بنی‌جذام

این مدخل زیرشاخهٔ بحث بنی خزاعه است. مدخل مرتبط ندارد - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

«بنی‌جذام» در کنار قبایل: بنی‌لخم، بنی‌عامله و بنی‌غسان، در شمار چهار قبیله سبئی خارج از سرزمین یمن بودند که در پی آشفتگی‌های اقتصادی و سیاسی حاصل از کشمکش‌های حمیریان و قحطانیان و تغییر راه‌های تجاری یمن که شریان اصلی اقتصاد یمن بسته بدان بود، و سرانجام با تخریب سد مأرب در حدود قرن اول و دوم میلادی و وارد شدن آسیب شدید بر شبکه آبیاری مأرب، همراه با بسیاری از قبایل یمنی دیگر، جلای وطن کرده، به امید یافتن زیستگاهی بهتر، روی به شمال آوردند و در شام و فلسطین و نواحی اطراف آن، -همچون اِرم، معان، مدین و اَیله-، و سپس مصر و شمال افریقا و بعد، اندلس ساکن شدند. جذامی‌ها در ادوار مختلف تاریخی، نقش‌آفرین بسیاری از حوادث و وقایع مناطق محل سکونت خود، در روزگار پیش از اسلام و قرون نخست اسلامی بودند که در این مقاله به بخشی از آن پرداخته خواهد شد.

نسب بنی جذام

در نسب این قوم اختلاف است. در حالی که بیشتر نسب‌شناسان عرب، قبیلۀ جُذام را از بطون کهلان و از نسل بنی سبأ گفته‌اند و نسب او را به شخصی به نام عمرو یا عامر بن عدی بن حارث بن مُرة بن أدد بن زید بن یشجب بن عریب بن زید بن کهلان معروف به جذام رسانده‌اند، در مقابل اما، برخی نسب‌شناسان عرب –از جمله نسابه مضر-، از نسب مضری (عدنانی) بنی جذام خبر داده‌اند، جهت اثبات اندیشه خود، به اشعاری از برخی بزرگان عرب استناد جسته‌اند. این گروه خود به چند دسته‌اند: برخی بنی جذام و برادرانش لخم و عامله را از فرزندان عمرو بن أسدة بن خزیمه، و بعضی، ایشان را از فرزندان اسدة بن خزیمة بن مدرکة بن إلیاس بن مضر بن نزار بن معد -برادر کنانه- دانسته‌اند. قول اخیر، –که روح بن زنباع، زعیم بنی جذام در فلسطین در دوران دولت اموی، از طرفداران شاخص و شناخته شده آنهاست-، در همان ابتدای امر نیز، موافقانی و مخالفانی داشته؛ که ناتل بن قیس، -بزرگ جذام در شام‌، که در آن زمان، سن و سالی از او گذشته بود،- از جمله این مخالفان بود. وی از سخن روح بن زنباع جوان، سخت برآشفت و ضمن کذّاب خواندن او، با رد این انتساب، دودمان خود را قحطانی معرفی کرده است. زمخشری (محمود بن عمر، مفسر، لغوی، نحوی، ادیب، محدّث، فقیه حنفی و متکلم معتزلی مشهور قرن‌های پنجم و ششم) هم، به نقل از بعضی نسب‌شناسان، از انتساب این طایفه به اولاد اراشة بن مر بن ادَّ بن طابخة بن إلیاس خبر داده است. لازم به ذکر است که برخی محققان غیر عرب، قوم جذام را نه طایفه‌ای عرب، بلکه از اقوام نبطی برشمردند. این دانشمندان با در نظر گرفتن این مسأله که محل زندگی بنی جذام از منطقۀ حِسمی در شمال تبوک و وادی القری تا فلسطین امتداد داشت و شامل مناطقی چون اِرم، معان، مدین و اَیله می‌شده است، و این که مناطق مذکور از سده‌های هفتم قبل از میلاد، مسکن نَبطیان بوده است، بدین نتیجه رسیده‌اند که بنی جذام هم از اعقاب این قوم بوده‌اند. براساس این نظر، اعقاب نبطیان مقارن ظهور اسلام، پس از افول حکومت نبطی، به «جذام» معروف شدند. در این صورت، یمنی‌الاصل بودن بنی جذام -چنان‌که در سنت نسب‌شناسی اعراب مورد قبول بوده است-چندان قابل اعتماد نمی‌تواند باشد.

در باب این که چرا این قوم به بنی جذام شهرت یافته‌اند، اقوال متعددی بیان شده است. مشهورترین آن قولی است مستند به روایتی افسانه‌ای، که در آن مالک بن عدی، طی مشاجره‌ای، برادر خود عمرو را مجروح، و یکی از انگشتانش را قطع کرد. از این‌رو، از آن پس، مالک را لخم (لطمه‌زننده) و عمرو بن عدی را جذام (قطع‌شده و مجروح‌شده) خوانده‌اند. بعضی هم، ملقب شدن عمرو بن عدی به جذام را به جهت خدمتکاری برادرش لخم عنوان کرده‌اند. از مادر جذام و برادرانش لخم و عامله با نام رقاش بنت همدان یاد شده است. جذام، فرزندانی به نام حرام و حِشم داشت. که از نسل آن دو، کلیه شعب و فروعات طایفه بنی جذام متفرع گردیدند. از مهمترین فروعات بنی حشم می‌توان از بنی عتیب بن أسلم بن خالد بن شنوءة بن تدیل بن حشم بن جذام، و از مهمترین شعب حرام بن جذام نیز باید از بنی غطفان و أفصی فرزندان سعد بن إیاس بن حرام یاد کرد. از دیگر شعب و فروعات بسیار و مهم بنی جذام بن عدی می‌توان من باب نمونه از بنی عدی بن عمرو بن سود، بنی مطعم بن عوف، بنی مر بن حرام، بنی وائل بن زید مناة، بنی خصیب، بنی ضبیب، بنی نفاثه، بنی سالم، بنی سوید، بنی طریف، بنی محرمه، بنی صخر، بنی صونیون، بنی حریث، بنی محریه، بنی بعجه، بنی ردینی بن زیاد، بنی عنبس، بنی نضره، بنی أبامه، بنی عبده، بنی حرب، حبانیون، بنی حیه، بنی ذبیان، بنی عمارة بن ولید، بنی عبید، بنی ادعیاء، دعجیون یا دعاجنه، عطیون، بنی عفیر، بنی ولید بن سوید، بنی زهیر و قبایل بنی سعود و... یاد کرد. بنی وائل هم از دیگر طوایف مشهور بنی جذام و قوم شعیب نبی(ع) بود. نقل است که پیامبر اسلام(ص) خطاب به وفد جذام، آنان را قوم شعیب، و خویشاوندان حضرت موسی(ع) خواندند و افزودند که در آخر زمان، حضرت عیسی مسیح‌(ع) پس از رجعت، با زنی از قبیلۀ جذام ازدواج خواهد کرد.

عمر رضا کحاله بقایای جذام تا قرن نهم هجری را ۲۱ شاخه عنوان کرده و آنان را چنین برشمرده است: بنی زبیر، بنی مجریه، بنی زهیر، بنی العائذ، بنی عقبه، بنی طریف، بنی صخر، بنی خصیب، بنی واصل، بنی مره، بنی فیض، بنی شجاع، بنی ایوب، عناتره، بنی نمیر، بنی وهران، بنی حریث، بنی عمرو و بنی اسلم.

مساکن و منازل این قوم

خاستگاه اولیه این قوم را مانند دیگر خویشاوندان هم‌نسب‌شان –چونان بنی عامله و بنی لخم- یمن گفته‌اند. جذامی‌ها در سده‌های نخستین میلادی در پی سیل عرم و ویرانی سد مأرب، همراه با قبایل لخم و عامله و غسان به نواحی شمالی جزیرة العرب و شام کوچ کردند. از گزارش طبری (م. ۳۱۰ هجری) درباره همکاری قبیله جذام با فِهْر بن مالک –فرمانده مردم مکه- در جنگ با ابن عبد کُلال -از شاهان متأخر سلسلة دوم حِمْیَریان یمن- که به قصد انتقال حجرالاسود به یمن، به مکه لشکر کشید، چنین بر می‌آید که مهاجرت این قبیله به تهامه، پس از ویرانی اول سد مأرب، انجام گرفته است. منازل آنان از منطقۀ حِسمی در شمال تبوک و وادی القری -که امروزه در شمال‌غربی شبه جزیرۀ عربستان سعودی و جنوب غربی اردن قرار دارد- تا فلسطین امتداد داشت و شامل مناطقی چون اِرم، معان، مدین و اَیله می‌شد. آنان پیش از اسلام در شام و مناطق متعدد آن، از جمله فلسطین و سواحل دریای مدیترانه پراکنده بودند. مرزی که امروزه فلسطین را از مصر جدا می‌کند، در گذشته نیز خط فاصل میان قبیلهٔ جذام و مردم مصر بود. جبال حسمی در آن سوی وادی القری در مجاورت فلسطین نیز، از دیگر مساکن و منازل جمعی از مردم بنی جذام بود که بین فزاره و جذام قرار داشت و از حدود جذام به شمار می‌رفت. مناطق میانی بین مدین تا تبوک تا سرزمین اذرح هم از دیگر مساکن و منازل این قوم به شمار رفته است؛ ضمن این که جمع زیادی هم از ایشان در اطراف طبریه-از سرزمین‌های اردن- تا منطقه اللجون و الیامون تا ناحیه عکا ساکن بودند. ایله هم از دیگر مناطقی بود که جمعی از مردم بنی جذام از تیره بنی نفاثه در آن سکونت داشتند. آنان از آغاز اعمال حجاز تا ینبع در اطراف یثرب و نیز حوالی معان در سرزمین شام دارای حکومت بودند. این فرمانروایی در خاندان بنی نافره از نفاثه بود و فروة بن عمرو بن نافره از جانب روم بر قوم خود و بر اعراب ساکن حوالی معان حکمرانی می‌کرد. ابن خلدون در ادامه مطالب خود، از سکونت ذراری و فرزندان این قوم در این مناطق در دوران خود خبر داده و آورده: «باقیمانده ایشان در مواطن پیشین خود ساکنند. آنان دو تیره‌اند: یکی بنی عائد که میان بلبیس از اعمال مصر تا عقبه ایله تا کرک از ناحیه فلسطین ساکنند و آن دیگری، که به بنی عقبه معروفند و در سرزمین‌هایی از کرک تا ازلم نزدیک حجاز سکونت دارند. نگهبانی کاروان‌هایی که ما بین مصر و مدینه تا حدود غزه در شام حرکت می‌کردند بر عهده آنان است». از رمله، ورّاده و عریش هم در شمار دیگر منازل بنو جذام یاد شده است. غالب ساکنان عریش را قوم بنی العثل از بنی جری تشکیل می‌دادند. ضمن این که روستایی در عبسان در منطقه داروم غزه هم از دیگر مناطقی بود که به بنی الثعل تعلق داشت.

بر پایه برخی از گزارش‌ها، از عصر توراتی تا سال نهم هجرت و هم‌زمان با غزوۀ تبوک، این قبیله در بخش‌های بزرگی از شام -از جمله بلقا و جنوب فلسطین- در مجاورت قبیله‌های لخم و عامله می‌زیسته است. مردم جذام از زمان‌های قدیم در فلسطین سکونت داشتند و به گفتهٔ یعقوبی در قرن سوم یکی از گروه‌های تشکیل‌دهندهٔ مردم فلسطین بوده‌اند. نواحی غَزَّه از جمله دمری و بَیْسان از جمله منازل بنی جذام در فلسطین و اردن بود که حضور بنی جذام را تا چندین قرن پس از اسلام نیز در خود حفظ کرده بود. علاوه بر فلسطین، بسیاری از مردم عرب‌تباران لبنان نیز نسب از قبیله بنی جذام می‌بردند. علاوه بر این مناطق، بلقاء و نیز اطراف منطقه کرک در شام نیز از دیگر مراکز عمده سکونتگاهی برخی طوایف مردم جذام از جمله عطیون، دعجیون (دعاجنه)، بنی صونیون و طوایف بنی مهدی از جمله: بنی ادعیاء، درالات، بنی عفیر و... در شام به شمار می‌رفت. علاوه بر شام، ذات المَنار، مَدیَن -در کرانه دریای سرخ-، حوالی أیله -در ابتدای منطقه حجاز-، نیز، موطن جمعی از جذامی‌ها قرار گرفته بود. برخی نقل‌های افسانه‌ای هم از سکونت این قوم در منطقه حیره خبر داده‌اند و عنوان داشته‌اند که تبع اسعد ابوکرب معروف به «تبع اصغر» –فرمانروای بزرگ حمیر- در لشکرکشی خود به حیره جمعی از مردم ازد و لخم و جذام و عامله و قضاعه در آنجا گماشت و آنان در حیره به ساخت و ساز پرداختند تا این که جمع دیگری از اعراب نیز به ایشان پیوستند. حجاز هم مسکن گروهی از جذامی‌ها از طایفه بنی واصل بن عقبه و بصره در عراق هم، موطن شاخه‌ای از بنی جذام به نام بنی عَتِیب در بخشی فراخ از این شهر بود. به گزارش ابن خلدون افراد این قبیله، در سدة هشتم، در حوالی اَیْلَه یا ایلا از ابتدای توابع حجاز تا اطراف یثرب و مَعان و حوالی معان، از سرزمین شام، پراکنده بودند.

سرزمین مصر نیز از دیگر مناطق عمده محل سکونت بنی جذام در دوران اسلامی به شمار رفته است. با شروع فتوحات بزرگ اسلامی، جذام نخستین قبیله از اعراب مسلمانان به شمار می‌آمد که همراه با عمرو بن عاص وارد مصر شد. به شکرانه این فتح، عمرو بن عاص زمین‌هایی را به ایشان اقطاع کرد که قرنهای متمادی همچنان در اختیار اعقاب آن قبیله قرار داشت، چنانکه «قلقشندی» در سدة هشتم و نهم از دهها طایفة جذام نام برده است که در دوران او در نواحی مختلف مصر سکونت داشتند. هربیط، تل لسطه، نوب و ام زماد از جمله این مناطق بود که جذامی‌ها به اقطاع گرفته بودند. علاوه بر اقطاعات صورت گرفته در زمان عمرو بن عاص، صلاح الدین ایوبی (۵۳۲ – ۵۸۹ هجری) نیز به اقطاعات این قوم وسعت بخشید و فاقوس و اطراف آن را به هلبا سوید بخشید. شهر عریش در بخش شمالی شبه جزیرة سینا و قریة بَقّاره آن و نیز اسکندریه هم از دیگر منازل جذامی‌ها در مصر بود. جذامی‌های ساکن اسکندریه، مردمانی شجاع و جنگجو، و شمشیر زنانی قهار و تیراندازی ماهر بودند. حوف(خوف) در شرق مصر، حلوان، سواحل شرقی صعید مصر بین دیر الجمیزه و ترعة صول، دقهلیه(قهلیه) و مرتاحیه، جزائر بنی جری که بر گرفته از نام بنی جری -از شاخه‌های بنی جذام- که ریگزاری سفید بود، تل محمد، ریف میت غمرات و ساکنان پرهمتوش و مشایخ آن و نیز، ساکنان تل طنبول تا نبوب و تقدوس و دمدط و... هم از دیگر سکونتگاههای این قوم در مصر به شمار آمده‌اند. ضمن این که بسطه (مرکز الزقاریق فعلی)، هریبط (مرکز ابو کبیر فعلی) و طرابیه (مرکز فاقوس و ابوحماد و التل الکبیر) هم از دیگر مناطق مصر بودند که جماعتی از بنی جذام در کنار مردمانی از قبایل بنی غفار و بنی اسلم در آن سکونت داشتند. بنی جری هم از طوایف و شاخه‌های بنی حشم بن جذام بودند که در منطقه الرمل از مناطق الفرما –از شهرهای ساحلی مصر- در کنار بنی بیاضه -دیگر قوم و خویش خود از قبیله جذام،- مسکن داشتند. برخی منابع، جذامی‌ها را مالک مزارع و ارزاق در مصر و از فساد بسیارشان در این سرزمین خبر داده‌اند.

شمال افریقا و سپس اندلس (اسپانیا) نیز عرصه‌ای دیگر برای حضور فرزندان جذام در این مناطق بود. افراد این قبیله همپای گسترش اسلام، در شمال افریقا و اندلس پراکنده شدند. یعقوبی (متوفای نیمه دوم قرن سوم) در ضمن گزارشات خود از بلاد اسلامی شمال افریقا، از سکونت جمعی از مردم قبیله جذام در ناحیة بزرگ بَرْقَه (سیرنائیک) یا مَرْج کنونی در لیبی خبر داده است. ابن خلدون (متوفای قرن هشتم هجری) نیز گروههایی از چادرنشینان عرب ناحیة طرابلس-در مغرب لیبی- را از این قبیله برشمرده است. جمعیت بسیاری از این قبیله -از جمله بنی ثعلبة بن عبید- در پی فتح اندلس، به این منطقه نقل مکان کردند. بنی ثعلبی‌ها از شاخه‌ها و شعب متعددی در اندلس برخوردار بودند و در شمار رؤسای قوم و منطقه به شمار می‌آمدند. سرزمین‌های آنان در این منطقه معروف بود. همچنین از شَذُونة، الجزیره، تُدمیر و اشبیلیه(سویل) –بزرگترین سرزمین اندلس- به عنوان برخی از مناطق محل سکونت افراد قبیلة جذام در اندلس در قرن چهارم و پنجم یاد شده است. ولایت ثغر اعلی به مرکزیت سرقسطه در شمال شرقی اندلس، ارده و تطیله هم از دیگر مناطقی بودند که حضور جمعی از بنی جذام در آن گزارش شده است.

بنی جذام و تاریخ جاهلی این قوم

همان‌گونه که گفته شد، جذامی‌ها در سده‌های نخستین میلادی در پی سیل عرم و ویرانی سد مأرب، همراه با قبایل لخم و عامله و غسان به نواحی شمالی جزیرة العرب و شام وارد شده بودند و در دایره وسیعی از این سرزمین که مناطقی همچون نقاط ساحلی شام و فلسطین و نیز مناطق میانی بین مدین تا تبوک تا سرزمین اذرح همچنین، اطراف طبریه از سرزمین‌های اردن تا منطقه اللجون و الیامون تا ناحیه عکا را در بر می‌گرفت، ساکن شدند. این گستره عظیم جغرافیایی، با آن پشتبند جمعیتی قابل توجه، –به‌ویژه زمانی که با حمایت‌های خویشاوندان لخمی و عاملی شان در منطقه توأم می‌شد- چنان قدرتی به آنها می‌بخشید که نگاه دولت‌های منطقه را خواسته یا ناخواسته به خود معطوف داشته، مسئولیت‌های سیاسی و اجتماعی بزرگی را متوجه آنان می‌کرد. چندان که ایشان در کنار قبایل خویشاوند خود لخم، عامله و غساسنه همیشه یک پای وقایع و جریانات بزرگ منطقه در پیش و پس ظهور اسلام بودند. از نمودهای بارز رفتارهای سیاسی بنی جذام، شرکت در نبردهای نظامی است. گذشته از روایت افسانه‌ای همراهی ایشان با تبع اسعد ابوکرب معروف به «تبع اصغر» در لشکرکشی هایش به حیره، همکاری با فِهْر بن مالک –فرمانده قریشی ها- در جنگ با ابن عبد کلال -از شاهان متأخر سلسلة دوم حِمْیَریان یمن- هم، از نخستین گزارش‌ها از این دست است که به نقش‌آفرینی بنی جذام در وقایع منطقه می‌پردازد. حسان بن عبد کلال حمیری، با بسیار کس از قبایل یمن به وادی مکه آمده بود تا حجرالاسود را را با خود به یمن ببرد. پس قریش به همراه قبایل کنانه، خزیمه، اسد، جذام و دیگر تیره‌های مضر به فرماندهی فهر بن مالک به مقابله با او برخاستند و پس از جنگی سخت و خونین، شکست بزرگی را بر لشکر یمن تحمیل کردند و ضمن کشتن بسیاری از آنان، پادشاه آنان –حسان- را به اسارت گرفتند. غارت مالک بن شنوه بر بنی شیبان نیز از دیگر اخبار دوران جاهلی این قوم است.

قبیلۀ جذام در مسیر ارتباطی کاروانهای تجارتی حجاز، شام و مصر زندگی می‌کردند، و در نخستین سالهای هجری از مهم‌ترین هم‌پیمانان بیزانس به شمار می‌رفتند. جذامی‌ها در دوران جاهلی، در قیاس با اعراب بادیه‌نشین در سرزمین آبادتری می‌زیستند، و با تمدنهای بزرگ روم و ایران ارتباط داشتند. این ارتباطات هر چند موجب شد تا بعضی از طوایف جذام در آخرین سالهای دورة جاهلیت، تحت تأثیر دولت بیزانس، تا حدی به تکامل اجتماعی رسیدند و حکومتی مخصوص خود برپا کنند، اما بر اثر این نوع زندگی زبان قبیلۀ جذام فصاحت زبان اعراب بادیه‌نشین را از دست داد، و نژادشان هم کاملاً خالص نماند. حکومت جذامی‌ها در پیش از اسلام، منطقه بزرگی که از ابتدای منطقه حجاز تا ینبع در اطراف یثرب و نیز حوالی معان در سرزمین شام را شامل می‌شد، در بر می‌گرفت. این فرمانروایی در خاندان بنی نافره از نفاثه بود و فروة بن عمرو بن نافره از جانب روم بر قوم خود و بر اعراب ساکن حوالی معان حکومت می‌کرد. وی -همان‌گونه که خواهد آمد،- پس از غزوة تبوک مسلمان شد و به همین سبب در سالهای نخستین اسلام، اسیر رومیانو به نقلی حارث بن ابی شمر -پادشاه غسانیانِ شام و عامل دولت بیزانس- گشت و در فلسطین اعدام شد.

ادیان جاهلی این قوم

بنی جذام نیز مانند غالب اعراب جاهلی، به بت‌پرستی و پرستش مظاهر طبیعی اشتغال داشتند. آنان در شام بتی به نام «اُقَیصِر» داشتند که همراه با قبایل قضاعه، لخم، عامله و غسان به پرستش آن مشغول بودند. آنان به سوی این بت حج به جا می‌آوردند و سرهایشان را نزد آن می‌تراشیدند. با این حال، ارتباط قبایل شمال عربستان از جمله جذام و لخم با بیزانس و مراودات گسترده‌ای که مردم این قوم با شامیان داشتند، باعث گرویدن برخی از آنان به مسیحیت شده بود. صرف نظر از انتساب طوایف یهودی بنی نضیر و بنی قُرَیْظة مدینه به قبیلة جذام، و اندک مسیحیان جذامی ناحیة شام و مصر، بسیاری از اعضای این قبیله در دورة جاهلیت، سیارة مشتری را می‌پرستیدند.

اسلام بنی جذام

به نظر می‌رسد که اسلام‌پذیری بنی‌جذام نیز بمانند برخی دیگر از قبایل، طی مراحل و گونه‌های مختلفی اتفاق افتاده باشد. با توجه به فاصله بسیار مساکن این قوم با کانون اصلی اسلام و نیز همپیمانی و تأثیرپذیری این قوم از رومیان، توقع اسلام‌پذیری زود هنگام و بالتبع نقش‌آفرینی قابل توجه این قوم در حوادث و رخدادهای ایام حیات نبوی(ص) را قدری با مشکل مواجه می‌کند. عدم ذکر نامی از ایشان در جمع مسلمانان نخستین یا همراهی ایشان با مسلمین در وقایع مهم دوران حیات نبی اکرم(ص)، خود، گواهی صادق بر این امر است. گویا طلیعه نفوذ اسلام در این قوم و نخستین تلاش گروهی این قوم جهت پذیرش اسلام را باید در وفد رفاعه بن زید جذامی نزد پیامبر(ص) در ذی القعده سال ششم یا هفتم هجرت جست. رفاعه بن زید جذامی -که از خاندان بنی ضبیب بود،- پیش از جنگ خیبر (سال ششم هجری) و در زمان صلح حدیبیه با جماعتی نزد پیامبر(ص) رفتند و ضمن تقدیم بُرد‌هایی یمانی و غلامی به نام «مدعم» -که بعدها در نبرد خیبرکشته شد،- مسلمان شدند. پیامبر(ص) نیز پیامی با این مضمون برای او صادر فرمود و آن را همراه با رفاعه نزد قومش بنی ضبیب فرستاد: «بسم الله الرحمن الرحیم. این نامه برای رفاعه بن زید جذامی نوشته شده است تا آن را برای تمامی افراد قبیله خود و کسانی که همراه او هستند ببرد و آنها را به سوی خدا و رسول خدا(ص) فرا خواند. هر کس از قبیله رفاعه، این دعوت را بپذیرد، از حزب خدا و رسول خدا(ص) خواهد بود و هر کس که دعوت را نپذیرد، دو ماه به او امان داده خواهد شد». رفاعه نزد قوم خود رفت و نامه پیامبر خدا(ص) را برای آنان قرائت کرد. قوم رفاعه، دعوت او را پذیرفتند و همگی مسلمان شدند. آنان پس از پذیرش اسلام به «حرة الرجلاء» کوچ کردند و در آنجا اقامت گزیدند.

فروة بن عمرو بن نافره هم از دیگر بزرگان این قوم بود که گزارش‌هایی از اسلام آوردن او در پی جریان نامه نگاری‌های رسول خدا(ص) به سران و پادشاهان جهان در سال ششم هجرت به دست ما رسیده است. فروه مردی از خاندان بنی نفاثه از طوایف قبیله جذام بود که از طرف رومی‌ها به استانداری سرزمین‌های عرب مجاور روم از جمله شهر معان و اطراف آن منصوب شده بود. وی پس از دریافت نامه پیامبر(ص)، اسلام آورد و نماینده‌ای را پیش حضرت فرستاد و ضمن اعلام مسلمانی خود، استری سفید به آن حضرت تقدیم کرد. نام این استر در برخی منابع «دلدل» عنوان شده و آمده که فروه علاوه بر این استر، اسبی به نام «الظرب» را نیز به پیامبر(ص) اهداء کرده است. چون خبر اسلام فروه به رومی‌ها رسید، احضارش کردند و به زندان افکندند و مدتی بعد او را بیرون آوردند تا گردنش را بزنند. او در این هنگام چنین سرود: ابلغ سراة المؤمنین بأننی سلم لربی اعظم و مقامی به سران و بزرگان مؤمنان پیام مرا برسان که سراپای وجودم تسلیم مشیت الهی است سپس گردنش را زدند و پیکرش را به دار کشیدند. در نقلی دیگر هم آمده، چون قیصر بر این خبر اطلاع یافت، حارث بن ابی اشمر غسانی پادشاه غسان را بر ضد او بر انگیخت. حارث، فروه را به اسارت گرفت و در فلسطین بر دار کرد.

از دیگر وفود بنی جذام می‌توان به وفد برذع بن زید جذامی و مالک بن احمر جذامی اشاره کرد. برذع بن زید جذامی -که برخی از او با نام بردع بن زید نیز یاد کرده‌اند،- از ساکنان بیت جبرین شام بود که همراه با برادران خود رفاعه و سوید و ده تن از مردم قومش از فلسطین، نزد حضرت رفت و اسلام آورد. از تاریخ دقیق این وفد اطلاعی به‌دست نیامده، اما به نظر می‌رسد این وفد، وفدی جدا از وفد رفاعة بن زید جذامی که پیش از واقعه خیبر اتفاق افتاد، بوده است. مالک بن احمر هم از دیگر وفد کنندگانی بود که همراه با جمعی از مردم قومش در تبوک بر پیامبر(ص) وارد شد. وی ضمن اظهار مسلمانی، از حضرت خواست تا مکتوبی برای او بنویسند تا بواسطه آن قوم خود را به اسلام بخواند. حضرت نیز چنین کرد و نامه‌ای برای او نوشت و در آن برای کسانی که تبعیتش کنند و نماز اقامه کنند و زکات پرداخت کنند و ضمن اجتناب از مشرکان، خمس اموال خود را بپردازند، امان الهی و امان پیامبرش را تضمین کردند.علاوه بر هیئاتی که از طوایف مختلف بنی جذام در نقاط مختلف، خود را به رسول خدا(ص) رسانده بودند و اظهار مسلمانی یا تبعیت کرده بودند، برخی از جذامی‌ها هم، در قالب هیئات قبایل خویشاوند خود، نظیر بنی لخم، خود را به پیامبر(ص) رسانده بودند. زنباع بن روح بن سلامه جذامی -پدر روح بن زنباع- یکی از آنان بود که در ضمن هیأتی از بنی دار -از شاخه‌های قبیله بنی لخم،- خود را به مدینه رسانده بود. وی و ده تن دیگر از اقوامش، بعد از باز گشت حضرت از تبوک، (در سال نهم هجری) خدمت آن حضرت شرفیاب شد و پس از پذیرش اسلام، تا وفات پیامبر(ص) در مدینه ماندگار شدند. وفد قیس بن زید بن حیّان بن امری‌ء القیس هم از دیگر وفود کنندگان جذامی نزد نبی اکرم(ص) بود. او که سالار قوم خود، -سعد بن مالک بن زید مناة بن أفصی- بود، نزد رسول خدا(ص) شرفیاب شد و پس از اظهار مسلمانی، حضرت او را عامل خود بر قومش بنی سعد قرار داد.

سوای از این وفود که به قصد اظهار مسلمانی انجام گرفت، برخی از وفدها نه به منظور اظهار مسلمانی، بلکه به قصد اظهار تبعیت از دولت نبوی(ص) انجام گرفت که وفد امیران ایله و جرباء و اذرح در زمان غزوه تبوک در سال نهم هجرت از آن جمله بود. این افراد در تبوک، نزد حضرت آمدند و در ازای قبول پرداخت جزیه با ایشان پیمان بستند. امیر ایله در این زمان یوحنا پسر رؤیة بن نفاثه از جذام بود. او استری سفید به پیامبر(ص) بخشید. علاوه بر این جمع، گروه کثیری از مردم این قوم همچنان بر آیین خود باقی ماندند تا اینکه در پی ارسال سرایا توسط حضرت و یا بعد از رحلت ایشان و پس از انجام فتوحات اسلامی در سالهای چهاردهم و پانزدهم رفته رفته اسلام پذیرفتند.

بنی جذام و تعامل با دولت نبوی(ص)

از نخستین تعاملات این قوم با رسول خدا(ص) و نقش‌آفرینی ایشان در حوادث و وقایع دوران نبوی(ص) –همان‌گونه که پیش از این بدان پرداخته شد- می‌توان به خبر وفد رفاعة بن زید جذامی به مدینه اشاره کرد. او پس از مسلمانی، از پیامبر(ص) نامه‌ای دریافت کرد تا قومش را به اسلام دعوت کند. رفاعه سپس همراه با نامه پیامبر(ص) به میان قوم خود بنی ضبیب رفت و آنان را به اسلام دعوت کرد. ایشان نیز بی‌درنگ مسلمان شدند و سپس همگی در حرة الرجلاء ساکن شدند. همزمان با این واقعه نخستین رویارویی یاران پیامبر(ص) با بنی جذام نیز اتفاق افتاد. بر پایه برخی گزارشات، دحیة بن خلیفه کلبی –نماینده رسول خدا(ص) نزد قیصر روم- در راه بازگشت از سفر خود از روم، در منطقه «شنار» مورد هجمه جمعی از مردم جذام از تیره بنی ضلیع به رهبری هنید بن عارض و پسرش عارض بن هنید قرار گرفت و اموال و جامه‌های اهدایی قیصر همراه او توسط جذامی‌ها به غارت رفت. دحیه کلبی در حالی که جز لباس کهنه و مندرسی که بر تن داشت، چیزی همراه نداشت، به مدینه نزد پیامبر(ص) بازگشت و به شرح ما وقع پرداخت. حضرت هم پس از شنیدن این خبر، گروهی پانصد نفره ای را در جمادی الاخر سال ششم هجری به سرپرستی زید بن حارثه جهت سرکوبی مهاجمان روانه دیار بنی جذام کرد. زید با راهنمایی مردی از بنی عذره خود را به محل استقرار هنید بن عارض و همراهانش رساند و سپیده دم بر آنان تاخت. هنید و پسرش عارض و گروه زیادی از همراهانشان کشته شدند و غنایم بسیاری که تعداد آن را هزار شتر و پنج هزار گوسفند گفته‌اند همراه با یکصد نفر زن و بچه به دست سپاه مسلمین افتاد. با انتشار این خبر، بنی ضبیب –از شاخه‌های بنی جذام- به فرماندهی حبان بن مله و پسرش، جهت نبرد با زید بن حارثه و آزادی اسرا دست به کار شدند. تصمیم این گروه بر این قرار گرفت که آنان ابتدا به مسلمانان نزدیک شوند و تنها حبان بن مله با مسلمانان صحبت کند و سپس در فرصت مناسب با رمز «قودی» به مسلمانان حمله برند. آنها نزد زید رفته، از مسلمانی خود گفتند. زید بن حارثه پس از پرسش از سوره حمد و قرائت آن از سوی حبان بن مله، ادعای آنان را تصدیق کرد و دستور به آزادی اسرا داد اما بعد، از این امر منصرف شد و دستور حرکت به سوی مدینه را صادر کرد. حبان و همراهانش شب را در کنار خانواده‌های اسیر جذامی، سپری کردند و صبحگاه، به سرعت خود را به منطقه کراع نزد رفاعة بن زید جذامی رساندند و او را از ماجرا با خبر کردند. رفاعه هم همراه با ایشان، در حالی که نامه‌ای که پیش از آن، رسول خدا(ص) برای او مکتوب کرده بود را همراه داشت، نزد پیامبر(ص) شتافت و ایشان را از نقض این پیمان با خبر کردند. پیامبر(ص)، ضمن هدر اعلام کردن خون کشته شدگان، دستور به آزادی اسرا دادند. سپس، امیرالمؤمنین علی(ع) را با رفاعة بن زید و حبان بن مله همراه کردند تا اسرا و اموال را از زید بن حارثه باز پس گیرند. آنان در منطقه فَحلَتَین با زید بن حارثه و همراهانش برخوردند و اسرا و اموال خود را بازگرداندند.

نبرد موته هم عرصه‌ای دیگر در رویارویی بنی جذام با سپاه اسلام در دوران حیات نبوی(ص) به شمار رفته است. پس از صلح حدیبیه، پیامبر اکرم(ص) فرصت را مغتنم شمردند و به تبلیغ جهانی اسلام پرداخت. ایشان نامه‌هایی را به سران کشورهای مختلف نوشتند و آنان را به اسلام دعوت کردند. حضرت، حارث بن عمیر ازدی را همراه نامه‌ای نزد فرمانروای بُصری فرستاد و او را به پذیرش اسلام فرا خواند. اما حارث پس از رسیدن به دهکده موته، به‌دست شرحبیل بن عمرو غسانی –کارگزار هرقل در منطقه- گرفتار آمد و به شهادت رسید. این خبر بر پیامبر(ص) سخت ناگوار آمد. از این رو دستور اجتماع مسلمانان را در اردوگاه جرف صادر کردند. پس از اجتماع، ایشان سپاهی سه هزار نفره را به فرماندهی زید بن حارثه روانه شام کردند و ضمن انتصاب فرماندهان سپاه، به آنان فرمودند تا به قتلگاه حارث بن عمیر بروند و ساکنان آنجا را به اسلام بخوانند و در صورتی که نپذیرند با آنها بجنگند. خبر این حرکت به دشمن رسید و آنها هم، سپاهی بزرگ متشکل از صد هزار سپاهی به فرماندهی شرحبیل بن عمرو فراهم آوردند و در مآب -از سرزمین‌های بلقاء- فرود آمدند. در این هنگام، جماعتی از قبایل جذام، لخم، بهراء، وائل، بکر و... که برخی تعداد ایشان را نیز تا صد هزار تن برشمردند، بدیشان پیوستند. از آن سو، سپاه مسلمین، به معان از سرزمین‌های شام رسید و در آنجا از حضور نیروهای هرقل روم مطلع شدند. مسلمانان پس از دو شب اقامت در معان و مشورت در ادامه راه یا انصراف و بازگشت به مدینه، سرانجام با سخنان پر شور عبدالله بن رواحه تصمیم به ادامه مسیر گرفتند. آنان تا روستای موته پیش رفتند و در آنجا با سپاه بزرگ روم رو در روی شدند. در این جنگ نابرابر که در جمادی الاولی سال هشتم هجرت به وقوع پیوست، فرماندهان اسلام یکی پس از دیگری به شهادت رسیدند. در نهایت سپاه اسلام به فرماندهی خالد بن ولید، عقب نشستند و با مابقی سپاه خود را به مدینه رساندند.

رویارویی دیگر جذامی‌ها با پیامبر اکرم(ص) در سال هشتم هجری رقم خورد. بنا بر نقل برخی منابع، رسول خدا(ص) در جمادی الاخر این سال، جمعی از بزرگان مهاجر و انصار از جمله ابوبکر و عمر و ابوعبیده را به فرماندهی عمرو بن عاص به ذات السلاسل –که در فاصله ده روز راه تا مدینه قرار داشت،- فرستاد. این گروه پس از رسیدن به منطقه مورد نظر، به اجتماع دشمن، متشکل از قضاعه، عامله، لخم و جذام، حمله بردند و ضمن به هلاکت رساندن تعداد زیادی از آنان، اموال بسیاری از ایشان را به غنیمت گرفتند. غزوه تبوک در سال نهم هجرت هم از دیگر وقایع مهم تاریخ دوران پیامبر(ص) است که در آن ذکری از بنی جذام به میان رفته است. در این سال، گروهی از بازرگانان شامی خبر آوردند که هرقل –امپراطور بیزانس- سپاهی بزرگ از رومیان فراهم آورده و مردم لخم، جذام، عامله و غسان را بر مقدمه آن گماشته و آنها را به بلقاء فرستاده است. در پی دریافت این خبر، رسول خدا(ص) با وجود گرمای شدید هوا، دستور به بسیج عمومی مردم دادند و از آنها خواستند تا با آماده‌سازی تمام امکانات خود، مهیای این جنگ شوند. پیامبر(ص)، اشخاصی را هم به مکه و قبایل دیگر اعزام فرمود تا آنها را برای جنگ حرکت دهند. با گرد آمدن سپاه، لشکر راهی سرزمین روم شدند.

بنی جذام و تعامل با خلفای ثلاث

از این قوم و تعاملات آنان با خلفای این دوره و نیز نقش آنان در اموری چون کارگزاری و فرماندهی نظامی در این دوره اطلاع چندانی در دست نیست. شاید بعضی اخبار واصله از نقش‌آفرینی این قوم در جریان فتوحات اسلامی –به‌ویژه شام و مصر- را بتوان تنها اخبار نقش‌آفرینی مردم جذام در این دوره دانست. بر اساس گزارشات موجود، در پی رحلت نبی خاتم(ص) و آغاز فتوحات اسلامی، هراکلیوس که پیش‌تر مناطق مهم شام -از جمله حمص- را از دست داده بود، یک بار دیگر کوشید تا با سامان دادن لشکری عظیم از رومی‌ها، شامیان، اهالی جزیره و ارمنستانی‌ها، در کنار قبایل عرب منطقه همچون: لخم، جذام، بلقین، بلی، عامله و قبائل قضاعه و غسان به جنگ مسلمانان برود. بدین منظور، او در تابستان سال ۱۴ هجری، همراه با رومیان و جمع زیادی از مستعربه از قبایل لخم، جذام، بلقین، بلی، عامله و قبائل قضاعه و غسان به انطاکیه رفت و آماده پیکار با مسلمانان شد. او بخشی از سپاه خود را به فرماندهی فردی به نام «صقلار» به سوی مسلمانان فرستاد. این سپاه در رجب سال ۱۵ هجری در یرموک با مسلمانان به فرماندهی ابوعبیده جراح مصاف داد. در این جنگ، با وجود آنکه قبیلۀ جذام، همچون قبیله‌های دیگر عرب شام، هم‌پیمان سپاه بیزانس بودند، برخی از مردان بنی جذام در کنار تنی چند از مردمان قبیله لخم و عامله همراه برادران عرب خود در سپاه مسلمین حضور یافتند. اما حضور ایشان در این جنگ، تداوم چندانی نداشت،؛ چراکه آنان پس از مشاهده شدت جنگ، پا به فرار گذاشتند و در دهکده‌های اطراف پناه گرفتند. این امر دستمایه یکی از مسلمانان در اشعارش گردید و ضمن شعری در مذمت فرار ایشان از معرکه چنین سرود: «مردم لخم و جذام در کار گریز بودند و ما و رومیان در «مرج» به کشاکش بودیم. اگر پس از این، لخمی‌ها و جذامی‌ها نزد ما باز گردند، ما با آنها کاری نخواهیم داشت». در پی این نبرد، مسلمانان در پیکاری دیگر، با هرقل و سپاه بزرگش درگیر شدند و در آن نبرد که با کشته شدن جمع زیادی از مستعربه –از جمله جذامی ها- همراه بود، به فتحی بزرگ دست یافتند. آنان در نبرد «یرموک» (۱۳ هجری) نیز شرکت داشتند. در این نبرد، قبیله جذام همراه با قبایل همدان، مذحج، حمیر، خثعم، کنانه، قضاعه، لخم، خولان و حضرموت در میمنه و میسره سپاه جای داشتند.

فتح قیساریه در سال ۱۸ هجری هم از دیگر اخباری است که در آن به حضور جمعی از جذامی‌ها در آن اشاره دارد. بر اساس نقل برخی گزارشات، پس از فتح این سرزمین معاویه بن ابوسفیان، وی دو تن از جذامی‌ها را نزد عمر بن خطاب فرستاد تا خبر آن را به خلیفه مژده دهند.

فتوحات مصر (در سال ۲۰ هجری) هم از دیگر محورهای مهم فتوحات در عصر خلفاست که فرزندان جذام در آن به نقش‌آفرینی پرداختند. جذامی‌ها که افرادی نظیر: لصیت بن خثم بن حرمله جذامی، حریث بن ناهل بن غنم جذامی وائلی -رییس جذام-، مسور بن یزید جذامی -از اشراف جذام-، عمرو بن فرفر جذامی -رییس بنی وائل بن مالک- و اشعث بن وهب جذامی از جمله ایشان بودند، از همراهان عمرو بن عاص در فتح مصر (در سال ۲۰ هجری) بودند. به همین مناسبت، آنان مناطقی را در مصر از عمرو بن عاص به اقطاع گرفتند که هربیط، تل لسطه، نوب و ام زماد و احتمالاً مناطق حوف(خوف) در شرق مصر، حلوان و نیز بخش‌هایی از اسکندریه از آن قسم است.

بنی جذام و حکومت امام علی(ع)

با توجه به این که مساکن بنی جذام غالباً در حیطه جغرافیایی شام واقع بود و این منطقه هم تحت حکمرانی معاویة بن ابی‌سفیان قرار داشت، جای تعجب نخواهد بود که آنان تحت تأثیر امویان، در حوادث و رخدادهای پیشآمد کرده بین امیرالمؤمنین(ع) و معاویه، جانب امویان را بگیرند و از حمایت و همراهی با دوران حکومت علوی(ع) خودداری ورزند. از جمله این وقایع جنگ صِفّین است که قبیلة جذام در آن در کنار قبایل یمنی دیگر همچون بنی لخم، بخش عمده‌ای از یمنی‌های سپاه شام را تشکیل می‌دادند. در این جنگ، ناتل بن قیس جذامی -چهره ممتاز بنی جذام- فرماندهی قبایل لخم و جذام را از سوی معاویه بر عهده داشت. آنها در این معرکه، در کنار دیگر یاران معاویه از قبایل لخم و عک نبردهای سختی را با سپاه امیرالمؤمنین(ع) انجام دادند. بر اساس یکی از این گزارشات، آنان در روز چهارم جنگ همراه با حمیر و لخم به فرماندهی عبیدالله بن عمر حمله سختی را علیه سپاه عراق انجام دادند؛ بر اساس گزارشی دیگر، مالک اشتر همراه با هشتصد تن از جوانان همدانی، در یکی از معارک این جنگ -در روز پنج شنبه نهم صفر سال ۳۷ هجری- در برابر هجمه وسیع سپاه شام که متشکل از قبایل لخم، عک، جذام و اشعر بودند، سخت پایداری نمودند و آنان را وادار به عقب نشینی کردند. در این جنگ قبایل عکّ و لخم و جذام حملات سختی را علیه قبایل مذحج و بکر بن وائل انجام دادند و یکی از عکیان در تحریض یارانش اشعاری با این مطلع سرود: «وای بر حال نزار ماران مذحجی از ضرب شست عکّ که ما مادرشان را به عزایشان بنشانیم و بگریانیم و.».. این رجز مرد عکّی، حمیّت قبیله مذحج را برانگیخت. پس به سختی بر آنها هجمه آوردند و روز سیاهی را برای آنها رقم زدند. چندان که منادی عکی ندا در داد: «ای مذحجیان خدا را خدا را در حق عکّ و جذام؛ آیا حرمت خویشاوندی را به یاد نمی‌آورید؟ لخم ارجمند و اشعریان و دودمان ذی حمام همه را نابود کردید؛ کجاست خرد و آرمانها، اینک این زنانند که بر مرگ نامداران می‌گریند». همچنین، نقل است که معاویه پس از اطلاع از سرایش شعری توسط شاعر همدانی و تفضیل امام علی(ع) بر او در این شعر، وی، ذی الکلاع حمیری را فرا خواند و او را به فرماندهی سپاهی بزرگ متشکل از هزار تن از یمنیان از قبایل یحصب، کنده، لخم و جذام به نبرد قوم همدان فرستاد. امیرالمؤمنین(ع) متوجه این حرکت دشمن شدند و با صدای بلند همدانی‌ها را از این حمله با خبر کردند و فرمودند که این سپاه، تنها آهنگ شما را دارد. پس همدانیان ضمن لبیک به ندای امیرالمؤمنین(ع)، به رهبری قیس بن سعید بر آنها تاختند. نبردی سختی در گرفت که تا شب به طول انجامید و در آن جمع زیادی از دو طرف کشته و زخمی شدند.

علاوه بر ناتل بن قیس، مشجع بن بشر جذامی و ابوشریح جذامی نیز از دیگر چهره‌های شناخته شده این قوم در این جنگ‌اند. نقل است که وی در یکی از مواقف نبرد صفین به میان قوم خود جذام رفت و از آنان خواست تا یاری‌اش دهند تا حمله‌ای را بر سپاه عراق ترتیب دهد. اما مردم قومش وقعی به او ننهادند و مشجع در حالی که اشعاری می‌سرود بر اصحاب امام علی(ع) حمله برد. او به میدان آمد و از همرزمانش خواست تا علی(ع) را به وی نشان دهند تا با او پیکار کند. عدی بن حاتم –از اصحاب و یاران نزدیک امیرالمؤمنین(ع)- متوجه او شد؛ پس به میدان تاخت و به مصاف وی رفت. او نیزه‌ای بر سینه مشجع زد؛ جذامی در حال، از اسب بر زمین افتاد و جان داد. فردی به نام ابوشریح هم از کسانی بود که برافراشتن قرآن بر نیزه در میمنه سپاه معاویه به تحقق جریان حکمیت دامن زد. ضمن این که یزید بن عمر جذامی و عاصم بن منتشر جذامی هم از دیگر بزرگان این قوم بودند که به عنوان نمایندگان معاویه، در جمع شهود تحکیم حضور داشتند.

بنی جذام و دولت اموی

همان‌گونه که گفته شد، قبیلة جذام از طرفداران معاویة بن ابی‌سفیان و از همراهان او در جنگ صِفّین در کنار بزرگانی از قومشان همچون ناتل بن قیس جذامی -فرمانده قبایل لخم و جذام در صفین- بودند. از آن پس، جذامی‌ها عهده دار نقش‌های مهمی در حکومت امویان در شام شدند؛ چندان که برخی از اعضای آن، به مناصب بالای نظامی و سیاسی دست یافتند. از جمله این افراد رَوْحَ بن زِنباع جُذامی بود. وی فرزند زنباع بن سلامه جذامی از اصحاب پیامبر(ص) و از وفود کنندگان بر ایشان بود. برخی روح را در شمار صحابه و بعضی دیگر وی را از تابعین گفته‌اند. روح بن زنباع در زمان امارت معاویة بن ابوسفیان در شام به او پیوست و از همراهان وی در جنگ صِفّین گردید. روح را همچنین از کارگزاران معاویه در بعلبک گفته‌اند. او پس از مرگ معاویة بن ابوسفیان به یزید بن معاویه پیوست و از سوی او پذیرای سمت فرمانداری فلسطین گردید. روح بن زنباع در سال ۶۲ هجری با هزار سپاهی، از فلسطین به شام رفت تا یزید را در جنگ با عبداللّه بن زبیر یاری کند. یزید، او را از فرماندهان سپاهش در لشکرکشی به حجاز قرار داد و فرماندهی کل سپاه را به مسلم بن عقبه مری سپرد. مسلم بن عقبه پس از خلق فاجعه حره در سال ۶۴ هجری و تسلط بر شهر مدینه، روح را بر مدینه گماشت و خود جهت سرکوبی شورش عبدالله بن زبیر راهی مکه شد. روح بن زنباع در جریان بحران جانشینی یزید بن معاویه، جانب مروان بن حکم را گرفت و در اجلاسیه «الجابیه» در جانبداری از مروان به ایراد سخن پرداخت و خواستار بیعت با مروان بن حکم به عنوان خلیفه و بیعت با معاویة بن یزید به عنوان ولی‌عهد گردید. در جریان درگیری‌های قدرت بین مروان بن حکم و عبدالله بن زبیر، روح در فلسطین حضور داشت. حسان بن مالک بن بجدل –عامل معاویة بن ابوسفیان در فلسطین- که از هواخواهان بنی امیه بود، قبل از عزیمت به اردن، روح بن زنباع را جانشین خود بر فلسطین کرد و خود به اردن رفت؛ اما طولی نکشید که قیام طرفداران عبدالله بن زبیر، باعث فرار او از این سرزمین شد. در پی این اقدام، روح به مروان پیوست و در حمایت از او در جنگ «مرج راهط» (در سال ۶۴ هجری) حضور یافت. وی پس از این جنگ و در پی فرار طرفداران عبدالله بن زبیر از این منطقه، از سوی مروان بن حکم، بار دیگر به امارت فلسطین رسید.

بعد از مرگ مروان، روح به عبدالملک بن مروان (حک. ۶۵-۸۶) پیوست و از خصیصان و مشاوران ارشد دربار او گردید. روح بن زنباع در بارگاه عبدالملک بن مروان از جایگاه بسیار رفیعی برخوردار بود؛ چندان که گفته‌اند روح هر روز در حجره عبدالملک می‌خوابید و از همان پشتی و متکایی که عبدالملک استفاده می‌کرد، بهره می‌برد و هیچ کس شیرین زبان‌تر از او نزد عبدالملک نبود. نقل است که عبدالملک در توصیف روح بن زنباع گفته بود: «او، روح طاعت اهل شام، زیرکی اهل عراق و فقه اهل حجاز را در خود جمع کرده است». بعد از مرگ روح بن زنباع، اگرچه فرزندان او کمر به خدمت دودمان اموی بسته بودند، اما تبعیت محض روح را نداشتند؛ چندان که علی‌رغم احترامی که نزد دربار اموی داشتند، گاه مزاحمت‌هایی را هم برای دولت اموی بوجود آورده، حتی در اواخر کار این دولت، در جاهایی با خلیفه اموی رو در روی شدند. از جمله معروفترین این فرزندان می‌توان از ثابت بن نعیم بن زرعة بن روح بن زنباع نام برد. ثابت از همراهان مروان بن محمد معروف به «مروان حمار» -آخرین خلیفه اموی- بود. وی را از جمله فتنه انگیزان گفته‌اند؛ چندان که هشام بن عبدالملک (حک. ۱۰۵-۱۲۵)-خلیفه اموی- او را بواسطه تباه کردن سپاهی که هشام به فرماندهی حنظلة بن صفوان به نبرد با بربرها و مردم افریقیه فرستاده بود، و نیز به سبب قتل کلثوم بن عیاض قشیری –عامل هشام در این منطقه-زندان کرده بود. مروان بن محمد -عامل خلیفه در ارمنستان- در یکی از سفرهای کاری خود به بغداد، بنا به درخواست برخی صاحب منصبان، از هشام خواست که ثابت بن نعیم را بر او ببخشد. هشام نیز چنین کرد. از آن پس، ثابت از ایادی مروان بن محمد شد و همراه با او به بلاد ارمنستان رفت. وضع بدین منوال بود تا این که ولید بن یزید (حک. ۱۲۵-۱۲۶) –خلیفه اموی- کشته شد. مروان پس از اطلاع از این امر، به بهانه خونخواهی وی قیام کرد و از ارمنستان به سوی مقر حکومت امویان حرکت کرد. چون مروان از بلاد ارمنیه به راه افتاد، ثابت بن نعیم، شامیان سپاه مروان را تحریض کرد تا از سپاه او جدا شوند و همراه با ثابت بن نعیم به شام بازگردند. بدین ترتیب، جمع زیادی از نیروهای سپاه مروان، شبانه اردوگاه خود را ترک کرده، بر گرد ثابت فراهم آمدند. صبحگاه، یاران ثابت -که بیش از سپاهیان مروان بن حکم بودند،- مقابل لشکر او صف آرایی کردند. مروان آنها را بین جنگ یا همراهی با خود تا منطقه فرات و سپس واگذاری آنها به سردارانشان جهت بازگشت به بلاد خود، مخیر کرد. آنها نیز، بار دیگر به مروان پیوستند و ثابت و فرزندانش: رفاعه، نعیم، بکر و عمران را بدو تسلیم کردند. مروان نیز آنها را محبوس کرد.

اندکی بعد مروان بن محمد، ثابت بن نعیم را آزاد کرد و از باب صلح و آشتی و دلجویی از او، وی را به فرمانداری فلسطین گماشت. اما طولی نکشید که بنا به دلایلی -از جمله دامن زدن وی به اختلاف قحطانی و مضری،- او را از این سمت خلع کرد. در جریان شورش‌های انجام گرفته علیه مروان بن محمد در منطقه شامات، ثابت بن نعیم پس از شورش‌های مردم حمص و سپس اهالی غوطه و سرکوب ایشان به دست مروان، با حمایت و همراهی قبایل لخم و جذام در سال ۱۲۷ هجری در فلسطین دست به شورش زد و با حدود ۵۰ هزار نظامی، به طبریه رفت. او ولید بن معاویة بن مروان بن عبدالملک بن مروان -کارگزار مروان بن محمد در طبریه اردن- را در محاصره گرفت؛ اما در مصاف با نیروهای ولید بن معاویه و سپاه کمکی مروان به فرماندهی ابو الورد مجزأة بن کوثر بن زفر کلابی شکست خورد و بیشتر یارانش کشته شدند و بقیه گریختند. ثابت به فلسطین گریخت ابوالورد در پی او رفت و نعیم، بکر و عمران -پسران ثابت- را به اسارت گرفت و آنان را نزد مروان فرستاد و او آنها را به زندان کرد. ابوالورد کلابی پس از تسلط بر فلسطین، به تعقیب ثابت بن نعیم پرداخت تا این که سواران او توانستند در جبال شراة بر او و پسرش رفاعه دست یابند و آنان را دستگیر کنند. ثابت بن نعیم و پسرش رفاعه را نزد مروان که در «دیر ابوب» اردو زده بود، فرستادند. مروان هم دستور به قتل او و پسرانش و بریدن دست و پای شان داد. اما رفاعه از چنگ او گریخت. برخی هم بر این اعتقادند که ثابت به مصر گریخت و مروان گروهی را به فرماندهی فردی به نام «کوثر غنوی» به تعقیب آنان فرستاد. کوثر در مصر به ثابت دست یافت و پس از دستگیری، او را نزد مروان فرستاد. مروان هم دست و پایش را قطع کرد و سپس در باب دمشق به دار کشید.

علاوه بر ثابت بن نعیم، حکم بن ضبعان بن روح بن زنباع جذامی و عبدالله بن یزید بن روح بن زنباع جذامی هم از دیگر مشاهیر این خاندان در دوران حکومت بنی امیه بودند. پس از مرگ یزید بن ولید معروف به «یزید ناقص» –خلیفه اموی- حکم بن ضبعان جذامی در فلسطین به پا خاست و لخم و جذام را به بیعت با سلیمان بن هشام بن عبدالملک فرا خواند. او در ایام حکومت مروان بن محمد (مروان دوم؛ ملقب به مروان حمار، چهاردهمین و آخرین خلیفۀ اموی (حک: ۱۲۷۱۳۲)) در شمار مخالفان مروان و از طرفداران دولت عباسی در آمد و با به‌دست گرفتن امور فلسطین، اسباب اخراج محمد بن مروان را از این منطقه فراهم آورد. مروان پس از این اقدام حکم بن ضبعان، به عبدالله بن یزید بن روح بن زنباع که از بزرگان بنی جذام بود و از وجاهت و جایگاه خاصی نزد مردم منطقه و مروان بن محمد برخوردار بود، پناه برد و از وی خواست تا او را در پناه خود گیرد. وی نیز چنین کرد.

ناتِل بن قَیس بن زید جذامی هم از دیگر معاریف و رجال دوران حکومت بنی امیه بود که نسب از بنی جذام می‌برد. پدرش قیس را از اصحاب و خود او را از تابعین گفته‌اند. ناتل -که از شجاعان و رییس جذامیان شام در زمانش بود،- از یاران معاویة بن ابوسفیان در صفین و فرمانده جذامیان و لخمیان فلسطین در این نبرد به شمار رفته است. بعد از مرگ یزید بن معاویه، او به جمع یاران عبدالله بن زبیر پیوست. پس از کناره‌گیری و مرگ معاویة بن یزید، وی بر روح بن زنباع –گماشته حسان بن مالک بن بجدل (عامل یزید بن معاویه بر فلسطین)- طغیان کرد و او را از منطقه بیرون راند و سپس برای عبدالله بن زبیر از مردم بیعت گرفت. اما بنا بر نقل دیگر، عبدالله بن زبیر او را -که در مکه از همراهانش بود،- به فرمانداری خود در فلسطین منصوب کرد و از او خواست تا از مردم قومش برای وی بیعت بگیرد. پس ناتل به فلسطین رفت و والی آن حسان بن مالک بن بحدل -عامل یزید بن معاویه- را از آنجا بیرون کرد و از مردم آنجا و قومش برای عبدالله بن زبیر بیعت گرفت. ناتل بن قیس همچنان کارگزاری عبدالله بن زبیر را در این منطقه ادامه داد تا این که مروان بن حکم در نبرد مرج راهط (در سال ۶۴ هجری) بر رقبای خود از طرفداران خلافت فرزندان یزید بن معاویه به فرماندهی ضحاک بن قیس فهری و نعمان بن بشیر انصاری فائق آمد و جهت سرکوب دیگر مخالفان، رو سوی نقاط دیگر شام و مصر آورد. ناتل که در خود توان مقابله با سپاه مروان بن حکم را نمی‌دید به مکه گریخت و به ابن زبیر پیوست. اندکی بعد و پس از مرگ یا کشته شدن حنتف بن سجف در وادی القری، عبدالله بن زبیر، ناتل را به سوی آن سرزمین فرستاد و او را مأمور کرد تا مسلحانه وارد منطقه شام شود. ناتل نیز چنین کرد. عبدالملک بن مروان –خلیفه وقت دولت اموی- پس از اطلاع از این امر، به نبرد با او پرداخت و وی را به هلاکت رساند. بنا بر نقلی دیگر، بعد از مرگ مروان بن حکم، ابن زبیر به ناتل فرمان داد تا فلسطین را برای او تسخیر کند. ناتل نیز چنین کرد. خبر به عبدالملک بن مروان رسید. پس با سپاهیان خود، -در حالی که عمرو بن سعید اشدق نیز از همراهانش بود،- با او مصاف داد تا این که ناتل کشته شد. یعقوبی هم ناتل را تا زمان حکومت عبدالملک مروان عامل منطقه فلسطین یاد کرده و آورده که بواسطه حمله رومیان به مصیصه، او موقت با ناتل از در صلح در آمد و پس از سرکوبی رومیان، ناتل را نیز از پیش رو برداشت. نقلی دیگر، قتل ناتل بن قیس را از وقایع دوران حکومت مروان بن حکم برشمرده است.

گذشته از نقش آفزینی‌های جذامیان در مناطق شام و فلسطین، برخی منابع از حضور برخی از جذامی‌ها در افریقا و همراهی با کارگزاران برخی خلفای اموی خبر داده‌اند که ثعلبه جذامی از جمله آنهاست. ثعلبه از همراهان کلثوم بن عیاض -فرماندار منتخب هشام بن عبدالملک در قیروان- بود که پس از شکست از بربرها در سال ۱۲۴ هجری، همراه با باقیماندگان اهل شام به اندلس رفتند. علاوه بر رجال بنی جذام، نام برخی موالیان این قوم هم در شمار کارگزاران و فرماندهان بنام دوران حاکمیت بنی امیه به ثبت رسیده است که از جمله معاریف آنان می‌توان از حظی بن ابی کثیر جذامی خراسانی فرمانده فتوحات بحری ولید بن عبدالملک (حک. ۸۶-۹۶) و حیّی بن ابی کثیر جذامی فرمانده فتوحات دریایی سلیمان بن عبدالملک (حک. ۹۶-۹۹) یاد کرد.

بنی جذام و تعامل با دولت عباسی

آگاهی‌های نسبتاً محدودی از بنی جذام و تعاملات ایشان با دولت بنی عباس در دست است. از جمله این معدود اخبار، می‌توان به مشارکت حکم بن ضبعان بن روح بن زنباع جذامی در تشکیل دولت عباسی اشاره کرد. وی در واپسین روزهای حکومت مروان بن محمد –آخرین خلیفه اموی- با سیطره بر فلسطین و به‌دست گرفتن امور آن، اسباب اخراج مروان بن محمد را از این منطقه فراهم آورد. برخی گزارشات او را عامل فلسطین از سوی عبدالله بن علی گفته‌اند. رجاء بن سلامة بن روح بن زنباع هم از دیگر معاریف خاندان بنی روح بن زنباع بود که امارت یمن در زمان مهدی عباسی (حک. ۱۲۶-۱۶۹) را بر عهده داشت. از مناسبات دوستانه متأخرتر آنان می‌توان از دعوت برخی از بزرگان این قوم و بیعت ستانی از مردم اندلس و شمال افریقا برای خلفای عباسی یاد کرد. علاء بن مغیث جذامی یحصبی از جمله این سرسپردگان دولت عباسی بود. او در سال ۱۴۶ هجری از افریقیه حرکت کرد و در باجه -از بلاد اندلس- فرود آمد. علاء بن مغیث، مردم این منطقه را به ابوجعفر منصور دوانیقی –خلیفه عباسی- (حک: ۱۳۶-۱۵۸) دعوت کرد و موفق شد تا جمعی را بر گرد خود گرد آورد. عبدالرحمن داخل-مؤسس دولت امویان اندلس- بر او لشکر کشید و پس از چند روز نبرد، او را در نواحی اشبیلیه شکست داد و سر بسیاری از سپاهیانش را به قیروان و مکه فرستاد. پس از او، سعید یحصبی معروف به «مطری» در ناحیه «لبله» به خونخواهی یمنیانی که با علاء کشته شده بودند، قیام کرد و اشبیلیه را متصرف شد. عبدالرحمن داخل بر او هجمه برد و سعید به ناچار در دژی پناه گرفت. با به محاصره در آمدن سعید یحصبی توسط قوای عبدالرحمن داخل، غیاث بن علقمه لخمی که در شدونه مستقر بود به مدد مطری آمد؛ اما عبدالرحمن، غلام خود را به مقابله با او فرستاد تا راه را بر آنها گرفتند و از مدد او به مطری جلوگیری کردند. محاصره قلعه به درازا کشید تا این که مطری، در یکی از روزها که به جنگ آمده بود کشته شد. بنی هود از سلسله‌های مهم ملوک الطوایفی در اندلس که در ۴۳۱ هجری توسط جذامی‌ها در شمال شرقی اندلس، یعنی ثغر اعلی به مرکزیت سَرقسطه تأسیس و تا ۵۰۳ هجری به حکومت خود ادامه داد هم، از جذامیانی بودند که در طاعت خلفای بنی عباس در بغداد بودند. همچنین، برخی منابع هم از خروج محمد بن هود جذامی علیه ادریس بن یعقوب –از خلفای دولت موحدون در مراکش- در اندلس در سال ۶۲۱ هجری و دعوت مردم به بنی العباس خبر داده، آورده‌اند که تمایل مردم به این دعوت و قدرت یافتن محمد بن هود در اندلس، موجب فرار ادریس و لشکریانش از اندلس و بازگشت به مراکش گردید.

البته، در کنار این حمایت‌ها اخباری هم از مقابله برخی از مردمان این قوم با برخی خلفای عباسی در دست است که شورش مصریان در دورة مأمون عباسی (۱۷۰-۲۱۸هجری) به فرماندهی عبدالعزیز بن وزیر (جَرَوی) از آن جمله است. ابوعلی عبدالعزیز بن وزیر بن ضابئ جروی، از قبیله بنی‌جری بن عوف جذامی، یکی از فرماندهان شجاع مصر بود. وی در سال ۱۹۸ هجری و به روزگار زمامداری مطلب بن عبدالله خزاعی -والی مصر،- رییس پلیسی سرزمین مصر را به عهده داشت. او در شهر «تنّیس» در شرق دلتا سر به شورش برداشت. امین عباسی (۱۹۳–۱۹۸ هجری) جهت جلب توجه او، حکومت مصر را بدو واگذار کرد، اما مأمون او را از این سمت عزل، و سری بن حکم را بر ولایت مصر گماشت. جروی، علیه سری بن حکم و مطلب بن عبدالله خزاعی دست به شورش زد و بر شرق دلتا دست یافت و سپس در رأس پنجاه هزار سپاهی به اسکندریه حمله برد و با صلح آن را گشود. وی به تثبیت حکومت خود در این شهر پرداخت و در مساجد آن، به نام او خطبه خوانده شد. اندکی بعد، وی برای جنگ با سرّی بن حکم، از اسکندریه خارج شد. اما هنگامی که از شهر خارج شد، مردم اسکندریه بر او شوریدند و کنترل شهر را به‌دست گرفتند. عبدالعزیر بن وزیر بازگشت و اسکندریه را در محاصره خود گرفت و با استفاده از منجنیق بدان حمله برد. این محاصره هفت ماه طول کشید و در طی آن جروی در اثر اصابت یکی از سنگهای منجنیق خودی کشته شد. پس از مرگ او در سال ۲۰۵ هجری، پسرش علی معروف به «ابن الجروی»، که او نیز از امرای شجاع مصر بود، جانشینش شد. علی بن عبدالعزیز بن وزیر جروی پس از این جانشینی، با عبیدالله بن سرّی که بعد از پدرش -سرّی بن حکم،- جانشینش در امارت مصر شده بود، در شطنوف و دمنهور جنگید و در آن به پیروزی رسید و سپس با هم مصالحه کرد. پس از این واقعه، علی در تنیس اقامت گزید و با دریافت حکمی از مأمون عباسی، امیر ولایت تنیس و حوف شرقی گردید. اما، میان او و ابن السرّی -والی فسطاط مصر و صعید و مناطق غربی آن- نزاع در گرفت، از این رو مأمون، عبدالله بن طاهر را سوی آنها فرستاد و او با سرکوبی هر دو آنها، به آتش اختلافات این دو در منطقه برای همیشه خاتمه داد. عبدالله بن طاهر، ابن جروی را به عراق تبعید کرد. اما مدتی بعد، افشین او را در ازای تصاحب تمامی اموالش، بار دیگر به مصر بازگرداند. لیکن ابن جروی پس از بازگشتش به مصر، قول و قرارهای خود با افشین را انکار کرد و چیزی بدو نپرداخت، از این رو افشین او را کشت.

حضور جمعی از مردم بنی جذام در قیام تمیم لخمی در سال ۲۲۷ هجری هم از دیگر اخبار مهم این قوم در تقابل با دولت عباسی است. تمیم لخمی معروف به «ابوحرب» و ملقب به «مُبَرقَع» در دوران حکومت معتصم (حک.۲۱۸-۲۲۷) و به نقلی واثق عباسی (حک. ۲۲۷-۲۳۲). به همراهی جمعی از مردم لخم و جذام و عامله و بلقین در فلسطین سر به شورش نهاد و سپس راهی اردن شد. واثق، رجاء بن ایوب حضاری را جهت سرکوب آنها و دیگر شورش‌های منطقه به آن سامان فرستاد. رجاء با تمیم لخمی مصاف داد و او را پس از اسارت، به سامرا فرستاد.

بنی جذام و تعامل با دولت فاطمیان

از اندک اخبار تعاملات طوایف متعدد بنی جذام با دولت فاطمی می‌توان به پذیرش امارت فاس-شهری بزرگ در سواحل مغرب اسلامی- از سوی احمد بن بکر بن ابی سهل جذامی در زمان المعز لدین الله فاطمی اشاره کرد. لیکن او و برخی دیگر از امرای اندلس و مغرب اسلامی، دل در گرو امویان اندلس نهادند و بیعت خود را با خلفای فاطمی نقض نمودند. از این رو المعز لدین الله -خلیفه فاطمی- سردار معروف خود -جوهر صقلی- را با سپاهی جهت به اطاعت در آوردن ایشان، به مغرب و اندلس فرستاد. جوهر صقلی نیز به سرکوبی یکایک این امرا پرداخت تا این که به فاس رسید. او این شهر را چندی در محاصره گرفت اما به جهت مقاومت سرسختانه مردم شهر به فرماندهی احمد بن بکر جذامی، موقتاً از محاصره شهر منصرف، و به فتح مناطق دیگر از جمله سجلماسه و امیر شورشی آن محمد بن واسول پرداخت. سپس به فاس بازگشت و سرانجام به همت سردار خود «زیری بن مناد» آن را گشود و در سال ۳۴۸ هجری احمد بن بکر را به اسارت گرفت و او و محمد بن واسول -امیر شورشی سجلماسه- را در حالی که در قفس بودند به منصوریه وارد کرد.

وزارت شاور السعدی برای عاضد فاطمی -آخرین خلیفه بنی عبیدی فاطمی در مصر- هم، از دیگر اخبار مهم به دست آمده از تعاملات جذامی‌ها با دولت فاطمیان است. شاور السعدی با قتل الملک الصالح طلائع بن رزیک در سال ۵۵۸ هجری به وزارت رسید و زمام اختیار امور خلیفه العاضد لدین الله فاطمی را به‌دست گرفت. او نه ماه به وزارت پرداخت تا این که فردی به نام ضرغام به مخالفت با او پرداخت و او را از قاهره بیرون انداخت. شاور به شام رفت و به نورالدین محمود بن زنکی پناه برد و با او عهد کرد اگر چنانچه او لشکری را بفرستد و مصر را تسخیر او کند، ثلث خراج مصر را بدو تقدیم کند. نورالدین، سردار نامی خود «اسدالدین شیرکوه» را با لشکری به مصر فرستاد. اسدالدین شیرکوه به مصر رفت و پس از کشتن ضرغام، شاور را به مقام پیشین خود بازگرداند. این اقدام، سرانجام به محو دولت فاطمی و تسلط صلاح الدین ایوبی بر مصر و این منطقه شد.

بنی جذام و حضور در اندلس

قبیلة جذام در غرب اسلامی از اهمیت و اعتبار بیشتری نسبت به مناطق شرقی برخوردار بود. در پی فتح اندلس (سال ۹۰ هجری) بسیاری از مردم بنی جذام از طوایف و شاخه‌های مختلف به این منطقه نقل مکان کردند؛ چندان که از شَذُونة، الجزیره، تُدمیر و اشبیلیه(سویل) –بزرگترین سرزمین اندلس- به عنوان برخی از مناطق محل سکونت مردم این قبیله در اندلس در قرون چهارم و پنجم یاد شده است. ولایت ثغر اعلی به مرکزیت سرقسطه در شمال شرقی اندلس، ارده و تطیله هم از دیگر مناطقی بودند که حضور جمعی از بنی جذام در آن گزارش شده است. علاوه بر آن، برخی منابع هم، شکست کلثوم بن عیاض -فرماندار منتخب هشام بن عبدالملک در قیروان- از بربرها در طنجه در سال ۱۲۴ هجری و در پی آن مغلوب شدن بلج بن بشر و ثعلبه جذامی را، از دلایل ورود جمعی از مردم بنی جذام به اندلس دانستند. بسیاری از بزرگان این قوم در این سرزمین و نیز مغرب اقصی به امارت و حکومت دست یافتند. َعْلَبَة بن سلامه جذامی و ثَوابَة (ثوبة) بن سلامه جذامی از جمله افراد این قوم بودند که به ترتیب در سال‌های ۱۲۴ هجری و ۱۲۸ هجری در این سرزمین به حکومت رسیدند. ضمن این که تأسیس دولتهای بنی هود (۶۲۰ ۶۶۸) و بنی مَرْدَنِیش در اندلس هم از دیگر اقداماتی بود که به مردم این قوم و موالیان آنها نسبت داده شده است.

بنی هود از سلسله‌های مهم ملوک الطوایفی در اندلس بود که در ۴۳۱ هجری توسط جذامی‌ها در شمال شرقی اندلس، یعنی ثغر اعلی به مرکزیت سَرقسطه تأسیس و تا سال ۵۰۳ هجری به حکومت خود ادامه داد. بنی هود در برخی گزارشات از موالیان بنی جذام و از نسل هود بن عبدالله بن موسی بن سالم جذامی و در بعضی دیگر از فرزندان روح بن زنباع دانسته شده‌اند. جد این قوم، -ابوایوب سلیمان بن محمد بن هود جذامی،- نخستین فرد از این طایفه بود که به اندلس وارد شد و در تطیله ساکن شد. سلیمان المستعین –مؤسس دولت بنی هود- نخستین پادشاه از آنان بود که در اندلس به حکومت دست یافت. سلیمان بن احمد بن محمد بن هود جذامی ملقب به «المستعین بالله» از فرماندهان منذر بن یحیی تجیبی –امیر سرقسطه و از ملوک الطوایف‌های اندلس- در شهر لارده بود که در سال ۴۰۰ هجری با فرنگیان نبردی مشهور در طلیطله داشت. در پی آشفتگی‌های به عمل آمده در امر امویان اندلس، وی پس از مرگ منذر و بعد از قدرت یافتن پسرش یحیی بن منذر بن یحیی تجیبی در ثغر اعلی دست به قیام زد. وی در سال ۴۱۰ هجری بر شهر محل سکونت خود، تطیله غلبه یافت و خود را به «المستعین باللَّه» ملقب کرد. اندکی بعد، او به لارده و سپس سرقسطه در سال ۳۴۱ هجری دست یافت و به این شهر منتقل شد. او به انتظام امر خود پرداخت و پادشاهی خود را در منطقه قوت بخشید. وی سپس سرزمین خود را بین پنج پسرش تقسیم کرد و هر یک از ایشان را بر بلادی حکومت داد. پس از مرگ المستعین، پسرش المقتدر بالله و بعد او، فرزندش یوسف بن احمد المؤتمن به فرمانروایی رسیدند. پس از المؤتمن، پسرش احمد که او نیز لقب نیای خود، المستعین بالله را برای خود برگزیده بود، به حکومت رسید و بعد از او، فرزندش عبدالملک عماد الدوله. بعد از عمادالدوله، پسرش المستنصر بالله –آخرین حاکم بنی هود- به فرمانروایی رسید. تا این که بساط دولت این دودمان در سال ۵۰۰ هجری توسط یوسف بن تاشفین –امیر مرابطین- بر چیده شد و همه بلاد آنها به تصرف دولت نو تأسیس مرابطین در آمد. بنی هود، در طاعت خلفای بنی عباس در بغداد بودند.

اخباری هم از خروج محمد بن هود جذامی علیه ادریس بن یعقوب –از خلفای دولت موحدون در مراکش- در اندلس در سال ۶۲۱ هجری و دعوت او از مردم به بنی العباس در دست است. نقل است که این دعوت، با استقبال مردم روبرو شد. این امر، موجب قدرت یافتن محمد بن هود در اندلس، و در نتیجه فرار ادریس و لشکریانش از اندلس و بازگشت به مراکش گردید. بنی مَرْدَنِیش یا مردانیش یا مَرْذَنِیش یا به نقل برخی دیگر از منابع، «بنی مرادیس» هم از دیگر حکومت‌های منسوب به بنی جذام در اندلس است. بنی مردنیش از خاندانی اسپانیایی و نو مسلمان بودند که نام سر سلسله آن «مردنیش»، نه مشتق از زبان عربی، بلکه برگرفته از نام اسپانیایی (Martinez) است. احتمالا آنها به سبب ولای یکی از اجدادشان به یکی از جذامیان ساکن اندلس، «جذامی» نسبت گرفتند. «قلقشندی» از آنها به عنوان پادشاهان بَلَنسیه اندلس در دوران ملوک الطوایفی اندلس یاد کرده، و ضمن معرفی عبدالله بن سعد بن مردیس به عنوان نخستین پادشاه آنان، از ادامه حکومت ایشان تا سیطره صاحب برشلونه در سال ۴۴۴ هجری خبر داده است. اما دیگر منابع، دوران حکومت آنها را بسیار متأخرتر از این تاریخ، و آغاز این حکومت را حدود سال ۵۱۸ تا ۶۳۷ هجری بیان کرده‌اند. از معروفترین پادشاهان آن علاوه بر عبدالله بن سعد بن مردنیش، می‌توان از ابو عبد الله محمد بن سعد بن مردنیش جذامی، هلال بن محمد بن مردنیش، ابوالحجاج یوسف بن سعد بن محمد و زیان بن مردنیش نام برد.

قیام علاء بن مغیث جذامی یحصبی در سال ۱۴۶ هجری علیه عبدالرحمن بن معاویه معروف به «عبدالرحمن داخل» -مؤسس سلسلة امویان اندلس- هم از دیگر وقایع مهمی است که به نقش فعال بنی جذام در منطقه اندلس می‌پردازد. علاء در دوران حکومت منصور دوانیقی (حک: ۱۳۶-۱۵۸) به اندلس رفت و در «باجه» اقامت گزید. وی در زمان حکومت عبدالرحمن داخل-مؤسس سلسله امویان اندلس- مردم را به منصور دوانیقی دعوت کرد. مردمان بسیاری بر او گرد آمدند. عبدالرحمن داخل پس از اطلاع از این امر، بر علاء بن مغیث جذامی لشکر کشید و در نواحی اشبیلیه پس از چند روز نبرد، او را شکست داد و سر بسیاری از سپاهیانش را به قیروان و مکه فرستاد. پس از قتل او، سعید یَحْصَبی از بستگان علاء، معروف به «مطری»، در سال ۱۴۸ هجری در ناحیه «لبله» به خونخواهی یمنیانی که با علاء کشته شده بودند، قیام کرد و اشبیلیه را به تصرف خود در آورد. عبدالرحمن داخل بر او لشکر کشید و سعید، به ناچار در دژی پناه گرفت. پس از به محاصره در آمدن مطری، فردی به نام غیاث بن علقمه لخمی که در «شدونه» استقرار داشت، به مدد مطری شتافت. اما عبدالرحمن، غلام خود را به مقابله وی فرستاد و مانع از یاری غیاث بن علقمه به مطری شد. محاصره قلعه به درازا کشید تا این که مطری در یکی از روزها که به جنگ آمده بود کشته شد.

مشاهیر و معاریف این قبیله

از این قوم، رجال و دانشمندان بسیاری برخاستند که از شمار بسیار آنها -علاوه بر معاریف و مشاهیری که در متن به اسامی آنها پرداخته شد،- من باب نمونه می‌توان به نام اصحابی چون بعجة بن زید –برادر رفاعة بن زید-، سندر مولی زنباع، عبدالله بن سندر، عدی بن زید جذامی، قیس جذامی، انیف بن مله یا به نقلی انیف بن صله جذامی، حیان بن مله جذامی، ثمامة بن ابی ثمامه جذامی، سعد بن وائل بن عمرو جذامی و مسور بن یزید جذامی اشاره کرد.

روح بن شرحبیل بن عبداللّه بن ثعلبة از سران و بزرگان این قوم، ثوبان بن عمرو بن لصیت جذامی جروی از اشراف مصر، علاءالدین بن علی بن صاحب فتح الدین محمد بن عبدالله جذامی قاضی و ادیب بنام بنی جذام، احمد بن داوود بن یوسف جذامی (م. ۵۹۸)، طبیب و شارح کتاب «ادب الکاتب» ابن قُتیبه و مقامات حریری و ذوالعنق ملوج بن ابی عامر جذامی شاعر هم، از دیگر رجال نام آور این قوم برشمرده شده‌اند. ضمن این که از رجال علمی این قوم هم باید از بکر بن سَوادَة بن ثُمامه جذامی از تابعین و رجال حدیث سدة دوم هجری، عثمان بن حکم جذامی راوی و فقیه اهل سنت، حسن بن علی بن علی بن حزام از فقها و محدثان، رشید الدین ابومحمد عبدالظاهر بن نشوان جذامی مصری از علمای علم نحو، احمد بن محمد بن علی بن حجر سعدی معروف به «ابن حجر هیتمی» از فقهای مصر در قرن ده و محدثان و راویانی چون: ابوعلی حسن بن عبدالعزیز بن زید جذامی معروف به «جروی» از محدثان مصر، معروف بن سوید جذامی، موسی بن ابراهیم المعلم جذامی، قیس جذامی، عامر بن سبط جذامی، یوسف بن سعید جذامی، رمیح جذامی، محمد بن حسن بن سباع مصری، عبدالله بن وهیب جذامی غزی، جنادة بن فروة بن سلمه، عبدالملک بن ابی عیاش و... نام برد. علاوه بر این که از مشاهیر اندلسی بنی جذام هم می‌توان از بزرگانی چون محمد بن علی بن محمد بن فخار اَرْکُشی جذامی (م. ۷۲۳)، فقیه و لغت شناس اهل مالَقَه (مالاگای کنونی)، صاحب آثاری چون «شرح مشکلات سیبویه»، «شرح قوانین الجَزْوَلیة» و «شرح الرسالة»، علی بن عبداللّه بن محمد بن محمد بن حسن جذامی مالِقی نُباهی (م. بعد از ۷۹۲) قاضی غَرناطه (گرانادا) و مؤلف کتاب «تاریخ قضاة الاندلس» ابوعمر جذامی بزلیانی قاضی ببجانه اندلس، ابوسهل یونس بن احمد بن یونس معروف به «ابن الحرانی قرطبی» از دانشمندان علم لغت، ابوالعباس بن احمد بن محمد جذامی مرسی زنقی از اصولیین و متکلمین اندلس و محدثان و راویانی همچون: احمد بن خالد بن عبدالله جذامی قرطبی، احمد بن عبدالله بن عبدالبصیر جذامی، اسد بن حیون بن منصور، اخطل بن رفده جذامی، حمید بن ثوابه جذامی، سعید بن عثمان بن عبدالملک جذامی، ضبیب بن ضبیب جذامی، معاویة بن عباس بن هشام جذامی، مهدی بن عمر جذامی و... یاد کرد.

منابع

1. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، مکاتبه اختصاصی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت