مالکیت خود داشته‌اند. همچنین منابع بیضه را مختص به بنی دارم و أخاشب صمان را مختص به بنی تمیم دانسته‌اند.

سکونتگاه‌های عشایر بنی تمیم پس از اسلام با تغییراتی مواجه شد؛ از جمله این تغییرات، آب‌های شاجنه یعنی لهابة قرعاء، لصاف، رماده و طویلع بود که پیش از اسلام از آن بنی مالک بن حنظله بود اما بواسطه نزاع بزرگی که میان آنها و بنی فقیم بن جریر بن دارم بن مالک بن حنظله و کعب بن عنبر در گرفت در نهایت به داوری نزد مروان حکم کارگزار مدینه رفتند و مروان نیز از آنها خواست که یکی از دودسته آنجا را ترک کند. در نهایت بنی فقیم بن جریر بن دارم به سود بنی کعب، آنجا را ترک کردند.

در دست نبودن خبری که نشان از دست داشتن عشیره‌های تمیمی ساکن بحرین در تجارت یا صنعت و یا در کارها و اعمال شهرنشینی باشد، این احتمال را که آنها بدوی بوده‌اند، قوت می‌‌بخشد. مضاف بر آن، از گفته‌های منابع هم پیداست که آنان شهری از آن خود نداشته و غالباً در بادیه ساکن بوده‌اند. بنی تمیم برای گذران زندگی در فصلهای به خصوصی برای گردآوری توشه و دانه‌های مختلف در هجر می‌‌گشته‌اند و تابع سلطۀ ایرانیان در بحرین نبوده‌اند و حتی گاه قافله‌های پادشاهان ایران را که از سرزمین آنها می‌‌گذشته، غارت می‌‌کرده‌اند که همین سبب شد تا ایرانیان از آنان انتقام گرفته و در جنگ معروف "مشقر" آنان را سرکوب کنند.

ازد

ازد هم دیگر قبیله عرب ساکن بحرین است که پیش از ظهور اسلام و از زمانی نامشخص در بحرین ساکن بوده‌اند. به اعتقاد یعقوبی، قبیله ازد پس از خراب شدن مأرب، از یمن خارج شدند و به سراة رسیدند. آنگاه برخی از طوایفشان از جمله ربیعه، عمران و بنی عمرو بن حارثة بن عمرو بن عامر - یعنی بارق، غالب و یشکر بن قیس بن صعب بن دهمان - و گروهی از طایفه بنی عامر و حواله به سوی عمان رفتند و پس از فتح آنجا، در بحرین و هجر ساکن شدند. همدانی می‌گوید: «ازد ساکن تهامه شدند، سپس بینشان اختلاف به وجود آمد و هر گروه از آنها به سرزمینی رفتند برخی از آنان به سوی، عمان یمامه و بحرین رهسپار شدند»؛ ابن شبه می‌گوید: «طایفه‌های عبدالقیس و شن بن أقصی کوچ کردند. آنان تعدادی را پیشاپیش فرستادند و وقتی بازگشتند بحرین و هجر را برگزیدند. ایشان طوایف أباد و ازد را که در آنجا ساکن بودند، شکست دادند و و مجبور به کوچ از آنجا کردند».

به نظر می‌رسد قبیله ازد پیش از آمدن عبدالقیس در بحرین ساکن بوده‌اند و برخی از افراد ازد پس از اسلام و کوچ عبدالقیس به بصره، به بحرین بازگشتند. منابع از جمله محل‌های سکونت اولیه أزد را که بعدها عبدالقیس در آنها ساکن گردیدند، بنی معن و قطیف برشمردند. در سال ۶۷ هجری، نجدة بن عامر حنفی با گروهی از خوارج برای فتح بحرین رهسپار شدند و افراد قبیله ازد که تصمیم به سازش با آنان گرفته بودند، در قطیف از وی استقبال کردند؛ هنگامی که ابوسعید جنابی قرمطی زاره را در سال ۲۸۶ هجری فتح کرد، حسن بن عوام -از قبیله ازد- حاکم زاره بود که این موارد بر نقش مهم این قبیله در آن دوره بحرین دلالت می‌کند.

اقلیت‌های غیر عرب بحرین

ایرانیان

پیش از اسلام، در بحرین، اقلیتی ایرانی شامل نظامیان ساسانی زندگی می‌‌کرده‌اند تا سیطره این حکومت را بر بحرین تضمین کنند. از جمله این ایرانیان، مردمانی از گیلان بودند. اصمعی گیلانیان را قومی دانسته که خسرو پرویز آنان را به عنوان کارگزاران بحرین انتصاب کرده بود تا برایش ثمره درختان نخل را برچینند. اما یاقوت حموی از محمد بن معلای ازدی روایت کرده که گیلانیان قومی ایرانی بودند که از اطراف اصطخر به بحرین کوچ کرده و در آنجا درختکاری، زراعت و چاه ایجاد کردند و در آنجا ماندند؛ گروهی از بنی عجل نزدشان آمدند و با آنها در آمیختند. افزون بر، گیلانیان، گروههای دیگری از ایرانیان در هجر، زاره و غابه وجود داشته‌اند و به نظر می‌رسد در مناطق ساحلی که تحت حکومت و سیطرۀ ایران بوده و ناوگان ساسانی در آنجا پایگاه داشته، ساکن بوده‌اند. به نظر می‌رسد که غالب ایرانیان مقیم بحرین زمین دار و مشغول به زراعت بوده‌اند. آنان رابطه عمیقی با ساسانیان داشته و مرزبانان بحرین و در واقع حافظان منافع ساسانیان بوده‌اند. پس از ظهور اسلام، برخی از ایرانیان مقیم بحرین، پس از ارسال فرستاده ای از سوی پیامبر(ص) در سال ۸ هجری به اسلام گرویدند؛ اما غالب آنان بر دین زردشتی خود باقی مانده و به مسلمانان جزیه پرداخت کردند. آنان پس از وفات پیامبر(ص)، وقایع رده را در سال ۱۱ه‍جری بهانه، و ضمن امتناع از پرداخت جزیه، در چند شهر، از جمله قطیف، زاره و غابه به سرکشی و شورش پرداختند که حرکت آنان توسط علاء حضرمی سرکوب گردید. از ایرانیان بحرین، پس از ماجرای رده خبری در دست نیست. به نظر می‌رسد این مسئله به دلیل تعداد کم و عدم تأثیر‌گذاری آنان در بحرین به ویژه پس از سقوط امپراتوری ساسانی بوده باشد.

سبابجه

آنان اصالتی سندی داشته‌اند؛ بلاذری آنان را در شمار سربازان ایرانی دانسته که پیشتر به بردگی گرفته شده و پرداخت اموالی بر آنان تحمیل شد. سبابجه در سواحل خلیج فارس و خط سکونت داشتند. آنان برای حفاظت کشتی‌ها از تعرض و دستبرد دزدان دریایی کار می‌‌کردند و حقوق بسیار ناچیزی دریافت می‌‌کردند. به نظر می‌رسد سبابجه نیروی نظامی ای بوده‌اند که در نیروی دریایی ساسانی در سواحل خلیج فارس خدمت می‌‌کرده‌اند. برخی از آنان به هنگام ظهور اسلام در "خط" حضور داشتند و پس از رحلت نبی اکرم(ص) به مرتدین بحرین پیوستند؛ پس از جریان رده، دیگر، نامی از سبابجه در حوادث بحرین به میان نمی‌آید و این شاید به علت خروج آنان از آنجا باشد. نقل است ابوموسی اشعری، آنان را در بصره سکونت داده و عهده دار حفاظت از بیت المال مسجد جامع، دار الاماره و زندان کرده است. بدین ترتیب آنان عهده دار نقش پلیس در آن شهر شدند. آنها در فتوحات اسلامی فرصت شرکت نیافتند؛ اما بعدها به خدمت در ناوگان اسلام در خلیج فارس پرداختند.

زُطها

در مورد اصالت آنان اختلاف نظر هست؛ در نقائض آمده که قومی از سند هستند؛ مدائنی روایت می‌کند که در سواحل به دنبال چراگاه نقل مکان می‌‌کرده‌اند و عوانه می‌گوید از سپاهیان ایران و از جمله کسانی بودند که به بردگی گرفته شدند و مبالغی بر آنان تحمیل شد. لیث آنان را گروهی هندی می‌داند. به هر روی، آنان دسته ای دیگر از نیروهای ایران هستند که در "خط" بحرین ساکن بوده‌اند. از منابع پیداست که زطها سلاله‌ای هندی الأصل هستند، آنها از ساکنان بلوچستان، ملتان، دیبل سند و سرزمین‌های مجاور بودند که از هند به ایران مهاجرت کرده غالباً از دوره قباد به سپاه ایران پیوسته‌اند. حقوق و منزلت آنان از سپاهیان ایرانی الاصل کمتر بوده و به نظر می‌رسد پیش از اسلام در خلیج فارس به گشت زنی مشغول بوده‌اند. همچنین به نظر می‌رسد که آنان نیروهای نظامی سواحل ساسانی بوده‌اند که با مرکزشان در خط بحرین رفت و آمد داشته‌اند. آنان در سال ۱۱هجری به رده پیوستند و بعد از فتح بحرین، از آنجا خارج شده‌اند. زطها به هنگام لشکرکشی مسلمانان به ایران، به صفوف مسلمانان پیوستند و ابوموسی اشعری آنان را در بصره سکنی داد. او حفاظت از دار الإماره و مسجد جامع را مشترک با سیابجه به زطها سپرد. تعدادی از زط‌ها نیز به هند بازگشتند.

وضعیت دینی بحرین پیش از اسلام

بحرین برای جزیرة العرب یک مرکز تجاری و جایی برای ارتباط با دیگر سرزمین‌ها بوده است و به علت همین ارتباط، ادیان چندی از دیگر سرزمین‌ها به آنجا راه یافته بودند که بت پرستی، مسیحیت، یهودیت، زردشت و اسبذی از مهمترین این ادیان و عقاید بودند.

بت پرستی

از جمله بتهایی که در بحرین مورد پرستش واقع شده‌اند، می‌‌توان به ذواللبا و أوال اشاره کرد. مقر ذواللبا در مشقر بوده و عبدالقیس آن را می‌‌پرستیده‌اند که بعدها بنی عامر این بت را از آنان گرفتند. أوال هم بتی از آن دو طایفه بکر و تغلب فرزندان وائل بوده است. شاید جزیره أوال نیز نام خود را از همین بت گرفته است.

مسیحیت

مسیحیت از سوی گروه‌های مبشرین مسیحی وارد بحرین گردید و ارتباط بحرین با راه قافله‌های خشکی و کاروان‌های دریایی سرزمین‌های مسیحی و نیز آمدن تاجران و مبشران مسیحی به همراه قافله‌ها، در انتشار مسیحیت در بحرین تأثیر داشته است. اما مهمترین راه نفوذ مسیحیت به بحرین به طور ویژه، همان مسیرها و راه‌های تجاری است؛ خصوصاً پس از گسترش دایره نفوذ منذریان به بحرین و رسمی کردن دین خود در آنجا. در بحرین نسطوری، مذهب مسیحی غالب بود که آن را از مسیحیان حیره و مبشرین دینی آنان، که برای تبشیر به این منطقه آمده بودند دریافت کرده و در واقع این مبشران و مبلغان نسطوری بودند که بذر مذهب خود را در آنجا پاشیدند و آن را در بین اهالی عرب که به مسیحیت گرویده بودند، انتشار دادند. مسیحیت چنان در میان قبیله ربیعه انتشار یافته بود که تقریباً تمامی تیره‌ها و طوایف آن را شامل می‌‌شده است. به همین دلیل، اهل اخبار عرب، زمانی که از مسیحیت در دوره جاهلی سخن می‌گویند، از ربیعه نام می‌برند. به نقل ابن قتیبه «مسیحیت در میان ربیعه، غسان و گروهی از قضاعة رواج داشت». از دیگر قبایل بحرین که به مسیحیت گرویده بودند، می‌‌توان از عبدالقیس و بکر بن وائل یاد کرد ضمن این که از بشر بن عمرو معروف به جارود هم می‌‌توان به عنوان یکی از اشراف و بزرگان مسیحی همعصر با ظهور اسلام یاد کرد. وی سرکرده و بزرگ عبدالقیس بود و چون اسلام آورد، غالب افراد بنی عبدالقیس در پی‌اش، مسلمان شدند. با این حال، تعدادی نیز بر مسیحیت خود باقی ماندند و به پرداخت جزیه تن دادند. هنگامی که خلیفه دوم، مسیحیان را از جزیرة العرب اخراج کرد، آنان را در جای خود باقی گذاشت که شاید این تصمیم، به دلیل تعداد زیاد آنها بوده باشد. از جمله افراد مسیحی قبیله بنی تمیم هم، می‌‌توان به افراد طایفه بنی امری القیس بن زید مناه اشاره کرد.

مسیحیان در قطر، کلیسای سراسقفی داشتند که به زبان آرامی آن را "بیت قطرایا" می‌نامیده‌اند و حوزه نفوذشان از قطر فعلی گسترده‌تر بوده است این مسیحیان چندین کلسیای اعظم و مرکز اسقف داشته‌اند که پیرو و در اختیار سراسقفهای ایران بوده‌اند به نحوی که بحران‌های رخ داده در ایران در بیت قطرایا نیز منعکس میشده است.

در هجر، کلیسای اسقف نشین وجود داشته که نخستین بار در مجمع نسطوری سال ۵۷۶ م. نامی از آن به میان آمده است که در این مجمع اسقف اسحاق، اسقف هجر و خط (بیت ارداشیر) حضور داشته‌اند. کلیسای خط، در سالهای ۶۷۶-۵۷۶. م. تأسیس شده و در آغاز با کلیسای هجر به ریاست اسقفی به نام اسحاق ادغام شده بود اما در مجمع سال ۶۷۶ م در کنار اسقف هجر، «شاهین» اسقف خط نیز حضور داشت. وجود نامهای این اسقفها در مجامع کلیسای نسطوری و وجود کلیساها، بر وجود اتباع و پیروان این مذهب در مناطقی دلالت می‌کند که پیشتر نام برده شد و نیز نشان می‌دهد که آنها با آزادی کامل در سایه اسلام به اجرای آیین‌ها و اداره امور خود میپرداخته‌اند.

یهودیت

یهودیت بحرین، در زمان نامعلومی از خارج و به ویژه از طریق تجارت و مهاجرت به بحرین راه یافت. دیانت یهود، دینی نژادی و بدون تبلیغ با آیین‌هایی بسیار خشک و سخت است از این رو، در میان عرب تنها به صورت بسیار ناچیز شیوع داشته است. یهودیان بحرین، پس از اسلام نیز در آنجا ماندند و جزیه پرداخت کردند و هنگامی که عمر بن خطاب، یهودیان جزیرة العرب را از آنجا اخراج کرد، یهودیان بحرین را به حال خود گذاشت. بنیامین تطیلی در سفر خود به سال ۵۶۹ ه‍جری می‌نویسد: «در قطیف حدود پنج هزار یهودی وجود دارد» که البته مبالغه در سخن او آشکار است. به نظر می‌رسد یهودیان پیش از اسلام، تأثیر چندانی در بحرین نداشته‌اند و تنها در جو تجارت و دادو ستد اثر گذار بوده‌اند. از جمله یهودیان نامدار بحرین، ابن یأمن بوده که در هجر می‌‌زیسته و چندین کشتی شناور در خلیج فارس داشته است. ابن یامن، گذشته از کشتی هایش تعدادی نخلستان نیز داشته است و به نظر می‌رسد که یهودیان، پس از اسلام نیز، به همان کار خود در تجارت و کشاورزی ادامه داده‌اند.

زردشت

غالب پیروان این دین می‌بایست از ایرانیان مقیم بحرین بوده باشند؛ با این حال، بودند اعرابی از افراد طایفه بنی تمیم که به این دین درآمدند که زراره بن عدس و پسرش حاجب، اقرع بن حابس و ابوسود پدربزرگ وکیع بن حسان و نیز لقیط بن زراره، از آن جمله بودند. اما به هر روی، بی‌شک، تعدادشان بسیار اندک بوده و این تعداد اندک نیز به دلیل ارتباط و آمدو شدهای فراوان با ایرانیان، زردشتی شده‌اند؛ عدم انتشار زردشت در میان اعراب شاید به این دلیل باشد که زردشت یک دیانت تبشیری نیست و آیین زرتشت با اخلاقیات، عادات و آداب ورسوم عرب، به ویژه در حلال و حرام‌ها در این فرهنگ تعارض ذاتی دارد. زردشتیان پس از اسلام در بحرین باقی ماندند اما بعدها این دیانت در بحرین از میان رفت و دیگر خبری از وجود آتشکده‌های بحرین نیست. از بین رفتن دین زردشت در بحرین پیرو عواملی است که ریشه نداشتن این دین در بحرین، بیگانه بودن با ساکنان، عدم اعتقاد عرب به آن و ارتباط حیاتی این دین با ایرانیان مقیم بحرین -که برخی مسلمان شدند و برخی دیگر به علت شورش کشته شدند،- از آن جمله است. پس از سیطره اسلام بر جزیرة العرب، رسول خدا(ص)، به شرط نخوردن مسلمانان از گوشت حیوانات ذبح شده زردشتیان و ازدواج نکردن با مسلمانان، راضی به پرداخت جزیه از سوی آنها شدند.

اسبذی‌ها

این دین مجهول از نام اسبذی از واژه فارسی "اسب" مشتق شده و همین نشان می‌دهد که دیانتی ایرانی است. طایفه بنی عبدالله بن دارم از قبیله تمیم -که از جمله افراد سرشناس آن می‌‌توان به نام منذر بن ساوی اشاره کرد- بر این دین بوده‌اند و یا به آن نسبت داده شده‌اند. بر اساس نقلی دیگر، ملقب شدن طایفه بنی عبدالله بن دارم به اسبذی نه به جهت دینی خاص، بلکه به دلیل منسوب بودن به روستای اسبذ بوده است.

اسابذه از دیدگاه "ابو عمو" گروهی ایرانی در مسلمة المشقر بودند که منذر بن ساوی از جمله آنان بودند. ابو عبیده هم اسبذ را از فرماندهان ایرانی سپاه خسرو پرویز در بحرین دانسته.

به احتمال زیاد، اسبذیها از بنی عبدالله بن دارم و نامشان اسم نسبت به پرستش اسب بوده و نه روستای اسبذ چون آنها فقط در روستای اسبذ ساکن نبوده‌اند و در مناطق دیگری در بحرین نیز، سکونت داشته‌اند. به نظر می‌رسد اسبذی شدن بنی عبدالله بن دارم، از جایگاه آنها در میان عشایر عرب ساکن بحرین کاسته است و اینکه عرب بنی دارم را به این دیانت منسوب میکرده‌اند، شاید از روی سرزنش و نکوهش بوده باشد؛ چراکه عرب با این دیانت بیگانه بوده‌اند و هرگز نقل نشده که عرب حیوان پرست بوده باشد. اما از سوی دیگر شاید همین گرایش به دین اسبذی، جایگاهشان را در میان ایرانیان -که کارگزاران آنها بر بحرینحکم می‌‌راندند- بالا برده باشد. از جمله افراد بنی عبدالله بن دارم که کارگزار بحرین بوده‌اند، همان منذر بن ساوی را می‌‌توان ذکر کرد که در زمان حضرت رسول(ص) ایمان آورد.

شهرها و روستاها

منابع اسلامی و عربی از چندین شهر و روستا در دوره‌های نخست اسلامی در بحرین نام برده‌اند که از جمله معروفترین آنها می‌‌توان به شهرهای زیر اشاره کرد:

هجر

هجر شهری بود در داخل بحرین و دور از ساحل. این مکان مهمترین شهر در اقلیم بحرین بوده و اهمیت آن به اندازه ای بود که برخی از مؤلفان، کل بحرین را به نام همین منطقه نامیده‌اند. همدانی آن را بزرگترین شهر بحرین، و ابن حوقل آن را بزرگترین سرزمین تابعه و نیز بزرگترین شهر بحرین دانسته است. هجر در دوران ظهور اسلام مرکز اداری بحرین و شهر عمده آن بوده است. مقارن با ظهور اسلام یکی از مرزبانهای ایرانی به نام اسپیبخت بن عبدالله، در این منطقه سکونت داشته است. هجر یک مرکز تجاری مهم بوده و یکی از بازارهای سالیانه عرب پیش از اسلام در آنجا برگزار میشده است. از آنچه در متون تاریخی آمده، مشخص می‌شود که هجر در گذشته، پایتخت تجاری بحرین بوده و با ساحل شرقی خلیج فارس که عربها به آنجا رفت و آمد می‌‌کرده‌اند و گاه نیز آن را به عنوان موطن خود بر میگزیده‌اند، رابطه داشته است. شهر هجر امروزه از بین رفته و به جای آن شهر هفوف به وجود آمده است. منطقه هجر، دارای روستاهای معروفی است که طریبیل -که امروزه روستایی آباد در نزدیکی هفوف، است- از جمله آنهاست. «اسبذ»، «السعایم»، «الجریب»، الوجیر» و «البذی» هم از دیگر روستاهای هجر به شمار آمده‌اند.

مشقر

مشقر در شمال هجر و در نزدیکی آن قرار داشت. به گفته ابن اعرابی «مشقر شهری بزرگ و کهن است که در میانه آن یک قلعه بر روی کوه کوچکی به نام عطاله وجود دارد و در بالای آن کوه، چاهی کنده‌اند تا به زمین رسیده‌اند و آب هجر به سوی این چاه جاری شده و آب آن را زیاد می‌کند». به نظر می‌رسد که مشقر در گذشته، یک مرکز اداری بوده و یک مسجد جامع نیز داشته است. مقارن با آغاز دعوت اسلامی در مکه و پیش از هجرت نبی مکرم اسلام(ص)، جنگی مشهور در این مکان، بین برخی از اعراب و ایرانیان رخ داده است. در این جنگ، -که در عرب به نام "نبرد مشقر" شهرت دارد،- معکبر -فرمانده ایرانی،- به دلیل دستبرد بنی تمیم به اموال ارسالی یمن برای خسرو پرویز بر آنان حمله برد و بنی تمیم را مجبور به عقب نشینی به داخل قلعه کرده و سپس در آنجا آنها را به قتل رسانده است. مشقر در حال حاضر از بین رفته و اثری از آن بر جای نمانده است.

صفا

قلعه‌ای بود در نزدیکی مشقر و شهری مهم و مهم‌ترین مرکز شهری هجر بوده است. صفا امروزه به نام شهر و قصبه مبرز در احساء شناخته می‌شود.

زاره

بندری در خلیج فارس و نزدیک به قطیف است. زاره از شهرهای مهم و معروف بحرین به شمار میرفته که مرزبانی ایرانی در آن مستقر بوده و این نشان از مرکز اداری بودن این مکان است. پس از وفات حضرت رسول(ص) معکبر -مرزبان زاره- به بهانه حوادث رده، در زاره پناه گرفت و اعلام سرکشی کرد. زردشتیانی که در قطیف گردآمده بودند نیز به او پیوستند و از پرداخت جزیه امتناع کردند. علاء حضرمی در دوران خلافت ابوبکر این قلعه را محاصره و سپس در ابتدای خلافت عمر بن خطاب و در سال ۱۳ هجری - پس از آنکه براء بن مالک، معکبر را به قتل رساند،- با بستن آب بر روی متمردین، آنها را مجبور به تسلیم کرد. افراد باقی مانده، با دادن یک سوم شهر و یک سوم طلاها و نقره‌های موجود در آنجا و نیز نیمی از زمینهای خارج، شهر، با او مصالحه کردند. این شهر اکنون از بین رفته و به جای آن روستایی به نام رماده خودنمایی می‌‌کند. این روستا را به این علت رماده نامیده‌اند که بر شهر سوخته و خاکستر برجای مانده از شهر زاره ساخته شده است

جواثا

شهری است در بحرین، دارای قلعه‌ای به همین نام، که بلاذری در کتاب خود به توصیف آن پرداخته است. به گفته ابن عباس، نخستین مسجد جامعی که پس از برپایی نماز جمعه در مسجد النبی(ص)، نماز جمعه در آن برگزار شد، مسجد عبدالقیس در جواثای بحرین بوده است. در سال ۱۱ هجری، معترضان حکومت مدینه، مسلمانان را در جواثا برای مدتی طولانی محاصره کردند و نزدیک بود که اهالی شهر از گرسنگی هلاک شوند تا این که علاء حضرمی در سال ۱۲ هجری به نبرد با آنان برخاست و تعداد بسیاری از آنان را کشت. جواثا امروزه در شرق روستای فعلی کلابیه قرار گرفته و از آثار آن تنها خروجی چشمه و خرابه‌های مسجدش برجا مانده است.

دارین

بندری معروف در بحرین که در سمت جنوب جزیره تاروت و در شرق قطیف قرار گرفته است. برخی منابع می‌گویند که شاپور ذوالاکتاف در حمله خود به سرزمینهای عرب، تعدادی از بنی تغلب را در آنجا اسکان داد. اما به نظر می‌رسد بنی تغلبی‌ها بعدها از آنجا رفته‌اند. در سال ۱۱ هجری اهل رده دارین را به تصرف خود در آوردند و غالب شکست خوردگان جواثا با کشتی به آنجا گریختند. پس از فتح زاره، مسلمانان به همراه علاء حضرمی به آنجا رفتند و به مبارزه با مرتدان پرداختند

دارین از بازارهای عرب و معروف به تجارت مشک و عطر بوده است و امروزه روستایی مخروبه از توابع قطیف است که غالب ساکنان، آن را به علت کم عمقی آب منطقه و مناسب نبودن برای ورود کشتیهای بزرگ ترک کرده‌اند.ضمن این که ایجاد بندر دمام هم، در کنار گذاشته شدن دارین مزید علت شده است.

قطیف

شهری است در بحرین نزدیکی ساحل به فاصله یک مایل در شمال شرق احساء با نخلستان‌های فراوان. این شهر یک دیوار و چهار دروازه دارد و ساحلش قراح نامیده می‌شود. این شهر هنوز هم وجود دارد و با خرمای مرغوب خود شناخته می‌شود. در صدر اسلام، قطیف و هجر شهرهای اصلی بحرین به شمار می‌‌آمده‌اند. در این شهر، علاء حضرمی با عجم‌ها به نبرد برخاست که تعدادی از آنان کشته شدند و مابقی به زاره گریختند. قطیف امروزه در خلیجی قرار گرفته که جزیرة تاروت نیز در آنجاست. شهر قطیف به مسافت ده مایل در امتداد ساحل واقع شده که دو مایل از این مسافت در سمت شرق خالی است. دریای آن چندان عمیق نیست و به همین علت کشتیها دور از ساحل لنگر می‌‌اندازند. قلعه قدیمی شهر، قسمتی از فضای شهر را به خود اختصاص داده و قسمت محافظت شده شهر به شمار می‌رود.

خط

خط از شهرهای کهن بحرین است که در زمان اردشیر ساخته شده است. طبری می‌‌نویسد: «اردشیر خره هشت شهر در ایران و یک شهر در بحرین ساخته که همان شهر خط است». اما در چرایی ایجاد یا اسکان در آن اطلاعی در دست نیست. روایت‌ها در مورد معنا و تعریف نام «خط» مختلف است. ثعلب آن را جزیره‌ای در بحرین دانسته و ابن سکیت آن را باراندازی کوچک و سکری در یک جا آن را یک روستا و در جای دیگر آن را خط مرزی مابین عمان و بحرین دانسته است. ابن درید هم، آن را مرز بحرین و عمان می‌داند. ابن اعرابی می‌گوید جواثا همان شهر خط است. ازهری برآن است که "خط" به منطقه ساحلی بحرین اطلاق می‌شود و از روستاهای آن، قطیف، عقیر و قطر است. ابن انباری عقیده دارد که خط به ساحل بحرین گفته می‌شود و ابن خلدون هم می‌گوید خط در جنب دارین قرار گرفته است. اما به احتمال زیاد، خط، بندی در خلیج فارس بوده که کشتیهای هندی از آنجا عبور می‌‌کرده‌اند. از صنایع معروف خط، نیزه‌های خطی است که از سلاح‌های معروف عرب بوده و به مثل هم تبدیل شده است.

نقل است که هنگامی که شاپور دوم سرزمینهایی را فتح و سلطه خود را بر آنان تحمیل کرد تعدادی از قبیله بنی تغلب را در این منطقه اسکان داد. اما بعدها بنی تغلبیها از آنجا نقل مکان کردند. به نظر می‌رسد که خط در ایام مقارن با ظهور اسلام یک مرکز اداری بوده و آن دسته از زطها و سبابجه که در بحرین در سال ۱۱ هجری به مرتدین پیوستند در این شهر سکونت داشتند. در سال ۶۷ هجری، نجده بن عامر حنفی لشکری از خوارج را به خط فرستاد که بر ساکنان غلبه یافتند. پس از این حادثه، نام خط در کتب تاریخ حذف شده است که این نشانگر، از دست دادن اهمیت این شهر است.

احساء

از شهرهای بحرین در یک منزلی ساحل و دو مایلی هجر است. إحساء در جنوب غرب قطیف و به فاصله دو منزلی آن، قرار گرفته و بازاری خاص برای خود دارد. إحساء دارای آب فراوان و چشمه‌های بسیار و به آبهای گرم و داغ معروف است. ناصر خسرو که در سال ۴۴۳ هجری در إحساء بوده می‌گوید: شهری است که با صحرای گسترده‌ای احاطه شده و در همان حال که شهر است، دهات نیز هست و در آن قلعه‌ای با چهار دیوار مستحکم پیاپی که اطراف قلعه را فرا گرفته وجود دارد که همه با آجر و مستحکم ساخته شده است میان هر دو دیوار آن، حدود یک فرسخ فاصله است در شهر چشمه‌های بزرگی هست که هر کدام برای گرداندن پنج جویبار کافی است. در وسط دژ، شهری زیبا قرار گرفته که تمامی ملزومات زندگی که در شهرهای بزرگ یافت می‌شود در این شهر هم یافت می‌شود. این شهر مسجد جامع ندارد و نماز جمعه یا خطابه در آن برگزار نمی‌شود. در این شهر آن قدر خرما فراوان هست که آن را به عنوان علوفه به حیوانات می‌دهند. إحساء در عصر قرمطیان و ویرانی پایتخت پیشین یعنی هجر، تبدیل به پایتخت و مهمترین شهر بحرین شد و سردمدار قرمطی‌ها، -ابوطاهر حسن بن ابوسعید جنابی- در سال ۳۱۴ هجری آن را بازسازی و نام شهر جدید را "مؤمنیه" نهاد؛ اما شهر قدیمی و سرزمینهای آن همچنان به همان نام قبلی (إحساء) باقی ماند. امروزه نام احساء بر منطقه‌ای اطلاق می‌شود که بر ساحل غربی خلیج فارس در مرزهای جنوبی کویت تا مرزهای، قطر عمان و صحرای جافوره قرار گرفته است. این منطقه از غرب به صمان می‌رسد که منطقه‌ای حاصلخیز است و به آبهای فراوان گرم و داغ معروف است و محصولات کشاورزی متنوعی در آن تولید می‌شود.

عقیر

بندری است در بحرین دور از ساحل خلیج فارس. این شهر در جنوب قطیف و حذاء هجر، با فاصله دو شب از آن قرار دارد. در آن شهر نخلستان وجود داشته و از منزلهای راه میان عمان به بصره به شمار می‌رود.عقیر، پیش‌تر، یک مرکز تجاری مهم بوده و کشتیهایی که با بارهای کالا از چین، عمان، بصره و یمن می‌‌آمدند در آن لنگر می‌‌انداخته‌اند. در این شهر منبری بوده که نشان می‌دهد یک واحد اداری نیز بوده است.

عقیر امروزه بندری در خلیج فارس و در ۶۴ مایلی جنوب غرب قطیف قرار دارد. این شهر در واقع بندر منطقة إحساء و نجد جنوبی به شمار می‌رود اما پس از ایجاد بندر دمام مغفول مانده است.

سابون، غابه، زرقاء و قلیعه هم، از دیگر شهرهای مهم بحرین در صدر اسلام به شمار رفته‌اند.

روستاهای بحرین

منابع متقدم نامی از چند روستا در بحرین در خود به ثبت و ضبط رسانده‌اند، اما محل دقیق قرار گرفتن غالب آنها را مشخص نکرده‌اند. بیشتر این روستاها در حال حاضر خراب شده و از بین رفته‌اند. از جمله روستاهایی که ذکری از آن در منابع قدیمی آمده، یبرین (ابرین) است. روستایی با نخل فراوان و چندین چشمه، با قلعه‌ها و زمینهای بایر. این مکان در جنوب غرب بحرین و در نزدیکی احساء با فاصله دو منزل از آن قرار گرفته و راه حج عمان از آنجا می‌‌گذرد. شط بنی جذیمه،سبخه قاره جبله جوفان سهلهعینین رملیه ثتیل أجواف و... از دیگر روستاهای معروف این سرزمین‌اند.

اسلام در بحرین بحرینی‌ها در زمان رسول خدا(ص)، بدون جنگ و پس از آنکه حضرت رسول(ص)، علاء حضرمی را با نامه‌ای برای دعوت منذر بن ساوی به اسلام به بحرین فرستاد، به جرگه مسلمین پیوستند. منابع، در مورد زمان دقیق این نامه نگاری اختلاف نظر دارند برخی روایت‌ها آن را پیش از فتح مکه و مشخصاً در سال هفتم هجری گفته‌اند اما روایات دیگری هم، آن را پس از فتح مکه در سال هشتم هجری می‌دانند.

به نظر می‌‌رسد که این نامه نگاری پس از فتح مکه، در زمانی که قدرت و شهرت آن حضرت و اسلام پس از خلاصی از شر دشمن بزرگی که در برابر اسلام ایستاده و آن را به خود مشغول کرده بود افزایش یافت، اتفاق افتاده است. به دلیل همین شهرت و قدرت بوده که حوزه دعوت اسلامی در اطراف جزیره العرب آغاز شد؛ همچنین به دلیل این امکان که، نامه نگاری، قریش را برای تجدید قوا در دشمنی و عداوت خود جدی‌تر سازد، بعید است این واقعه، پیش از فتح مکه اتفاق افتاده باشد. پیامبر(ص)، ابوهریره را نیز همراه با علاء به بحرین فرستادند و در این نامه، او را به خیر و نیکی توصیه کردند. منذر، با خواندن نامه رسول خدا(ص) به همراه کل عرب و برخی از عجم‌های بحرین اسلام آوردند. زردشتیان، یهودیان و مسیحیان بحرین هم که ترجیح دادند بر دین خود باقی بمانند، با علاء حضر میمصالحه کردند و جزیه‌ای به ازای هر مرد بالغ، یک دینار برای آنان تعیین شد.

به اعتقاد کایتانی، جریان پذیرش اسلام از بحرینی‌ها و حوادثی که راویان حدیث در این مورد روایت کرده‌اند، مبالغه آمیز است. از دیدگاه او، اسلام در ابتدا در گستره‌ای نه چندان وسیع و به صورت جزئی انتشار یافت و اقلیت کم تعدادی از ساکنان اسلام آوردند. انتشار اسلام در همان مناطق محدود هم به دلیل عوامل سیاسی بوده و به خواست درونی و عشق آنان به اسلام نبوده؛ بلکه واکنشی به فشارهای حکومت بوده است. کایتانی نظر خود را با دو استدلال مستند کرده است:

1. دوری بحرین از حجاز و سختی رسیدن فرستادگان به آنجا؛ چه اینکه بحرین در شرق جزیره العرب بوده و صحراهایی عبور ناپذیر بین بحرین و حجاز وجود دارد؛ خصوص آنکه قبایل سرسخت حنیف که در یمامه ساکن بودند، میان پیامبر(ص) و بحرین قرار گرفته بودند. گذشته از این، در میان جزیرة العرب صحراهایی بین یمامه و حجاز وجود داشته که قبایل قدرتمندی مانند بنی اسد، غطفان سلیم، تمیم... در آنجا ساکن بوده‌اند که حضرت نفوذ یا سلطه‌ای بر آنان نداشته است. علاوه بر این، حجاز و بحرین با یکدیگر رابطه داشته‌اند و بر همین اساس، ساکنان، علتی برای ترس از اسلام و پیامبر(ص) نداشته‌اند؛ به علاوه این که، در آن زمان پیروی و اطاعت از ایشان، فایده اقتصادی و سیاسی چندانی عاید ساکنان این منطقه نمی‌کرده است.
2. قدرت جریان رده در بحرین پس از وفات حضرت رسول(ص) در سال ۱۱ هجری و قدرتی که مرتدین بحرین در برابر، مسلمانان به نمایش گذاشتند. اما نظر کایتانی در مورد انتشار اسلام در بحرین یک دیدگاه ضعیف است زیرا مشخصاَ کل عربها به علاوه تعدادی از عجمهای بحرین، اسلام آورده بودند و اسلام شیوع و انتشار فراوانی در بحرین داشته است گذشته از این، استدلال‌های کایتانی ضعیف است. وی بحرین را جدا از کل حجاز فرض کرده و رسیدن پیام رسانان را به آنجا کاری غیر ممکن دانسته است؛ اما منابع بر ارتباط تجاری بحرین و حجاز پیش و پس از اسلام تأکید می‌کنند جریان رده نیز با آن شدت و حدت که کایتانی فرض کرده، نبوده و علاء حضرمی توانست به راحتی این مرتدین را شکست دهد.

گروه‌های ارسالی عبدالقیس به خدمت پیامبر(ص)

منابع از ورود دو هیأت از قبیله عبدالقیس به نزد پیامبر خدا(ص) خبر داده اند:

گروه نخست

نخستین گروه، گروهی با ریاست اشج بود. ابن سعد نقل کرده که اشج، داماد و خواهرزاده‌اش عمرو بن عبد القیس را با قافله‌ای که خرما برای تجارت می‌برد، فرستاد تا اطلاعاتی از حضرت رسول(ص) گرد آورد. این کاروان پس از بازگشت به بحرین، دیده‌ها و شنیده‌های خود را برای او حکایت کردند. اشج در پی این گزارش، ایمان آورد اما اسلام خود را پنهان می‌‌کرد تا این که مدتی بعد، خود با گروه دیگری از اهل هجر به خدمت حضرت در مدینه رسیدند و جملگی اسلام آوردند. اشج و یارانش به علت ترس از مشرکان یمامه و تمیم، اسلام خود را هنگام خروج از هجر کتمان می‌کردند. این گروه در سال هشتم هجری و پیش از فتح مکه به خدمت آن حضرت رسیده بودند. ابن سعد می‌گوید: پیامبر خدا(ص)، این گروه را که ده روز در مدینه ماندند، در خانه رمله بنت حارث اسکان دادند و اشج در طی این ده روز، از حضرت در مورد قرآن کریم می‌پرسید و ابی کعب سوره‌هایی را برای او می‌‌خواند؛ اعضای دیگر گروه نیز، برخی از سوره‌های قرآن را آموختند. این گروه در مدت مذکور به پیامبر(ص) عرضه داشتند که به خاطر کفار مضر تنها می‌‌توانند در ماههای حرام -که عرب به رسم دیرین خود جنگ و خونریزی در این ماهها را حرام می‌‌دانست،- نزد ایشان بروند؛ از این رو این اصرار داشتند تا پیامبر(ص)، مسائل اسلام را به آنها بیاموزند تا با دانستن آنها، قوم خویش را دعوت کنند.

در مورد تعداد افراد این گروه روایات مختلفی نقل شده است. در روایتی از ابن سعد آمده: «أشج اسلام آورد و سپس خارج شد. وی در گروهی هفده نفره از اهل هجر، خدمت رسیده بود و برخی نیز تعداد گروه را دوازده نفر دانسته‌اند». در روایت دیگری که ابن سعد از واقدی آورده، این تعداد را بیست نفر به ریاست عبدالله بن عوف اشج ذکر کرد: سه نفر از بنی عبید، سه نفر از بنی غنم و دوازده نفر از بنی عبدالقیس به علاوه جارود. در روایتی از ابو خیره صباحی که در آن گروه حاضر بوده، تعداد وفد کنندگان چهل نفر سوار عنوان شده است. سهیلی نام هشت نفر را ذکر کرده و می‌گوید: «اینها نام‌هایی بود که از گروه ارسالی عبد القیس به خدمت حضرت پیامبر(ص) به من رسیده است». نووی تعدادشان را چهارده سوار و ابن کثیر سیزده سوار می‌داند و ابن حجر بر آن است که أشج همراه با شانزده مرد اهل هجر در گروهی خدمت پیامبر(ص) رسیدند.

از جمله اعضای بارز این گروه، علاوه بر اشج، می‌‌توان از عمرو بن مرجوم و همام بن ربیعه نام برد. تعدادی از افراد این گروه، -از جمله أشج،- بعد از بازگشت، به بصره رفته و در آن ساکن شدند. عمرو بن مرجوم، زارع بن وزاع عبدی، صحار بن عباس و جابر بن عبدالله عبدی نیز از دیگر افراد گروه بودند که پیش‌تر از دیگر افراد عبدالقیس به بصره رفتند و در آن ساکن شدند.

گروه دوم

پس از این گروه، دسته دومی از عبدالقیس در سال ۹ هجری به ریاست جارود عبدی از طایفة بنی انمار بن عمرو بن ودیعة بن لکیز بن اقصی بن عبد القیس نزد پیامبر(ص) رفتند و اسلام پذیرفتند. حلبی، تعداد افراد این گروه را شانزده مرد می‌داند که البته این روایت ضعیف بوده و تنها از از او روایت شده است. جارود در جاهلیت از اشراف، بزرگ و رئیس قوم خود و از مسیحیان بحرین بوده که خود و یارانش همه مسلمان شده‌اند. وی مدتی در مدینه ماند تا در دین به فقاهت و درک عمیقی رسید. پس از رحلت پیامبر(ص) افراد قبیلة عبدالقیس نیز با تعدادی دیگر از افراد تازه مسلمانان بحرین، مرتد شدند؛ اما با تلاش‌های، جارود، عبدالقیس موضع خود را پس گرفتند و به اسلام تمسک جستند جارود همچنین به فرماندهی لشکری به یاری علاء حضرمی به جنگ با مرتدین در هجر شتافت و پس از حوادث رده، در بصره ساکن شد. -

حکومت بحرین

بحرین و ایام حیات رسول خدا(ص)

بحرین مقارن با ظهور اسلام، تابع حکومت ساسانیان بوده و بر اساس نظام حکومتی ایرانیان -که حکمرانی مناطق مرزی با مرزبانها بوده است،- توسط مرزبانان اداره می‌‌شده است. اما شرایط ویژه بحرین و عدم تهدید حکومت ساسانی از سوی دشمن مقتدر، باعث شده بود، نیروهای نظامی تحت امر مرزبان آنجا، ضعیف و کم تعداد بوده و تنها بر اقلیتهای ایرانی ساکن بحرین سیطره داشته باشند. مرزبان بحرین، حافظ منافع حکومت ایران و عهده دار امور مربوط به آن بود و سیطره این مرزبان بر عربها ضعیف و محدود بوده است. منابع اسلامی می‌گویند که مرزبان بحرین در ایام ظهور اسلام "سیبخت" نام داشت. پایگاه سیبخت در هجر بود؛ به همین جهت پیامبر اکرم(ص)، همزمان با نامه نگاری به منذر بن ساوی نامه‌ای هم به سیبخت مبنی بر قبول اسلام و یا پرداخت جزیه برای او نگاشتند. منابع، از شخص دیگری به نام معکبر فیروز بن جشیش - که فرمانده نظامی ساسانی در بحرین بوده است- نیز به عنوان مرزبان بحرین یاد می‌کنند. از آنجا که سخت است بگوییم همزمان دو مرزبان برای بحرین تعیین شده بود، به نظر می‌رسد به احتمال فراوان فیروز پس از عزل سیبخت، مرزبان بحرین شده و شاید عزل او هم، به دلیل موضع‌گیری نرمش در قبال اسلام بوده باشد. فیروز، مرکز حکمرانی خود را شهر زاره قرار داد. شاید این انتخاب به این علت بوده که زاره در ساحلی که ناوگان ساسانی و نیروهای آنان لنگر میانداخته‌اند، قرار داشت؛ به علاوه آن که، هجر تحت سیطرة مسلمانان قرار گرفته بود و دیگر پایگاه امنی برای ساسانیان به شمار نمی‌رفت. گذشته از آن موقعیت هجر در میانه بحرین بوده و نیروهای ساسانی را در معرض خطر محاصره قرار می‌داد. وی همچنان با حکومت ساسانی ارتباط داشت و در برابر اسلام مقاومت کرد تا این که در سال ۱۳ هجری کشته شد.

ساسانیان برای برپایی امنیت مرزهای غربی و کنترل قبایل عرب مشخصاً به خود عربها متکی بوده‌اند، آنها در حواشی عراق، پشتیبان حکومت منذر به پایتختی حیره بودند و توانسته بودند سیطره خود را بر غالب قبایل شرق جزیرة العرب از جمله نواحی اطراف بحرین بگسترانند. آنها در بحرین نیز سیاست مشابهی را در پیش گرفته بودند و با استفاده از عربها در اداره بحرین توانسته بودند، ضعف نیروهای نظامی خود را جبران کنند. عربهای بحرین، پیرو ساختار قبیله‌ای بودند؛ یعنی رؤسا و بزرگان، صاحب منصبان آنان بودند. این افراد را اعضای قبیله با دخالت ایرانیان برمی گزیدند. ضعف حکومت ساسانیان و روحیه قبیله‌ای مذکور، به اختلافات و شکاف‌هایی در جامعه قبیله‌ای بحرین منجر شده بود؛ اما وجود شهرنشینی در بحرین و رونق تجارت در آنجا مستلزم ایجاد نظام اداری مختص خود بود که پیشرفت کارها را تسهیل و تضمین کند. با وجود اینکه چنین ساختارهای اداری ذاتاً با ساختار قبیله‌ای اختلاف دارد اما به هر روی، ایرانیان برای اداره این ساختارها از خود عربها نیز بهره می‌‌گرفتند؛ برای مثال در هنگام ظهور اسلام، منذر بن ساوی از قبیله بنی تمیم والی بحرین بود. ابن حبیب می‌گوید: «بازار مشقر در هجر رؤسایی از طایفه بنی تمیم بن عبدالله بن زید -از نزدیکان منذر بن ساوی- داشت که پادشاهان ایران، آنها را به کار گماشته بودند. آنها بنی نصر را در حیره و بنی مستکبر را نیز در عمان گماشته بودند و این افراد به علت حشر و نشر با رؤسای دومة الجندل، سرزمین خود را به همان شیوۀ آنجا اداره می‌کردند و پیش می‌بردند». بلاذری می‌گوید: «سرزمین بحرین جزو امپراتوری ایران بوده و ایرانیان عرب‌ها را به حاکمیت آنجا به کار گماشتند و تا زمان رسول اکرم(ص) که منذر بن ساوی از قبیله عبدالله بن زید بن عبدالله دارم بن مالک بن حنظله و عبدالله بن زید اسبذی حاکم بحرین بودند، نیز اوضاع به این گونه ادامه داشت». طبری منذر را حاکم بحرین، ابن حزم، او را حاکم هجر و ابن هشام، پادشاه بحرین می‌داند. اما ابن هجر می‌گوید کارگزار بحرین بوده و با مرکز ساسانیان در «برد» ارتباط داشته است. به نظر می‌رسد منذر، تنها بر روی کاغذ تابع ساسانیان بوده و در بین شهرنشینان سیطره و سلطه گسترده‌ای داشته اما بر اهل قبایل و کوچ نشینان چندان سلطه و قدرتی سیطره نداشته است. از این گذشته، در تمام مناطق بحرین قدرت نداشته، به همین دلیل بود که حضرت رسول(ص) چند نامه به اهل بحرین نگاشتند که هر یک از این نامه‌ها، گروه مشخصی از اهالی بحرین و یا یکی از بزرگان بحرین را مخاطب قرار داده بود. -  

بحرین در قرن نخست اسلامی

پس از انتشار اسلام و در زمان حیات رسول خدا(ص)، منذر و رؤسای قبایل بر جای خود در مساند قدرت باقی ماندند، اما پس از شکست جریان رده و استقرار و ثبات حکومت اسلام در سرتاسر جغرافیای بحرین، منذر به یکی از توابع حکومت اسلامی حجاز، تبدیل و در زمان خلافت عثمان بن عفان، بحرین به بصره ملحق شد. هنگامی که بصره پایگاه نظامی فتح فارس و جنوب ایران شد، والیان بحرین، تابع امیر بصره شدند و همین ارتباط میان بحرین و بصره و استحکام آن، از عوامل مهاجرت عبدالقیس و ازد به بصره بوده است. چون امیر بصره در دوره اموی، بر اداره عراق و شرق از جمله خراسان و تمامی مناطق حاشیه خلیج فارس نظارت می‌‌کرد، در این دوره نیز بحرین با بصره مرتبط و به آن وابسته باقی ماند؛ اما با وجود این، بحرین والی خاص خود را داشته است. در منابع فهرستی از نام والیان بحرین در این دوره‌ها ذکر شده که به حتم کارشان شبیه به غالب والیان در قرون اولیه اسلامی بوده است. در این قرون، والی در هر ولایتی رأس هرم قدرت بوده و از مهم‌ترین وظایفش گردآوری مالیات و حفاظت از نظم و امنیت بوده است. منابع به وجود نیروهای امنیتی (شرطه) در بحرین نیز اشاره می‌کنند؛ برای نمونه مدائنی می‌گوید: ابوالبهاء در سال ۸۰ هجری رئیس شرطه قطیف بوده است و به همین قرینه می‌‌توان گفت مناطق دیگر نیز شرطه داشته‌اند؛ اما منابع نامی از آنان نبرده‌اند. از دیگر وظایف والی، نظارت و حکم راندن در مورد مسائل و اختلافات میان مردم، و رهبری نیروهای نظامی ولایت خود، بود. وی همچنین وظیفه تعیین حاکمان مناطق کوچکتر درون حوزه استحفاظی خود را نیز داشته است. والی، حاکمی بوده که به نمایندگی خلیفه انتخاب می‌‌شده و در مسائل حکومتی، مرجع و مسئول نخست به شمار می‌‌رفته است. اما وسعت و تغییر اوضاع سرزمین بحرین، مستلزم ایجاد تقسیمات اداری فرعی بوده که برخی از جغرافیدانان قرن‌های سوم و چهارم هجری این تقسیمات اداری را برشمرده‌اند که بی‌شک سخنان آنها تابع شرایط زمانه‌ای است که در آن میزیسته‌اند و اطلاعات خود را نیز، از دیوان‌ها و اسناد آنها در بغداد و شنیده‌های خود در مورد بحرین گردآوری می‌کرده‌اند. بیشتر این اطلاعات اگر به زمان پیش از اسلام باز نگردد، حداقل تنها مربوط به قرن نخست هجری است. برای نمونه در کتاب مسالک الممالک ابن خردادبه فهرستی از تقسیمات اداری بحرین ذکر شده که کهن‌ترین و گسترده‌ترین فهرستی به شمار می‌رود که به دست ما رسیده است و همین فهرست مبنای اطلاعات مابقی جغرافیدانان بوده و همان را با مقداری حذف و اضافه نقل کرده‌اند.

در گذشته از اصطلاحاتی در نظام اداری مناطق مختلف استفاده می‌‌شد که می‌تواند نشان‌دهنده تقسیمات اداری در آن مناطق باشد. از جمله این اصطلاحات، اصطلاح منبر است. برخی از منابع به منابری در بحرین و برخی دیگر به مناطق جزیرة العرب اشاره کرده‌اند. مقصود از منبر مکان‌هایی بود که در آنجا نماز جمعه برگزار می‌‌شد و از آنجا که امامت جمعه در گذشته، یکی از وظایف حاکم اسلامی بود کنایتاً به محلی که والیان در آن حضور داشته‌اند، مناطق دارای منبر گفته می‌‌شد. اصطلاح مسجد جامع هم از جمله اصطلاحات اداری است که در برخی منابع آمده و می‌تواند نشان‌دهنده تقسیمات اداری باشد. -

خوارج در بحرین

مورخان پیدایش خوارج را به قضیه حکمیت در جنگ صفین مرتبط می‌دانند. اصل پیدایش خوارج آنجاست که حضرت علی(ع) حکمیت را در جنگ صفین پذیرفتند و خوارج افرادی بودند که بر آن حضرت، خروج و شورش کردند. شعار آنان «لا حکم إلا الله» بوده و به حکمیتی که بر اساس مناقشه‌های نظری باشد، اعتقادی نداشتند. علی(ع) کوشید تا آنها را قانع کنند که کار صحیح را انجام داده‌اند و وقتی اقناع نشدند، در نهروان به جنگشان رفته و تعداد زیادی از آنها را به هلاکت رساندند. اما با این حمله، خوارج از بین نرفتند و سرانجام نیز، یکی از همین خوارج، آن حضرت را به شهادت رسانید.

طرفداری اهل کوفه از امام علی(ع) و علویان و نیز سختگیری والیان اموی بر خوارج، منجر به تضعیف حرکت خوارج در کوفه شد و به همین علت کوشش کردند تا بصره را مرکز فعالیت خود قرار دهند؛ اما به علت تندرویهای خوارج و تمایل اهل بصره به گذران زندگی از طریق تجارت و سبک زندگی اقتصادی -که مستلزم آرامش و ثبات است- خوارج در بصره نیز موفقیت چشمگیری به دست نیاوردند. در پی نابسامانی اوضاع مسلمین و چند پاره شدن جهان اسلام پس از مرگ یزید بن معاویه، خوارج فرصت را غنیمت شمرده و بار دیگر فعالیت خود را از سر گرفتند و تلاش کردند تا با عبدالله بن زبیر ارتباط برقرار کرده، او را یاری کنند؛ اما با او اختلاف پیدا کردند و از وی تبری جستند. سپس گروهی از خوارج به بصره رفتند و نافع بن ازرق را به ریاست خود برگزیدند و به دلیل مساعد بودن اوضاع یمامه جهت پذیرش جنبش خوارج، سالم بن مطر موالی، بنی زمان بن مالک بن صعب بن علی بن بکر بن وائل، ابو فدیک عبدالله بن ثور بن قیس بن ثعلبه و عطیه بن اسود حنفی به یمامه رفتند. از آنجا که افراد مذکور از عشایر یمامه بوده‌اند، این قرابت نیز در پیشرفت خوارج در آن سامان تأثیر بسیار داشته است.

در سال ۶۵ هجری، خوارج یمامه، ابوطالوت را به عنوان رئیس خود برگزیدند. ابوطالوت پس از این بیعت، بر خضارم در یمامه که در اصل به بنی حنیفه اختصاص داشت، تسلط یافت. ابوطالوت چند ماه در آنجا اقامت ورزید و در این مدت بر تعداد پیروانش افزود. تعدادی از افراد بکر و حنیفه از جمله افرادی بودند که به آنان پیوستند. این افراد خوارج را به دلیل تعصبات قبیله‌ای و خشم و نارضایتی از حکومت اموی و نیز موافق بودن ذات خوارج با روحیه بدویان که جنگ را می‌ستودند، پذیرفتند و از ابو طالوت پیروی کردند. نافع بن ازرق و پیروانش در سال ۶۴ هجری به هنگام خروجشان از بصره و رفتن به اهواز، نظرات تندروانه‌ای را به وجود آوردند که از جمله آنان می‌‌توان به حرام بودن تقیه، مشرک و کافر بودن مخالفانشان، عدم جواز نکاح و به ارث بردن از آنان و عدم جواز مصرف ذبایح آنها و نیز عدم وجوب پس دادن امانت‌هایشان، همچنین حلال دانستن قتل زنان و کودکانی که مذهبشان را نمی‌پذیرفتند، و.... اشاره کرد.

البته تعدادی از خوارج همراه وی -از جمله نجدة بن عامر حنفی و یارانش- که به آنها "اهل وقوف" گفته می‌شد، این نظرات را نپذیرفتند و از وی جدا شدند.

نظرات سخت و تندروانه‌ای که نافع بن ازرق بنا گذاشت، خوارج را در ابتدای مرحله‌ای خطرناک قرار داد زیرا مجتهدانشان فضای گسترده‌ای برای مجادلات و مناقشات فراوان در برابر خود یافتند که دوره‌ای طول کشید و به پیدایش نظرات متباین و مختلف و موضع گیری‌های متفاوت انجامید و همین موجب تفرقه در بینشان شد و بیشک نظرات معتدل‌تر و میانه روتری که نجده و طرفدارانش (نجدات) نمایندگی آن را می‌کردند به آرای عامۀ مسلمانان نزدیک‌تر بود.

در پی اختلافات داخلی، گروهی از خوارج به رهبری نجدة بن عامر حنفی از نافع بن ازرق جدا شدند و به یمامه رفته در أباض ساکن شدند. گویا آنان یمامه را به علت دور افتاده بودنن، نارضایتی اهالی، تمدن کهن، ثروت و نزاع بین شرق جزیرة العرب با حجاز، برگزیده بوداند و همچنین به نظر می‌رسد احساسات قبیله‌ای و اینکه خودشان از عشایر یمامه بوده‌اند نیز در این انتخاب تأثیر داشته است. نجده به خوارج پیشنهاد کرد بردگانی را که قبلا ابوطالوت پس از تسلط بر خضارم بینشان تقسیم کرده بود به زمینهای خود بازگردانند تا زمین را برای آنها بکارند. این پیشنهاد مورد استقبال همۀ خوارج قرار گرفت و همه از جمله ابوطالوت در سال ۶۶ هجری -در حالی که جوانی۳۰ ساله بود،- به شرطی که نجده از ستم و جور آشکار بپرهیزد، با او به عنوان خلیفه خوارجبیعت کردند. این دسته از خوارج به جهت انتساب به رئیسی که انتخاب کرده بودند، به "نجدات" یا "نجدیه" معروف شدند.

نجده پس از بیعت، چند ماه در یمامه ماند و در این مدت بر تعداد طرفدارانش -که غالب این افراد از قبایل بکر بن وائل و حنیفه بودند- افزود. سپس وی سپاهی ۳۰۰ نفره را به فرماندهی نصر بن مالک حنفی به بحرین فرستاد اما این سپاه با مقاومت سعید بن حارث انصاری -عامل بحرین- روبرو شدند و شکست خوردند. از این رو، نجده هجومی دیگر با ۳۰۰ نفر به فرماندهی قدامه بن منذر بن نعمان ترتیب داد اما با حمله بنی کعب بن ربیعه بن عامر بن صعصعه به بازار ذی المجاز -در نزدیکی عرفه- و غارت آن، نجده، از حمله به بحرین منصرف شد و نامه‌ای به قدامه بن منذر و ابوسعید عجلی و دیگر کسانی که به بحرین گسیل داشته بود، نوشت و قاصر بن وائل و قدامه بن منذر بن نعمان را با ۳۰۰ رزمنده به جنگ بنی کعب بن ربیعه در ذی المجاز فرستاد. او خود نیز با ۴۰۰ مرد در پی آنها رفت و در آنجا به هم پیوستند. نجده، در این جنگ که به زعم برخی، به جهت تعصب قبیله‌ای صورت گرفته است، بنی کعب را شکست داد و تعداد زیادی از آنان را کشت. وی پس از این جنگ به یمامه برگشت و در راه بازگشت، افراد بسیاری به او پیوستند به نحوی که تعداد افرادش به سه هزار نفر رسید. نجده، عماره بن سملی از فرزندان دول بن حنیفه را که به "عمار طویل" معروف بود، به جای خود نشاند و خود در سال ۶۷ هجری به سوی بحرین رفت و مورد استقبال قبیله أزد قرار گرفت اما قبیله عبدالقیس با او از در مخاصمه در آمدند و تصمیم به نبرد با وی گرفتند. در جنگی که در قطیف در گرفت، عبدالقیس شکست خوردند و تعداد بسیاری از آنان کشته شدند و بسیاری از آنان توسط نجده به اسارت و بردگی گرفته شدند. نجده پس از فتح قطیف، پسرش "مطرح" را برای پیگیری گروه‌های شکست خورده به سوی عبدالقیس گسیل داشت اما در رویارویی او با عبدالقیس در تویر، خوارج شکست خوردند و مطرح و تعدادی از یارانش کشته شدند. پس از این رخداد نجده لشکری را به فرماندهی داوود عکلی به خط فرستاد. وی بر اهالی خط فائق آمد و بدین ترتیب، حکومت نجده در قسمت اعظم بحرین و خط گسترش یافت.

جنگ نجده و ابن زبیر

قدرت رو به رشد نجده در جزیرة العرب، مستقیماً سیطره و قدرت عبدالله بن زیبر را هدف گرفته بود و حمزة بن عبدالله بن زیبر -والی بصره- کوشید تا به فرمان پدر، نجده را از بحرین اخراج کند. وی در سال ۶۷ هجری عبدالله بن عمیر لیثی را با سپاهی ۱۴ هزار نفری از اهالی بصره به پیکار نجده فرستاد. وقتی این سپاه به نزدیکی خوارج رسیدند، داوود عکلی و گروهی از خوارج به دلیلی نامعلوم از مبارزه کناره گرفتند اما نجده با افرادی که برایش باقی مانده بود، ثابت قدم ماند. وی حمله غافلگیرانه‌ای به اردوگاه ابن عمیر ترتیب داد و مدتی طولانی با آنان مبارزه کرد؛ سپس دو سپاه از یکدیگر جدا شدند. صبح هنگام، ابن عمیر با دیدن تعداد کشته و زخمی شدگان سپاهش منقلب گردید و به همراه بازماندگان سپاهش به کشته و زخمی‌ها مشغول شد. در همین هنگام نجده باردیگر غافلگیرشان کرد، و این بار طولی نکشید که سپاه زبیری شکست خوردند و هرچه در اردوگاه داشتند به غنیمت رفت. این رخداد به گسترش نفوذ و قدرت خوارج نجدیه منجر شد.

نجده، پس از شکست ابن عمیر و سیطره بر بحرین، سپاهی را به فرماندهی عطیه بن اسود حنفی به عمان که تحت حکومت عباد بن عبدالله جلندی بود، فرستاد. عطیه به عمان حمله کرد و پس از قتل حاکمش، بر عمان سیطره یافت. وی چند ماه در عمان سکونت کرد و سپس جانشین خود ابوالقاسم را به جای خود گذاشت و رفت. اما دیری نپایید که ابوالقاسم به دست مردم عمان به قتل رسید.

در سال ۶۸ هجری، نجده مناطق شمالی بحرین را تحت تصرف درآورد. وی در کاظمه و طویلع با بنی تمیم درگیر شد و آنان را به پرداخت صدقه مجبور کرد. به این ترتیب حکومت او تا عراق گسترده شد. پس از آن با لشکری کم تعداد به سوی صنعا رفت. وی یمن را که در آن زمان، در حالت ضعف به سر می‌برد و تعداد زیادی حاکم در آنجا، همزمان حکم می‌‌راندند و با یکدیگر به نبرد و رقابت مشغول بودند، تصرف کرد و از اهالی آنجا بیعت گرفت و مخالفان را نیز مجبور به پرداخت خراج کرد. در این هنگام نجده، ابوفدیک عبدالله بن ثور را به حضرموت فرستاد که توانست از اهالی آنجا صدقه دریافت کند.در همان سال، نجده با حدود هزار نفر از یارانش به قصد حج به مکه رفتند و پس از حج به مدینه -که اهالی آن برای جنگ با وی آماده شده بودند،- رفتند. از جمله کسانی که در مدینه برای جنگ با نجده حاضر شده بودند عبدالله بن عمر بود. نجده در نخل از حضور ابن عمر در مقابله کنندگان با خوارج باخبر شد، از ادامه کار منصرف شد و بازگشت؛؛ چراکه حضور عبدالله بن عمر به این معنا بود که متدینان و افرادی که نزد مسلمانان جاه و منزلتی دارند، در برابر او به شدت مقاومت خواهند کرد و این مسئله برای خوارج بسیار خطرناک بود؛ چراکه تمامی مسلمانان را بر ضد خوارج متحد می‌‌کرد. نجده پس از آن، به طائف رفت. در آنجا عاصم بن عروة بن مسعود ثقفی از طرف قومش با او بیعت کرد. پس از آن نجده به تباله رفت و از آنجا به بحرین بازگشت. وی در راه بازگشت قدرت و تسلط خود را در مناطق سر راه بررسی کرد و حاروق حنفی را بر طائف، تباله و سراة، سعد طلائع را بر نجران و حاجب بن حمیصه را برای گردآوری صدقات و مالیات بنی هلال و بنی نمیر گماشت. -

اختلاف نجده با پیروانش

علی رغم پیروزی‌ها و گسترش نفوذ نجده، وی به دلایلی از جمله: نبود مساوات در توزیع غنایم و درآمدهای فی میان یاران نجده، مکاتبه نجده با عبدالملک بن مروان، عدم موافقت با پیگرد یکی از پیروانش که شراب خورده بود، آزادسازی و باز پس دادن دختر عبدالله بن عمرو بن عثمان بن عفان، بخشش خطا در اجتهاد و عدم پایبندی به اصل مساوات با پیروانش دچار اختلاف شد. تعصبات قبیله‌ای بین دو قبیلة قیس بن ثعلبه و حنیفه نیز در این مورد تأثیر روشنی داشت؛ چه اینکه ابو فدیک عبدالله بن ثور یکی از افراد قبیله بنی قیس بن ثعلبه بود که نقش مهمی در خلع، برکناری و قتل نجده داشت. هدف اصلی بنی قیس بن ثعلبه از این کار به دست آوردن رهبری حرکت و انتقال مرکز آن به بحرین -که بیشتر افرادشان در آنجا ساکن بوده‌اند،- بود. این نکته نشان می‌دهد بحرین در جهت دهی به اختلافات بین خوارج چه نقشی داشته است. این اختلافات، هدف بنی قیس به ثعلبه بود و در عمل نیز محقق شد. ابوفدیک رهبری خوارج را به دست گرفت و مرکزشان را به بحرین انتقال داد. گذشته از این، موالی نیز نقش مهمی در اختلافات میان نجده و طرفدارانش ایفا می‌کردند تا حرکت خوارج را خود به دست بگیرند و آن را برای احقاق منافع خویش رهبری کنند.

پس از ایجاد اختلافات، غالب پیروان نجده از او خواستند توبه کند و او نیز توبه خود را اعلام کرد؛ سپس تعدادی گفتند که توبه او خطاست؛ چراکه او امام و دارای اجتهاد است و حق توبه ندارد. پس از او خواستند از این توبه کردن توبه کند و از کسانی که درخواست توبه‌اش را داشتند نیز بخواهد توبه کنند و گرنه او را کنار خواهند گذاشت. او نیز این کار را انجام داد و به همین دلیل، میان یارانش بر سر او اختلاف و دو دستگی شدید ایجاد شد.

مخالفان خوارج، اختلاف بین نجده و پیروان و ضعف و چندپارگی ای که در نتیجه این اختلافات به وجود آمده بود، غنیمت شمردند و بر کارگزاران او شوریدند. اهالی طائف بر اروق حنفی شورش کردند و او نیز گریخت؛ سپس در عقبه عبدالله بن نعمان را به قتل رساند و همین سرانجام برای طلائع کارگزار او در بحرین نیز اتفاق افتاد و ناجیه جرمی پس از امتناع طلائع از پرداخت صدقه به وی، او را به قتل رساند.-

عزل و قتل نجده و بیعت با ابو فدیک

اختلافات نجده و پیروانش به برکناری وی انجامید و خوارج یکی از موالی و ثابت بن تمار را به رهبری برگزیدند که همین امر، تأثیر شدید موالی را در حرکت خوارج و تلاششان را برای رهبری آنان نشان می‌دهد. اما طول نکشید که دریافتند باید امیرشان یک عرب خالص باشد و نشان دادند که احساسات قبیله‌ای آنها، از عقیده خارجی شان قوی‌تر است. در واقع خوارج نمی‌توانستند در آن دوره که ویژگی بارزش تعصبات قبیله‌ای بود با کسی به عنوان رهبر و امیر خود بیعت کنند که از موالی باشد؛ حال آنکه غالب خوارج، خود عرب بودند. به همین علت از ثابت بن تمار خواستند رهبری برایشان انتخاب کند. وی نیز شوهر خواهرش ابو فدیک عبدالله بن ثور را که از قبیله بنی قیس بن ثعلیه بود معرفی کرد و خوارج با او بیعت کردند.

پس از این رخدادها، نجده از ترس ابو فدیک، در یکی از روستاهای هجر پنهان شد. ابوفدیک نیز در اباض ساکن شد و از اصحاب نجده برائت جست. وی ضرورت رهایی از شر نجده و قتل او را درک کرده بود و بقایش را برای خود خطر ساز می‌دانست به همین دلیل گروهی از پیروانش را در پی نجده فرستاد و جایزه‌ای را هم برای کسی که جای نجده را به آنها نشان دهد، تعیین کرد. از این رو، نجده نزد اقوام مادری خود یعنی بنی تمیم گریخت و از آنان خواست که پنهانش کنند. او قصد داشت که نزد عبدالملک رفته و با او بیعت کند؛ اما در سال ۷۲ هجری، گروهی از پیروان و یاران ابوفدیک از جمله طالوت و ثابت بن تمار عهده‌دار قتلش شدند و او را کشتند. قتل نجده، خشم تعدادی از یارانش را برانگیخت و باعث شد که از ابوفدیک جدا شوند و یکی از همین یاران ناراضی نجده به نام مسلم بن جبیر، با دشنه به ابوفدیک ضربت زد؛ اما او جان سالم به در برد و سلامتی خود را بازیافت.

ابو فدیک از یمامه به بحرین نقل مکان کرد و جواثا را در سال ۷۲ هجری، مقر خلافت خود اعلام کرد. این جابجایی پس از اقدام به قتل او و از ترس بنی حنیفه – همان طرفداران نجده بن عامر حنفی- اتفاق افتاد. مصعب بن زبیر که از طرف برادرش عبدالله، والی عراق بود، تلاش داشت فعالیت خوارج را در بحرین محدود کند. وی قصد داشت با استفاده از اختلاف افکنی میان خوارج این کار را به انجام برساند. به همین دلیل در سال ۷۲ هجری، سپاهی از اهل بصره را به فرماندهی محمد بن عبدالرحمن بن اسکاف به جنگ با خوارج فرستاد؛ اما ابو فدیک این سپاه را شکست داد. سپس مصعب، فرماندهی سپاه دیگری از اهالی بحرین و بصره را به زیاد بن قریش سپرد و آنان را به بحرین فرستاد که آنها نیز شکست خوردند. پس از کشته شدن مصعب و سیطره امویان بر عراق، توجه حکام اموی بر خوارج متمرکز شد و برای از بین بردن شورشهای خوارج دست به کار شدند. آنان سپاهیانی را جهت سرکوب خوارج به بحرین فرستادند اما هر بار با شکست مواجه شدند تا این که سرانجام در سال ۷۴ هجری و در پی اعزام سپاهی سیزده هزار نفری به فرماندهی عمر بن عبیدالله بن عمر، از سوی عبدالملک بن مروان، در نبردی در مشقر که پنج روز به طول انجامید، ابو فدیک کشته شد. پس از کشته شدن ابو فدیک، عمر پیروانش را تعقیب کرد و آنان را در مشقر محاصره و شکست داد. این چنین بود که شورش خوارج نجدات در بحرین به انتهای خط رسید.

پایان سیطره نجدات در بحرین بر قدرت و نفوذ کلیت خوارج در آنجا تأثیری نداشت زیرا شورش‌های متأخرتر خوارج بسیار شدید بود و جنگ‌های آنان به طرز بی‌سابقه‌ای خشن بوده است. علت این مسئله، ایمانی است که ویژگی بارز خوارج به شمار می‌رود و نیز از دیگر علل آن، نیروهای جوان بوده است؛ چه اینکه بسیاری از فرماندهان خوارج، جوان بوده‌اند. همین شورش‌ها و فعالیت‌ها نشان می‌دهد خوارج در بحرین قدرت زیادی داشته‌اند؛ همچنین تأیید و پشتیبانی عبدالقیس از شورشهای خوارج و اینکه سپاهیانی که عهده دار سرکوب خوارج بودند، از خارج بحرین می‌آمدند به معنای عقیم ماندن تمام تلاش‌های والیان در سرکوب آنان بود. غالب قیام‌ها و شورش‌های متأخر خوارج در بحرین به چند دلیل موفقیت کامل به همراه نداشت که: قدرت حکومت امویان و اینکه در این حرکت‌ها برنامه‌ریزی هماهنگی، تفکر، اندیشه، دوراندیشی و صبر وجود نداشته است، از آن جمله می‌‌باشد.

منابع

1. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، مکاتبه اختصاصی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت