بنی‌تمیم در تاریخ اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث بنی‌تمیم است. بنی‌تمیم از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: بنی‌تمیم در تاریخ اسلامی - بنی‌تمیم در نهج البلاغه - پرسش مرتبط ندارد

بنی‌تمیم قبیله‌ای بزرگ و پُرجمعیت بوده و از بزرگ‌ترین بنیان‌های قوم عرب محسوب می‌شوند. این قبیله از گذشته‌های دور در مقایسه با دیگر قبایل عرب، دارای اهمیت بسیار در ابعاد گوناگون، از جمله فراوانی جمعیت و تیره‌های مختلف، جنگ‌ها و رخدادهای تاریخی فراوان و پهنه پهناور سرزمین‌های محل سکونت بوده است.

با ظهور اسلام عده‌ای از آنان به اسلام گرویدند ولی اکثر آنها در سال نهم مسلمان شدند. مردم این قبیله پس از پذیرش اسلام، نقش‌های مهمی در اسلام ایفا نمودند؛ برخی از آنان به کارگزاری پیامبر (ص) نائل آمدند و بسیاری از ایشان نیز، در فتوحات اسلامی حضوری گسترده و مؤثر یافتند.

مقدمه

بنی‌تمیم قبیله‌ای بزرگ و پُرجمعیت بوده و از بزرگ‌ترین بنیان‌های قوم عرب محسوب می‌شوند. این قبیله از گذشته‌های دور در مقایسه با دیگر قبایل عرب، دارای اهمیت بسیار در ابعاد گوناگون، از جمله فراوانی جمعیت و تیره‌های مختلف، جنگ‌ها و رخدادهای تاریخی فراوان و پهنه پهناور سرزمین‌های محل سکونت بوده است. به همین سبب تاریخ‌نویسان و مصنفان عرب اهتمام ویژه‌ای به ضبط و نقل اخبار این قبیله نشان داده‌اند، چندان که از آغاز قرن دوم و با رواج کتابت در میان مسلمانان، تک نگاری‌های متعددی درباره این قبیله پدید آمد.

آنان جایگاه‌های متعددی را جهت سکونت در اقصی نقاط جزیرة العرب، صحرای نجد، عراق، ایران و بحرین و مناطق دیگر به خود اختصاص داده بودند و این تعدد محل اسکان موجب بروز و ظهور مذاهب مختلفی از جمله بت‌پرستی، مسیحیت، زرتشت در میان ایشان شد.

با ظهور اسلام عده‌ای از آنان به اسلام گرویدند ولی اکثر آنها در سال نهم مسلمان شدند. مردم این قبیله پس از پذیرش اسلام، نقش‌های مهمی در اسلام ایفا نمودند؛ برخی از آنان به کارگزاری پیامبر (ص) نائل آمدند و بسیاری از ایشان نیز، در فتوحات اسلامی حضوری گسترده و مؤثر یافتند. اما بیشترین نقش بنی‌تمیم را در جاهلیت، باید در تولیت و سرپرستی مکه و مناصب حج جست؛ منصبی که پیش از اسلام تا ظهور اسلام به صورت موروثی عهده‌دارش بودند و بدان فخر می‌‌فروختند.

نسب بنی تمیم

نیای بزرگ این قبیله، تمیم فرزند مُرّ بن اُدّ است که نسبش به مُضَر بن نزار، نیای شماری از اعراب عدنانی از جمله قبیلۀ معروف قریش می‌رسد. تمیمیان در الیاس، جد شانزدهم رسول خدا (ص)، با قریش هم‌نسب‌اند. تمیم گذشته از یربوع که در کودکی از میان رفت، سه پسر به نام‌های: «زید مناة»، «عمرو» و «حارث» داشت. بیشتر بطون و شاخه‌های پرشمار قبیلۀ تمیم، از نسل «زید مناة» و «عمرو» هستند و از حارث اعقاب کمتری بر جا ماند. نسل حارث از طریق فرزندش «معاویه» که به شَقِره شهرت داشت ادامه یافت اما شمار افراد این تیره از تمیم که به آنان "شَقِرات" گفته می‌‌شود، بسیار اندک بوده و حلیف بنی نهشل تیرۀ دیگری از تمیم، برشمرده می‌شده‌اند.

از عمرو بن تمیم که داستانی از دیدار او با شاپور ذوالاکتاف نقل شده، و به طول عمر و بلاغت و هوشمندی شهره بود هفت فرزند باقی ماند. از هر یک از این‌ فرزندان، خاندان‌های بسیار دیگری پدید آمد که از جمله آن می‌‌توان به «هُجَیم»، «مالک»، «حارث» معروف به «الحَبِطات»، «قلیب» که به‌ تیرۀ بنو‌سعد بن زید مناة پیوستند، «کعب»، «عنبر» که گفته‌اند شرف و ریاست در فرزندان او بود و «اُسَیِّد» اشاره کرد.

علاوه بر عمرو، زیدمناة فرزند دیگر تمیم نیز هشت فرزند داشت، اما از دو فرزند او، «سعد» و «مالک» شاخه‌های بیشتری پدید آمد؛ به نحوی که گفته‌اند کثرت و شرافت در ایشان بود.

سعد بن زید مناة نیز هشت فرزند داشت که از ایشان شاخه‌های متعددی همچون: بنوکعب بن سعد که در میان آنها تیرۀ بنومُقاعِس مشهور بودند، «بنو عوف»، «بنو عبدالعُزّى»، «بنو ربیعه»، «بنو حارث»، عَبدْشَمْس بن سعد که از آن شماری مشاهیر برخاستند و بنو عمرو به وجود آمدند که از میان آنان عمرو و کعب را «بطون» و بقیه را «ابنا» خوانده‌اند. علاوه بر سعد، نسل زیدِ مناة عمدتاً از طریق فرزند دیگرش، مالک ادامه یافت.

از چهار فرزند مالک بن زید مناة، فرزندان حنظلة بن مالک از شمار بیشتری برخوردار بودند؛ به طوری که منابع فقط برای مالک بن حنظله ده فرزند برشمرده‌اند.

از میان بنوحنظله تیره‌های مشهور دیگری پدید آمدند که از جمله آنان می‌‌توان از «البراجم»، یربوع بن حنظله نیای حر بن یزید ریاحی (شهید کربلا)، بنوالعنبر (بَلْعَنْبَر) بن یربوع از تیره‌های مشهور تمیم، که به واسطه ایفای نقش بیشتر در جنگ‌های دوران جاهلی (ایام العرب) و نیز پیدایش پیامبری دروغین به نام «سجاح» در میانشان، از شهرت بیشتری برخوردار شده است و بنو دارم بن مالک بن حنظله از تیره‌های پرشاخۀ تمیم از جملۀ ایشان محسوب می‌شده‌اند.

بنی دارم از اصلی‌ترین و پرشمارترین تیره‌های بنی حنظله و حتی بنی تمیم محسوب می‌‌شدند و در میانِ بنی دارم، فرزندان عبدالله بن دارم و مجاشع بن دارم شهرت بسیار داشتند. ضمن این که از تیره‌های نامدار تمیم، بنونهشل بن دارم بوده است.

بنی دارم و بنی یربوع از تیره‌های اصلی بنی حنظله و به اصطلاح از «جمرات العرب» بودند که بدون هم پیمانی با قبایل دیگر نیز می‌‌توانستند به خوبی از خود دفاع کنند.

ابن کلبی در کتاب خود «جَمْهَرة النسب»، در بیان بطون و شاخه‌های بسیار این قبیله، جمعاً پنجاه و سه تیره از فروعات قبیله بنی‌تمیم را معرفی و شمارش کرده است.

خواستگاه و مواطن بنی تمیم

بررسی شاخه‌های تمیم، نشان می‌دهد که در سدۀ شش میلادی و مقارن با ظهور اسلام، این قبیله در سرتاسر شبه‌جزیره منتشر، و با قبایل مشهور دیگر همچون «اسد»، «غطفان» و «تغلب» همسایه بوده است. سرزمین اصلی و خاستگاه قبیلۀ تمیم جزیرة‌العرب بود.

در دورۀ پیش از اسلام، ده‌ها موضع از مناطق جزیرة‌العرب به عنوان زیستگاه بنی‌تمیم، معرفی شده و نشانی از آنها در شعر دورۀ جاهلی بر جای مانده است. در بیرون از شبه‌جزیره نیز، ناحیۀ کهن بحرین و حیره در بخشی از عراق کنونی. از زیستگاه‌های تیره‌هایی از تمیم به شمار رفته‌اند.

جمعیت این قبیله در بخش اعظم سواحل شرقی جزیرة العرب، یعنی تقریباً سرتاسر نجد و بخشی از بحرین قدیم (نَه کشور بحرین کنونی) و یمامه سکونت داشتند و از جنوب تا دَهناء پراکنده بودند. اینان از شمال با بنو بکر و بنی اسد همسایه بودند اما در عین حال دسته‌هایی از آنها در کناره‌های خلیج فارس، بصره و سواحل فرات زندگی می‌‌کردند. در برخی منابع نیز، «صلب»، «رهبی»، «الحیار»، «الأحساء»، «الشعر»، «الصمان» و.... از منازل بنی تمیم برشمرده شده و «عطاله» از کوه‌های ایشان و «دحیضه»، «کنهل»، «أواره»، «سیحان»، «أسن»، «عارمه» و... را از آب‌هایشان به شمار رفته است.

سرسلسله این خاندان و برخی از احفاد او که تولیت کعبه را بر عهده داشتند، ابتدا در مکه ساکن بودند اما در زمانی نامشخص به نجد مهاجرت کردند. در گزارش ابن‌زبیر، دلیل این امر، غارت و بی‌احترامی آنان به کعبه عنوان شده و آمده است در ۱۵۰ سال پیش از ظهور اسلام، عرب‌های ساکن مکه، تمیم را به سبب غارت و بی‌حرمتی به کعبه، از زمین تهامه راندند. این موضوع در ابیات فرزدق نیز مورد اشاره قرار گرفته است.

با آغاز فتوحات اسلامی و تأسیس شهرهای اسلامی کوفه و بصره، تمیمی‌ها از نخستین ساکنان این دو شهر بودند؛ آنان در بدو تأسیس کوفه همراه با دیگر یمنیان، از سوی سعد بن ابی‌وقاص در ناحیۀ شرق مسجد کوفه جای داده شدند؛ اما در ساختار قبیله‌ای این شهر، در مقایسه با بصره، چندان قدرت و نفوذ نداشتند. در بصره هم، تمیمیان یکی از «اخماس» (پنج قبیله ساکن در این شهر)، بلکه بزرگترین آنان به شمار می‌‌رفتند.

در سده‌های دوم و سوم قمری، بسیاری از بنی‌تمیمی‌ها به مصر مهاجرت کردند. در همین دوران، یکی از تمیمیان به نام ابراهیم بن اغلب، با فتح «صِقِلیه» (سیسیل) و تأسیس سلسله مستقل «اغلبیان»، بر دامنه و گستره قدرت تمیمیان افزود. بعدها پس از سقوط سلسله اغلبیان، گروه‌هایی از بنی‌تمیم همچنان در سیسیل باقی ماندند و بسیاری از آنها نیز به‌ اندلس کوچیدند.

امروزه تمیم از جملۀ قبایلی به شمار می‌‌رود که افراد آن همچنان در قالب خاندانها و عشایر بزرگ و کوچک در نقاطی از کشورهای اسلامی زندگی می‌کنند. افراد وابسته به بنی‌تمیم در مناطق گوناگون جهان از ایران تا شمال افریقا پراکنده‌اند؛ اما به صورت طوایف شناخته شده بیشتر در استان نجد و جبل شَمَّر عربستان سعودی سکونت دارند. بیشتر خاندان‌ها و طوایف بنی‌تمیم در عربستان، خود را متعلق به سه بطنِ حنظلة بن مالک بن زید مناة بن تمیم، سعد بن زید مناة، و عمرو بن تمیم می‌دانند که از میان آنها خاندان‌های مهمی مانند خاندان محمد بن عبدالوهاب، بنیان‌گذار وهابیه و آل ثانی که از نیمه قرن سیزدهم هجری (نوزدهم میلادی) تاکنون در قطر حکومت می‌‌کنند، برخاسته‌اند. خاندان آل ثانی بخشی از قبیله بنی تمیم‌اند که از اواخر قرن یازدهم هجری (هفدهم هجری) از نجد به این منطقه آمدند. در عراق معاصر، پراکندگی تمیمی‌ها بسیار گسترده بوده و با کمرنگ شدن پیوندهای قبیلگی، شناسایی آنها تا حدودی دشوار است؛ اما می‌دانیم که شاخه‌هایی از ایشان به صورت عشایری، به‌ویژه در بصره زندگی می‌کنند. عشایر تمیم به تدریج در عراق به تشیع گرویده‌اند. بنی تمیم عراق که عمدتاً از بنی سعد (به جز بنی نهشل و بنی یربوع و بنی مازن) می‌‌باشند به خاندان‌ها و شاخه‌های بسیار تقسیم شده‌اند که برخی از منابع، در مجموع، سی و چهار شاخه از تمیمی‌های عراق را که برخی به دسته‌های کوچک‌تر تقسیم می‌شوند، برشمرده‌اند. طایفه «المصالحه» و «الظوالم» که هر کدام به عشیره‌ها و دسته‌هایی تقسیم می‌شوند، از بزرگ‌ترین طوایف تمیم عراق هستند. تمیمی‌های عراق بیشتر ساکن استان‌های بصره، سماوه و دیالی هستند.

علاوه بر عراق، در ایران نیز بر پایه نشانه‌هایی از سده‌های نخست قمری برخی تیره‌های تمیم در خوزستان و خراسان اقامت داشته‌اند. ‌اکنون نیز بنی‌تمیم یکی از قبایل بزرگ ساکن خوزستان است و از آن شاخه و عشیره‌های بسیار منشعب شده‌اند. «هنری فیلد» در گزارشی از وضع اجتماعی و اقتصادی قبایل خوزستان در ۱۳۱۳ شمسی (۱۹۳۴ میلادی)، از بنی تمیم خوزستان به عنوان گروهی نیمه بادیه نشین یاد کرده که عمدتاً به دامداری و کشاورزی اشتغال داشته‌اند. وی در جای دیگری از این گزارش تصریح کرده که در مجموع ۲۲۵۰ خانوار از بنی تمیم، بین هویزه و اهواز در حرکت بودند.

در ناحیۀ تاریخی شام نیز تمیمی‌ها به صورت فردی یا در مجموعۀ عشایری به سر می‌برند؛ گرچه بستگی نسبی ایشان با شاخه‌ها و تیره‌های دیگر تمیم در بوتۀ ابهام قرار دارد.

شاخص‌ترین نمونۀ حضور تمیمی‌ها در شمال افریقا به حکمرانی بنی اغلب باز می‌گردد که نسب ایشان به تمیم می‌رسید و بیش از یک سده بر بخش‌هایی از شمال افریقا حکومت کردند.

وضعیت فرهنگی ـ مذهبی تمیم

مذهب

با توجه به از هم گسیختگی قبیلۀ تمیم، نشانی از وحدت دینی نیز در دورۀ جاهلی در میان ایشان دیده نمی‌شد و دین آنها، بیشتر تابعی از شرایط منطقۀ مسکونی آنان بود. وسعت و پراکندگی مناطق سکونت قبیله تمیم و مجاورت آنان با پیروان ادیان گوناگون در این مناطق، تنوع دینی را میان آنها باعث شد. چندان که بت‌پرستی، دینی رایج میان آنها به شمار می‌‌رفت و گروه‌هایی از آنان همراه با قبایل «ضبه»، «تیم»، «عکل» و «أد» بُت «شُمْس» را معبود خود قرار داده بودند. این بت که تیره بنی اسید بن عمرو بن تمیم عهده‌دار تولیت آن بودند، با ظهور اسلام به دستور نبی مکرم اسلام (ص) و به دست یکی از تمیمیان به نام هند بن ابی‌هاله نابود شد. «رُضَی»، «تیم» و «الدّبران» را هم از دیگر بتان بنی تمیم گفته‌اند. ضمن این که کاربرد واژه‌های لات و منات و عُزّی در ترکیب نام افراد و نیز در سوگندها، از رواج پرستش این سه بت در میان بنی تمیم حکایت دارد. علاوه بر آن، برخی از ایشان نیز، به پرستش رب النوع‌هایی مانند خورشید و ستاره‌ها روی آورده بودند. دین زرتشت و مسیحیت نیز با توجه اقامت برخی از تیره‌های بنی تمیم در حیره و همجواری و مناسبات ایشان با ایران و قبایلی مانند تغلب و بکر بن وائل، در میان مردمان این قبیله پیروانی داشت.

چندان که گفته‌اند برخی از بزرگان و مشاهیر تمیم چون زُرارة بن عُدُس و پسرانش -«حاجب» و «لقیط» و دیگران به دین مجوس گرایش داشتند. بنا به روایت مؤلف «تذکره حمدونیه»، در وصیت حارث بن کعب به فرزندانش تصریح شده که او همراه تمیم بن مُرّ و اسد بن خزیمه بر دین عیسی (ع) باقی مانده بودند. بر فرض صحت این دعوی، تمیمیان باید بر اساس قاعده پیروی مردمان از دین ملوک خود، به این آیین در آمده باشند. در کتاب تاریخ یعقوبی نیز تصریح شده که بنی امرؤالقیس بن زید مناة شاخه‌ای از تمیمی‌ها به دین مسیح (ع) گرویدند. زِبرقان بن بدر از سرانِ وفد تمیمیان در عام الوفود، در قصیده‌ای مفآخرت‌آمیز از پیشینه آیین مسیحیت در این قوم خبر داده و با اشاره به نصب "بیع (= کلیساها)" در بیت: "نَحنُ الكِرامُ فَلا حَيّ يُعادِلُنا · مِنّا المُلوكُ وَفينا تُنصَبُ البِيَعُ"؛ ما از بزرگانیم و هیچ قبیله ای با ما برابری نمی‌کند، پادشاهان از مایند و کلیساها در قبیلة ماست». آشکارا از پیشینه گرایش تمیمیان به مسیحیت حکایت می‌‌کند. آیین یهود نیز در میان بنی تمیم پیروانی داشت، چنانکه محمد بن مسلم زُهری از یکی از احبار بنی تمیم سخن گفته که در وادی تیماء، ابوطالب را از به همراه بردن برادر زاده‌اش محمد (ص) به شام بر حذر داشته است.

اختصاصات زبانی

از دیگر جنبه‌های اهمیت قبیله بنی تمیم، ویژگی‌های زبانی آنهاست که از جمله آن می‌‌توان به تبدیل "ک" علامت تأنیث به "ش" مانند:"غلامشِ" بر جای "غلامکِ"، افزودن "ش" بعد از "ک" مجرور در موارد وقف مانند: "مِنْکِش" به "مِنْکِ"، میل به ادغام بر خلاف لهجه حجاز مثل: کاربرد "غضِّ" به جای "اَغْضِض"، تبدیل "ی" ضمیر و "ی" نسبت به "ج" مانند: استعمال کلمات "غلامِج" و "کوفِجّ" به جای "غلامی" و "کوفیّ" و... اشاره کرد.

بررسی این ویژگی‌ها به‌ویژه از آن رو اهمیت دارد که با بحث عربی فصیح و زبان قرآن پیوند تنگاتنگ پیدا می‌‌کند. اهمیت و غلبه لهجه تمیم در نجد موجب شده تا زبان شناسان لهجه تمیم را «لهجه نجد» بنامند و آن را در مقابل لهجه قبایل حجاز از جمله قریش، قرار دهند. به نظر "فلرز" این هر دو لهجه (نجد و حجاز) از لحاظ مکانی در محدوده دو خط فرضی واقع می‌‌شوند که یکی از چند کیلومتری جنوب مکه آغاز و به بحرین ختم می‌‌شود و دیگری از شمال مدینه شروع می‌‌گردد و به شمال حیره می‌‌انجامد.

به طور کلی لغت‌شناسان، لهجه‌های شرقی و به‌ویژه لهجه تمیم را فصیح‌تر و پاک‌تر از لهجه‌های غربی یعنی حجاز می‌‌دانند و حتی دانشمندان لغوی قرون دوم تا چهارم و نیز گروهی از دانشمندان معاصر، ریشه عربی فصیح را در نجد می‌‌جویند. "مارسه" تصریح کرده که زبان شاعران جاهلی، لهجه‌ای فصیح و همگانی است که بر اساس، لهجه نجد استوار گشته است. بر این اساس، لهجه تمیم نه تنها ضعیف‌تر از لهجه قریش نبوده، بلکه دارای مزایای گوناگون بوده و در مواردی با لهجه‌های دیگر اشتراک بیشتری داشته است. عالی‌ترین نمونه آن مکسور کردن اول فعل مضارع (تَلْتَلَه) است که جز در حجاز، تقریباً در تمام لهجه‌ها موجود بوده است.

نکته جالب توجه آنکه لغت‌شناسان عرب متفق‌اند که زبان فصیح و عمومی عربی همان است که شعر جاهلی بدان سروده شده و قرآن نیز با الفاظ آن وحی گردیده است، اما در اینکه اصل این زبان، لهجه قریش است، باید احتیاط کرد. به عکس، پذیرفتن فصاحت شعر جاهلی، کثرت شمار و اعتبار شاعران تمیمی در عصر جاهلیت و قریشی نبودن هیچ‌یک از شاعران بزرگ جاهلی، قرینه ای است بر فصاحت لهجه تمیم. بنی تمیم در داشتن شاعران و سخنورانِ سرآمد، زبانزد بوده‌اند و اساساً عمده شاعران جاهلی را باید در اطراف حیره و نواحی نجد جستجو کرد.

اسلام تمیمی‌ها

به دلیل فاصله زیاد قلمرو بنی تمیم از حجاز، در آغاز ظهور اسلام، افراد این قبیله ارتباط نزدیک و مستقیمی با اسلام و مسلمانان پیدا نکردند و فقط پس از حاکمیت اسلام بر مکه و مدینه، بزرگان تمیم به فکر هم پیمانی با پیامبر (ص) افتادند؛ بنابراین، وجود شمار معدودی از تمیمی‌ها یا حُلَفای آنان، مانند: خَبّاب بن اَرَت و واقد بن عبدالله که در هجرت به یثرب و نبردهای بدر و احد شرکت داشتند، «اسماء» دختر سلامه دارمی، «زینب» دختر حارث بن خالد و دو خواهرش «عایشه» و «فاطمه» و «امّ حبیب» دختر سعید بن یربوع در ردیف مسلمانانِ اولیه را باید حاصل اقدامات فردی و بی‌ارتباط با گرایش جمعیِ بنی تمیم دانست، چنانکه در میان مشرکان هم افرادی وابسته به بنی تمیم یافت می‌‌شدند. با این همه، برخی از گزارشات از عرضه اسلام بر بنی تمیم قبل از "عام الوفود" حکایت دارد. بر پایه یکی از این گزارشات، بخاری به اعزام فردی از جانب پیامبر (ص) به میان قوم احنف بن قیس (بنی سعد) اشاره کرده است. وی در باره نتیجه این دعوت به همین اکتفا کرده که احنف گفت: «این داعی به خیر می‌‌خواند و چون این سخن به گوش پیامبر (ص) رسید احنف را دعا کرد».

در سال هشتم، افرادی از بنی تمیم به انبوه سپاهیان اسلام که عازم فتح مکه بودند پیوستند. اما اسلام آوردن جمعی و عمومی بنی تمیم در سال نهم یا "سنة الوفود" و در پی مقاومت ناموفق آنان در برابر عاملین وصول زکات، که به اسارت جمعی از آنان توسط مسلمانان انجامید، صورت پذیرفت. وفد تمیم در شمار نخستین وفدهایی بود که در این سال به پیامبر (ص) ایمان آورد و اعلام وفاداری کرد. در این وفد، بسیاری از بزرگان و مشاهیر بنی تمیم مانند قیس بن عاصم منقری، اقرع بن حابس، عطارد بن حاجب بن زراره و زبرقان بن بدر حضور داشتند. این گروه به سبب خوی خشن بیابانی و ناآشنایی با آداب زندگی اجتماعی، در بدو ورود به این شهر، از پشت خانه پیامبر (ص)، ایشان را به آواز بلند خطاب قرار دادند که بواسطه این عمل نابخردانه، آیه ﴿إِنَّ الَّذِينَ يُنَادُونَكَ مِنْ وَرَاءِ الْحُجُرَاتِ أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْقِلُونَ﴾ درباره ایشان نازل شد.

گفتنی است که احادیث و روایاتی در فضایل تمیم نقل شده است.

جایگاه سیاسی - اجتماعی تمیم

عصر جاهلی

غالب گزارش‌هایی که در منابع در باره بنی تمیم در عصر جاهلی آمده صرفِ‌نظر از اشاراتی که به اعتقادات مذهبی این قبیله دارد، بیشتر مشتمل بر مناسبات بنی تمیم و جنگ‌های متعدد این قبیله با قبایل رقیب، به ویژه بنی بکر بن وائل (همسایه شمالی)، بخصوص تیره بنی شیبان است. در منابع قدیم، از بیش از چهل جنگ (بدون ذکر تاریخ وقوع) میان بنی تمیم و قبایل دیگر یاد شده که با اطمینان می‌‌توان گفت که یازده تا چهارده جنگ در فاصلة بین قرن ششم میلادی تا چند سال پیش از ظهور اسلام اتفاق افتاده است. تصاحب چشمه‌ها و مراتع، غارتگری و غنیمت ستانی، دستیابی به شتران و انتقام کشی از شکست‌های پیشین، از عوامل اصلی بروز اغلب این جنگ‌ها بود. یکی از این جنگ‌ها که تاریخ وقوع آن روشن نیست، نبرد "بارق" است که میان بنی تمیم و بنی نمر بن قاسط و بنی تغلب روی داد و دامنة آن تا سرزمین بارق در حوالی کوفه کشیده شد.

در جنگ "اِیاد" دسته‌هایی از بنی بکر، که از کمک‌های ساسانیان بهره‌مند بودند، به قبیله بنی یربوع حمله کردند، گروهی از سواران مشهور دو طرف کشته و اسیر شدند که از معروفترینِ این اسیران، بسطام بن قیس شیبانی از شجاعان عرب جاهلی بود. از دیگر جنگ‌های جاهلی این قبیله که در عین حال از بزرگترینِ ایام العرب نیز خوانده شده است، نبرد "شعب جَبَلَه" بود که از سر انتقام‌کُشی یا بر سر تصاحب مراتع روی داد و بلاذری زمان وقوع آن را هفده سال قبل از تولد پیامبر (ص) دانسته است. بنا به روایت ابن اثیر، در این جنگ تمام تیره‌های تمیمی جز بنی سعد، همراه با بنی غَطَفان و بنی اسد از اعراب جنوبی، علیه بنی عامر و بنی عبس هم‌پیمان شدند. بنی عامر بواسطه یکی از جاسوسان خود از این واقعه اطلاع یافتند و با طراحی نقشه‌ای منحصر به فرد، بر آنان تاختند و بسیاری از تمیمیان، از جمله عمرو بن جَون و لقیط بن زراره فرمانده بنی تمیم را به قتل رساندند. علاوه بر این جنگ، نبردهای «یوم ذی نَجَب»، «لیلة الوَتِدَه» و «یوم المروت» هم از دیگر جنگ‌هایی بود که مردم تمیم را رودرروی بنی عامر قرار داد. "جنگ طِخْفَه" که در اواخر قرن ششم میلادی روی داد، را نیز می‌‌توان از پیکارهای مهم بنی تمیم در عهد جاهلی به شمار آورد؛ چراکه از یک سو، جنگی داخلی میان تیره‌های تمیمی (بنی یربوع و بنی دارم از تیره‌های بنی حنظله) محسوب می‌‌شد و از سوی دیگر، چگونگی مناسبات خارجی آنها را تا حدی نمایان می‌‌ساخت.

در جنگ مهم دیگری به نام "نِسار"، بنی تمیم علیه بنی اسد (هم پیمانشان در نبرد شعب جبله) با دشمن خود در همان جنگ، یعنی بنی عامر، هم پیمان شدند. فرماندهی تمیمیان در این پیکار با حاجب بن زراره بود. دو گروه هم پیمانِ تمیم و عامر سال بعد در نبرد "جِفار" در برابر هم صف کشیدند. این جنگ را به علت کثرت کشتگان دو طرف، "یوم الصَّیْلم (= بنیان کن)" خواندند.

در جنگ "سُلّان" نیز بنی تمیم و بنی عامر رویاروی هم قرار گرفتند. در این جنگ که سبب آن، انتقام نعمان بن منذر از بنی عامر به دلیل غارت کاروان تجاری خسرو پرویز بود، تمیمی‌ها در کنار هم پیمانان «آل منذر» جای گرفتند. این هم پیمانی گویای تداوم مناسبات خوب بنی تمیم با آل منذر و نیز اهمیت آن بود، تا حدی که تمیمیان را حتی به رویارویی با هم پیمان جنگی خود سوق داد. این ملاحظات البته متقابل بود، چنانکه در حوادثِ منتهی به "جنگ دوم اُواره"، با آنکه مردی از بنی دارم، پسرِ عمرو بن منذر لخمی را که به زُرارة بن عُدُس تمیمی سپرده بود، کشت، تا زمانی که زراره زنده بود پادشاه آل منذر دست به انتقام کشی نزد اما از آن پس به سوگندی که خورده بود عمل کرد و یکصد تن از بنی دارم را کُشت.

دو نبرد "صَفْقه (المُشُقّر)" و "شَیِّطَین" در زمان بعثت پیامبر اکرم (ص) روی داد. این جنگ‌ها در کنار نبرد خونین و پُرتلفات وَقیط، که میان بنی تمیم با اتحاد لهازِم (قیس و عِجل و تَیْم اللات) روی داد، جایگاه تمیم را به نحو چشمگیری تضعیف کرد و ظاهراً زمینه روی آوردن آنان را به اسلام فراهم آورد. در نبرد اول، به علت دستبرد تمیمی‌ها در نَطاعِ نجد، به کاروانی که باذان عامل خسرو پرویز، به نزد او فرستاده بود، شاه ایران، هوذة بن علی حنفی حکمران یمامه را همراه سپاهیانی به جنگ تمیمیان فرستاد. هوذه چون از قدرت تمیمیان با خبر و هراسان بود، از سَرِ نیرنگ آنان را به مهمانی فرا خواند و سپس آنها را در دسته‌های چند نفره به داخل قلعة مُشُقّر برد و سر برید. نبرد دوم در شَیِّطَیْن، از اقامتگاه‌های بنی بکر، روی داد. بنی بکر پیش از آنکه اسلام تا نجد و عراق گسترش یابد، از شیّطین به جانب سواد کوچیده بودند. چندی بعد به علت بروزِ وبا قصد بازگشت کردند اما چون باخبر شدند که بنی تمیم در سرزمین آنها مستقر شدند، ناگهان به شیّطین حمله کردند و حدود ششصد تن از افراد تمیم را کشتند. در پی این واقعه، که در سال‌های آخر زندگی پیامبراکرم (ص) روی داد، بنی تمیم وفدی را به مدینه فرستادند و از پیامبر (ص) خواستند تا بکریان را نفرین کند اما آن حضرت نپذیرفت و حتی نامه‌ای به بنی بکر نوشت و تسلط آنان را بر نواحی شیّطین به رسمیت شناخت.

بنی تمیم همچنین روابط متفاوتی با ساسانیان و حکام دست نشانده آنان در حیره داشتند. بنابر کهن‌ترین روایت موجود، این قبیله از جمله قبایل عرب بودند که شاپور دوم معروف به "ذوالاکتاف" پادشاه ساسانی، در حمله به هَجَر در بحرین، آنان را به انقیاد خود درآورد. همچنین در خبری دیگر، از حمله تَمیم همراه با قبایل خثعم، بجیله، بَکر و عبدالقیس به خاک عراق در زمان شاپور دوم خبر داده شده و آمده است که با حمله متقابل شاپور، اعراب شکست سختی خوردند و با دادن تلفات بسیار سنگین عقب نشستند. این در حالی است که برخی دیگر از روایات هم، از روابط دوستانه و نزدیک شمـاری از تیره‌های تمیم ساکن در حیره در عراق فعلی با آل منذر ملوک دست‌ نشاندۀ ایران در این ناحیه حکایت دارند. در این زمینه می‌توان از ارتباط ایشان با منذر بن منذر و نعمان بن منذر یاد کرد. گفته‌اند که بنی‌نهشل، در سپاه منذر بر ضد ملوک غسانی شرکت داشته‌اند. همچنیـن، حاجب بن زراره، از بنی‌دارم تیره‌ای از حنظلة بن مالک بن زید مناة که گفته‌اند نزدیک دو دهه پیش از ولادت حضرت رسول (ص) می‌‌زیست، از عامل کسرى بر حیره (یا خود او) اجازه گرفت، به شرط آنکه در آن محدوده دست به غارت نزنند، در حیره ساکن شوند. فرزند این زراره، لقیط، بر اثر مراوده با ایرانیان، دخترش را «دخت نوش» نامیده بود. همچنین، بعید نیست که با توجه به روابط قابل توجه برخی تیره‌های تمیم با ملوک حیره، با رقیب آنها یعنی کندیان سر ناسازگاری در پیش گرفته باشند.

از جملۀ اخبار تمیمی‌های بحرین که در جزئیات آن اختلاف هست به غارت کاروان عامل خسرو انوشیروان بر یمن از سوی تمیمیان، که حامل اموالی ارزشمند از این ناحیه برای پادشاه ایران بود، مربوط می‌شود که در سطور فوق تحت عنوان نبرد صَفْقه (یوم المُشُقّر) بدان پرداخته شده است.

علاوه بر جنگ‌های جاهلی، معاهدات و احلاف این قبیله نیز جایگاه ویژه‌ای در مناسبات سیاسی - اجتماعی این قبیله با دیگر قبایل عصر جاهلی دارد. سوای از هم پیمانی‌های آنها که در سطور بالا بدان اشاره شد، معاهدات دیگری نیز از این قبیله در ایام جاهلی به ثبت رسیده است که از جمله آن می‌‌توان به همپیمانی آنان با قریش اشاره کرد. مشترک بودن جد بنی‌تمیم و قریش که عنوان بنی‌خندف، همسر الیاس بن نزار، بر همه آنها صدق می‌کرد، موجبات تعامل بین این دو قبیله را فراهم آورده، برخورداری بنی تمیم از حمایت قریش را باعث شده بود؛ چندان‌که در "یوم القُصَیبه" برخی از مردم قریش به حمایت از تیره بنی‌سعد بن تمیم در برابر غارت بدویان برخاسته بودند.

تمیمیان ساکن در مسیر راه‌های تجاری جزیرة العرب، در ازای دریافت اجرت، پاسداری از کاروان‌های تجاری قریش را در قلمرو سکونت خود به دست گرفتند و در معاهده "ایلاف" قریش وارد شدند. قریش نیز بر حفظ روابط نیکو با بنی‌تمیم می‌کوشید. آنها همچنین داوران عرب در همایش سالانه عرب در عکاظ به شمار می‌‌رفتند و قضاوت در میان برخی خاندان‌های آنان مانند بنی‌حنظله، بنی‌عمرو بن تمیم، بنومازن و ثعلبة بن یربوع موروثی بود.

برخی از ایشان نیز عهده‌دار برپایی موسم حج و از پیشوایان عرب در موسم حج بودند. برخی از آنان همانند اضبط بن قریع تمیمی را از متولیان کعبه گفته‌اند. وی پس از بنی‌جمان بن سعد تمیمی، تولیت خانه خدا را بر عهده گرفت و پس از او این مقام به تیره‌ای دیگر از بنی‌تمیم یعنی بنی‌حنظلة بن دارم رسید. اسید بن عمرو بن تمیم نیز پس از پدرش تولیت را بر عهده داشت. برخی از منابع از تیره بنی‌سعد بن زید مناة هم در شمار متولیان خانه خدا نام برده، از در اختیار داشتن برخی مناصب حج تا هنگام ظهور اسلام توسط گروهی از فرزندان کعب بن سعد خبر داده‌اند.امر اجازه یعنی جلوداری حاجیان در کوچ به سوی عرفات و منا و رمی جمرات از جمله این مناصب بود که نخست در دست خاندان صوفه از بنی‌تمیم بود و سپس در دست خاندان‌هایی دیگر از بنی‌تمیم مانند بنی‌عطارد بن عوف و «آل کرب» قرار گرفت. پس از او خاندان سعد بن زید مناة بن تمیم این مقام را به ارث بردند. آن گاه این مقام به خاندان صفوان بن حارث بن شحنة بن عطارد تمیمی رسید. بلاذری نیز گفته است که اضبط بن قریع تمیمی، موسم و افاضه یا همان دستور کوچ حاجیان از عرفات برای وقوف در مشعرالحرام را سرپرستی می‌کرده است. "لبَّيك اللهم لبَّيك، لبَّيك لبَّيك عن تميم، قد تراها قد اخلقت ثيابها واثواب من وراءها واخلصت لربها دعاءها"؛ بارخدایا! ندای تو را از سوی بنی‌تمیم پاسخ می‌دهیم که لباس‌هایش را فرسوده کرده و دعایش را برای پروردگارش خالص نموده است»، تلبیه‌ ویژه آنان در مناسک حج بود.

برخی از تیره‌های بنی‌تمیم در مناسک حج به آیین حُمس پایبند بودند و در حج خود، تنها در لباس‏‌های نو یا لباس مردم مکه به طواف می‌‏پرداختند و خوش نداشتند که طواف را با لباس‌‏هایی که معصیت در آنها انجام گرفته، به جا آورند. اینان اگر لباس نو نداشتند، به صورت عریان طواف می‌‏کردند و اگر کسی با لباس‏‌های خود طواف می‏‌کرد، پس از طواف لباس‏‌ها را دور می‌انداخت و دیگر کسی از آنها بهره نمی‌برد.

فرزندان تمیم، گاه بنا بر عادت برخی اعراب، دست به غارت‌هایی هم می‌‌زدند. چندان که غارت‌هایی را در دوران جاهلی به ایشان نسبت داده‌اند که غارت کالای تجاری ایران از آن جمله است. این اتفاق به نبرد یوم الصفقه انجامید و در طی آن حاکم دست نشانده کسرای ایران، سران تمیم را به سزای غارت کاروان تجاری ایران به قتل رساند. این ویژگی تمیم را می‌توان در رویداد عام الغدر نیز یافت. ۱۵۰ سال پیش از بعثت پیامبر اسلام (ص)، دو تن از بنی‌یربوع که به حج می‌رفتند، به غارت و قتل فرستاده یکی از پادشاهان حمیری که پرده‌ای را برای هدیه به کعبه فرستاده بود، کنار انصاب حرم دست زدند. پس از بازگو کردن این رویداد برای دیگران در ایام منا که بر پایه رسم جاهلی، قبایل عرب مفاخرشان را بازگو می‌کردند، مردم عرب بر یربوع، قبیله آنها، شوریدند و اموالشان را غارت کردند. به این مناسبت، این سال "غدر" نام گرفت و پس از تاریخ وفات کعب بن لوی، به عنوان مبدا تاریخ عرب تا پیش از عام الفیل خوانده شد.

دوران اسلامی

تمیمیان در سال نهم هجری به رسول خدا (ص) ایمان آوردند و پس از پذیرش اسلام، حضرت از میان بنی‌تمیم کارگزارانی را برگزید و بر بلاد مختلف گماشت. ایشان امارت منذر بن ساوی بن عبدالله دارمی بر بحرین را پس از اسلام آوردنش تثبیت نمود و یعلی بن امیه تمیمی را بر امور یمن گماشت. حضرت همچنین، مالک بن نویره را کارگزار صدقات بنی‌حنظله و زبرقان بن بدر را همراه قیس بن عاصم، عامل ناحیه‌ای از بنی‌سعد کرد و عیینة بن حصن فزاری را به عنوان کارگزار صدقات تمیم گماشت. بر پایه گزارشی، پیامبر (ص) سه یا هفت تن را برای گردآوری صدقات تمیم تعیین فرمود. حنظلة بن ربیع تمیمی نیز از کاتبان و نویسندگان رسول خدا (ص) بود و نگارش مکاتبات رسول خدا (ص) با سران سرزمین‌ها را بر عهده داشت. آنان همچنین در میادین نبرد نیز حضور یافتند چندان که حضور برخی از آنان در جنگ‌های فتح مکه، حنین و طائف و همراهی آنان با رسول خدا (ص) گزارش شده است. اما دیری نگذشت که با رحلت رسول خدا (ص)، برخی از آنها از دادن صدقات به کارگزاران خلیفه خودداری کردندو بدین ترتیب در شمار نخستین و مهمترین قبایل عرب قرار گرفتند که به تعبیر مورخان روی به ارتداد نهادند. چهره مشهور و برجسته بنی تمیم در واقعه ارتداد، مالک بن نویره از خاندان بنی‌یربوع بن حنظله است که از دادن صدقه تیره خود به ابوبکر خودداری نمود و آشکارا تیرۀ خود را از پرداخت صدقات به قریش منع کرد. تا این که سرانجام با لشکرکشی خالد بن ولید به یمامه و قتل مالک بن نویره، این خیزش تمیمی‌ها سرکوب شد. قتل مالک و حوادث پیرامون آن، اعتراضات بسیاری از جمله عمر را به همراه داشت و دستمایه مباحثات تاریخی و کلامی زیادی گشت. خودداری تمیم از تمکین در برابر خلافت، به ادعای پیامبری سجاح از بنی‌یربوع در یمامه منجر شد. سجاح پس از دعوی پیامبری، با پیغمبر دروغین دیگری از بنی حنیفه به نام مُسَیْلمه ازدواج نمود و دسته‌های زیادی از بنی تمیم و بنی حنیفه و برخی بزرگان مانند احنف بن قیس و حارثة بن بدر و شبث بن ربعی را با خود همراه کرد. تا این که پس از کشته شدن مسیلمه به دست سپاه اسلام در نبرد یمامه، خانه‌نشین شد. در این واقعه نیز، برخی از تمیمیان حضور داشتند و حکومت مدینه را در سرکوب متنبئین دروغین یاری نمودند.

در جریان فتوحات سپاهیان مسلمان در سرزمین‌های ایران و روم، بنی تمیم سهم عمده‌ای داشتند و در فتوحات عراق و ایران نقشی چشمگیر ایفا نمودند. آنان به فتوحات سرزمین‌های شرقی توجهی ویژه مبذول داشتند که دلیل آن در برخی منابع، نزدیکی این مناطق به سکونتگاه‌هایشان و آشنایی آنان با این سرزمین‌ها به سبب ارتباطشان با شاهان ایرانی و آل منذر عنوان شده است.

فرزندان تمیم سهم بسیار پُر رنگی در نبرد قادسیه، به ویژه در لیلة القادسیه (لیلة الهریر)، که دو لشکر تا صبح با یکدیگر می‌جنگیدند، داشتند. آنان در فتح اصطخر از شهرهای فارس و خراسان شرکت جستند و گفته‌اند که فتح برخی از مناطق، چون موصل، حلوان، همدان، دورق (شادگان)، کاشان و... با فرماندهی سرداران تمیمی میسر شده است. البته در صحت برخی از این روایات، بواسطه نقل آنها از سوی سیف بن عمر تمیمی تردیداتی وجود دارد. بیشتر گزارشاتی که از سیف بن عمر در باب نقش بنی تمیم در رویدادهای رده و فتوحات نقل شده جنبه حماسه‌سرایی دارد و آمیخته با افسانه‌سرایی‌ها و فضیلت‌ تراشی‌هایی برای قبیله خویش است و از جنبه‌های تعصبات و تفاخرات قومی برکنار نیست. این احتمال درباره برخی دیگر از افتخارات و فضیلت‌های این قبیله نیز وجود دارد.

با آغاز خلافت امام علی (ع)، برخی از رجال طوایف گوناگون از جمله یعلی بن امیه تمیمی پیرامون عایشه و طلحه و زبیر گرد آمدند و با حرکت به سوی بصره، رخداد عظیم جمل را رقم زدند. در این زمان، یعلی بن امیه که در دوران خلافت عمر بن خطاب کارگزار خلیفه در صنعا بود و بر این منصب تا پایان خلافت عثمان باقی مانده بود، پس از عزل از منصب خویش توسط امیرالمؤمنین (ع)، با غارت اموال بیت المال، به مکه گریخت. وی با تحریک و تحریض معاندین، بخشی از هزینه رورویایی با امام علی (ع) را با اموالی که از بیت المال یمن سرقت کرده بود، تأمین کرد. با آغاز نبرد جمل، گروه‌هایی از بنی تمیم از جمله بسیاری از تیره بنی‌حنظله به تحریک طلحه و زبیر به ناکثین پیوستند. این در حالی است که بر پایه برخی گزارشات، مردمان بنی‌یربوع همگی بر طاعت علی (ع) وفادار ماندند. برخی از تمیمی‌ها هم همراه با قبایل «کنانه»، «اسد»، «رباب» و «مزینه»، با سروری معقل بن یسار ریاحی در ذی قار خود را به سپاه حضرت رساندند که بنا بر نقل برخی منابع، ۵۰۰ تن از آنان در این جنگ به شهادت رسیدند. بخش بزرگتری از تمیم نیز، به سرکردگی احنف بن قیس بزرگ تمیم بصره و عمران بن حُصین، از معرکه کناره گرفته، انزوا پیشه کردند.

پس از پایان یافتن فتنه جمل، برخی از تمیمیان به سجستان و زرنج رفتند و در آن مناطق به غارتگری پرداختند تا اینکه عبدالله بن عباس با فرستادن سپاهی به فرماندهی ربعی بن کاس عنبری آنان را سرکوب کرد.

تمیمیان در جنگ صفین نیز حضوری چشمگیر داشتند. در این جنگ غالب تمیمی‌ها حتی کسانی چون احنف بن قیس، که در جمل از جنگ کناره گرفته بود؛ در صفوف سپاهیان امام علی (ع) حاضر شدند و با معاویه و یارانش به نبرد پرداختند.

با پایان یافتن این نبرد، گروهی از تمیمیان در شمار خوارج درآمده، برخی از آنها از سرکردگان فرقه‌های خوارج چون اباضیه و ازارقه شدند که از جمله آنان می‌توان از حرقوص بن زهیر، مسعر بن فدکی، عُروة بن اُدَیه نام برد.

حضور در دفع غارات معاویه علیه سرزمین‌های تحت فرمان علی (ع) نیز از دیگر وقایع ایام حکومت علی (ع) است که تمیمیان در آن نقش داشتند. آنان، بسر بن ارطاة را که به این منظور در حجاز و یمن به فتنه انگیزی و کشتار مردم دست زده بود، به سروری جاریة بن قدامه از این سرزمین بیرون راندند. علاوه بر میادین جنگ، برخی از تمیمیان در میدان کارگزاری حکومت علوی (ع) نیز، همیار و مددکار علی (ع) شدند که از آن میان می‌‌توان از افرادی همچون معقل بن قیس ریاحی و خلید بن قرّه یربوعی که به ترتیب صاحب شرطگی و حکمرانی امام (ع) در خراسان را عهده‌دار بودند، نام برد.

پس از شهادت امام علی (ع)، برخی از سران تمیم همچون معقل بن قیس ریاحی و جاریة بن قدامه سعدی در گرفتن بیعت از مردم برای امام حسن (ع) نقش مهمی ایفا نمودند. بنی تمیم در جریان قیام حجر بن عدی نیز نقشی پر رنگ ایفا نمودند. در حالی که برخی از آنان بمانند عبدالله بن حویه سعدی تمیمی به یاری حجر برخاستند و پس از دستگیری، همراه با دوازده تن دیگر از یاران حجر نزد معاویه فرستاده شدند، بسیاری از آنان با آغاز قیام حجر، به دستور زیاد بن ابیه فرماندار معاویه در کوفه همراه با قبایل همدان و مذحج و دیگر قبایل یمنی به میدان کنده رفتند و با حجر و یارانش به مقابله پرداختند. ایشان همچنین، پس از تنظیم شهادت‌نامه‌ زیاد علیه حجر و درخواست او از سران چهار ناحیه کوفه و نیز هفتاد تن از سران کوفه جهت گواهی دادن آن، به امضای این شهادتنامه پرداختند. چندان که در منابع نام تنی چند از تمیمیان همچون: لبید بن عطارد، محمد بن عمیر بن عطارد، سوید بن عبدالرحمن تمیمی و عتّاب بن ورقاء ریاحی را به عنوان امضا‌کنندگان و شهود این شهادتنامه دروغین به ثبت رسیده است.

با مرگ یزید و آغاز قیام بزرگ حسینی (ع)، حضرت، طی نامه‌هایی جداگانه سران بصره از جمله احنف بن قیس سعدی و مسعود بن عمرو دو تن از سران تمیمی بصره را خطاب قرار داده، آنان را به حمایت و پشتیبانی از حرکت خویش فرا خواند. احنف که سیاست‌های اهل بیت (ع) از جمله دوری از نیرنگ و حیله و بی‌تمایلی به ثروت را نمی‌پسندید، از حمایت امام (ع) و پاسخ به نامه‌ حضرت خودداری کرد. اما مسعود بن عمرو در واکنش به نامه حضرت، نه تنها در حمایت از اهل بیت (ع) به سرزنش احنف بن قیس و دیگر سران بصره پرداخت، بلکه طوایف بنی‌حنظله و بنی‌سعد تمیم و بنی‌عامر را نیز برای مشورت و پاسخ‌گویی و حمایت از امام (ع) گرد آورد و حمایت آنها را به اطلاع حضرت رسانید.

در کوفه، پس از ورود مسلم بن عقیل سفیر اباعبدالله الحسین (ع) به این شهر، بسیاری از تمیمیان کوفه همراه با قبایل دیگر کوفه همچون کنده، ربیعه، مذحج، بنی‌اسد و همدان در بیعت با او مشارکت کردند و در جریان بیعت و قیام وی حضوری پر رنگ یافتند.

در روز عاشورا نیز شماری از بنی‌تمیم حضور یافتند چندان که سعدبن حنظله تمیمی، ابوعمرو نهشلی، جابر بن حجّاج تمیمی غلام عامر بن نهشل تمیمی، شبیب بن عبدالله نهشلی، و حجاج بن بدر سعدی تمیمی ، همراه با فرمانده بزرگ خود حرّ بن یزید ریاحی یربوعی در زمره یاران امام حسین (ع) قرار گرفتند و عنوان افتخار آفرین "شهید کربلا" را به خود اختصاص دادند. در مقابل، بسیاری از تمیمیان نیز با پیوستن به سپاهیان عمر بن سعد، در برابر امام (ع) و یارانش صف کشیدند و کسانی چون بُدَیل بن صُریم، مهاجر بن اوس تمیمی، بکیر بن حی تمیمی ، یزید بن سفیان، زرعة بن شریک تمیمی، عمر طهوی ، جویریة بن بدر و حصین بن نمیر تمیمی و... دست خود را به خون ابا عبدالله الحسین (ع) و یارانش آلوده ساختند.

میزان حضور گسترده تمیمیان در کربلا از سهمیه اختصاص یافته به آنان از سرهای شهدای کربلا به روشنی پیداست؛ چراکه آنها به پاس حضور پُر رنگ شان در سپاه عمر بن سعد، حمل هفده سر از سرهای شهدای کربلا را به کوفه جهت عرض پیشکش به عبیدالله بن زیاد عهده‌دار شدند که با مقایسه کردن این سهم با سهمیه‌های در نظر گرفته شده برای دیگر قبایل حاضر در این واقعه، می‌‌توان به حضور گسترده آنان در صحنه کربلا عدد بزرگی است.

قیام مختار نیز از دیگر عرصه‌های حضور تمیمی‌ها بود؛ این قیام که در سال ۶۶ هجری به وقوع پیوست شاهد حضور متفاوت بنی تمیم بود؛ چندان که گروه‌هایی از مردم این قبیله، کنار مختار قرار گرفتند و در کنار قبایل کنده، ازد، نخع، خثعم، قیس، رباب، اسد، همدان و مذحج ترکیب قیبله‌ای سپاه مختار را در نبردهایش از جمله در جنگ "نهر خازر" (در سال ۶۶ هجری) تشکیل دادند و گروه‌هایی دیگر از آنان در برابر او صف کشیدند و در سپاه مصعب بن زبیر به فرماندهی احنف بن قیس به کارزار با مختار و یارانش پرداختند.

علاوه بر قیام مختار، سرتاسر حکومت بنی امیه هم، شاهد حضور دسته‌هایی از بنی تمیم، به‌ویژه خوارج و شیعیان بود که در درگیری‌ها و شورش‌های صورت گرفته علیه حکومت مرکزی مشارکت داشتند. اما درگیری‌های قبیله‌ای به‌ویژه در شهرهای بصره و کوفه و بعدها در خراسان، عمده‌ترین منازعات بنی تمیم در عهد اموی به شمار می‌‌رفت. از آغاز تأسیس کوفه و بصره، تمیمی‌ها از نخستین ساکنان این دو شهر بودند، اما شهرنشینی تمیمی‌ها به روحیۀ جنگجویی بدوی آنها پایان نداد و به نظر می‌رسد که در هر ماجرایی، آمادۀ صف‌آرایی بودند.

در نخستین تقسیم‌بندی شهر کوفه بر اساس قبایل ساکن، تمیم از قبایلی بود که سعد بن وقاص آنها را در ناحیۀ شرق مسجد کوفه جای داد. اندکی بعد، در تقسیم‌بندی هفتگانه، تمیم همراه رباب و هوازن از قبایل مضری، در شمار «السبع الرابع» قرار گرفتند. پس از نبرد جمل، امیرالمؤمنین علی (ع) این تقسیم‌بندی را تغییر داد و تمیم در سبع هفتم، با قبایلی مانند قریش و کنانه و اسد هم گروه شد. این تقسیم‌بندی در زمان امارت زیاد بن ابیه بر عراق در حدود سال ۵۰ هجری، باز هم تغییر کرد و این بار در تقسیمات چهارگانه، تمیم همراه هَمْدان، در ربع دوم قرار گرفت. با این‌همه، به نظر می‌رسد، تمیمی‌ها در ساختار قبیلگی کوفه، در مقایسه با بصره قدرت و نفوذ چندانی نداشتند. در بصره نیز که شامل پنج گروه از قبایل گوناگون معروف به «اخماس» بودند، بنی تمیم یکی از آنان به شمار می‌‌رفتند که تعدادشان از رقیبشان، اَزْد، بسیار بیشتر بود. آنان با قبایل ربیعه و به‌ویژه ازد که شمـارشان بر اثر مهاجرت‌های گستـرده به بصره پیوسته رو به افزایش بود، سر ناسازگاری داشتند و گاه چندان دامنۀ نزاع بالا می‌گرفت که همچون ایام‌العرب عهد جاهلی‌، سبب اصلی جنگ فراموش می‌شد. نخستین نشانۀ آشکار این منازعات را می‌‌توان در ماجرای ابن حضرمی، فرستادۀ معاویه در دورۀ خلافت امام علی (ع) ردیابی کرد. معاویه که بر تمایل تمیمی‌ها به شورش امید بسته بود قصد داشت با اعزام ابن حضرمی به بصره نظر قبایل شهر را به نفع معاویه جلب کند، اما این ماجرا با هوشمندی جاریة بن قدامه، نمایندۀ امام علی (ع)، اختلاف افکنی میان ازد و تمیم ناکام ماند.

در طول حکومت معاویه و یزید، مهاجرت گسترده ازد عمان به شهر بصره، توازن قبایل را در این شهر برهم زد، چندان که پس از مرگ یزید در سال ۶۴ هجری، آتش نزاع میان تمیم و ازد بر سر جانشینی یزید و امارت بصره چنان زبانه کشید که حکمران شهر، عبیدالله بن زیاد ناچار از شهر گریخت و مسعود بن عمرو عتکی، بزرگ ازدیان به دست تمیمی‌ها کشته شد، اما این مخاصمه با هوشمندی احنف بن قیس بزرگ تمیمی‌ها، به صلح انجامید و با پرداخت دیه همه کشته شدگان توسط بنی تمیم، این فتنه تا ‌اندازه‌ای فرو نشست. در کوفه نیز، در گرماگرم منازعات رقیبان در عراق، بنی تمیم برای کسب قدرت اقداماتی انجام دادند که از جمله آن قیام مطر بن ناجیه ریاحی، از بنی یربوع است که مُلهم از خروج «ابن اشعث» علیه حجاج در بصره بود. مطر، عبدالرحمان حضرمی عامل حجاج را از کوفه بیرون کرد و خود به جای او نشست، اما چندی بعد دستگیر و محبوس شد.

باید این نکته را نیز در نظر داشت که پس از ساکن شدن قبایل بزرگی همچون ازد در شهرهایی چون کوفه و بصره، تعصبات شهری تا حدی جای تعصبات قبیلگی را گرفت، چنان‌که احنف بن قیس بزرگ تمیمیان بصره در منازعه اَزْد و تمیم در بصره به صراحت اَزْد بصره را از تمیم کوفه و اَزْد کوفه را از تمیم شام والاتر برشمرد و در برخی رویدادها، افراد یک قبیله در دو شهر کوفه و بصره در برابر هم ایستادند، چنان‌که در جریان پیکار جمل در دورۀ خلافت امیرالمؤمنین علی (ع) دسته‌ای از تمیم کوفه در سپاه آن حضرت بودند و شماری در سپاه مخالفان و بخش بزرگ‌تری نیز با رأی احنف بن قیس که اینک بزرگ تمیم بصره شمرده می‌شد، قصد کردند که از نبرد کناره گیرند. شماری از تمیمی‌ها نیز با سروری جاریة بن قدامه که در شمار یاران امام علی (ع) بود، در نبرد جمل و صفین حضور یافتند.-

از آنجا که تمیمی‌ها با فرماندهی احنف بن قیس در فتوحات خراسان نقشی گسترده داشتند و این منطقه از لحاظ اداری تابع بصره بود، منازعات قبیله‌ای میان ازد و تمیم به خراسان نیز راه یافت و به نبرد میان مُضَر (تمیم و قیس) و یمن (ازد و ربیعه) تبدیل شد. اعراب مضر در خراسان که بیشترشان را بنی تمیم، به‌ویژه بنوالهُجَیم، بنوالعنبر و بنومازن تشکیل می‌‌دادند از اکثریت برخوردار بودند و در دوره اموی در خراسان بسیار فعال بودند؛ چندان که حضورشان در بسیاری از درگیری‌های داخلی در خراسان و نیز در جنگ‌های مسلمانان با اقوام ترک در ماوراءالنهر حس می‌‌شد. این نزاع‌ها که نخست میان تمیم و ربیعه و اندکی بعد، میان تمیم و ازد در گرفت، از اواخر دورۀ معاویه تا پایان دورۀ اموی با شدت تمام در مناطق خراسان ادامه یافت. به نظر می‌‌رسد اقدامات برخی از عمال حکومتی از جمله زیاد بن ابیه والی عراق در دورۀ معاویه، در انتقال بسیاری از جنگجویان تمیمی بصره که احتمالاً برای دور کردن عناصر نزاع از این شهر صورت گرفت، در شعله ور‌تر شدن آتش این منازعات بی‌تأثیر نبوده است.

درگیری‌های داخلی خراسان مشکلات فراوانی برای حکومت مرکزی ایجاد می‌‌کرد و جانبداری والی خراسان از یکی از طرفین، والی و گاه خود خلیفه را نیز وارد درگیری می‌‌کرد. جنگ‌های عبداللّه بن خازم با بنی تمیم در سالهای ۶۶ و ۷۲ هجری و نیز اقدام عبدالملک مروان در عزل بُکیر بن وِشاح (وسّاج) -والی خراسان- در سال ۷۴ هجری به منظور پایان دادن به این جنگ داخلی، چگونگی درگیری حکومتیان را در این منازعات، به خوبی نشان می‌‌دهد. در دورۀ حکمرانی قتیبة بن مسلم بر خراسان، اشتغال قبایل عرب و به‌ویژه تمیم به فتوحات در نواحی خراسان بزرگ و ماوراءالنهر، تا حدودی نزاع‌های قبیلگی را فرو نشاند، اما با تیره شدن روابط قتیبه با تمیم، وکیع بن حسان بن ابی الاسود تمیمی -بزرگ تمیمی‌های خراسان- سر به شورش برداشت و در جنگی که درگرفت، قتیبه در سال ۹۶هجری (۷۱۵ میلادی) کشته شد و ولایت خراسان به طور موقت به وکیع رسید. با عزل وکیع به دست سلیمان بن عبدالملک و ولایت یزید بن مهلب که نسب ازدی داشت، بار دیگر روزگار تمیم تیره شد. از این زمان وضعیت تمیم تا حدود بسیاری به عزل و نصب والیان عراق و خراسان که گاه یمانی و گاه قیسی و در مواردی از قبایل کم‌اهمیت بودند، بستگی داشت. در این زمان حارث بن سُریج تمیمی توانست با سرپیچی از بیعت هشام بن عبدالملک بسیاری از ایرانیان و اعراب به‌ویژه تمیمی‌ها را به سال ۱۱۶ هجری با شعار پایبندی به کتاب و سنّت و بیعت با «الرضّا» (من آل محمد) گرد خویش فراهم آورد. اما خیزش او دوام چندانی نداشت و وی پس از سال‌ها جنگ و گریز، سرانجام در سال ۱۲۸ هجری در مرو از ازد و حُلَفایش شکست خورد و با کشته شدنش، قیام او به خاموشی‌ گرایید. خیزش حارث بن سریج تفرقه و پراکندگی میان تمیمی‌ها را دو چندان کرد و موجبات چیرگی یمانی‌ها را بر خراسان فراهم آورد. حضور بسیار گسترده تمیمیان در خراسان، سبب شرکت فعال آنان به‌ویژه در ناحیۀ مرو که شمار تمیمیان در آنجا بیشتر بود در دعوت عباسیان شد، چنانکه پنج تن از نقیبان دوازده گانه عباسیان در خراسان از بنی تمیم بودند.

با تسلط عباسیان بر بلاد اسلامی، شمار بسیاری از بنی تمیم در دوره نخست خلافت عباسی، به مناصب مهم حکومتی گماشته شدند که از جمله آنان می‌‌توان به نام خازم بن خزیمه والی ارمینیه و بصره، خزیمة بن خازم حکمران جزیره، حسان بن ابراهیم عَنْزی قاضی کرمان، سوار بن عبداللّه قاضی رصافه و ابوبکر محمد بن عمر سالم قاضی موصل اشاره کرد. با استقرار خلافت عباسی، تعصبات قبیلگی به‌ویژه در خراسان فروکش کرد و روابط دیگری جای آن را گرفت.

اعلام و رجال بنی تمیم

از قبیله تمیم نیز چونان دیگر قبایل بزرگ عرب، بزرگان و شخصیت‌های بارز و ممتاز بسیاری در عرصه‌های مختلف علمی و سیاسی و اجتماعی چه در جاهلیت و چه در اسلام برخاستند که از جمله آنان می‌‌توان به نام اوس بن حجر تمیمی مشهورترین شاعر بنی تمیم در دوره جاهلیت اشاره کرد. از اسود بن یعْفُر دارمی ندیم نعمان بن منذر، عَدِی بن زید عبادی، عَمرو بن اَهْتَم تمیمی نیز، در شمار دیگر شعرای بنی تمیم در این دوره یاد شده است.

از شعرای عصر اسلامی آنان هم می‌توان از: جریر بن عطیة بن حذیفه خطفی که گرایش ضد شیعی او از مدح خلفای اموی پیداست، هَمّام بن غالب بن صعصعه مشهور به فرزدق، روبَة بن عَجّاج از فصیحان برجسته عرب، ابوالفوارس سعد بن محمد بن سعد مشهور به حَیصَ بَیص، خداش بن بشر مشهور به بَعِیث و... نام برد. ابوعیاض بن دیهث تمیمی هم از دیگر شعرای بنی تمیم بود که در جاهلیت با سرودن اشعاری نام خود را در تاریخ ماندگار کرد.

این قوم همچنین، خواستگاه عرفاء بزرگی است که در رأس آنان می‌توان به نام فضیل بن عیاض یربوعی، عارف شهیر قرن اول و دوم هجری و ابواسحق ابراهیم بن ادهم بن منصور بن زید بلخی، از عرفا و زهاد نیمه اول سده دوم قمری اشاره کرد. کما این که در ذکر اصحاب، علماء و محدِّثان بنی تمیم و بزرگان آنان در فقه، تاریخ قضا، حدیث، صرف و نحو، عرفان، خطابه، کلام و تفسیر نیز نباید از نام چهره‌های ممتازی چون اکثم بن صیفی از حکمای عرب در جاهلیت، یونس بن حبیب ضبّی پیشوای نحویان بصره و از مراجع ادیبان و نحویان و استادِ سیبویه و کسائی و فرّاء، خالد بن صفوان بن عبداللّه تمیمی منقری -از فصحا و خطبای عرب، زَبّان بن علاء بن عمار مازنی -از قرّای سبع و نحوی برجسته، نصر بن مزاحم مِنقری تمیمی کوفی ادیب، اخباری و مورخ شیعی، خلیفة بن خیاط محدّث و اخباری و نسب‌شناس، یحیی بن اکثم بن محمد تمیمی مروزی قاضی القضاة دستگاه خلافت مأمون، احمد بن فرات بن خالد ضبّی رازی از محدّثان و حافظان، احمد بن موسی تمیمی از قراء معروف اسلامی که کتاب القراءات السبع او اثری پُر اهمیت است، محمد بن احمد تمیمی قیروانی محدّث، فقیه و مورخ پُر اثر، ابن حِبّان بُستی از محدّثین بنام اهل سنت غفلت کرد.

در همین باب باید از برخی خاندان‌های نام برد، نظیر خاندان بنی عصرون و خاندان قلانسی یاد کرد که منشأ خدمات علمی و دیوانی بسیاری شدند. همچنین از میان چهره‌های برجسته تمیم می‌‌توان به نام بسیاری از امرا و فرماندهان بزرگ این قبیله همچون احنف بن قیس -از اصحاب و فرماندهان تمیم در فتح خراسان، خلید بن قرّه یربوعی از کارگزاران علی (ع) و حکمران امام (ع) در خراسان، منقر بن عبید نیای قیس بن عاصم و از رؤسای وفد بنی تمیم در عام الوفود که پیامبر (ص) او را «سیّد اهل الوَبَر» (آقای چادرنشینان – آقای بادیه نشینان) خواند، سجاح – از مدعیان دروغین نبوت، یعلی بن امیه تمیمی‌ کارگزار خلیفه دوم و عثمان در صنعا، منذر بن ساوی بن عبدالله دارمی فرماندار رسول خدا (ص) بر بحرین، حصین بن نمیر سکونی صاحب شرطه عبیدالله بن زیاد در کوفه و از فرماندهان سپاه او در کربلا و نیز فرمانده سپاه یزید در حمله به مکه در سال ۶۴ هجری، وکیع بن حسان بن ابی الاسود تمیمی از بزرگان تمیم در خراسان و از والیان خراسان در دوران اموی و... اشاره کرد.

ضمن این که مشهورترین چهره این قبیله در جود و سخاوت، هذلول بن کعب عنبری است که در جود و سخا با حاتم طایی مقایسه ‌شده است. همچنین بواسطه داخل شدن بسیاری از تمیمیان به مذهب خوارج، از عبداللّه بن اباض که اباضی‌ها به او منسوب‌اند، عبداللّه بن صَفّار که صُفری‌ها بدو منتسب شده‌اند و بُرَک یا بَرْک بن عبداللّه، ضارب معاویه در شب نوزدهم ماه رمضان سال ۴۰ هجری به عنوان چهره‌های برتر این فرقه نام برده شده است. از دانشمندان متأخرتر تمیم نیز می‌توان به اسامی نعمان بن محمد معروف به قاضی نعمان از فقهای اسماعیلی مذهب، ابن قلانسی تاریخ نگار و صاحب اثر "ذیل تاریخ دمشق"، عبدالکریم سمعانی مشهور به محدّث مشرق و صاحب کتاب "الانساب"، احمد بن یحیی ضبی مورخ شهیر اندلسی و صاحب کتاب "بغیة الملتمس فی تاریخ رجال اهل الاندلس" و... اشاره کرد. همچنین از محمد بن تمیم نهشلی از اصحاب امام کاظم (ع)، هیثم بن عروه کوفی از اصحاب امام صادق (ع)، غیاث بن ابراهیم از اصحاب امام صادق و امام کاظم (ع)، دارم بن قبیصه دارمی و عمرو بن مسلم و ابونجران از یاران امام کاظم (ع) و پسرش عبدالرحمن بن ابی‌نجران از اصحاب امام رضا (ع) هم، به عنوان بخشی از چهره‌های ممتاز شیعی این قبیله نام برده شده است. ضمن این که از ذکر نام چهره شیعی مشهور تمیم یعنی اصبغ بن نباته حنظلی از یاران ویژه امام علی (ع) و از راویان بنام حدیث ایشان نیز نباید غفلت کرد.

بنی‌تمیم

قبیله بنی‌تمیم از تمیم بن مر بن اد بن طابه بن الیاس بن مضر بن نزار بن معد بن عدنان، از نوادگان اسماعیل(ع) است و از بزرگ‌ترین قبایل مشهور عرب و از اعراب عدنانی است که در اکثر بلاد اسلامی منتشر شده است و به گروه‌های شیعه و سنی تقسیم شده است. هچنین درگیری‌های خونینی بین آنها اتفاق افتاده است. سرزمین اصلی و خاستگاه قبیله تمیم، چند مکان از مناطق جزیرةالعرب به‌ویژه صحرای نجد بوده است که در دوره پیش از اسلام، به عنوان زیستگاه بنی‌تمیم از آنها یاد شده است. حیره در عراق و نیز بحرین، از دیگر سکونت‌گاه‌های تیره‌هایی از بنی‌تمیم بوده است.. از آغاز تأسیس بصره، تمیمی‌ها از نخستین ساکنان این شهر بودند و در این شهر از قدرت و نفوذ زیادی برخوردار بودند. با اقامت قبیله‌های رقیب در شهرهایی چون کوفه و بصره، اندک اندک تعصبات شهری جای تعصبات قبیله‌ای را گرفت؛ ازهمین‌رو، گاه به جای تمیم، از تمیم بصره و تمیم کوفه سخن به میان می‌آمد؛ چنان‌که احنف بن قیس، بزرگ تمیمیان بصره، در رویداد نبرد میان اَزد و تمیم در بصره به صراحت گفت که در نظر او ازد بصره از تمیم کوفه و ازد کوفه از تمیم شام والاتر است. درگیری‌های قبیله‌ای به‌ویژه در شهرهای بصره و کوفه و بعدها در خراسان، عمده‌ترین منازعات بنی‌تمیم در عهد اموی به شمار می‌رود. نقش سیاسی اجتماعی بنی‌تمیم در دوره اموی را می‌توان به سه بخش تقسیم کرد نزاع‌های قبیله‌ای شایع در این دوره؛ مشارکت در فتوحات اسلامی؛ کوشش در شکل‌گیری خلافت عباسی. از آنجا که تمیمی‌ها با فرماندهی احنف بن قیس در فتوحات خراسان نقش گسترده داشتند و این منطقه از لحاظ اداری تابع بصره بود، نزاع‌های سخت قبیله‌ای همچون بصره، نخست میان تمیم و ربیعه و اندکی بعد، میان تمیم و ازد، از اواخر دوره معاویه تا پایان دوره اموی در مناطق خراسان ادامه داشت. پس از مرگ یزید، آتش ستیز میان تمیم و ازد در بصره چنان زبانه کشید که حکمران شهر، عبیدالله بن زیاد به‌ناچار از شهر گریخت و مسعود بن عمرو عتکی، بزرگ ازدیان، به‌دست تمیمی‌ها کشته شد. با هوشمندی احنف بن قیس و پرداخت مالی سنگین، این فتنه تا اندازه‌ای فرونشست. در جنگ جمل، بسیاری از تیره بنی‌حنظله قبیله بنی‌تمیم به تحریک طلحه و زبیر به سپاه عایشه پیوستند؛ اما بنی یربوع همگی بر طاعت علی(ع) وفادار ماندند. در این نبرد، بخش بزرگ‌تر تمیم با رأی احنف بن قیس که بزرگ تمیم بصره بود، پس از رایزنی با امام علی(ع) از نبرد کناره‌گیری کردند. در جنگ صفین، تمیمی‌ها اغلب در صف سپاهیان امام علی(ع) جنگیدند و حتی کسانی چون احنف بن قیس، که در جمل از جنگ کناره گرفته بود، این بار در کنار امام وارد جنگ شدند. برخی تمیمیان به رغم همراهی با امام علی(ع) در صفین، پس از پایان این نبرد در شمار خوارج درآمدند. بعدها منازعات قبیله‌ای میان ازد و تمیم به خراسان نیز راه یافت و به نبرد میان مُضَر (تمیم و قیس) و یمن (ازد و ربیعه) تبدیل شد. اعراب مضر که بیشترشان را بنی‌تمیم، به‌ویژه بنوالهجیم و بنوالعنبر و بنومازن تشکیل می‌دادند، از اکثریت برخوردار بودند. طبری در ذکر حوادث سال ۱۲۰ هجری تصریح می‌کند که بیشتر خراسانیان از بنی‌تمیم‌اند. در طول حکومت بنی‌امیه، دسته‌هایی از بنی‌تمیم در درگیری‌ها و شورش‌های صورت گرفته علیه حکومت مرکزی مشارکت داشتند.

منابع

1. رجاء، علی اصغر، مقاله «بنی تمیم»، دانشنامه حج و حرمین شریفین ج۴
2. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، مکاتبه اختصاصی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت
3. حسینی، سید امیر، بصره و نقش آن در تحولات قرن اول هجری