صلح امام حسن مجتبی در تاریخ اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث صلح امام حسن مجتبی است. صلح امام حسن مجتبی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: صلح امام حسن مجتبی در تاریخ اسلامی - صلح امام حسن مجتبی در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

صلح امام حسن مجتبی (ع) از حوادث مهم تاریخی است که بر اساس شرایط نابسامان اجتماعی، دشمنی معاویه و کمبود یاران؛ برای حفظ اسلام و شیعیان و آشکار ساختن چهره پلید معاویه و جلوگیری از موروثی کردن خلافت و تعرض دشمنان خارجی انجام گرفت. هرچند حکمت آن برای برخی از یاران هم روشن نبود، ولی آن حضرت بارها از ضرورت آن برای حفظ مصالح شیعیان سخن گفتند.

مقدمه

یکی از حوادث مهم تاریخ اسلام صلح امام حسن مجتبی (ع) با معاویه بود که در نیمه جمادی الاول سال ۴۱ هجری به سبب کوتاهی یارانش رخ داد. از همان زمان برخی این واقعه را دستاویزی برای متهم کردن امام به سازش‌کاری نموده‌اند. منتها باید دانست بدون در نظر گرفتن مقدمات، شرایط و زمینه‌های تحقق یک واقعۀ تاریخی نمی‌توان قضاوت و داوری صحیح و عادلانه در مورد آن داشت.

حوادث منجر به صلح

هنگامی که به امام حسن (ع) خبر رسید معاویه مردم شام را برای جنگ آماده کرده و به سوی شما گسیل داشته است، ایشان نیز همان سپاهی را که با علی (ع) تا پای جان بیعت کرده بودند، برای مقابله با معاویه فراخواندند. وقتی معاویه در منطقه مسکن، اردو زد، امام حسن (ع) نیز به مدائن رسید و پسر عموی خود، عبیدالله بن عباس را به همراه قیس بن سعد بن عباده انصاری، فرمانده دوازده هزار سپاه مقدمه لشکر قرار داد. وقتی آن حضرت به مدائن رسید، توطئه‌هایی علیه آن حضرت صورت گرفت و به دنبال آن، عده‌ای به خیمه امام حسن (ع) که خود در آن به نماز و دعا مشغول بود، حمله برده، آن را غارت کردند؛ به طوری که گلیم زیر پای آن حضرت را نیز ربودند.

سپس معاویه به همراه عبدالله بن عامر و عبدالرحمن بن سمرة بن حبیب بن عبدشمس ورقه کاغذ سفیدی را با امضاء خود نزد امام حسن (ع) فرستاد؛ معاویه به آن حضرت نوشته بود، هر شرطی داری، در این نامه بنویس که من ذیل آن را امضا و تعهد کرده‌ام. چون نامه به امام رسید، چندین شرط در آن نوشت و نامه را نزد خود نگه داشت.

چون امام حسن (ع) امور خلافت را به معاویه واگذار کرد، از او خواست به شروطی که در نامه متعهد شده است، عمل کند، اما معاویه امتناع کرد. وقتی میان آنها صلح منعقد شد، امام حسن (ع) در میان اهل عراق برخاست و فرمود: "ای اهل عراق من سه چیز (سه کار زشت) را به شما می‌بخشم (شما را به خاطر آنها مواخذه نمی‌کنم)؛ شما پدرم را کشتید و به من نیزه زدید (با سر نیزه مجروحم کردید) و دارایی و توشه مرا غارت کردید". امام حسن (ع) در شروطش از معاویه خواسته بود موجودی بیت المال کوفه را که مبلغ پنج میلیون درهم بود و نیز باج و خراج دارابجرد فارس را همه ساله به او واگذار کند و اینکه نباید به علی (ع) دشنام دهد. اما معاویه نپذیرفت به علی (ع) ناسزا نگوید و چون امام حسن (ع) نتوانست او را منصرف کند، از او خواست علی (ع) را در حضور او سب و لعن نکند؛ معاویه پذیرفت ولی آن شرط را نیز نقض کرد (به امام علی (ع) در حضور امام حسن (ع) ناسزا گفت). اما اهل بصره نیز مانع پرداخت خراج دارابجرد شدند و گفتند: "این، حق ماست و ما هرگز آن را به کسی نمی‌دهیم". این منع و مخالفت آنها هم به تحریک و تشویق معاویه بود.

هنگامی که معاویه از شهادت امیرالمؤمنین علی (ع) و بیعت مردم با امام حسن (ع) باخبر شد، دو مرد از قبیله حمیر و بنی القین را به صورت جاسوس به بصره فرستاد تا قضایا و اتفاقات این دو شهر را برای او بنویسند و مردم را علیه آن حضرت تحریک کنند. امام حسن (ع) از مأموریت این دو مرد مطلع شده، دستور دستگیری و مجازات آنها را صادر کرد؛ سپس به معاویه نوشت: "همانا افرادی را پنهانی برای روشن کردن آتش مکر و حیله و شیطنت می‌فرستی و جاسوسانی را مأمور می‌کنی و چنانچه معلوم است، آرزوی مرگ داری؛ آری، چقدر دست مرگ به سوی تو دراز است، منتظر باش به زودی گریبان تو را خواهد گرفت و اطلاع پیدا کرده‌ام از رحلت علی (ع) خرسند شده‌ای. البته هیچ خردمندی از رحلت او خوشحال نمی‌شود و همانا سرانجام کار تو چنان است که این مرد شاعر سروده است: "به آدمی که درصدد به دست آوردن مخالف در گذشته خود است، بگو: خود را برای مانند آن آماده کند که بر او وارد یا واقع خواهد شد؛ زیرا ما و کسی که از ما در گذشته است مانند شخص مسافری هستیم که شب را تا صبح در منزلی به سر بریم".

پس از آن، نامه‌هایی میان امام حسن (ع) و معاویه رد و بدل شد و آن حضرت احتجاجاتی فرمود و در تمام آنها شایستگی خود را برای امامت ثابت و متقدمان بر پدرش را غاصب خلافت الهی قلمداد کرد (چنانچه شکی در این نبود) و ستمگری ایشان را روشن کرد که با از بین بردن حق پسر عموی رسول خدا نسبت به جانشین او جفا کردند.

معاویه برای پیش بردن مقاصد شوم خود، از شام با سپاه زیادی برای پیروزی و تصرف سرزمین عراق به سوی آن دیار حرکت کرد و هنگامی که به پل منبج حلب رسید، امام حسن (ع) از قصد و حرکت او باخبر شد و حجر بن عدی را مأمور کرد تا کارگزاران و سایر مردم را به جهاد با معاویه دعوت کند. مردم، نخست از پیکار با معاویه خودداری کردند اما سرانجام برای جنگ با او آماده شدند و لشکری از شیعیان و خوارج که نسبت به معاویه کینه داشتند و مردمی فتنه‌جو و فرصت ‌طلب بودند، آماده نبرد شدند. در کنار این عده ناهماهنگ، افراد دیگری که نسبت به امامت آن حضرت تردید داشتند و سست عنصرانی متعصب که پیرو رؤسای قبیله خود بودند و از دستور افراد دیگری پیروی می‌کردند، جمع شدند.

امام مجتبی (ع) با این گروه‌های دارای عقاید مختلف و ناهماهنگ، برای پیکار با معاویه حرکت کرد تا به محلی به نام "حمام عمر" رسید و از آنجا به طرف دیر کعب رفته، در ساباط، نزدیک پل فرود آمده و لشکر در آنجا اردو زدند و شب را آنجا گذراندند. فردای آن روز، حضرت خواست لشکریان خود را بیازماید و ببیند آیا به راستی حاضرند در راه خدا و ولی او، از خودگذشتگی نشان دهند، یا خیر و ضمناً دوست از دشمن تشخیص داده و آنها با کمال آگاهی، برای روبرو شدن با معاویه و اهل شام آماده شود. بدین منظور، دستور داد تا مردم، جمع شوند؛ چون همه جمع شدند، به منبر رفت و حمد و ستایش خدا و درود بر پیامبر را با بهترین بیان ادا کرده، فرمود: "از خدا آرزومندم هنگامی که سر از بالش راحت برمی‌دارم و با مردم روبرو می‌شوم، از نصیحت کننده‌ترین مردم برای خلق خدا باشم و آنها را اندرز دهم و هیچ‌گاه کینه مسلمانی را در دل نداشته باشم و عمل زشت و عقیده سوء و حیله درباره آنها به کار نبرم. بدانید! آنچه را که درباره اجتماع مردم نمی‌پسندید، برای شما بهتر از پراکندگی است که دوست می‌دارید؛ بدانید که من خیر را برای شما از هر نظر می‌خواهم که خود شما می‌خواهید؛ بنابراین با من مخالفت نکنید و از رأی من بازنگردید تا خدا من و شما را بیامرزد و به راهی که دوست دارد و خشنود است، هدایت فرماید".

زمانی که سخن امام به اینجا رسید، برخی از مردم به یکدیگر نگاه کرده، گفتند: "از سخنان او چه می‌فهمید؟" عده‌ای گفتند: "از سخنان او فهمیده می‌شود می‌خواهد با معاویه سازش و امر خلافت را به او واگذار کند". پس بلافاصله حکم تکفیر امام حسن (ع) را صادر و اطراف خیمه او را محاصره کردند و اموالش را به یغما بردند؛ حتی جانمازش را نیز از زیر پایش کشیدند. پس از ایشان، عبدالرحمن بن عبدالله جعال ازدی بر امام (ع) هجوم برده و عبای مبارکش را از شانه حضرت کشید و امام مجتبی همچنان که شمشیر به همراه داشت، بدون عبا به جای خود نشسته بود. بعد از آن، اسب خود را ‌طلبیده، بر آن سوار شد و عده‌ای از شیعیان و یاران مخصوص، اطراف او را گرفته، مانع دستیابی دیگران به او شدند.

در این حال، امام مجتبی (ع) فرمود: "مردم طایفه‌های ربیعه و همدان را به یاری من بخوانید". آنها حضور یافته و یاران بی‌وفا را از اطراف امام (ع) دور کردند. سپس حضرت با این عده و جمعی دیگر از مردم حرکت کرد تا اینکه هنگام تاریکی به ساباط رسید. پس مردی از بنی‌اسد به نام جراح بن سنان، پیش آمده، عنان استر حضرت را به دست گرفته، گفت: "الله اکبر! تو هم مانند پدرت مشرک شدی"؛ آنگاه با عصای تیغداری که در دستش بود بر ران مبارک آن حضرت زد و ران امام (ع) شکافت، چنانکه تیغ به استخوان رسید. حضرت با او درگیر شد و هر دو به روی زمین افتادند.

پس مردی از شیعیان به نام عبدالله خطل طائی، خود را به او رسانیده، عصا را از او گرفته، به شکمش فرو کرد و دیگری به نام ظبیان بن عماره به او حمله برد و بینی او را قطع کرد و او و همدستش که قصد کشتن حضرت را بعد از این سوء قصد نافرجام داشتند، همان‌جا کشته شدند. بعد از آن، امام مجتبی (ع) را روی سریری گذارده، به مدائن بردند و در منزل سعد بن مسعود ثقفی که به امر امام علی (ع) عامل مدائن بود و امام مجتبی نیز او را به این سمت منصوب کرده بود، جای دادند. امام در این منزل به معالجه زخم خود پرداخت. در آن هنگام که این پیش‌آمد ناگوار اتفاق افتاد؛ سران قبائل که از دین دست برداشته بودند، پنهانی به معاویه نامه نوشتند ما حاضریم از تو اطاعت کنیم و گوش به فرمان تو باشیم و او را وادار کردند هرچه زودتر به جانب آنان حرکت کند و ضمانت کردند همین که با لشکر معاویه ملاقات کنند، فرزند زهرا را به او تسلیم کنند و یا در اولین فرصت او را بکشند.

امام مجتبی (ع) از عمل ناروا و بی‌وفایی این عده باخبر شد و همان وقت نیز نامه‌ای از قیس بن سعد به امام حسن (ع) رسید که معاویه در منطقه حبوبیه در برابر منطقه مسکن نزول کرد و معاویه نامه‌ای برای عبیدالله بن عباس ارسال داشت و او را به جانب خود دعوت کرد و ضمانت کرد هزار درهم به او بدهد و اضافه کرد که نیم آن را به زودی می‌فرستم و نیم دیگرش را هنگام ورود به کوفه خواهم پرداخت. پسر عباس از بستگان امام مجتبی (ع) بود اما آن بی‌وفا، شبانه با عده‌ای از نزدیکان خود به لشکرگاه معاویه رفت و فردا صبح، لشکریان، فرمانده خود را از دست داده بودند و قیس با آنها نماز گزارد و امور آنها را به دست گرفت. پس امام حسن (ع) کاملا از بیچارگی لشکریان خود و نیت‌های فاسد خوارج باخبر شد و منظورشان را از اینکه به او بد می‌گویند و او را تکفیر می‌کنند و خونش را حلال می‌شمرند و اموالش را به یغما می‌برند، دانست و در آن هنگام جز عده‌ای از یاران مخصوص و شیعیان او و پدرش کس دیگری باقی نمانده بود و آنها هم عده کمی بودند و تاب مقاومت با لشکر معاویه را نداشتند.

معاویه نیز برای اینکه به سادگی بتواند به مقصد خود برسد و هدف خویش را با کمال راحتی تعقیب کند، نامه‌ای به امام حسن (ع) نوشته، تقاضای صلح و سازش کرد و نامه‌های پنهانی اصحابش را نیز که تضمین کرده بودند امام را بکشند یا به معاویه تسلیم کنند، برای آن حضرت فرستاد و برای انعقاد صلح، شروطی را خود معاویه به عهده گرفت که به آنها وفا کند و مصلحت عمومی را در نظر بگیرد. لکن امام حسن (ع) به تعهدات او اطمینانی نداشت، زیرا می‌دانست او از آنچه گفته، به غیر از حیله و مکر، غرض دیگری ندارد، اما چاره ایشان هم فقط سازش بود و باید از جنگ دست برمی‌داشت و با او صلح می‌کرد. بینش اطرافیان آن حضرت نسبت به حق و شایستگی آن امام سست شده بود و آنان دیده حق‌بین خود را از دست داده بودند. آنان ریختن خون مبارک حضرت را جایز می‌شمردند و تصمیم گرفته بودند او را به دشمن تسلیم کنند؛ همچنین یکی از نزدیکترین بستگانش، عبیدالله بن عباس به طرف معاویه رفته، با دشمنش دست دوستی داده و با او سازش کرده بود و بیشتر یاران او در فکر آسایش و رفاه دنیا بودند و از عالم آخرت روی گردانده بودند.

امام حسن (ع) به ناچار، صلح با معاویه را پذیرفت و با معاویه اتمام حجت کرد و هیچ‌گونه عذری میان خود و معاویه در پیشگاه خدا و مردم باقی نگذارد و همچنین با او شرط کرد در قنوت نمازها امیرالمؤمنین (ع) را سب نکند و متعرض شیعیان علی (ع) نشود و حق هر صاحب حقی را ادا کند. معاویه هم صلح‌نامه امام مجتبی (ع) را امضا کرد و شرائط آن را به عهده گرفت و سوگند یاد کرد به آنها وفا کند. معاویه پس از امضا قرارداد صلح از حبوبیه حرکت کرد و روز جمعه در نزدیک کوفه به نخیله وارد شد. نماز ظهر را با مردم خواند و بعد سخنرانی کرد و در ضمن خطبه گفت: "سوگند به خدا! من با شما نمی‌جنگیدم که نماز بخوانید و روزه بگیرید و حج بیت‌الله بروید و زکات مال خود را بپردازید؛ زیرا همه این کارها را خود انجام می‌دهید، بلکه من با شما پیکار کردم تا بر شما امارت کنم و خدا هم آن را با آنکه شما نمی‌خواستید؛ به من ارزانی داشت. بدانید در شرط ضمن عقد صلح، وعده‌هایی به حسن بن علی (ع) دادم و شرایطی به عهده گرفتم که اکنون همه را زیر پا می‌اندازم و به هیچ‌یک وفا نخواهم کرد".

برخی از حوادث بعد از صلح

نقل شده است، "وقتی معاویه به کوفه آمد، به او گفتند: "حسن بن علی در نظر مردم بلند مرتبه است؛ اگر او را وادار کنی در پایین منبرت خطبه بخواند، دستخوش غم و ملال شده و در سخنرانی دچار عجز و ناتوانی گردیده و از دیدگان مردم خواهد افتاد (بر اثر ناراحتی توان سخن گفتن نخواهد داشت و نزد مردم تحقیر می‌شود)". معاویه ابتدا مخالفت کرد ولی به ناچار پذیرفت. پس آن حضرت با همان شرایط شروع به خواندن خطبه نموده و پس از حمد و ثنای الهی فرمود: "اما بعد؛ ای مردم اگر شرق و غرب را در جستجوی کسی بگردید که جدش رسول خدا باشد، کسی را جز من و برادرم پیدا نمی‌کنید؛ ما صفقه و قبول صلح‌مان را به این طاغیه ـ و با دست به معاویه اشاره فرمود که بالای منبر نشسته بود ـ دادیم، و حفظ خون مسلمین را بر ریختن آن برتر دانستیم" و با اشاره به معاویه فرمود: "نمی‌دانم؛ شاید این برای شما امتحانی و بهره و تمتعی در دنیا تا هنگام مرگ باشد!"

معاویه گفت: "منظورت از این کلام چه بود؟!" امام (ع) فرمود: "همان که خداوند اراده فرموده است". پس معاویه در ادامه خطبه‌ای سست و ضعیف و بی‌محتوا ایراد نمود و در آن به امیرالمؤمنین علی (ع) دشنام داد. آن‌گاه امام حسن (ع) خطاب به معاویه ـ که بالای منبر بود ـ فرمود: "ای پسر هند جگر خوار! آیا همچون تویی به امیرالمؤمنین دشنام می‌دهد!؟ حال اینکه رسول خدا (ص) فرموده است: "هر که علی را دشنام دهد، مرا دشنام داده و هر که مرا دشنام دهد خدا را دشنام داده و هر که لب به سب خداوند گشاید، او را تا ابد در جهنم مقیم ساخته و برایش عذابی همیشگی خواهد بود". سپس امام رهسپار خانه‌اش شد و دیگر تا آخر عمر در آن مسجد نماز نگزارد".

زمانی که امام حسن (ع) از کوفه خارج شده به سوی مدینه در حرکت بود، فردی با او روبرو شد و گفت: "ای کسی که روی مسلمین را سیاه کرده است"؛ امام حسن (ع) به او فرمود: "مرا سرزنش مکن، زیرا پیامبر در خواب و عالم رؤیا دیده بود که مردان بنی‌امیه یکی بعد از دیگری بر منبر او بالا می‌روند. از آن وضع دلتنگ شد و خداوند عزوجل این آیه را نازل کرد: إِنَّا أَعْطَيْنَاكَ الْكَوْثَرَ؛ ما به تو کوثر را دادیم و کوثر یک رود در بهشت است. همچنین این آیه را: إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ؛ و آن هزار ماه مدت تملک و سلطنت بنی‌امیه خواهد بود (یک شب زندگانی برای تو از هزار ماه خلافت آنها بهتر است".

نقل شده، "روزی معاویه وارد مدینه شده و به قصد ایراد خطبه برخاسته و بر علی بن ابی‌طالب (ع) ناسزا گفت. در اینجا، امام حسن مجتبی (ع) به قصد سخنرانی بلند شد و پس از ثنای الهی فرمود: "هیچ پیامبری مبعوث نشده، جز آنکه وصی و جانشینی از اهل او مقرر گردیده، و هیچ پیامبری نیست جز اینکه او را دشمنی از میان مجرمان است، و بی‌شک، علی بن ابی‌طالب، وصی رسول خدا (ص) پس از اوست؛ و من، پسر علی، و تو (ای معاویه) فرزند صخری؛ و جد تو حرب است و جد من رسول خداست؛ و مادر تو هند و مادر من فاطمه است؛ و مادربزرگ من خدیجه است و مادر بزرگ تو نثیله؛ پس خداوند بدترین ما را از نظر حسب؛ و قدیم‌ترینمان را از نظر کفر؛ و بدسابقه‌ترینمان و منافق‌ترینمان را لعن کند!" تمامی حضار، یکپارچه گفتند: "آمین!" پس معاویه با دیدن این صحنه خطبه‌اش را قطع کرده و از منبر پائین آمد".

بعد از مصالحه میان امام حسن (ع) و معاویه، روزی در مجلسی که معاویه نیز در آنجا حاضر بود، آن حضرت برخاست و به منبر رفت و پس از حمد خداوند تعالی و ثناء بر او، فرمود: "حضار محترم! معاویه چنان گمان می‌کند من او را به خلافت، اولی و سزاوار از خودم دانستم که با او صلح کردم؛ معاویه دروغ می‌گوید؛ من در کتاب خدا و بر زبان رسول برگزیده (ص) سزاوارترین مردم نسبت به خودشان هستم و به ذات خدای تعالی سوگند یاد می‌کنم اگر مردم با من بیعت و از من پیروی و یاریم می‌کردند، هرآینه آسمان، قطرات خود را بر ایشان اعطا و احسان و زمین، برکت خود را بر ایشان ظاهر و عیان می‌گردانید. ای معاویه! هرگز سزاوار نیست من چشم‌داشت و طمعی به حکومت و خلافت داشته باشم (چنان‌که تو در آن طمع داری و برای رسیدن به آن هر عمل ناشایستی را مرتکب می‌شوی) همان‌گونه که رسول خدا فرموده‌اند: "هرگاه امت، امر ولایت خود به فرد جاهل بی‌معرفت واگذارند و حال آنکه در میان آنها مردی در کمال علم و دانایی هست و او را متولی امر خود نگردانند، جهل آن طایفه ایشان را به عبادت بت و گوساله‌پرستی می‌کشاند، چنانچه بنی‌اسرائیل، هارون (ع) را که نبی خداوند ـ عزوجل ـ و اعلم و افضل از همه ایشان بود؛ گذاشته و شیوه بندگی گوساله برگزیدند و حال آنکه می‌دانستند هارون خلیفه و نبی ایزد تعالی است و حضرت موسی ایشان را امر به اطاعت هارون و تعظیم و تکریم آن حضرت کرده بود".

ای معاویه! این امت نیز علی (ع) را ترک کردند با آنکه از رسول خدا (ص) شنیده بودند خطاب به علی (ع) فرمود: "یا علی! جایگاه تو نزد من و نسبت به من همانند جایگاه و مقام هارون نسبت به موسی است؛ یعنی مراتب کمال که برای هارون در نزد موسی (ع) ثابت بود، برای تو ای علی در نزد من، ثابت و حاصل است غیر از نبوت که بعد از من پیامبری نخواهد بود و اگر بنا بود پس از من پیامبری باشد، آن پیامبر تو بودی و اینکه من از کمی یاور و پشتوانه گوشه‌نشین شدم، جای تعجب نیست؛ زیرا که پیامبر (ص) مردم و قبیله خود را به خدای عالم می‌خواند و چون آن طایفه گمراه قصد ترور و قتل پیامبر را کردند، او به غار پناه برد و اگر یارانی می‌داشت هرگز به سوی غار نمی‌رفت؛ اگر من نیز یارانی می‌داشتم هرگز با تو به مصالحه بیعت نمی‌کردم.

ای معاویه! خداوند متعال وقت را بر هارون به قدری موسّع گردانید که قوم بنی‌اسرائیل به نوعی او را ضعیف و خوار شمردند و اراده قتل آن نبی خدا را نمودند و نزدیک بود او را به قتل رسانند و هارون، اعوانی بر آن طاغیان نمی‌یافت و بر پیامبر ما (ع) نیز وقت را به نوعی وسیع گردانید که آن حضرت گریخت؛ زیرا یاورانی که در مقابل ایشان مقاومت کرده و مبارزه نمایند، نیافت. همچنین من و پدرم، امیرالمؤمنین علی (ع) را یاری نکردند و تنها گذاشتند و با غیر ما بیعت کردند و ما نیز در تنگی ماندیم؛ زیرا که اعوان و انصار بلکه هیچ کسی معین و مددکار ما نشد".

زید بن وهب جهنی می‌گوید: پس از مصالحه میان امام حسن (ع) و معاویه به محضر امام (ع) رسیده، عرض کردم: مردم در این‌باره متحیراند که شما چرا با شخصی چون معاویه صلح کردی؟ آن حضرت فرمود: "والله من معاویه را نسبت به خود، بسیار بسیار بهتر از این جماعت (که گمانشان این است که شیعه من هستند) دیدم؛ زیرا این جمع گندم‌نمای جو فروش، اراده قتل من نموده، مال مرا به غارت و تاراج و دارائیم را با تمام خوشحالی به یغما بردند. والله اگر در این حال، من از معاویه عهد و پیمان، در اقوال و افعال بگیرم که خون من، ناریخته و اهل‌بیتم، امن باشند؛ بهتر است از آنکه من در دست این گروه بی‌وفا کشته شده، اهل‌بیت و بعضی از پیروان من ضایع و زبون باشند و خون‌های ایشان را بریزند. والله اگر با معاویه مقابله و جنگ می‌کردم، هرآینه گلویم را گرفته، تسلیم معاویه می‌کردید. پس والله اگر من به واسطه کم یاوری، خلافت را به معاویه واگذارم و خود را نزد خالق و خلق، عزیز نگهدارم، بهتر از آن است که اینان مرا بکشند و یا اسیر کنند و یا اینکه من و بنی‌هاشم زیر منت ایشان زندگی کنیم و تا ابد این منت باقی باشد".

زید گوید: عرض کردم: یا ابن رسول الله (ص) شما شیعه خود را مثل رمه، بی‌شبان گذاشتید! امام حسن (ع) فرمود: "ای برادر! من چه کنم؟ والله من این کار را به واسطه آن برگزیدم که حقیقتش توسط کسی که راستگوترین افراد و مورد اعتمادترین ایشان بود، به من رسیده بود؛ از کسی که راستگو و ثقه بود؛ زیرا روزی امیرالمؤمنین (ع) مرا خوشحال دید، فرمود: "ای حسن! آیا خوشحالی می‌نمایی؟! وقتی پدرت را کشته دیدی چه حال و روزی خواهی داشت و نیز حال تو چگونه خواهد بود هنگامی که بنی‌امیه مسلط بر امور شوند و فرد پرخوری که معده‌اش هیچ‌وقت پر نمی‌شود، امیر و حاکم شود! کسی که به هنگام مردن، هیچ یاوری از آسمان و عذرپذیری از زمین ندارد؛ همین شخص بر شرق و غرب عالم مسلط گردد؛ مردم برای او بندگی کنند، حکومتش طولانی گردد، آئین اهل بدعت و گمراهی را برگزیده و ترویج می‌نماید، دین راستین و سنت رسول خدا را از بین می‌برد و مال مردم را به اهل ولایت خود تقسیم نماید و صاحب حق را از آن منع فرماید. در ملک او مؤمن، ذلیل و در سلطنت و حکومتش، هر فاسق، قوی و صاحب احترام است و مال را در میان انصار و اعوان خودش بخشیده و بندگان خدا را بی‌بهره گرداند و در ایام سلطنتش، امر حق مندرس و باطل، آشکار شود، و کسی را که به دنبال حق و طالب آن باشد، به قتل می‌رساند و هر که بر یاری باطل او باشد، کمک می‌نماید؛ او به همین شیوه خواهد بود".

پس از صلح امام مجتبی (ع) با معاویه، مردم به حضور آن حضرت رفتند و درباره صلح با معاویه بر آن حضرت خرده گرفته و ایشان را سرزنش کردند؛ امام حسن (ع) به آنها فرمود: "وای بر شما! شما نمی‌دانید من چه عملی را انجام داده‌ام؟! به خدا سوگند، عمل من برای شیعیانم از آنچه که خورشید بر آن پرتو می‌افکند، بهتر است؛ مگر شما نمی‌دانید من امام شما هستم، و اطاعت من بر شما واجب است و من یکی از سید جوانان اهل بهشتم و جدم به این موضوع تصریح کرده است؟" آنها گفتند: "آری، می‌دانیم"؛ امام (ع) فرمود: "مگر نمی‌دانید هنگامی که خضر کشتی را سوراخ کرد و غلام را کشت و دیوار کج را راست نمود؛ حضرت موسی بر وی اعتراض کرد؛ زیرا موسی از حکمت آن اطلاع نداشت؛ در صورتی که نزد خداوند، عمل خضر، خوب بود؟ مگر نمی‌دانید بیعت جبابره و طاغیان زمان بر گردن همه ما اهل‌بیت هست و فقط قائم ما از این مورد مستثنی است و هیچ کس بر گردن او بیعت ندارد؛ قائم، همان کسی است که حضرت عیسی پشت سر او نماز می‌خواند؛ خداوند ولادت او را مخفی می‌دارد و شخص او را از انظار پنهان می‌کند تا کسی در گردن او بیعت نداشته باشد. وی نهمین فرزند از اولاد برادرم، حسین است که از سیده کنیزان متولد خواهد شد؛ خداوند عمر او را طولانی خواهد کرد و در پشت پرده غیبت نگاه خواهد داشت و پس از مدتی طولانی ظهور می‌کند، در حالی که جوان است و سنش از چهل سال کمتر نشان می‌دهد، و این، برای آن است که مردم بدانند خداوند به هر چیزی قادر است".

نقل شده است، "امام حسن (ع) در پاسخ معاویه که به ایشان گفت: "ای حسن، تو امید به خلافت داشتی، ولی شایسته آن نیستی!"، فرمود: "اما خلیفه کسی است که مطابق سیره و روش رسول خدا (ص) عمل نموده و بر طاعت خداوند رفتار نماید نه کسی که راه جور و بیداد را پیش گرفته و سنن نبوی را تعطیل نموده و دنیا را پدر و مادر خود بداند؛ لکن آن، کار حاکمی است که روزگارِ کمی به حکومت دست یابد و به زودی آن تمتّع از او منقطع و لذات آن رو به افول نهاده و تبعات و سختی‌های آن گریبانش را بگیرد و همچون این آیه قرآن است: وَإِنْ أَدْرِي لَعَلَّهُ فِتْنَةٌ لَكُمْ وَمَتَاعٌ إِلَى حِينٍ. و با دست اشاره به معاویه فرمود؛ سپس برخاسته و بازگشت. در این حال، معاویه به عمروعاص گفت: "به خدا وقتی که اراده این کار را نمودی؛ قصدی جز رسوایی و ننگ مرا نکرده بودی؛ به خدا تا پیش از این، اهل شام هیچ کس را در حسب و غیر آن، در ردیف من نمی‌دانست، تا اینکه حسن این سخنان را گفت!" عمروعاص گفت: "محبوبیت حسن میان مردم امری است پرواضح و آشکار که توان دفع و تغییر آن نیست!" پس معاویه خاموش و ساکت شد".

انگیزه‌های صلح از نظر دو طرف

با آگاهی از چگونگی کارهای معاویه برای رسیدن به هدف‌های خود، جای تعجب نیست که وی اولین پیشنهاد کننده صلح باشد و به امام حسن (ع) فقط به ازای گرفتن یک امتیاز و آن هم حکومت، هرگونه تعهدی را بسپارد.

معاویه این نقشه را هنگامی که هنوز دو طرف برای جنگ در شور و التهاب بودند، طرح کرد و فعالیت خود را بیش از آنچه برای تنظیم اردوگاه و تدبیر امور جنگ به کار برد، بر اجرای این نقشه متمرکز کرد. نقشه او این بود که صلح را به امام حسن (ع) پیشنهاد کند. اگر امام (ع) پذیرفت، نظر او برآورده شده بود وگرنه او صلح را به زور بر او تحمیل کرده، به هر قیمتی از شروع جنگ جلوگیری کند. برای این منظور، پیش از هر چیزی لازم بود در جبهه امام حسن (ع) وضعی پدید آید که خود به خود مردم را به فکر صلح کردن بیندازد. بر اساس این نقشه، ناگهان سیل شایعات دروغین به سوی اردوگاه‌های این جبهه سرازیر شد و بازار رشوه رونق گرفت و فرماندهی یک لشکر؛ حکومت یک ناحیه؛ ازدواج با یک شاهزاده خانم اموی! از وعده‌های داده شده بود و در رشوه‌های نقدی نیز رقم یک میلیون درهم و دینار دیده می‌شد! معاویه برای پیاده کردن این نقشه همه نیرو و همه هوش و استعداد و تجربیات خود را به کار انداخت.

کارهای معاویه، همه ابتکاری و حساب شده و بر طبق روش‌های دقیق تنظیم شده بود و می‌توانست نظر و هدف خاص او را، یعنی ایجاد زمینه‌ای که رقیب را به فکر صلح بیندازد، به طور کامل تأمین کند. وقتی هم فرمانده جبهه عراق (عبید الله بن عباس) و به دنبال او بیشتر سرکردگان سپاه، وجدان خود را با مال یا وعده معامله می‌کنند و هم ناگهان سیل شایعات دروغ و تزلزل‌آور، اردوگاه "مسکن" و "مدائن" را در هم فرو می‌ریزد؛ امام حسن (ع) به خاطر رواج همین شایعات در وضع ناگواری قرار می‌گیرد که امکان ظاهر شدن در برابر توده سپاهانش را ندارد؛ آیا در چنین موقعیت آشفته و اوضاع نابسامانی، راه چاره‌ای جز تن دادن به صلح به نظر می‌رسد؟

حال، بر رهبر چه ایرادی می‌توان گرفت و از مردم چه گله‌ای می‌توان داشت، وقتی فتنه و فساد در میان ایشان ترویج می‌شود؟ البته انحراف برخی از افراد و نوظهور بودن اسلام را نیز نمی‌توان نادیده گرفت؛ که هر یک، جداگانه عاملی بودند برای پدید آمدن چنین وضعی در مردم دودل یا کسانی که وبال گردن اسلام شده بودند. در چنین شرایطی که حسن بن علی (ع) به سبب عوامل خارج از اختیار خود او همانند خیانت سپاهیان یا فتنه‌انگیزی‌های ماهرانه حریف، در نخستین صف‌آرایی، با شکست روبه‌رو می‌شود، نظر درست آن است که از همان لحظه و همان روز در فکر صف‌آرایی دیگری باشد و نبرد خود با معاویه را به میدان جدیدی بکشاند؛ میدانی که دست خیانت سپاهیان به آن نمی‌رسد و انحراف طبایع به آن زیان نمی‌رساند و دسیسه‌های دشمن و فتنه‌انگیزی‌های او بر احتمال موفقیت و نفوذ و پیروزی روزافزون آن می‌افزاید. این، خلاصه آن طرحی است که امام حسن (ع) به نیکوترین وجهی از آن بهره‌برداری کرد و معاویه با همه بیداری و هوشیاری‌اش در آن موقعیت، غافلگیر شد و آن را درک نکرد.

امام حسن (ع) پیشنهاد صلح معاویه را پذیرفت، ولی این ترفند امام حسن (ع) فقط به این منظور بود که او را در قید و بند شرایط و تعهداتی گرفتار کند که معلوم بود کسی چون معاویه دیر زمانی پایبند آن تعهدات نخواهد ماند و در آینده نزدیکی آشکارا آنها را یکی پس از دیگری نقض خواهد کرد و مردم نیز وقتی چنین دیدند، به یقین خشم و انکار خویش را نسبت به او آشکارا بیان خواهند کرد. این را می‌توان خلاصه آن طرح سیاسی دانست که امام حسن (ع) به خاطر آن به قبول صلح تن داد و سپس به نیکوترین وجهی از آن بهره‌برداری و معاویه را غافل‌گیر کرد و این عمل همچون نشان نبوغ مظلومانه‌ای بر تارک آن امام مظلوم درخشید.

در این صورت، بر آن حضرت چه ایرادی می‌توان گرفت، اگر صلح را طبق نقشه حساب شده خود امضاء کرد؟ نابسامانی وضع او در "نخستین صحنه" و امیدواری به نتایج "صحنه دوم" صلح را در نظر او موجه می‌کرد. اراده خدا بر این است که این خاندان از برترین مراحل شرف در شکل‌ها و صحنه‌های گوناگونش برخوردار باشند؛ گاهی پیروزی در سایه شمشیر و گاهی با شهادت و مرگی که در پیشگاه خدا و قضاوت تاریخ ارزشمند است و در برهه‌ای به کمک اصلاح و وحدت کلمه و یکپارچه کردن پیروان توحید. اکنون با توجه به آنچه گذشت، به آسانی می‌توان انگیزه‌های صلح را از نظر امام حسن (ع) بازشناخت.

اما انگیزه‌های معاویه که موجب پیشقدمی او در موضوع صلح شد، انگیزه‌هایی از نوع دیگر بود و نه به خاطر ناتوانی و دین‌خواهی و اصلاح میان امت و جلوگیری از خونریزی، بلکه به خاطر ماهیت شیطانی او که نتیجه طغیان و جاه‌طلبی او بود. در این صورت باید گفت پیشنهاد صلح از طرف او فقط می‌تواند طغیان یک حس سودجویانه باشد و بس.... چیزی که با سرگذشت افسانه‌وار معاویه، مناسب‌تر و تطبیق‌پذیرتر است.

او چنین پنداشته بود که کناره گرفتن امام حسن (ع) از حکومت، در افکار عمومی به نفع او تمام شده، سرانجام او در نظر مسلمانان در مقام خلیفه قانونی معرفی خواهد شد. اما نمی‌دانست اسلام، بسی عزیزتر و شامخ‌تر از آن است که رجاله بازی‌ها و هوچی گری‌های کسی چون او را بپذیرد، یا زمام خود را به دست بردگان جنگی آزاد شده و فرزندان ایشان بسپارد. گفته شد انگیزه اساسی معاویه برای پیشنهاد صلح، جاه‌طلبی و حکومت‌خواهی او بود، ولی بررسی دیگر انگیزه‌های وی از قوت این مطلب نمی‌کاهد که بزرگترین انگیزه وی همان رؤیای لذت‌بخشی بود که به آن اشاره کردیم.

موضوعاتی که هر یک را می‌توان از عامل‌های وادارکننده معاویه برای پیشنهاد صلح دانست:

1. او می‌دانست حسن بن علی (ع) صاحب اصلی حکومت است و او باید کنار برود و بهترین راه برای این هدف، "صلح" است؛
2. او با توجه به همه امکاناتی که در اختیار داشت، از نتایج جنگیدن با امام حسن (ع) سخت بیمناک بود و این مطلب را پنهان نمی‌کرد. مثلا، در توصیف دشمنان عراقی‌اش می‌گفت: "به خدا هرگاه چشمان ایشان را که در صفین از زیر کلاه‌خودها نمایان بود، به یاد می‌آورم، هوش از سرم پرواز می‌کند". گاه درباره آنان می‌گفت: "خدا بر آنان غضب کند! گویی دل‌هایشان همه یک دل است".
3. او از موقعیت امام حسن (ع)، فرزند رسول خدا (ص) در میان مردم و جایگاه مکانت معنوی بی‌نظیری که آن حضرت برحسب اعتقادات اسلامی داشت، می‌ترسید، لذا می‌خواست با صلح، از جنگ با او بگریزد. او در تمام مدتی که در برابر امام حسن (ع) صف‌آرایی کرده بود، ماجرای "نعمان بن جبله تنوخی" را در صفین به خاطر داشت؛ در آن جنگ، وی که خود از سران سپاه شام بود، با صراحت بی‌سابقه‌ای معاویه را به باد تمسخر گرفته، چنین سخن گفته بود: "ای معاویه، به خدا قسم، من به زیان خود برای تو مصلحت‌اندیشی کردم و ملک و حکومت تو را بر دین خود ترجیح دادم و به خاطر هوس‌های تو راه هدایت را که می‌شناختم؛ ترک گفتم و از صراط حق و حقیقت که می‌دیدم، کناره گرفتم. من چگونه به رشد و هدایت راه خواهم یافت که با پسر عم رسول خدا و اول گرونده به او و نخستین هجرت کننده با او می‌جنگم؟ اگر آنچه را که ما اینک در اختیار تو گذارده‌ایم، به او ارزانی می‌داشتیم، یقیناً دلی مهربان‌تر و دستی بخشنده‌تر می‌داشت. لکن اکنون کار را به تو واگذار کرده‌ایم و ناگزیر باید آن را ـ چه حق و چه ناحق ـ به پایان بریم حال که از میوه و جویبار بهشت محروم مانده‌ایم، از انجیر و زیتون غوطهدفاع خواهیم کرد!". از تدابیر سیاسی معاویه این بود که مردم شام را از شناخت بزرگان اسلام که در خارج از شام می‌زیستند، بازمی‌داشت تا مبادا این کار باعث مخالفت آنها با او شود. لذا معلوم نیست چگونه این مرد شامی توانسته بود پسر عموی رسول خدا (ص) را شناخته، از سبقت گرفتن او در قبل اسلام و دل مهربان و دست بخشنده و اولویت او برای حکومت آگاه شود. معاویه، سیاست بی‌خبر نگاه داشتن مردم را تا آخر دوران حکومتش ادامه داد و این سیاست، ابزاری بود که او با آن توانست آن اجتماع عظیم را برای جنگ صفین و سپس برای لشکرکشی به سوی مسکن فراهم آورد. از نشانه‌های کاربرد این سیاست ـ که نشان‌دهنده ضعف به کار برنده آن نیز هست، سخنی است که معاویه به عمروعاص گفت؛ در آن روز، عمروعاص در برابر امام حسن (ع) زبان به اظهار فخر گشود و از آن حضرت پاسخی دندان‌شکن شنید که محرک عمروعاص، معاویه نیز از آسیب آن در امان نماند. معاویه در این هنگام رو به عمرو کرد و گفت: "به خدا قسم از این گفت‌وگو جز اهانت به من منظوری نداشتی. مردم شام تا این لحظه که این سخنان را از امام حسن (ع) شنیدند، گمان نمی‌کردند کسی به مرتبه و منزلت من باشد".
4. با توجه به سیاست معاویه، وی در صلح، پیش‌قدم شد و بر آن اصرار ورزید و هر اندازه که برای او ممکن بود از مردم در منطقه عراق و شام و دیگر جاها که صدای وی به آن جاها می‌رسید، بر این صلح‌طلبی گواه گرفت. وی در پشت این ظاهر صلح‌جویانه منظور دیگری را تعقیب می‌کرد و آن فراهم کردن زمینه برای آینده نزدیک خود بود که سرنوشت جنگ را مشخص می‌کرد. از نتایج احتمالی جنگ، پایان یافتن جنگ با پیروزی لشکر شام و کشته شدن حسن و حسین‌(ع) و خاندان و یارانشان بود؛ در این صورت، هیچ عذری برای این جنایت بزرگ، بهتر از این نبود که وی مسئولیت فاجعه را بر عهده امام حسن (ع) دانسته، به مردم بگوید: من حسن (ع) را به صلح خود خواندم ولی او به هیچ چیز جز جنگ راضی نشد؛ من زندگی او را می‌خواستم و او مرگ مرا؛ من در پی حفظ خون مردم بودم و او خواهان کشتن مردمی که در میان من و او می‌جنگیدند....

این تردستی سیاسی بسیاری از هدف‌های معاویه را تأمین می‌کرد و باعث می‌شد او به طور کامل، حساب خود را با آل محمد تصفیه کند؛ در آن صورت، وی در نظر عموم، رقیب فاتح و در عین حال، مرد عادل و منصفی قلمداد می‌شد و همه کسانی که ندای صلح او را پیش از شروع جنگ شنیده بودند، بر انصاف و عدالت او گواهی می‌دادند. ولی امام حسن (ع) کسی نبود که از تردستی‌های سیاسی حریف خود، غافل یا از به کار بستن این روش‌ها ناتوان باشد؛ او در همه حال از دشمن خود هوشیارتر و زبردست‌تر و در بهره‌برداری درست‌تر از فرصت‌ها نیرومندتر بود؛ لذا با دیدن شرایط ناهنجاری که از همه‌سو او را در میان گرفته بود و با آگاهی از مقاصد پلید دشمن از طرح صلح، مناسب دید که به پیشنهاد صلح، پاسخ مثبت دهد و فقط به این بسنده نکرد که نقشه‌های معاویه را باطل کند، بلکه در پوشش صلح، دشمن خود را با نقشه‌ای حکیمانه و قاطع، تا ابد بدنام کرد

منتها برای روشن شدن دلایل صلح امام مجتبی (ع)، این واقعه از دو جهت باید مورد بررسی قرار گیرد: نخست شرایط نابسامان اجتماعی آن روزگار که امام را به صلح واداشت و دیگر اینکه بر اساس مقام والای امامت و برخورداری از دانش آسمانی، همواره بهترین راه را برمی‌گزینند و اطاعت از او بی چون چرا واجب است.

شرایط اجتماعی آن روزگار

دربارۀ وضعیت اجتماعی و آشفتگی آن، موارد مختلفی را می‌‌توان بیان کرد که مجموع آن عاملی برای صلح گردید:

1. وجود جاسوسان و منافقان: برخی از کسانی که با امام بیعت کردند، جاسوسانی بودند که با معاویه ارتباط و نامه‌نگاری مخفیانه داشتند. ایشان در شایعه‌افکنی‌ها و ترویج روحیه تردید و نفاق میان مردم نقش مهمی را ایفا کردند. گروهی از سران قبایل کوفه، پنهانی به معاویه اظهار اطاعت و فرمان‌برداری کردند و او را برای حرکت به کوفه تشویق نمودند و قول دادند وقتی معاویه نزدیک شد، امام حسن (ع) را تسلیم معاویه کنند یا به طور ناگهانی آن جناب را بکشند”.
2. عدم حمایت مردم: با توجه به حوادث پس از رحلت پیامبر اکرم (ص) و اختلافات و جنگ‌های واقع شده، عده‌ای در شناخت حق و باطل متحیر بودند. از یک سو تحت تأثیر تبلیغات منفی، می‌شنیدند که معاویه، امام علی و فرزندانش را شریک قتل عثمان و خود را خون‌خواه او معرفی می‌کند و از سویی دیگر، فضایل امیر مؤمنان و فرزندانش را مسئله‌ای غیر قابل انکار می‌دانستند. تحیّر و شک درباره جناح حق و باطل، انگیزه آنها را برای جنگ تضعیف می‌نمود و به ادامه آن رضایت نداشتند. به گونه‌ای که وقتی امام، پیشنهاد صلح معاویه را با آنها در میان گذاشت، از هر سو فریاد رضایت از صلح برآوردند: “بدانید معاویه به ما پیشنهادی داده که عزت و عدالت در آن نیست. اگر برای مرگ آماده‌اید، دعوت او را رد می‌کنیم و با شمشیرها پاسخ او را می‌دهیم و نزد خداوند او را محاکمه می‌کنیم، اما اگر زندگی دنیا را می‌خواهید، پیشنهادش را بپذیریم و رضایت شما را به دست آوریم. سپس مردم از هر سو فریاد زدند: ما طالب زندگی هستیم”. بسیاری از مسلمان اصیل و شیعیان راستین در رکاب امیرمؤمنان (ع) به شهادت رسیده بودند و بیشتر افرادی که ادعای حمایت از امام مجتبی را سر دادند، در این حمایت چندان محکم نبودند. عبیدالله بن عباس، فرمانده لشکر و بسیاری از خواص امام در مقابل وعده‌های معاویه لغزیدند و به دشمن ملحق شدند. امام حسن (ع) با توجه به نکات ذکر شده و با دیدن سستی یاران خود، به ناچار صلح را پذیرفت. لذا وقتی از امام درباره علت صلح پرسیدند، فرمود: “این مردم تصور می‌کنند شیعه و پیر و من هستند، در حالی که نقشه قتل مرا می‌کشند و اموالم را غارت می‌کنند. به خدا اگر از معاویه پیمانی برای حفظ جانم بگیرم بهتر از این است که در میان یاران خود در امان نباشم.... به خدا اگر با معاویه می‌جنگیدم، مرا دست‌بسته به او تحویل می‌دادند”. بنابراین یکی از عوامل مهم صلح امام و کناره‌گیری ایشان از حکومت را می‌توان سستی و دنیازدگی بیشتر مردم و کمبود یاران و مدافعان واقعی دانست که با توجه به روحیه پایین لشکر امام، جنگ با معاویه نه تنها اثر مثبتی نداشت، بلکه باعث شهادت همین تعداد اندک پیروان حقیقی امام می‌شد. امام در پاسخ به برخی اصحاب، دلیل صلح خود را حفظ و سلامت آنها می‌داند: «إِنِّي لَمْ أَفْعَلْ مَا فَعَلْتُ إِلَّا إِبْقَاءً عَلَيْكُمْ» (محمد بن علی ابن‌شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ج۴، ص۳۵).
3. ناآگاهی مردم شام: شام در سال چهارده هجری قمری فتح شد و از همان ابتدا به دست حاکمان اموی اداره می‌شد. مردم این دیار، نه پیامبر اسلام (ص) را دیدند و نه با اصحاب بافضیلت ایشان آشنا بودند. تصور آنها از اسلام، همان مطالبی بود که توسط بنی‌امیه ارائه می‌شد. این قوم، افرادی مانند معاویه، مروان بن حکم و عمروعاص را به عنوان صحابیان رسول گرامی اسلام (ص) می‌شناختند. مردم تحت تأثیر تبلیغات و فریب‌های این خاندان، مطیع و مرید معاویه بودند و حمایت از او را دفاع از اسلام و سبب بهشتی شدن خویش می‌دانستند؛ لذا در جنگ‌ها با جان و دل در کنار او شرکت داشتند؛ معاویه به مرد کوفی گفت: “به علی بگو من با صد هزار نفر که فرق شتر نر و ماده را نمی‌دانند، به جنگ با او می‌آیم”..

دانش الهی امام

امام معصوم (ع) از دانش الهی بهره‌مند است و آنچه انجام می‌دهد به فرمان خداوند است از این رو سرپیچی از فرمان او روا نیست و مؤمنین باید بدون چون و چرا از امام پیروی کنند. با چنین ایمانی به امام معصوم (ع)، شیعیان معتقدند صلح امام حسن (ع) دارای مصلحت و منفعت‌های بسیار مهم بوده است و ندانستن مصلحت‌ها و منفعت‌ها به معنای ناصواب بودن تدبیر امام (ع) نیست. چنانچه پیامبر اسلام (ص) می‌فرماید: «حسن و حسین امام‌اند چه بنشینند و چه قیام کنند». شیعیان با الهام از چنین روایاتی، مطیع بی‌چون و چرای امام معصوم‌اند چه همانند حسن بن علی (ع) راه صلح را مصلحت زمان خویش بداند و چه همانند حسین بن علی (ع) برخیزد و راهی دیگر را مصلحت بشمارد.

بر اساس روایات هم تنها راه درست در آن روزگار صلح بوده است؛ چنانچه امام مجتبی (ع) در روایتی به آن تصریح فرموده است: «به خدا سوگند اگر من با معاویه می‌جنگیدم، مردم مرا تسلیم او می‌کردند... به خدا سوگند، آنچه من کردم، برای شیعیان بهتر است از هر آنچه خورشید بر آن می‌تابد و غروب می‌کند. آیا نمی‌دانید من امام شمایم و فرمانبرداری‌ام بر شما فریضه است؟ آیا نشنیده‌اید پیامبر خدا مرا یکی از دو سالار جوانان بهشتی دانسته است؟ پس شک مکنید من برای مصلحت امت و پاسداشت خون آنان به صلح تن دادم».

همچنین آن حضرت در پاسخ به أبوسعید عَقِیصَا که او را به مداهنه با معاویه متهم کرد، فرمود: «آیا بعد از پدرم من حجت خدا بر مردم و امام ایشان نیستم؟ عرضه داشتیم: چرا؟ فرمود: آیا مگر من نه آن کسی هستم که رسول خدا (ص) درباره من و برادرم فرمودند: حسن و حسین دو امام بوده چه قیام کرده و چه بنشینند؟ عرض کردم: آری همین طور است. فرمود: پس من امام بوده چه قیام کنم و چه بنشینم. آنگاه فرمود:‌ ای اباسعید به همان علتی که پیامبر خدا (ص) با بنی ضمره و بنی اشجع و با اهل مکه هنگام برگشت از حدیبیه صلح فرمودند، من نیز با معاویه صلح نموده‌ام، آنها که رسول خدا (ص) با ایشان صلح فرمود به نص کتاب کافر بودند و معاویه و اصحابش به مقتضای تأویل قرآن کافر هستند. ‌ای ابا سعید وقتی من امام از جانب خدا بودم نباید رأی مرا تخطئه کنی و عملی را که انجام داده‌ام چه مهادنه و صلح بوده و چه محاربه و جنگ باشد می‌باید بپذیری اگر چه حکمت کردار من بر تو مخفی و مشتبه باشد. مگر نمی‌بینی جناب خضر (ع) وقتی کشتی را شکافت و جوان را کشت و دیوار را تعمیر کرد و به پا داشت موسی به غضب آمد و از کردارش سخت برآشفت، جهت غضبناک شدن موسی این بود که حکمت عمل خضر بر او مخفی بود تا آنکه خضر (ع) آن را بازگو کرد و موسی راضی گشت. عمل و کردار من نیز همین طور است، یعنی از عمل و فعل من خرسند نبوده بلکه غضبناک هستید زیرا حکمت آن بر شما پنهان است و آن این است، اگر من غیر از این می‌کردم یک نفر از شیعیان ما روی زمین باقی نمی‌ماند مگر آنکه او را می‌کشتند».

قرارداد صلح

نقل شده است معاویه برای نوشتن صلح‌نامه ورقه سفیدی که پای آن را مهر کرده بود، نزد امام حسن (ع) فرستاد و به او نوشت: اختیار با توست؛ در این ورقه هر شرطی را می‌خواهی بنویس. اما مورخان، روایت را ناتمام گذارده و توضیح نداده‌اند امام حسن (ع) در این ورقه چه نوشت. با بررسی منابع در دسترس، در آنها جز بر مواد پراکنده‌ای که راویان، خود اعتراف کرده‌اند آنها فقط بخشی از مجموع مواد قرارداد بوده است، دست نیافتیم و فقط در یک منبع، صورت قراردادی نقل شده که نسبتا منظم است و آغاز و انجام دارد و راوی پنداشته که صورت کامل قرارداد صلح، همان است.

ولی بسیاری از مواد آن با روایات دیگر که از نظر سند و عدد، بر آن برتری دارد، اختلاف دارد. اما اگر قرار باشد به نقل یک روایت بسنده کنیم باید برای اطلاع از محتوای قرارداد به شیوه راویان قدیم، از روایت ورقه سفید نگذریم و مانند آنان روایت را ناتمام گذارده و به آن بسنده کنیم؛ زیرا امضاء کردن قرارداد صلح بر مبنای این اصل که: هر شرطی را می‌خواهی بنویس، به آن معناست که امام حسن (ع) در ورقه سفید دارای امضای معاویه شرایط موردنظر خود را نوشته و موادی را که به مصلحت خود او و تأمین کننده نظر او درباره شخص خود یا خاندان یا شیعیان و یا هدفش بوده، در آن گنجانیده است. اکنون که ما از تمام مواد صلح‌نامه آگاه نیستیم، می‌توانیم مطمئن باشیم، در میان مطالبی که درباره محتوای صلح‌نامه در دست است، هرچه به صلاح امام حسن (ع)، نزدیک‌تر و با فکر و هدف او منطبق‌تر است، به واقعیت نزدیک‌تر است و در هنگام بررسی روایات، چنین روایتی را بر آن روایاتی که در آنها مصالح معاویه بیشتر در نظر گرفته شده است، ترجیح دهیم. این نتیجه را بی‌شک می‌توان از آزادی امام حسن (ع) در تنظیم صلح‌نامه نیز استفاده کرد. در ادامه با کنار هم قرار دادن مطالب مختلفی که در منابع مختلف آمده، متن این قرارداد را در حدی که به واقع، نزدیک‌تر است، نقل می‌کنیم:

1. ماده یک: "حکومت به معاویه واگذار می‌شود، با این شرط که او به کتاب خدا و سنت پیامبر (ص) و سیره خلفای شایسته عمل کند"؛
2. ماده دو: "پس از معاویه حکومت از آن حسن (ع) است و اگر برای او حادثه‌ای پیش آمد، از آن حسین (ع) است و معاویه حق ندارد کسی را به جانشینی خود انتخاب کند"؛
3. ماده سه: "معاویه باید ناسزاگویی به امیرالمؤمنین علی (ع) و لعن بر او را در نمازها ترک کند و از علی (ع) جز به نیکی یاد نکند"؛
4. ماده چهار: "بیت‌المال کوفه که موجودی آن پنج میلیون درهم است، به حکومت شام تسلیم نمی‌شود (این دارایی کوفه به معاویه داده نمی‌شود) و معاویه باید هر سال دو میلیون درهم برای حسین (ع) بفرستد و بنی‌هاشم را در بخشش‌ها و هدیه‌ها بر بنی‌امیه برتری دهد و در میان بازماندگان شهدایی که در کنار امیرالمؤمنین (ع) در جنگ‌های جمل و صفین کشته شده‌اند، یک میلیون درهم تقسیم کند و اینها همه باید از محل خراج دارابجرد تهیه شود"؛
5. ماده پنج: "مردم در هر گوشه از زمین‌های خدا ـ شام یا عراق یا یمن و یا حجاز ـ باید در امن و امان باشند و سیاه‌پوست و سرخ‌پوست امنیت داشته باشند و معاویه باید لغزش‌های آنان را نادیده بگیرد و هیچ کس را بر خطاهای گذشته‌اش، آزار و مردم عراق را به کینه‌های گذشته، دستگیر نکند. اصحاب علی (ع) در هر نقطه‌ای که هستند، در امنیت باشند و کسی از شیعیان علی (ع) آزار نشود و یاران علی (ع) بر جان و مال و ناموس و فرزندانشان بیمناک نباشند و کسی ایشان را تعقیب نکند و صدمه‌ای بر آنان وارد نسازد و حق هر حق‌داری به او برسد و هر آنچه در دست اصحاب علی (ع) است از آنان بازگرفته نشود".
6. همچنین هرگز توطئه‌ای علیه جان حسن بن علی و برادرش حسین (ع) و هیچ یک از اهل بیت رسول خدا (ص)، در نهان و آشکار طرح‌ریزی نشود و در هیچ یک از نواحی و مناطق عالم اسلام، تهدیدی نسبت به آنان صورت نگیرد".

ابن قتیبه می‌نویسد: سپس عبدالله بن عامر ـ فرستاده معاویه ـ قیود و شروط حسن (ع) را به همان صورتی که آن حضرت به او گفته بود، برای معاویه نوشت و فرستاد و معاویه همه آنها را به خط خود در ورقه‌ای نوشت و مهر کرد و سوگندهای شدید بر آن افزود و همه سران شام را بر آن گواه گرفت و آن را برای نماینده خود، عبدالله فرستاد و او آن را به حسن (ع) تسلیم کرد.

دیگر مؤرخان، متن جمله‌ای را که معاویه در پایان قرارداد نوشته و با خدا بر وفای به آن، پیمان بسته، چنین آورده‌اند: "به پیمان خدایی و به هر آنچه خداوند مردم را بر وفای بدان مجبور ساخته، بر ذمه معاویة بن ابی‌سفیان است که به مواد این قرارداد عمل کند".

سخنان دو طرف درباره صلح‌نامه

امام حسن (ع): امام بارها برای توضیح فلسفه صلح به شیعیانش می‌فرمود: "چه می‌دانید من چه کرده‌ام؟ به خدا آنچه کرده‌ام، برای شیعیانم از هر آن‌چه در جهان است بهتر است" و به "بشیر همدانی" که از سران شیعه در کوفه بود، فرمود: "از این صلح منظوری جز این نداشتم که شما را از کشته شدن نجات دهم". همچنین از آن حضرت نقل شده است که فرمود: "هان ای مردم! همانا خداوند شما را با اولین ما هدایت و جانتان را با آخرین ما حفظ کرد. اینک من با معاویه قرار صلح بسته‌ام؛ چه می‌دانیم؟ شاید این، آزمایشی و فرصتی تا زمانی دیگر است".

معاویه: ابن کثیر و برخی دیگر از مؤرخان از او نقل کرده‌اند او پس از نوشتن قرارداد صلح گفت: "بدین سلطنت راضی و خشنودیم". همچنین نقل شده است معاویه هنگام زمینه‌چینی برای صلح، در نامه‌ای برای امام حسن (ع) چنین نوشت: "و برای تو این امتیاز خواهد بود که کسی بر تو سخت نگیرد و بی‌اطلاع تو کاری، تمام و در هیچ امری با نظر تو مخالفت نشود".

نتایج صلح امام (ع)

رهاورد صلح امام حسن (ع) عبارت بود از: حفظ جان و مال و آبروی شیعیان؛ آشکار ساختن چهرۀ پلید معاویه و حفظ خلافت از لغزیدن به نظام موروثی و در امان داشتن کشور اسلامی از طمع و تعرض دشمنان خارجی. این صلح باعث بقای دین حق و نسل هاشمیان و علویان و نسل شیعیان و تولد جمعی از موحدان از صلب آنان گردیده است..

پس از این ماجرا امام حسن (ع) به همراه امام حسین (ع) کوفه را ترک کرده و ساکن مدینه شدند و تا پایان عمر در مدینه ساکن بودند.

آیا معاویة بن ابی‌سفیان خلیفه شد؟

با وجود تبلیغات دامنه‌داری که "خلیفه نام"های اموی و یاران آنها در دوران هزار ماه حکومت خود انجام دادند و با وجود دادن رشوه‌های بی‌حساب و احادیث دروغینی که به دلخواه خود جعل کردند، هیچ یک از صاحب‌نظران مسلمان، از دوران خود معاویه تاکنون وی را خلیفه رسول خدا (ص) ندانسته‌اند.

نقل شده است، پس از به حکومت رسیدن معاویه، روزی سعد بن ابی وقاص به نزد او آمد و گفت: "سلام بر تو ای پادشاه!" معاویه خنده‌ای کرد و گفت: "چه می‌‌شد اگر مرا امیرالمؤمنین خطاب می‌کردی، ای ابااسحاق؟" سعد بن ابی وقاص گفت: "چه خرسند و خندان سخن می‌گویی! به خدا دوست ندارم این مسند را از راهی که تو به دست آوردی، به دست آورم".

از ابن عباس نقل شده است روزی به ابوموسی اشعری گفت: "در معاویه خصلتی که او را به رتبه خلافت نزدیک کند، وجود ندارد". ابوهریره برای انکار خلافت معاویه، این حدیث را از رسول خدا (ص) نقل کرده است: "خلافت در مدینه است و سلطنت در شام". ابن ابی‌شیبه روایت کرده است مردم از سفینه غلام پیامبر (ص) درباره اینکه آیا بنی‌امیه به خلافت شایسته‌اند یا نه، پرسیدند؛ وی در پاسخ گفت: "پسران کنیزک زاغ چشم دروغ گفتند؛ آنان از بدترین پادشاهان‌اند و اولین پادشاه، معاویه است". عایشه ادعای خلافت معاویه را ناروا و آن را زشت شمرد. وقتی معاویه از این موضوع آگاه شد، گفت: "شگفتا از عایشه! معتقد است چیزی را که شایسته آن نیستم، تصرف کرده‌ام و بر مسندی که حق من نیست، پای نهاده‌ام؛ او را به این کارها چه کار؟! خدا از او بگذرد".

روزی ابوبکره (برادر مادری زیاد بن ابیه) در مجلس معاویه حضور یافت؛ معاویه به او گفت: "حدیثی بگو ابابکره!" او در پاسخ گفت: "از رسول خدا (ص) شنیدم خلافت سی سال است و از آن پس، سلطنت است". عبدالرحمن، پسر ابوبکره نیز گوید: "در این زمان، من با پدرم بودم؛ معاویه پس از شنیدن این حدیث، دستور داد تا به ما پس گردنی زدند و ما را از مجلس خارج کردند!"

نقل شده است، روزی معاویه از صعصعة بن صوحان عبدی پرسید: "مرا مانند کدام یک از خلفا می‌بینید؟" صعصعة بن صوحان عبدی در پاسخ گفت: "آن کس که به زور بر مردم حکومت یافته و با کبر و غرور با ایشان درآمیخته و با ابزار باطل چون دروغ و فریب، بر آنان مسلط شده است، چگونه خلیفه تواند بود؟! هان ای معاویه! به خدا تو در جنگ بدر شمشیری نزدی و تیری نیفکندی. در آن روز تو و پدرت در کاروان و سپاه مشرکان بودید و مردم را بر رسول خدا (ص) می‌شورانیدید. تو برده و پسر برده‌ای بودی و رسول خدا خودت و پدرت را آزاد ساخت و چگونه خلافت برازنده برده آزاد شده‌ای است؟"

روزی دوست معاویه، مغیرة بن شعبه نزد او رفت و چون از نزد او خارج می‌شد، به پسرش گفت: "از نزد پلیدترین مردم می‌آیم". سمره، کارگزار معاویه در بصره، روزی که از شغل خود برکنار شد، بر او لعنت فرستاد و گفت: "خدا معاویه را لعنت کند! به خدا اگر به اندازه اطاعت از او از خدا اطاعت می‌کردم، هرگز مرا عذاب نمی‌کرد".

حسن بصری گفته است: "چهار خصلت در معاویه بود که هر یک از آنها به تنهایی برای نابودی و بدبختی او بس بود؛ یکی اینکه نادانان را بر دوش امت سوار کرد تا آنجا که امر خلافت را بی‌مشورت امت به دست گرفت؛ با آنکه هنوز صحابه و صاحبان فضیلت در میان ایشان بودند؛ دیگر آنکه پسر مست شراب‌خوار خود را که حریر می‌پوشید و طنبور می‌زد، جانشین خود ساخت؛ سوم آنکه "زیاد" را برادر خود و پسر ابوسفیان خواند، با اینکه رسول خدا (ص) فرموده است: "فرزند از آن بستر است و نصیب زناکار، سنگ است"؛ چهارم آنکه حُجر را کشت؛ وای بر او از حجر و اصحاب حجر! وای بر او از حجر و اصحاب حجر!".

معتزله پس از صلح امام (ع) با معاویه، از بیعت با معاویه خودداری کردند و از هر دو کناره گرفتند و به همین جهت خود را معتزله (کناره‌گیران) نام نهادند.

پس از آنکه شرح حال معاویه به نسل‌های بعدی رسید، فقهای مذاهب اربعه در بحث‌های فقهی، از معاویه برای مثالی پادشاه ستمگر استفاده می‌کردند! و ابوحنیفه، نعمان بن ثابت او را "ستمگری که مبارزه با او واجب بوده است"، می‌دانست. بعدها معتضد عباسی، کارهای معاویه و جنایت‌های بزرگ او و سخنانی را که درباره او گفته می‌شد، منتشر و در فرمانی، لعن بر او را به همه مسلمانان توصیه کرد و این کار در سال ۲۸۴ هجری بود.

غزالی پس از نقل دوران خلافت حسن بن علی (ع) در کتاب خود، درباره معاویه چنین نوشت: "و خلافت به مردمی رسید که بدون شایستگی آن را از آن خود کردند". شیواترین سخنی که در قرن ششم درباره معاویه گفته شده، سخن نقیب بصره است که گفت: "معاویه همانند سکه تقلبی است". ابن کثیر با استناد به حدیث نبوی، صریحا خلافت را از معاویه نفی می‌کند و می‌گوید: "پیش‌تر گفتیم که خلافت پس از رسول خدا سی سال است و از آن پس سلطنتی گزنده فرا می‌رسد. این سی سال با خلافت حسن بن علی (ع) پایان یافت؛ پس دوران معاویه آغاز همان سلطنت است". دمیری پس از نقل مدت خلافت حسن (ع) می‌نویسد: "و این، پایان دورانی بود که رسول خدا (ص) برای خلافت پیش‌بینی کرده بود و پس از آن، سلطنت است و به دنبال آن، سلطه کبرآمیز و فسادانگیز در زمین و همان‌گونه شد که رسول خدا (ص) فرموده بود".

امام حسن (ع) نیز پس از اینکه حکومت را به معاویه واگذار کرد، صریحاً همچون دیگر بزرگان اسلام، خلافت را از معاویه نفی کرد و در روزی که دو گروه در کوفه گرد آمدند، در خطابه‌ای فرمود: "معاویه چنین پنداشته است که من او را برای خلافت شایسته دیده‌ام و خود را ندیده‌ام؛ او دروغ می‌گوید؛ ما در کتاب خدای ـ عزوجل ـ و به قضاوت رسول خدا، از همه مردم به حکومت اولی‌تریم" و در خطابه دیگر پس از صلح و با حضور معاویه، چنین فرمود: "خلیفه آن کسی نیست که دست ستم بگشاید و سنت‌ها را تعطیل کند و دنیا را پدر و مادر خود بداند؛ چنین کسی پادشاهی است که بر حکومتی دست یافته و به بهره‌ای رسیده است. این حکومت از او بازستانده می‌شود و آن لذت به زودی می‌گذرد و بار گناه بر دوش او می‌ماند و آن‌چنان می‌شود که خدای ـ عزوجل ـ فرمود؛ چه می‌دانم؛ شاید این، آزمایشی است و بهره‌ای تا زمانی دیگر...".

مواضع کوفیان پس از انعقاد صلح

عکس‌العمل کوفیان نسبت به صلح قابل توجه است. سپاه امام حسن(ع) از طیف‌ها و جریان‌های سیاسی و عقیدتی مختلف و متضادی تشکیل شده بود. خوارج کوفی که فقط با ادعای جنگ علیه معاویه (و نه اعتقاد به امامت و خلافت امام حسن(ع)) در سپاه آن حضرت حضور یافته بودند، پس از سخنان امام(ع) از او جدا شدند و بعد از سوء قصد نافرجام به جان آن حضرت، سازمان یافتند و به رویارویی با معاویه برخاستند.

عافیت‌طلبان و اشراف کوفه، که در مقابل امام(ع)، به ظاهر اظهار اطاعت می‌کردند، بهانه مناسبی به دست آوردند و صلح و بیعت امام حسن(ع) با معاویه را به عنوان رفع تکلیف از خود قلمداد کردند و به زندگی دنیایی و اطاعت از معاویه مشغول شدند. به ویژه پس از آن‌که وی همانند خلفای پیش از امیرمؤمنان(ع)، به بهانه جهاد، کوفیان را به جنگ و فتوحات در مرزهای شرقی عالم اسلام و غارت و غنیمت و اسیر کردن مردم آن سرزمین‌ها سرگرم نمود.

عده دیگری هم اگرچه اذعان به برتری و صلاحیت و لیاقت امیرالمؤمنین(ع) و امام حسن(ع) برای خلافت نسبت به معاویه داشتند و پسر ابوسفیان و هند جگرخوار را برای خلافت و حکومت نمی‌خواستند؛ اما حاضر نبودند در راه آن خلفای صالح، از راحتی و آسایش خود بگذرند؛ و لذا آن دو وجود مقدس را به درستی یاری ندادند. این گروه با سلطه معاویه بر خلافت و عدم پایبندی او به صلح، دچار یأس و پشیمانی شدند و بالاجبار تن به موقعیت پیش آمده دادند؛ همان‌گونه که امیرالمؤمنین(ع) ذلت و خواری آنها را پیش‌بینی کرده بود.

در این میان، شیعیان خاص و اصحاب برگزیده امیرالمؤمنین(ع) و امام حسن(ع) در کوفه، موقعیتی دردناک داشتند، آنان که با وجود کمی تعداد، همیشه در اطاعت از امامان برحق خود بودند و هیچ‌گاه نافرمانی نداشتند، وضع حاضر برایشان غیرقابل تحمل بود. وضعیت این گروه از یاران و اصحاب امیرالمؤمنین(ع) پس از صلح امام حسن(ع) نیازمند بررسی و تحقیق جامع و جداگانه‌ای است. در اینجا به چند نمونه از برخورد شیعیان کوفه با امام حسن(ع) بعد از صلح اشاره می‌شود که هرچند از شدت تأسف آنان نسبت به از دست رفتن حکومت اهل بیت(ع) و سلطه بنی امیه بر جهان اسلام حکایت می‌کند، ولی لحنی تند و اهانت‌آمیز به امامشان داشتند:

1. مسیب بن نجبه فزاری در برخورد با امام(ع) ضمن اظهار شگفتی از صلح و عدم پایبندی معاویه به اجرای آن، از امام می‌خواهد به موقعیت قبلی بازگردد و به رویارویی با معاویه بشتابد. وی که همراه با سلیمان بن صرد خزاعی به حضور امام مجتبی(ع) آمده بود به امام گفت: شگفتی ما از تو برطرف نمی‌شود که چرا با معاویه بیعت کردی، در حالی که چهل هزار جنگجو از اهل کوفه با تو بودند، غیر از اهل بصره و حجاز! به خدا سوگند می‌بینم که باید به جنگ با او بازگردی زیرا او پیمان را نقض کرده است. امام مجتبی(ع) فرمود: خیری در فریبکاری نیست و اگر دنیا را می‌خواستم، چنین نمی‌کردم. به نقلی دیگر امام حسن(ع) در پاسخ وی فرمود: «ای مسیب! اگر من در طلب دنیا بودم و با این قصد می‌جنگیدم بدون شبهه هنگام نبرد، از معاویه مقاوم‌تر و شکیباتر بودم؛ اما من صلاح شما را خواستم تا مانع درگیری برخی از شما با بقیه شوم. پس به قضا و قدر خدا راضی باشید تا در این حالت افراد صالح، آسوده باشند و از تعرض بدکاران در امان بمانند».
2. عدی بن حاتم طایی از سرداران بزرگ امیرمؤمنان و امام مجتبی(ع) نیز پس از انعقاد پیمان صلح، نزد امام حسن(ع) آمد و با ناراحتی گفت: «ای فرزند رسول خدا! من دوست داشتم پیش از آن چه دیدم، مرده بودم. تو ما را از عدالت به جور و ستم خارج کردی، و حق را که در آن بودیم، رها کرده و در باطلی که از آن می‌گریختیم، درآمدیم و به ما خواری عطا کردی، و ما نیز آن پستی را که به ما نرسیده بود، پذیرفتم.
3. حجر بن عدی در سخنانی که حاکی از محبت زیاد او به اهل بیت پیغمبر(ص) بود ولی لحنی گستاخانه و دور از ادب داشت به امام حسن(ع) گفت: به خدا سوگند دوست داشتم در این روز تو مرده بودی و ما هم با تو مرده بودیم و چنین روزی را نمی‌دیدیم که ما از نبرد با معاویه با نارضایتی و رنجیدگی خاطر برگشتیم، ولی دشمنان ما شاد و راضی از صحنه نبرد خارج شدند. سخن او بر امام حسن(ع) گران آمد و چهره آن حضرت را دگرگون ساخت. امام حسین(ع) به حجر اشاره نمود، و او را ساکت کرد. در این هنگام امام حسن(ع) فرمود: «ای حجر! همه مردم آنچه را تو دوست داری نمی‌پسندند و عقیده همه آنها مثل تو نیست. کاری را که من انجام دادم، جز با هدف نگاه داشتن و بقای تو (و امثال تو) نبود و اراده خدا هر روز به گونه‌ای است.
4. سفیان بن ابی لیلی که از محبان اهل بیت(ع) به شمار می‌رفت، نزد امام مجتبی(ع) آمد و به آن حضرت با عنوان «مُذِلَّ الْمُؤْمِنِينَ» سلام کرد و گفت: تو با این کار مؤمنان را خوار و سرافکنده نمودی! با این ستمگر بیعت کردی و کار خلافت را به این لعنت شده پسر لعنت شده و هند جگرخوار سپردی؛ در حالی‌که صد هزار مرد جنگی یاریت می‌کردند...!! امام حسن(ع) در پاسخ او فرمود: ما خاندانی هستیم که وقتی حق را تشخیص دادیم به آن تمسک می‌کنیم. سپس آن حضرت به نقل از پدر بزرگوارش و از قول رسول اکرم(ص) حدیثی را نقل فرمود که چگونه حاکمیت اسلام (در اثر کوتاهی امت) به دست معاویه می‌افتد.

امام حسن مجتبی(ع) از سویی پس از اتمام حجت‌ها با لشکریان کوفی خود و در پی خیانت گسترده اشراف کوفه و بی‌انگیزگی بسیاری از کوفیان برای نبرد با معاویه و شامیان، ناچار به پذیرش صلح شده بود، و از سویی دیگر با شماری از این گونه شیعیانی مواجه بود که با وجود مشاهده خیانت و سستی کوفیان، که به صراحت در پاسخ به درخواست امام(ع) برای نبرد با معاویه حاضر به جنگ نبوده و دنیا را طلب می‌کردند، بر پذیرش صلح توسط آن حضرت خرده می‌گرفتند و حتی به ساحت مقدس حضرتش اهانت و جسارت نیز می‌کردند. اگرچه در خیرخواهی و حتی جانفشانی این شیعیان برای امام مجتبی(ع) جای هیچ شک و تردیدی نیست، اما این اشکال به آنان وارد است که به جای سرزنش امام خود، چرا آن زمان که امام مظلومشان با لشکر کوفی اتمام حجت می‌کرد و آنان را به جنگ با معاویه فرا می‌خواند، و کوفیان یاریش نمی‌کردند و پاسخ مثبت نمی‌دادند، اینان برنخاستند و در دفاع از موضع حق آن حضرت، حاضران را به یاریش فرا نخواندند؟!

امام مجتبی(ع) خود بیش از هر کس دیگر از پدید آمدن این موقعیت رنج می‌برد،؛ چراکه با این شرایط، برای هدفی بزرگ‌تر که حفظ اساس اسلام بود، مجبور گشته است حاکمیت تمام مملکت اسلامی را به کسی واگذار کند که به فرموده امیرمؤمنان(ع)، برای ساعتی هم حق حکومت بر بخشی از عالم اسلام (شام) را نداشت. در این حال، شیعیان مزبور نه تنها شرایط تحمیلی به آن وجود مقدس را درک نمی‌کردند، بلکه با طعنه‌ها و انتقادات و سرزنش‌های خود، ضمن جسارت به ساحت قدسی امام خویش، نمک بر زخم‌های او می‌پاشیدند؛ و حتی از سخنان آن حضرت درباره پذیرش صلح اقناع نمی‌شدند.

امام مجتبی(ع) نهایتاً با این منطق آنان را قانع ساخت که فرمود: مَثَل من و شما، مثل خضر و موسی(ع) است. همان‌گونه که خضر کارهایی کرد که موسی حکمت آن را نمی‌دانست و به او اعتراض می‌کرد؛ تا آن‌گاه که خضر، موسی را از حقیقت آگاه ساخت و او راضی شد. اگر من این کار (پذیرش صلح) را نمی‌کردم، یک تن از شیعیان ما بر روی زمین، جان به در نمی‌برد و همه را می‌کشتند.

صلح امام(ع)

به تصریح سبط ابن جوزی، معاویه به طور پنهانی چند بار از امام حسن(ع) درخواست صلح کرده بود، ولی امام نپذیرفته بود. زمانی که تشتت سپاه و خیانت اشراف و فرماندهان آشکار شد، نمایندگان معاویه در مدائن با آن حضرت گفتگو کردند. معاویه عبدالله بن عامر و عبدالرحمان بن سمره یا مغیرة بن شعبه را با نامه‌های اشراف سپاه امام نزد آن حضرت فرستاد. این نامه‌ها بیانگر پیشنهاد اشراف بود که حاضرند امام(ع) را تحویل معاویه بدهند یا بکشند. منابع به گفتگوی میان امام و نمایندگان معاویه اشاره‌ای نکرده‌اند و گزارشی از این گفتگوها به بیرون راه نیافته است. نمایندگان معاویه پس از پایان گفتگوها و خروج از نزد امام، به گونه‌ای که دیگران بشنوند گفتند: «کسی بهتر از پسر پیامبر(ص) به فکر حفظ خون مسلمانان و صلاح آنان نیست»، که این سبب بدبینی به امام و آشفتگی در مدائن شد. به نظر می‌رسد پس از این گفتگوها امام حسن(ع) خطبه‌ای ایراد کرد و مردم را میان جنگ و صلح مخیر ساخت که با توجه به ترکیب سپاه، سه واکنش صورت گرفت. یکی واکنش خوارج بود که با تعداد اندک‌شان خواهان نبرد با هر شرایطی بودند. دیگری واکنش وفاداران به امام بود که کسانی مانند قیس بن سعد بن عباده، حجر بن عدی، عمرو بن حمق خزاعی پیرو تصمیم امام بودند. اکثریت سپاه نیز با فریاد «الْبَقِيَّةَ الْبَقِيَّةَ» خواستار صلح و مخالف جنگ با معاویه شدند. در برابر جمعیت فراوانی که خواهان صلح بودند، و با وجود اینکه امام حسن(ع) پیشنهاد معاویه و رد کردن آن را به اطلاع مردم رساند، خوارج دریافتند حضرت عملی برخلاف خواسته عموم مردم (یعنی پذیرش صلح) نخواهد داست. از این رو، امام را به شرک و کفر متهم کردند و به سراپرده آن حضرت حمله‌ور شدند، سجاده از زیر پایش کشیدند، جامه‌های او را غارت کردند و ردا از دوش حضرت برداشتند. در این حال، امام(ع) اسب خود را خواست، سوار شد و فرمود: افراد قبیله‌های ربیعه و همدان کجایند؟ آنان با شتاب آمدند و مردم را از امام دور کردند. خوارج بدون اینکه منتظر تصمیم امام در برخورد با معاویه باشند، از سپاه امام جدا شدند و از مدائن به سوی کوفه حرکت کردند. پاسخ عموم مردم، رفتار خوارج و نیز اطمینان به صحت گزارش خیانت عبیدالله و اشراف و قبائل پناهنده به معاویه، حضرت را ناگزیر به پذیرش صلح کرد.

با توجه به مطالب یادشده، امام حسن(ع) منتظر نماند تا سپاه معاویه به پشت دروازه‌های کوفه برسد و با مردم کاری را انجام دهد که مصعب با مختار و یارانش کرد. در این صورت، امام(ع) هم به بی‌تدبیری، ضعف و سستی متهم می‌شد و هم در موضع قدرت نبود تا بتواند حکومت را مشروط به معاویه واگذار کند؛ بلکه در این صورت، باید بدون هیچ پیش شرطی تسلیم محض معاویه می‌شد تا او هرگونه که بخواهد با حضرت و مردم عراق رفتار کند. با این شرایط، تنها تدبیر، انجام دادن یک حرکت نظامی در برابر معاویه بود تا از این طریق حجت را تمام کند. این مسئله از دو حال خارج نبود: یا مردم عراق با امام حسن(ع) همراهی می‌کردند که حضرت می‌توانست کار را تا پایان پیش ببرد، که البته امام چندان بدان دل نبسته بود یا اینکه مردم همراهی نمی‌کردند که امام با این حرکت نظامی می‌توانست امتیازهایی از معاویه بگیرد. امام این تصمیم را با مشورت اصحاب خاص خود، مانند امام حسین(ع) و عبدالله بن جعفر گرفت و آنان به نظر امام حسن(ع) احترام گذاشتند و تصمیم او را تأیید کردند. پس از آشکار شدن خواست عمومی مردم برای پاسخ مثبت به صلح پیشنهادی معاویه، امام حسن(ع) ناگزیر به خواست مردم پاسخ داد و به صلح متمایل شد. بلاذری، از اعزام نمایندگان دو طرف خبر داده و اینکه معاویه عبدالله بن عامر بن کریز و عبدالرحمان بن سمره را نزد امام فرستاد. امام حسن(ع) با پایان یافتن گفتگو، عمرو بن سلمه همدانی و محمد بن اشعث کندی را به همراه نمایندگان معاویه برای گفتگو، یا نوشتن شرط‌های صلح‌نامه اعزام فرمود.

مفاد صلح‌نامه

درباره تدوین صلح‌نامه و شرط‌های مطرح در آن، معاویه کاغذ سفیدی را با مُهر برای امام حسن(ع) فرستاد تا آن حضرت هر چه خواست در آن بنویسد. امام(ع) شرط‌هایی را بدین شرح نگاشت:

1. عمل به کتاب خدا و سنت پیامبر(ص)؛
2. خلافت تا زمانی که معاویه زنده است، به او واگذار می‌شود و پس از آن به حسن بن علی واگذار خواهد شد؛
3. معاویه حق ندارد کسی را برای جانشینی پس از خود انتخاب کند؛
4. در حکومت معاویه نباید به امیرمؤمنان علی(ع) ناسزا گفته شود؛
5. معاویه نباید علیه امام حسن(ع) و اصحابش پنهانی و آشکار توطئه کند؛
6. همه مردم و اصحاب علی(ع) باید از نظر جانی و مالی در امنیت کامل باشند.
7. اختصاص امتیازات مالی به امام حسن(ع) و دیگران.

مورد آخر که در آن مناقشه جدی صورت گرفته است، اشاره به اختصاص خراج دارابجرد و فسا به امام حسن(ع) است. ابن اعثم و بلاذری و برخی دیگر از مورخان نقل کرده‌اند که مسائل مادی از سوی نماینده امام مطرح شده، ولی امام ضمن بیان اینکه معاویه حقی ندارد که در بیت المال تصرفی داشته باشد، آن را در متن صلح‌نامه‌ای که خود نوشت قرار نداد. اما از آنجا که منابع مختلفی مسائل مالی و خراج دارابجرد را از شروط صلح‌نامه نقل کرده‌اند، می‌توان گفت این موضوع مورد سوءاستفاده دشمنان قرار گرفته و به این گونه تحریف شده که صلح به خاطر امور دنیوی و شخصی و فروختن خلافت به معاویه در مقابل اموال هنگفت به بنی هاشم بوده است.

این ادعا مورد مناقشه جدی گروه‌های مختلف اعم از شیعه و اهل تسنن قرار گرفته است. برخی این شرط را از اساس باطل دانسته‌اند، اما همه آنان به یک گونه و استدلال آن را رد نکرده‌اند. جعفریان با توجه روایت پیشین ابن اعثم و بلاذری، این شرط را نیز از سوی «عبدالله بن نوفل» دانسته که امام آن را تکذیب کرده و فرموده است: معاویه پرداخت این اموال را از بیت المال به من تعهد کرده، در حالی که حق چنین تصرفی را در بیت المال مسلمین ندارد. ایشان احتمال داده که شایعه شرط مالی که به صورت خبر تاریخی در آمده، ناشی از پیامی باشد که معاویه برای قبولاندن صلح به امام داده است و بعدها مورخان مغرض آن را به عنوان یکی از مواد در آورده‌اند. برخی دیگر از علمای شیعه این را قبول کرده‌اند، ولی بر این باورند که تحریف صورت گرفته است. آن حضرت در حقیقت مالک اصلی بر اموال مسلمین است که هر اندازه بتواند باید آنها را از دست غاصب و طاغوت به در آورد و امام این اموال را نه برای خود و بنی هاشم آن‌گونه که دشمنان اهل بیت(ع) تبلیغ کرده‌اند، بلکه برای رسیدگی به خانواده‌های آسیب دیده در جنگ‌های دوره امیرالمؤمنین(ع) دریافت کرده است.

زمینه‌ها و علل صلح امام(ع)

تبیین علل و عوامل شکل‌گیری صلح، بیانگر تدبیر و سیاست صحیح امام حسن(ع) در این رویداد مهم و سرنوشت‌ساز تاریخی است که به اختصار عبارت‌اند از:

عافیت‌طلبی و نبودن افراد معتقد به جهاد

خطبه‌های امیرالمؤمنین علی(ع) درباره دنیاطلبی، و پرهیز از دل بستن به دنیا و عافیت‌طلبی بیانگر وضعیت فرهنگی جامعه آن روزگار است که ریشه در حوادث گذاشته داشت و حوادث بعدی، مانند جنگ‌های جمل، صفین و نهروان نیز در تشدید آن مؤثر بود. امام مجتبی(ع) در خطابه‌ای پیش از صلح به این موضوع چنین اشاره کرده است: هنگام حرکت به سوی صفین، دین خود را بر منافع دنیا مقدم می‌داشتید و امروز منافع خود را بر دین خود مقدم می‌دارید. ما همچون گذشته هستیم، ولی شما آن‌گونه که وفادار بودید، نیستید. عده‌ای از شما بستگان خود را در صفین و عده‌ای دیگر کسان خود را در نهروان از دست دادند. گروه اول بر کشتگان خود اشک می‌ریزند، گروه دوم خون‌بهای کشتگان خود را می‌خواهند و بقیه نیز از پیروی ما سرپیچی می‌کنند. استقبال عمومی مردم از صلح شاید با این تصور بود که امنیت و آرامش به جامعه باز خواهد گشت، اما حوادث بعدی خلاف آن را نشان داد و امام حسن(ع) این واقعیت را چنین گوشزد فرمود: در پیشنهاد معاویه هیچ‌گونه انصاف و عزتی نیست. اگر آماده کشته شدن در راه خدا هستید، بگویید تا با او مبارزه کنیم و با شمشیر پاسخش گوییم و اگر خواهان زندگی و عافیت هستید، اعلام کنید تا پیشنهاد او را بپذیریم و رضایت شما را تأمین کنیم. در این حال مردم به صراحت، عافیت‌طلبی را با شعار: «الْبَقِيَّةَ الْبَقِيَّةَ» (خواهان زندگی هستیم) برگزیدند. بر پایه گزارش معتبر دیگری، امام به صراحت فرمود: خلافت را به این دلیل واگذاشتم، که یارانی نداشتم تا با معاویه نبرد کنم، و چنانچه یارانی می‌داشتم شب و روز با معاویه می‌جنگیدم تا خدا میان ما و او داوری کند. امام حسن(ع) در برابر ابراز نارضایتی حجر بن عدی از – صلح‌نامه نیز فرمود: «توده مردم چیزی را که تو دوست داری (جهاد با معاویه) دوست ندارند، و نظرشان مانند تو نیست».

خیانت فرماندهان

نویسندگانی که علل و عوامل صلح امام حسن(ع) را بررسی کرده‌اند، خیانت فرماندهان را از عوامل اصلی دانسته‌اند. خیانتی که در دو جبهه مَسکن و ساباط مدائن رخ داد، با این تفاوت که جایگاه خانوادگی و فرماندهی عبیدالله بن عباس سبب شد تا خیانت او در مسکن، به شدت در تضعیف روحیه سپاه امام(ع) تأثیرگذار باشد. با پذیرش این گزارش که لشکر چهارهزار نفره امام(ع) به فرمانده یک کندی، به معاویه پیوست و نیز پیوستن لشکر بعدی امام به فرمانده مردی از بنی مراد به معاویه، نشان دهنده اوج تضعیف جبهه امام حسن(ع) است.

خیانت اشراف

خیانت اشراف و رهبران برخی از قبایل را باید به این عوامل افزود و شاید خیانت فرماندهان سبب پناهندگی بسیاری از قبائل به معاویه شده باشد، به گونه‌ای که سپاه قیس از نظر افراد، بسیار کم شد. در این زمان بود که قیس در نامه‌ای اوضاع مَسکن و خیانت اشراف و قبائل را به امام حسن(ع) گزارش داد و آن حضرت نیز افراد باقیمانده را فراخواند و فرمود: «این نامه قیس است که به من رسیده و از فرار بزرگان و اشراف شما به سوی معاویه خبر داده است». این در حالی است که خیانت در جبهه ساباط، مانند جبهه مسکن واضح نیست. بر اساس تحلیلی مستند به قرائن تاریخی، خیانت ساباط از ناحیه منافقان و اشراف کوفه بود که تفکر عثمانی و ضد علوی داشتند و پس از صلح آن را آشکار کردند. این اشراف مانند شبث بن ربعی، عمرو بن حریث، حجار بن ابجر، بعدها نیز در سرکوب رهبران شیعه و تقویت حکومت امویان نقش داشتند. امام حسن(ع) فرمود: اگر با معاویه می‌جنگیدم، اشراف مرا کتف بسته تسلیم معاویه می‌کردند. اگر من در حال عزت از در مسالمت با معاویه وارد شوم، بهتر است تا مرا تسلیم او سازند که یا بکشد، یا منت آزادی بر من نهد و تا آخر دنیا بدنامی آن برای بنی هاشم باقی بماند و پیوسته معاویه و فرزندانش بر زنده و مرده ما منت گذارند.

حفظ کیان تشیع

چنان که اشاره شد، معاویه با لشکر بزرگی به عراق آمد و در الانبار اردو زد. در چنین شرایطی اگر امام مجتبی(ع) دست به اقدام نظامی نمی‌زد و معاویه مردم عراق را در سرزمین خودشان محاصره می‌کرد و بر آنان مسلط می‌شد، هیچ چیز مانع او نبود تا به هر صورت که می‌خواهد با مردم عراق رفتار کند و همان کاری را انجام دهد که مصعب بن زبیر با یاران مختار کرد. شاهد این تحلیل فرمایش امام مجتبی(ع) است که اگر این صلح انجام نمی‌شد، معاویه یک نفر از شیعیان را بر روی زمین باقی نمی‌گذاشت. بنابراین، امام(ع) با حرکت به ظاهر نظامی و اقدام به صلح، وضعیت را اندکی اقتدار بخشید و توانست با قرارداد صلح، تعهداتی از طرف مقابل بگیرد. حفظ خون شیعیان و یاران امیرالمؤمنین علی(ع)، از تعهداتی بود که بر آن تأکید شد. گرفتن چنین تعهدی، در اثر آگاهی امام(ع) از کینه‌توزی شدید معاویه به امام علی(ع)، اهل بیت(ع) و شیعیان بود. از این رو، افزون بر امنیت عموم مردم، از امام حسن(ع) و امام حسین(ع) و شیعیان امیرالمؤمنین(ع) که در جنگ‌های پیشین بوده‌اند به صراحت یاد و تأکید شده است. حتی بنابر نقلی، امان‌نامه‌ای جداگانه در این زمینه نوشته شد.

پرسش‌های وابسته

• دلیل صلح امام حسن با معاویه چه بود؟ (پرسش)

جستارهای وابسته

• هدایت
• ولایت (ولایت تکوینی؛ ولایت تشریعی؛ ولایت امر)
• خلافت
• شهادت
• ملک
• حکم
• وراثت (وراثت زمین؛ وراثت کتاب)
• حجت
• تمکین فی الارض
• امت وسط
• اصطفا
• اجتبا
• امامت در قرآن
• آیات امامت
• امامت در حدیث
• امامت در کلام اسلامی
• امامت در فلسفه اسلامی
• امامت در عرفان اسلامی
• امامت از دیدگاه برون‌دینی
• امامت امامان دوازده‌گانه
• شؤون امام
• صفات امام
• راه تعیین امام
• امامان دوازده‌گانه
• امامت امام على
• امامت امام حسن مجتبى
• امامت امام حسين
• امامت امام سجاد
• امامت امام باقر
• امامت امام صادق
• امامت امام كاظم
• امامت امام رضا
• امامت امام جواد
• امامت امام هادى
• امامت امام حسن عسکری
• امامت امام مهدى
• امامان از اهل بیت پیامبر خاتم

منابع

1. شهسواری، حسین، مقاله «امام حسن بن علی بن ابی طالب»، اصحاب امام حسن مجتبی
2. شهسواری، حسین، مقاله «حسن بن علی بن ابی طالب»، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۱
3. اکبر ذاکری، علی، درآمدی بر سیره معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه
4. زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵
5. دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه ج۱
6. فرهنگ شیعه
7. حسینی، سید احمد، نظریه نصب الهی امام معصوم در تاریخ تفکر امامیه
8. رجبی دوانی، محمد حسین، کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی
9. پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تاریخ اسلام بخش اول ج۲