هوازن در تاریخ اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث هوازن است. هوازن از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: هوازن در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

منازل و مساکن هوازن

هوازن با توجه به شهرت شاخه‌های آن، به شش نام: ثقیف، بنی‌نصر، بنی‌سعد، بنی‌جشم، بنی‌مره (سلول) و بنی‌عامر تقسیم می‌شود. ازمیان این شش دسته، ثقیف زودتر به یکجا نشینی روی آوردند. ثقفیان در طائف و دره‌های مجاور آن مانند وادی وج، وادی جفن و قسمت علیای وادی لیه ساکن بودند. ضمن این که برخی از آنها هم در معادن البرم و در جوار قریش -تقریبا در همین جایی که اقامتگاه‌های فعلی برخی از آنان است - زندگی می‌کردند. اما بنی نصر؛ منازل شان در پایین وادی لیه و در کنار پسر عموهایشان از قبیله ثقیف بود. یاقوت به نقل از اصمعی ذکر کرده که آنها انشعاب آبی به نام "الرکایا" داشتند. و اما بنی سعد در صحرای "البوباه" در شمال طائف منزل داشتند. لکن چنین به نظر می‌رسد که بخش زیادی از آنان پس از زاد آوری و کثرت یافتن، به سمت مناطق جنوبی طائف و به سراتی که معروف به نامشان است، کوچیدند. این دو منطقه در حال حاضر هم از مساکن آنهاست. بنی جشم هم، در شرق طائف در مرزهای نجد در اطراف "جبل حضن" مسکن داشتند و چه بسا ممکن است به سرزمین‌های نجد، همان جایی که به نجد علیا معروف است، نیز رفته باشند. و اما بنومره (سلول)، مساکن شان در بیشه بود و تا کنون نیز احفادشان در این منطقه ساکنند. الحضنان، المجتبیه، قرقد، الوشل، الضمرین و الشبیکه از جمله مناطقی هستند که نشانه‌هایی از وجود آنها را در خود جای داده‌اند. تیره بنی عامر هم، از طوایف عشایری نجد به شمار رفته، تعیین دقیق محل سکونت آنها بسیار مشکل است. از معروف‌ترین آب‌ها و آثار آنها می‌توان به البجاده، بیدان، الحفیره، الریان، الزج، الشرف، ساجر و ساحوق، عرفجاء، الغدیر، الحنابج، محدثه، مدعا، ناصفه، الوضح، عروی، ظلم، حره راهص، دمخ، الاخراب و سجا، الاخرجان و المردمه، اذن، - الکناس، المضیح، مریفق، کرش، النسار، الدخول و طخفه اشاره کرد.

بنی کعب بن ربیعه نیز، گرچه منازلشان مشترک با دیگر طوایف و قبایل است، با این وجود می‌توان اماکنی را به عنوان مساکن ایشان معرفی کرد. منطقه الفلج موضع اصلی آنها و مرکز عمده تجمع آنان است و بیشتر ساکنان آن، از اهالی منطقه بنی جعده و بخشی از بنی قشیر هستند. بنی قشیر طیفی دیگر از بنی معاویه هستند که در ناحیه الریب زندگی می‌کردند. همدانی در این باره می‌نویسد: «در دره بزرگ رغاب، بطونی از قشیر مریح در الکدید که قسمت سفلای وادی الریب است، ساکنند و در وسط آن بنی حیده و بالا دست آن متعلق به العبیدات است». وی در جای دیگر کتابش آورده: «منطقه ایمن، بخشی از الریب است که مردمانی از طایفه بنی مریح و بنی عبیده و حیده در آن سکونت دارند و این بطون همگی از معاویه بن قشیرند». بنی عقیل هم، با برادرانشان از بنی کعب مشترکاً در منطقه فلج زندگی به سر می‌کردند و علاوه بر آن، در نواحی مرتفع تثلیث و رنیه نیز منازلی داشتند. بنی الحریش نیز در ناحیه "الهدار" که معروف به اسم شان «هدار بنی الحریش» بود،سکونت داشتند. به نظر می‌رسد آنان این موضع را بعدها اقامتگاه خود قرار داده باشند؛ چراکه یاقوت حموی این منطقه را قریه ای که مسیلمه دروغگو در آن زاده شده و در آن بزرگ شده است، معرفی کرده و همدانی نیز، آن را از منازل سابق ربیعه و از مساکن حال حاضر عقیل بن کعب ذکر کرده است. -

اما از مشهورترین آبهای بنی کعب و مواضع و مآثرشان می‌توان از الأکمه، الأمرار، الأرسان، تیاسه،حزن بنی جعده، الخلیقه، برک و نعام، أشمس، حریز، الشطبتان، الصداره، عقیق تمره، الغیل، ذقان، المصحبیه، خزبه، نقر، الینکیر، الرکاء، حلبان، الخنوقه، و ماسل یاد کرد.

بنی نُمَیر هم، تقریباً مرکز منطقه نجد را به طور کامل در تحت سیطره خود داشتند. منازل آنها از منازل برادران بنی کلابی شان در شمال، امتداد می‌یافت، تا این که با مساکن برادران شان از بنی کعب در جنوب، به هم می‌آمیخت. این سرزمین در حدود شرقی خود، از کوه‌های العارض آغاز و تا سرزمین باهله، در سوادی که به نام آنها معروف است، ادامه می‌یافت. در این سرزمین همچنین، شاخه‌هایی از بنی غنی ساکن بودند که به همراه بنی نمیر در بخش علیای المغیرا ساکنند. قراوشه بر بیشتر منطقه "الوشم" تسلط داشتنند و بنی ظالم هم در منطقه یمامه از سمت العارض در ناحیه قرماء، العویند، عقرباء و سپس به ریگزار الورکه وارد شده، بخش غربی سرزمین بنی نمیر را تشکیل داده‌اند. در مورد بنی ضنه نیز شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد، منازل آنها در ضلع غربی سواد باهله قرار داشته است. از معروف‌ترین آب‌های بنی

نمیر و آثار آنها می‌توان به اضاخ، البرم، المشقریه، ملاع، تبراک، ثهلان، عکاش، الشبکه، ابودخن، أف ـ ـ ـرع،مظلومه، جبله، روضه أمراش، مأتمه، نبطاء، النشناش، هباله و هبیل اشاره کرد.

بنی هلال دیگر شاخه بزرگ هوازن، منازل و مساکن مشخصی نزد عموم مردم نجد نداشتند؛ چراکه آنها بر میانه منطقه نجد مسلط بودند. اما آنچه که از مصادر و منابع به دست می‌آید این است که آنها در منطقه جنوب غربی سرزمین‌های هوازان ساکن بودند. بنابراین منازل بنی هلال از مساکن عموزاده‌های جشمی شان تا حرّه معروف به "حرّه بنی هلال" در نواحی البرک و البریک امتداد می‌یافت و به این ترتیب منازل آنها، ما بین مساکن جشمی‌ها و منازل بنی کعب بن ربیعه در الافلاج قرار داشت. در موازات جنوبی آنها منازل پسرعموهایشان از بنی سلول قرار داشته و از سمت شمال فرزندان عامر بن ربیعه -که از جمله آنها بنی البکاء و الضباب از بنی کلاب هستند - نزدیک‌ترین همسایه آنها به شمار می‌آمدند. بکری در این باره نقل کرده که: «تربه یکی از دره‌های حجاز است که در پایین دست آن بنی هلال ساکنند و ضباب و سلول و در قسمت بالا دست آن، خثعم زندگی می‌کنند». از تربه، السی، مرانو حره معروف به نام آنها «حره بنی هلال»، می‌توان به عنوان معروفترین آبها و سرزمین‌های بنی هلال یاد کرد. از طریق بررسی منازل شاخه‌های العامریه می‌توان چنین نتیجه گرفت که بنی عامر تقریباً بر نجد مرکزی و ارتفاعات آن تسلط مطلق داشتند؛ زیرا آنها از شرق با قبایل بنی تمیم و بنی حنیفه - که در منطقه العارض حضور داشتند - هم مرز بودند. آنها از شمال و شمال شرق با اسد و غطفان و بنی ضبه و شاخه‌هایی از بنی غنی - که به جهت قیسی بودن با آنها اشتراک منازل داشتند - و از جنوب با مساکن بجیله، مراد، حارث بن کعب و خثعم همسایه بودند. همچنین منازل آنها از طرف غرب -اگر السواد را که در اختیار متحد آنها، قبیله باهله بود، استثنا کنیم - به منازل پسرعموهایشان: بنی جشم، ثقیف، بنی نصر و بنی سعد متصل بود. چندان که سرزمین ایشان در کل، از غرب به منازل قریش و از جنوب به غامد و زهران و بجیله محدود می‌شد. -.

مساکن هوازن پس از اسلام

پس از ظهور اسلام و با آغاز فتوحات اسلامی بسیاری از تیره‌ها و شاخه‌های قبایل هوازن از جمله بنی معاویه بن بکر بن هوازن به سرزمین‌های مفتوحه از جمله شمال افریقا و اندلس رفتند و در آنجا سکنی گزیدند. بر این اساس، مردمانی از طوایف بنی سلول، بنی نمیر، برخی از طوایف بنی کلاب همچون بنی معاویه بن کلاب، برخی از افراد خاندان معاویه الحریش، بنی قشیر و برخی از زیر شاخه‌های آنان مانند بنی سامی الوادیاشیون، در اندلس و در مناطقی مانند لیله، براجله، غرناطه، البیرهو جیان استقرار یافتند. ضمن این که بنی عقیل و برخی طوایف تابعه آن مانند بنی خویلد بن سمعان بن خفاجه و بنی الحصین بن دجث بن عبدالله هم از جمله هوازنیانی بودند که در منتشیه اندلس و نیز جیان و وادی آش منزل داشتند. بر اساس گزارشات موجود، تیره‌هایی از قبیله بزرگ ثقیف هم در اندلس حضور داشتند که از جمله آنان می‌توان به نام برخی از طوایف بنی عوف مانند بنی منذر بن حارث بن عیشون... بن محمد بن حجاج در باجه اندلس اشاره کرد.

علاوه بر اندلس، خبرهایی از حضور مردم هوازن در نقاط دیگر بلاد اسلامی در دست است. چندان که نقل است از بطون بنی هلال، طوایفی مانند بنو قروه و بنو بعجه بین مصر و افریقا موطن داشتند. بنو حرب هم از کسانی بودند که در منطقه حجاز استقرار یافتند و بنو ریاح دیگر شاخه بنی هلال کسانی بودند که بر افریقا غلبه یافتند. گفته شده که در زمان خلافت سفاح عباسی، وی به پاس پیوستن مردم هوازن به عباسیان در مواجهه با بنی امیه، سرزمین "بلیس" در استان الشرقیه مصر را به آنها اقطاع نمود. بدین ترتیب بنی هلال و ریاح و سلیم -از تیره‌های هوازن - به تعداد زیاد به مصر آمدند و تا زمان دولت فاطمیان در آنجا ماندند. در پی شورش ابن بادیس در مراکش، المستنصر بالله – خلیفه فاطمی - با مشورت وزرای خود، بنی هلال وسلیم را که در مصر علیا ساکن بودند، با اعطای مال بسیار و شتر و سلاح با این وعده که «ما مغرب و ملک پادشاهی ابن بادیس را به شما دادیم تا برای همیشه در آن ماندگار شوید»، به سوی آنان فرستاد. - هوازنی‌ها پس از رسیدن به منطقه مورد نظر، حملات خود را آغاز کردند و شهرهای آن را یکی پس از دیگری گشودند. سپس با ارسال نامه، دیگر خویشاوندان خود را که در شرق نیل مانده بودند، تشویق به رفتن به این سرزمین کردند. پس از آن، بنی هلال و بنی‌سلیم به سرزمین مغرب یورش آوردند و بر آن غلبه یافتند. پس از فتح این سرزمین، بنی‌سلیم در شرق آن و بنی هلال در غرب آن ساکن شدند و سپس از آنجا، حملات خود را آغاز کردند و توانستند ظرف مدت کوتاهی بیشتر مناطق افریقا را تصرف کردند و در شهرهای آن ساکن شوند و از مردم آنها خراج دریافت کنند. این واقعه در سال ۴۴۳ هجری قمری و پس از آن اتفاق افتاد. اوضاع به همین منوال تا اواخر قرن ششم هجری ادامه داشت. تا اینکه در سال ۵۸۴ هجری قمری و در پی حمایت آنان از شورش ابن غانیه، المنصور الموحدی بنی هلال و جشم را به مغرب دور منتقل کرد. پس قبیله ریاح – از شاخه‌های بنی هلال - در بلاد "الهبط" در جوار قصر کتامه معروف به قصر قدیم و کبیر -یعنی از ناحیه "أزغار" تا ساحل اقیانوس اطلس - فرود آمدند و در آن ساکن شدند. قبایل جشم نیز به بلاد "نأمسنا"، ما بین سلا و مراکش وارد شدند و در آن سکونت گزیدند. آنان به اقامت خود در این سرزمین تا انقراض دولت موحدون ادامه دادند. پس از استیلای بنی مرین بر مراکش و در پی جنگ‌ها و درگیری‌های متعدد بین بنی مرین و بنی ریاح و کشتار چندین باره مردم این قوم توسط بنی مرین، به شدت از تعداد مردم بنی ریاح کاسته شد و قدرت آنها به شدت به تحلیل رفت. -

خلاصه آنکه مهاجرت بنی هلال و سلیم، قدیمی‌ترین کوچ مؤثر اعراب به مراکش و مصر است که از حجاز به مصر و از مصر به مراکش انجام شد و در پی آن هزاران نفر از مردم این قبایل که گفته شد، تعداد آنها حدود ۴۰۰،۰۰۰ تن بوده، به این سرزمین وارد شدند. سپس از آنجا در سرتاسر مغرب سه گانه منتشر شدند و گروهی از آنها به "ریود" و "اوربو" که سرزمینی بود پهناور مشرف به اقیانوس اطلس در جنوب مراکش رسیدندو حتی برخی از آنان همچون منصور الجشمی در سال ۲۰۹ هجری قمری بر طرابلس حکومت کردند. سپس گروهی از آنها بر آخرین دشت‌های مراکش مشرف بر اقیانوس اطلس، که از طنجه تا صافی امتداد داشت، مسلط شدند. این در حالی بود که گروهی از آنها در بقاع داخلی -که بین فاس و وزان قرار داشت - فرود آمدند. سلطه هوازی‌ها (بنی هلال و بنی جشم) محدود به کشورهای مراکش و صحرا و شمال سودان نشد و فراتر رفتن از آن، اقتدار این قبایل در آفریقا، تا شمال استوا را هم در بر گرفت. استقرار و ثبات آنها در نقاط جدید این قاره و ارتباط نزدیک آنها با همسایگان جدیدشان، تأثیرات بسیاری بر مذهب و زبان آنها و اعتقادات و رفتار عمومی آنها از جمله البسه و معماری مناطق مسکونی بر جای گذاشت. همچنین، گروهی از هوازن (بنی هلال و بنی جشم) به شمال سودان رفتند و با مردم آن سامان در آمیختند و دین اسلام و زبان عربی را در بین مردم آن منتشر کردند. حضور هوازن تا قرون اخیر هم در شمال افریقا ادامه داشت چندان که بنی عامر بن زغبه که بطنی از بطون بنی هلالند از مشهورترین و بزرگترین قبایل عرب در الجزایر محسوب می‌شدند که در همه نواحی و ولایات آن پراکنده بودند و سپس به محله‌های کنونی خود کوچ کردند و در آنجا ساکن شدند. - علاوه بر قبایل مذکور، برخی اخبار حاکی از کوچ برخی از مردم قبایل هوازن در زمان حکومت هشام بن عبدالملک اموی به مصر دارد. گفته شده زمانی که هشام، عبیدالله بن حبحاب سلولی را در سال ۱۱۳ هجری قمری به امارت مصر برگزید، وی به این سرزمین رفت و چون از قیسی‌ها جز معدودی از بنی فهم، کسی را نیافت به خلیفه اموی نامه نوشت و از او اجازه گرفت تا برخی از خانواده‌های قیسی را به آنجا انتقال دهد. پس از دریافت اجازه، وی سه هزار خانواده بادیه نشین از جمله صد خانوار از بنی نصر، صد خانواده از بنی عامر و صد خانوار از أفناء هوازن را در خوف شرقی و اطراف دیوان آنها تا مصر ساکن کرد..

تاریخ جاهلی هوازن و تعامل با قبایل مجاور

هوازن در زمان جاهلیت از پرشمارترین قبایل عرب بود. آنان به مقتضای منافع اجتماعی و سیاسی خود تعاملاتی را با دیگر اقشار مردم جاهلی از طوایف و قبایل گوناگون از جمله، تمیم و کنانه و بنی ضبه تجربه کردند. تاریخ جاهلی این قبیله نیز بمانند غالب قبایل دیگر شبه جزیره، بیشتر به نبرد و جنگ‌های خونین گذشت. مردم این قبیله در جنگ‌های جاهلی معروف بسیاری شرکت داشتند که برخی از آنها سالیانی متمادی به درازا کشید که مهمترین و مشهورترین آن جنگ با قبیله غطفان است. قبیله غطفان که از شمال با هوازن هم مرز بود تنش‌هایی در روابط خود با هوازن را تجربه کرد که از جمله آن "یوم منعج" است. یوم النفراوات، یوم بطن عاقل و کشته شدن خالد بن جعفر -رییس هوازن - توسط حارث بن ظالم، یوم اللوی و غارت چهارپایان غطفان، یوم الرقم، یوم ساحوق، یوم النتأه و تلاش بنی عامر جهت انتقام یوم الرقم و یوم ساحوق از غطفان که با شکست سنگین بنی عامر و کشته شدن بسیاری از آنان همراه بود، از دیگر جنگ‌های معروف این قبیله با غطفان است. مردم هوازن همسایگان غربی قبیله تمیم به شمار می‌رفتند. این دو قبیله نیز منازعاتی با هم داشتند که مهمترین آنها "یوم جبله" است. یوم جبله از معروف‌ترین روزهای اعراب به شمار می‌رود. در این جنگ که به سبب انتقام جویی لقیط بن زراره به جهت قتل برادرش معبد به دست بنی عامر انجام گرفت، با شکست بنی تمیم خاتمه یافت. یوم ذی نجب، یوم الرغام و یوم المروت از دیگر غارات و ایام جاهلی در مناسبات تمیم و هوازن محسوب شده است.

بنی ضبه هم که از قبایل خندف و فرزندان ضبه بن عاد - عموزاده‌های بنی تمیم - بوده و از جانب شمال شرق با قبیله هوازن همسایه بودند، هم از دیگر قبایلی بودند که در دوران جاهلی با قبیله هوازن برخوردهایی را تجربه کردند. یوم داره مأسل و یوم السلان از جمله نبردهای مشهوری است که مورخان وقوع آن را بین هوازن و بنی ضبه گزارش کرده‌اند. همچنین، هوازن روابط خصمانه ای با قبیله بنی حارث بن کعب – از فروعات قبیله مذحج - داشتند. منازل مذحج در بخش جنوبی سرزمین بنی عامر قرار داشت و بنی عامر حملات بسیاری را به این قبیله انجام می‌دادند. تلاش مذحج برای دفع این حملات منجر به جنگ بزرگی به نام فیف الریح انجامید. یوم ثیل هم از دیگر نبردهای جاهلی بین این دو قبیله به شمار رفته است. - قبایل هوازن با بنی کنانه نیز ارتباط وثیقی داشتند. قبیله کنانه یکی از قبایل مضر بود که بین آنها و قبیله هوازن به ویژه بین ثقیف چه از نظر ازدواج و چه از نظر مجاورت در منازل، پیوندهای محکمی وجود داشت، اما این امر مانع از بروز تنش در ارتباط بین آنها به ویژه در فصول برگزاری بازار عکاظ در منطقه نشد. درگیری‌هایی که در این فصول بین آنها رخ داد، در تاریخ به جنگ فجار معروف شده است. از مجموعه جنگ‌های فجار در سه جنگ: فجار بدر بن مشعر، فجار المرأهو فجار القرد، بنی کنانه و هوازن طرفهای دعوا قرار گرفتند که با زد و خورد‌های مختصری کار به اتمام رسید. یوم شمطه، یوم العبلاء، یوم شرب و یوم الحریره هم از دیگر جنگ‌ها و منازعات معروف هوازن با کنانه است.

روابط اجتماعی هوازن در ایام جاهلیت محدود به جنگ نبود. آنان در کنار ستیزه‌های جاهلی خود با قبایل مختلف، روابط خوبی با برخی همسایگان خود به ویژه قبیله قریش داشتند. ازدواج‌های فراوانی که بین این دو طایفه که در بالاترین سطوح انجام می‌گرفت، نشان از استحکام این رابطه دارد. چندان که رسول خدا(ص) با دو تن از زنان هوازن: زینب بنت خزیمه هلالیه و میمونه بنت حارث بن حزن از بنی هلال ازدواج کرد. ایشان همچنین با زنی به نام عمره بنت یزید بن عبید از بنی کلاب پیمان زناشویی بست اما پیش از که کار به ازدواج بکشد، بواسطه استعاذه این زن از پیامبر(ص)، به طلاق منجر شد. بدین ترتیب، هوازن دایی‌های بسیاری از مشاهیر قریش، از جمله ابوسفیان بن حرب، خالد بن ولید،عبدالله و عبیدالله -فرزندان عباس بن عبدالمطلب - و بسیاری دیگر محسوب می‌شوند. کما این که قریش هم، دایی‌های بسیاری از مشاهیر ثقیف همچون عروه بن مسعود، ابومحجن ثقفی، و امیه بن ابی الصلتو دیگران هستند. -.

جایگاه اجتماعی قبیله هوازن در جاهلیت و صدر اسلام

جامعه هوازنی از دو بخش تشکیل یافته بود: جامعه شهری یا آنچه "هوازن المدر" نامیده می‌شود که متمثل در شاخه ثقیف که در شهر طائف زندگی می‌کردند می‌شده است و هوازن بیابان نشین یا آنچه که بدان‌ها "هوازن الوبر" اطلاق می‌شود، غیر از ثقیف، شعبه‌های دیگر قبیله هوازن را در بر می‌گیرد. با این تفاوت که اختلاف آنها در مسائل اجتماعی تقریباً، تنها منحصر در مسئله سکونت و یکجانشینی بوده، و در مورد سایر جنبه‌های اجتماعی، چیز قابل توجهی از آنان دیده نمی‌شود.؛ چراکه شهرها در آن عصر، شهرهای مدرنی نبودند تا بدین وسیله، تضاد در این جنبه‌ها به شکل واضح و آشکار، نمایان باشد. در هر صورت، زندگانی مردم قبیله هوازن از جنبه‌های اجتماعی در بسیاری از موارد با سایر اقوام تفاوتی نداشت و همان خصوصیات و خُلقیاتی را داشتند که دیگر اعراب جاهلی. با این وجود منابع تاریخی، هوازن را به برخی ویژگی‌های خاص ممتاز کرده‌اند که از جمله آن می‌توان به شجاعت و کرم و فصاحت آنان اشاره کرد. قبیله هوازن به دلیل کثرت سوارانش که بیشتر آنها از بنی عامر بودند در شجاعت و جوانمردی معروف بودند. تا آنجا که نام برخی از ایشان مانند عامر بن طفیل، جزیره العرب را در نوردید و در خارج از عربستان به قیصر روم رسید. سخاوت نیز از دیگر صفات پسندیده ای بود که هوازنیان در آن شهره بودند چندان که کمتر کسی می‌توانست با آنها برابری کند. آلوسی به نقل از ابن عربی نقل کرده که "مطاعیم الریح" در دوران جاهلیت چهار تن بودند که سه نفر از آنها از هوازن بودند. این سه نفر، ابومحجن ثقفی، کنانه بن عبد یالیل ثقفی و لبید بن ربیعه عامری - صاحب معلقه مشهوره - نام داشتند. علاوه بر شجاعت و سوارکاری، عده ای از مردان هوازی به فصاحت و درایت ممتاز بودند؛ و این از کثرت فرستادن مردان هوازنی جهت مذاکره با متخاصمین آشکار است. فرستادن عروه بن مسعود ثقفی توسط قریش برای مذاکره با پیامبر(ص) در جریان صلح حدیبیه، اعزام مغیره بن شعبه برای مذاکره با رستم توسط سعد بن ابی وقاص و نیز فرستادن هبیره بن مشمرج کلابی از سوی قتیبه بن مسلم برای مذاکره با پادشاه چین از جمله این موارد است. مردان ثقیف به‌ویژه، علیرغم سنگدلی و ظلم و ستم، از نظر تدبیر یا آنچه در عصر ما به ادب معروف است، متمایز بودند، از این رو در میان خلفای راشدین و امویان از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بودند. از جمله ایشان غیلان بن سلمه است که داستانهایی از او در برخی منابع در این رابطه نقل شده است.،

اگر قبیله ثقیف را که در شهر طائف ساکن بودند را از جمع طوایف مختلف هوازن استثنا کنیم، می‌توان گفت زندگی اجتماعی این قبیله بر پایه کوچ و کوچ نشینی بود؛ هرچند که در مناطقی مانند ناحیه الفلج سعی در یکجانشینی داشتند و یاقوت حموی در باره این منطقه می‌نویسد که در آن شهری برای بنی جعده و بنی قشیر و بنی الحریش بوده که در بزرگی قابل قیاس با شهر حجر الیمامه بوده است. اما آنچه در آن انجام داده شد از حیث مالکیت و مصرف شخصی، چیزی فراتر از کشت نخل نبود و غالباً با آغاز فصل بارندگی این املاک را رها می‌کردند و در تابستان که زمان رسیدن میوه آن بود، بدانجا بر می‌گشتند. و این حاکی از نارضایتی قبیله هوازن از اشتغال به کشاورزی و تکیه بر آن به عنوان منبع اصلی امرار معاش تا زمان‌های بعد است. اما شعبه شهرنشین این قبیله یعنی ثقیف، پس از سکونت در شهر طائف، از همان ابتدا به امر کشاورزی اشتغال ورزیدند و زندگی مرفهی را برای خود فراهم آوردند. این رفاه را می‌توان از کثرت تعدد زوجات ثقفی‌ها دریافت. چندان که نقل است که برخی از مردانشان همچون مسعود بن معتب و پسرش عروه، مسعود بن عمرو بن عمیر، سفیان بن عبدالله، مسعود بن عامر بن معتب و غیلان بن سلمه تا ده زن هم داشتند. همچنین از چیزهایی که دلالت بر خوشی و زندگی فراخ ثقفی‌ها دارد، شدت علاقه آنان به نوشیدن مشروبات الکلی است، تا جایی که این امر تقریباً آنان را از ورود به اسلام باز داشت. برخی از آنان حتی پس از مسلمان شدن نیز به نوشیدن آن ادامه دادند، چنان که برخی از مورخان علت زندانی شدن ابی محجن ثقفی توسط سعد بن ابی وقاص در جنگ قادسیه را شرابخواری وی ذکر کرده‌اند. - .

حیات اقتصادی هوازن در دوران جاهلی و صدر اسلام

همانطور که گفته شد قبایل هوازن به دو قسمت هوازن شهرنشین و هوازن بادیه نشین تقسیم می‌شدند. ثقفی‌ها شعبه شهرنشین هوازن بودند و دیگر شاخه‌های هوازن هم، زندگانی بادیه نشینی داشتند. از آنجا که غالب طوایف هوازن کوچ نشین بودند، از این رو پیشه دامداری، شغل اصلی و رایج میان مردم آن و رکن اصلی زندگی اقتصادی آنان به شمار می‌رفت. بدیهی است که معیشت این دسته، به جود آسمان و ریزش برکات الهی گره خورده بود؛ اگر می‌بارید احوال شان نکو و اگر از بارش دریغ می‌کرد، ارزاق شان در مضیقه و تنگی قرار می‌گرفت. ساکنان بادیه بیشتر به آنچه دامهایشان تولید می‌کردند وابسته بودند. از شیر آن می‌نوشیدند، و از گوشت آن می‌خوردند و خانه‌های خود را از پشم آن می‌ساختند و از پوست آن کفش و وسایلی مانند ظروف آب و عکک تهیه می‌کردند. از دیگر مهم‌ترین منابع اقتصادی این قبیله در دوران جاهلیت، غارت بود. از آنجا که قبیله هوازن یکی از قوی‌ترین و پرشمارترین قبایل در جاهلیت بود، حملات بسیاری علیه همسایگان خود انجام می‌داد و از راه سرقت احشام و دام‌های آنان و نیز دریافت فدیه برای اسیرانی که در دستانشان گرفتار بودند، بر ثروت خود می‌افزودند. عبور مسیر تجاری حجاز به شام از سرزمین هوازن و احاطه این قبیله بر این راه تجاری مهم، این امکان را برای برخی از مردمان این قبیله فراهم آورده بود که در ازای دریافت اجرت، حفاظت از کاروان‌های تجاری و خراج شاهان و نیز محافظت از کاروان‌های حجاج در برابر هجمه‌های راهزنان، بر عهده گیرند و این، یکی دیگر از منابع اقتصادی این قبیله به شمار می‌رفت.

موارد فوق مهم‌ترین منبع اقتصادی هوازن بیابان نشین در دوران جاهلیت به شمار می‌رفت. اما هوازن شهرنشین - که در آن زمان در قبیله ثقیف و سکونت در شهر طائف خلاصه می‌شد - هم، پس از سکونتشان در این شهر، به حرفه‌ها و مشاغلی جهت کسب در آمد دست یازیدند که از جمله آن می‌توان به پیشه کشاورزی اشاره کرد. ارتفاع شهر طائف و آب و هوای معتدل آن باعث شده تا این شهر به محیطی مناسب برای کشت انواع میوه‌ها از قبیل انگور، موز، انار، انجیر، هلو، به و هندوانه تبدیل شود. انگور یکی از مهم‌ترین میوه‌هایی بود که شهر طائف به آن شهرت داشت و از قبل آن ثروت‌های سرشاری عاید صاحبان شان شده بود. منابع مختلف باغ‌های انگور و انواع انگور در طائف را در جهان بی‌نظیر دانستند. مردم شهر طائف به اسرار صنعت خشک کردن انگور دست یافته بودند و کشمشی که آنان تولید می‌کردند از لحاظ مرغوبیت در عرب مثل شده بود. فعالیت کشاورزی اهالی طائف تنها به کاشت میوه خلاصه نمی‌شد، بلکه به کشت غلات نیز اهمیت می‌دادند. از مشهورترین این غلات، نوعی گندم دانه درشت به نام "القیمی" بود که هنوز هم به همین نام در نجد شهرت دارد. علاوه بر گندم، غلات دیگری نیز وجود دارد که مردم طائف به کشت آن علاقه داشتند، مانند جو و انواع حبوبات مانند ذرت، کرفس، برنج، کنجد، عدس، لوبیا، نخود، ارزن و... کشت نخل هم از جمله محصولاتی بود که توجه مردم طائف را به خود جلب کرده بود. خرمای طائف به نرمی و پر گوشتی شهرت فراوانی داشت. - علاوه بر عایدی مردم طائف از درآمدهای کشاورزی، وجود صنایع نیز از دیگر منابع اقتصادی این شهر محسوب می‌شد. این صنایع، صنایع دستی و ساده ای بود که بیشتر مبتنی بر محصولات کشاورزی و برخی از مواد اولیه در دسترس آنها مانند چوب و فرآورده‌های دامی مانند چرم، پشم و مانند آن بود. علاوه بر صنایع مربوط به امور نظامی، چوب بری یکی از معروف‌ترین صنایع دستی مردم طائف بود. از این رو برخی از مورخان صادرات چوب را یکی از مهم‌ترین منابع مالی مردم طائف در اواخر دوران جاهلیت می‌دانند. از معروف‌ترین صنایعی که بر پایه محصولات انگور شکل گرفت، صنعت شراب‌سازی بود که یکی از تجملات ضروری ثروتمندان جامعه جاهلی و بخشی از زندگی اجتماعی آن دوران محسوب می‌شد. از دیگر صنایع مهمی که مردم طائف با آن آشنایی داشتند، دباغی چرم بود. طائف همچنین به فراوانی گل‌هایی با رایحه‌های مطبوع مانند شیرین بیان، یاس، گل نرگس و انواع گل رز شهرت داشت. این امر، موجب ایجاد صنعت عطرسازی در این شهر شد. این عطرها غالباً جهت معطر کردن کعبه، به مکه صادر می‌شد. همچنین، مردم طائف به دلیل وجود زمین مناسب برای زنبورداری از جمله کوه‌ها، غارها و درختان به ویژه در منطقه حداب بنی شبابه به زنبورداری همت گماشتند. این عسل در کیفیت، از مرغوب‌ترین عسلها در مناطق عربی به شمار می‌رفت.

تجارت هم، سهم مهمی در زندگی اقتصادی مردم طائف داشت. مردم طائف بر ثروتهای طبیعی خود سرمایه‌گذاری کرده آن را مبنای تجارت گسترده خود قرار داده بودند و از این جهت، بیشتر مناطق حجاز، بازاری پرطرفدار و مطمئن برای محصولات غلات و میوه‌ها و سایر محصولات کشاورزی آنها به شمار می‌رفت. علاوه بر این شهر طائف یکی از مراکز مهم تجاری واسطه بین شهرهای عراق، شام و یمن بود. با وجود آن، ثقفی‌ها خود مستقلا دارای کاروان‌های تجاری نبودند، بلکه محصولات خود را در ضمن کاروان‌های مکه به عراق و شام می‌فرستادند. از مهمترین این محصولات صادراتی عسل طائف بود که در تمام شبه جزیره نظیر نداشت. همچنین، خود آب و هوای معتدل طائف و شیرینی آب آن، از اموری بود که طائف را منبعی از منابع ثروت اقتصادی این شهر قرار داده بود. این شهر اقامتگاه درجه اول مردم مکه و بخصوص ثروتمندان شان بوده است حضور این افراد و روابط خوب اجتماعی آنان با اهالی طائف، از اموری بود که به شکوفایی حرکت تجاری در این شهر کمک می‌کرد. همچنین، سرآمد بودن ثقفی‌ها در ساخت و ساز با آجر، موجب رونق گرفتن برخی از حرفه‌های مرتبط با آن از جمله سنگبری شده بود. چندان که نقل است پس از بنای بصره و مهاجرت اعراب به این شهر، عده ای از ثقفیان در کار ساختمان‌سازی فعالیت می‌کردند. از جمله این افراد، حجاج بن عتیک ثقفی و پسرش بودند که در سنگبری کار می‌کردند و از این راه به ثروت هنگفتی دست یافتند. - .

حیات سیاسی هوازن در دوران جاهلی

حیات سیاسی هوازن بادیه نشین - که غالب جمعیت این قبیله را تشکیل می‌دادند - بسان دیگر قبایل بادیه نشین بر محوریت قبیله و نظام قبیلگی شکل گرفته بود. در این نظام، رییس قبیله در رأس قبیله قرار داشت و افراد آن، چون خود را از یک اصل و از یک خون و نژاد می‌دانستند، در قبال افراد وابسته به خود، احساسات بسیار شدیدی ابراز می‌داشتند؛ چراکه محتاج حمایت و پشتیبانی قبیله خویش در مقابل خطرها و دشمنی‌ها بودند. اما هوازن، شاخه ای دیگر به نام ثقیف نیز داشت که با دیگر قبایل هوازن در جزیره العرب تفاوت داشت. این قبیله، تبدیل به قبیله ای شهری شده بود، اما با وجود شهرنشینی - با تمام مفاهیم و ابعادی که این واژه با خود حمل می‌کند - از لحاظ تشکیلات سیاسی نتوانست به آنچه که قبیله قریش بواسطه مشورت در دار ندوه به آن رسید، برسد. همچنین ثقفی‌ها نتوانستند در عقد معاهدات حسن همجواری و تبادل تجاری با دول اطراف خود در دوران جاهلیت، آن گونه که زعماء قریش در معاهدات خود با ملوک روم و فارس و حبشی‌ها به دست آوردند و قافله‌های تجاری شان را در این سرزمین‌ها در کمال امنیت و سلامت عبور می‌دادند، به توفیقی دست یابند. شاید علت عقب افتادگی بنی ثقیف علیرغم موقعیت استراتژیکی که داشتند، این باشد که رهبری مطلق و منسجمی در این قبیله - آن گونه که در قریش یا سایر قبایل وجود داشت - وجود نداشت. ثقیف دارای چندین رهبر بود که اعضای قبیله، آنها را دارای اقتدار خاص و جداگانه می‌دانستند. شاید دلیل عدم توافق بر سر یک رهبر، رقابت و دشمنی عمیق بنی مالک و احلاف - دو شاخه معروف ثقیف- به دلیل وقوع حوادث متعددی بین آنها از جمله یوم الطائف، یوم الأنان، یوم غمر ذی کنده و یوم کرونا باشد. همچنین از برجسته‌ترین تشکل‌های سیاسی در میان قبایل عرب جاهلی، برقراری اتحاد بین قبیله با قبایل دیگر است، خواه این اتحاد موقتی و برای یک رویدادی خاص باشد یا مستمر که شرایط خاص اقتضا می‌کرد. کثرت قبیله هوازن و نیرومندی آن، دیگر قبایل را تشویق به ورود به آن، چه بواسطه حلف و چه از طریق جوار، کرد. چندان که اکثر شعب قبیله بجیله با طائف پیمان داشتند. قبایل باهله و غنی هم بواسطه قیسی بودن با ثقفی‌ها پیمان داشتند و با آنها در یوم جبله مشارکت داشتند. قبیله بنی عبس - از شاخه‌های غطفان - نیز در یوم جبله ضد بنی تمیم و ذبیان با آنها متحد شدند. - .

هوازن پس از رحلت رسول خدا(ص)

هوازن و جریان موسوم به ارتداد قبایل

مواضع قبیله هوازن و شاخه‌های متعدد آن در مورد ارتداد و جنگ‌هایشان، برحسب شرایط و هوس رهبرانشان، متفاوت بود. برخی از مورخان از حضور بعضی از فروعات قبیله هوازن - که به آنها نام "هوازن" اطلاق کردند - و همراهی با سلیم و غطفان در مساعدت طلیحه بن خالد اسدی – یکی از پیامبران دروغین - خبر داده‌اند. آنها با خالد بن ولید در بزاخه رودررو شدند و پس از شکست، به اجتماع دیگری به رهبری أمّ زمل سلمی بنت مالک بن حذیفه بن بدر پیوستند. پس از شکست ام زمل، عده ای از مردان غطفان و سلیم و هوازن جهت تسلیم شدن نزد خالد بن ولید آمدند. اما چون مردانی از قوم آنان به جمعی از مسلمانان حمله کرده بودند و آنان را کشته و بعد سوزانده بودند، خالد از قبول این امر امتناع کرد و پذیرش تسلیم آنان را به تحویل آن مردان موکول کرد. آنان نیز این افراد را به خالد تسلیم کردند و وی آنها را کشت و سوزاند و مثله کرد و به قول ابن الاثیر از بالای کوهها انداخت و در چاهها انداخت. - از دیگر طوایف هوازن که ذکری از آنها در واقعه موسوم به ارتداد قبایل به میان آمده، قبیله بنی عامر است. بنی عامر در مواجهه با این جریان، به دو دسته شدند. یکی بنی کلاب به رهبری علقمه بن علاثه و دیگر بنو کعب به ریاست قره بن هبیره، هر دو گروه در وفاداری به دولت مدینه یا پیوست به طلیحه بن خالد اسدی مردد بودند. علقمه در دوران پیامبر(ص) طی وفدی به مدینه مسلمان شده بود اما دیری نگذشت که مرتد شد و در طی شکست هوازنیان در معرکه حنین و محاصره طائف، به شام گریخت و پس از دریافت خبر رحلت نبی اکرم(ص) به موطن خود بازگشت. با روی آوردن بنی کلاب بدو، ابوبکر قعقاع بن عمرو و به نقلی قعقاع بن شور را به جنگ آنها فرستاد. علقمه با دریافت این خبر گریخت و قعقاع خانواده و فرزندان او را اسیر کرد و به مدینه فرستاد. در مدینه آنها رو گردانی خود از حکومت مدینه را رد کردند و چون ابوبکر مدرکی در ارتداد آنها نیافت، آزادشان کرد. بنی کعب نیز در تردید بودند تا این که ربیعه بن خویلد عقیلی که از شجاعانشان بود با یادآوری واقعه بئر معونه، آنان را به صبر فرا خواند. قره بن هبیره – رییس آنها - پس از شنیدن این سخن و نیز شنیدن پیروزی خالد بن ولید در بزاخه، نزد او رفت و اظهار اطاعت و فرمانبرداری کرد. همچنین در باب مشارکت‌های بنی عامر به دولت مدینه در جنگ‌های ارتداد، گزارشی در دست است که بر اساس آن آمده: زمانی که مردم صنعا به رهبری قیس المکشوح علیه حاکم خود فیروز دیلمی سر به شورش نهادند، فیروز از آنجا گریخت اما فرزندانش به اسارت در آمدند. وی از ابوبکر درخواست کمک کرد و همزمان از باقی مانده مردم عک که به دولت مدینه وفادار مانده بودند و نیز از بنی عقیل بن عامر یاری‌طلبید و به کمک آنان نیروهای متخاصم را در هم شکست. -

ثقیف دیگر شاخه هوازن نیز، در ابتدای واقعه موسوم به ارتداد، خواهان بازگشت به باورهای گذشته و دست کشیدن از اسلام شد. اما پس از مشورت و با تدبیر عثمان بن ابی‌العاص - حاکم و کار‌گزار پیامبر(ص) در طائف - سران قبیله به این نتیجه رسیدند که بر حمایت از دولت مدینه باقی بمانند و در جنگ با اهل رده با خلیفه همکاری کنند. آنان بواسطه این تصمیم، حتی مورد نقد برخی قبایل پیرامون همچون بنی‌سلیم قرار گرفتند، اما با این وجود، در تصمیم خود ثبات قدم به خرج دادند و حتی در مقابله با جریان رده و یاری خلیفه تا سرزمین‌های دور مانند یمامه نیز رفتند..

فتوحات اسلامی

پس از آنکه ابوبکر جنگ‌های موسوم به ارتداد را به پایان رساند، شروع به اعزام لشکری ​​به سرزمین رومیان کرد. نشانه‌هایی وجود دارد که تعداد زیادی از قبیله هوازن همپای قبایل دیگر عرب در فتح شام شرکت داشتند. جنگ یرموک یکی از نبردهای سرنوشت ساز با رومیان به شمار می‌رود که مردان هوازن در این نبرد سهمی بسزا ایفا نمودند. خالد بن ولید در این جنگ، سپاه خود را به سی و شش کردوس تقسیم کرد که دو کردوس از آنان تحت فرماندهی مردان هوازن قرار داشتند. یکی به رهبری ابن ذی الخمار از ثقیف و دیگری به رهبری قیس بن عمرو از بنی مازن بن صعصعه. عبدالله بن مسعود ثقفی نیز در این جنگ، مسئول امور حسابداری بود. ضمن این که نقل است که یزید بن أبو سفیان، أبو الزهراء قشیری را به سوی البثینه و حوران فرستاد و او این دو موضع را فتح کرد. مردان هوازن در فتح فلسطین نیز سهم مؤثری داشتند. همچنین پس از فتح قیساریه توسط عمرو بن عاص، وی، علقمه بن حکیم فراسی قشیری و مسروق العکی را به جنگ مردم ایلیا فرستاد. پس از فتح این منطقه، ابن عاص، علقمه بن حکیم فراسی قشیری را نزد عمر بن خطاب فرستاد تا بشارت این فتح را به او دهد. گفته شده که پس از فتح کامل فلسطین، عمر آن را به دو قسمت کرد. نیمی از آن را به علقمه بن حکیم فراسی قشیری بخشید و مردم رمله را در آن ساکن کرد و نیمه دیگر، را به علقمه بن محزز مدلجی واگذار کرد و مردم ایلیا را در آن سکونت داد. پس از این تقسیم، هر یک از آنان با سربازان همراه خود در آن ساکن شدند. شرکت در فتح قلعه الرستن،فتح قیساریه، محاصره قلعه حلب، فتح قریه عزازو فتح قرقیسیا از دیگر مواضعی بودند که قبایل هوازن در آن شرکت داشتند.

در میان جبهه‌های مختلف فتوح، هوازن و بخصوص شاخه ثقفی آن، بیش از همه به جبهۀ ایران گرایش داشتند و این به سبب قرب منازل هوازن و نیز به مدد روابط تجاری قبیله ثقیف با ایران در دورۀ پیش از اسلام بود. آنان همچنین، در فتح عراق و نیز فتوحات ارمنستان نقشی چشمگیر ایفا نمودند. ابوعبید بن مسعود ثقفی - پدر مختار - در یوم جسر که جنگی خونین در جریان فتوح عراق و ایران بود، رشادت بسیار نشان داد و تا پای جان جنگید. او در قُسُّ الناطِف بر ساحل فرات کشته شد و همراه با او بیش از ۳۰۰ تن از ثقیفیان از هر دو شاخه احلاف و بنی مالک در این جنگ کشته شدند. عثمان بن ابی العاص ثقفی هم از دیگر رجال برجسته این قوم بود که فرماندهی عرب را در جنگ‌های ارمینیه، فارس و ناحیۀ سند بر عهده داشت. سائب بن اقرع ثقفی هم در فتوح نهاوند نقشی مؤثر داشت که به پاس این حضور قوی، تقسیم غنایم این جنگ به او واگذار شد. او چندی بعد، به اصفهان گسیل، و به عنوان والی آنجا به فعالیت پرداخت. - حضور مغیره بن شعبه در فتوحات ایران ساسانی و آذربایجان، ابومحجن مالک بن حبیب ثقفی در قادسیه و جنگ با ساسانیان و نیز عثمان بن ابی‌العاص - حاکم عمان و بحرین - (۱۵ - ۲۹ق.) در فتح ارمنستان در سال ۱۹ هجری از دیگر نمونه‌های حضور مؤثر ثقفیان در دوره فتوحات به شمار آمده است.

همچنین حضور هزار تن از آنان در معرکه قادسیه و نیز حضور مغیره بن شعبه ثقفی در رأس لشکری با ۵۰۰ سوار برای قطع ارتباط تدارکات سپاه ایران از سوی هند از خبرهایی است که حاکی از شرکت مردم هوازن در این نبرد دارد. فرستادن مغیره بن شعبه ثقفی نزد رستم - فرمانده سپاه ایران - جهت مذاکره با او از دیگر اخبار این حضور است. ضمن این که بشر بن عبد الله هلالی هم، از دیگر هوازنیان حاضر در این جنگ و پرچمدار هوازن در نبرد قادسیه بود. ربیعه بن عثمان نصری، اعراف بن اعلم عقیلی و أبو محجن ثقفی هم دیگر نمایندگان هوازنی بودند که عملکردهای خوبی از خود در این جنگ به نمایش گذاشتند. از جمله کسانی که در این جنگ خود را مطرح کردند، ابن ذی البردین هلالی و همچنین مغیره بن شعبه بود که در این روز یکی از چشمانش را از دست داد. نقش قبیله هوازن در قادسیه، تنها به امور جنگی محدود نمی‌شد، بلکه برخی مشارکت‌های اداری و تبلیغاتی هم از افراد این قبیله به ثبت رسیده است. چندان که زیاد بن ابیه در این جنگ کاتب سعد بن ابی وقاص - فرمانده لشکر - بود و برخی از شاعران هوازنی مانند أوس بن مغرا قشیری به همراهی سپاه اسلام پرداخته، با اشعارشان آنان را برای قتال تحریض می‌کردند. همچنین مردان جنگجوی هوازن و حتی در برهه‌ای از آن، برخی زنان ثقفی همچون أرده بنت حارث بن کلده در فتوحات أبله، نقش آفریدند. فتح اصطخر و سرزمین‌های مجاور آن: هربذ، کازرون و نوبندجان و سپس شیراز، ارجان، سینیز، جناب و جهرم توسط عثمان بن أبی العاص ثقفی والی یمامه و بحرین در سال ۱۷ هجری، و نیز فتح شوشتر، حضور در جنگ نهاوند، فتح نیشابور در سال ۲۲ هجری، از دیگر مواضع حضور ثقفیان در فتوحات ایران است.

سکونت تعداد زیادی از هوازنیان در کوفه و بصره و نیز وجود والیان غالباً هوازنی عراق در صدر اسلام را می‌توان، دلیلی بر حضور حداکثری هوازن در لشکرها و مشارکت در فتوحات مناطق گوناگون در دوره‌های بعد دانست. چندان که با آغاز مجدد فتوحات اسلامی در دوران حکومت امویان، عرصه‌های مختلف فتوحات، شاهد حضور میدانی گسترده و پررنگ اقشار مختلف قبیله بزرگ هوازن بود که از جمله آن می‌توان از مشارکت آنان در فتح بخاری در سال ۵۴ هجری و نیز رامنی، نسف، بیکند و سمرقند، حمله به بلاد ترک و مغلوب کردن رتبیل حاکم آن، فتح مجدد خوارزم، فتح بلاد سند، حمله به چین،جنگ با خزرها، تهاجم به دسته ای از ترکان در الختل، حمله به طخارستان، فتح قلاع تومان شاه و فتح الشاش در سال ۱۲۰ هجرییاد کرد.

هوازنی‌ها در فتوحات افریقا هم مشارکت داشتند اما حضور آنان در فتوحات این منطقه، به پررنگی حضور در فتوحات ممالک شرق نبود. شاید عمده دلیل آن، دوری منازل این قوم از این سرزمین‌ها و مهاجرت اندک آنها به این مناطق باشد. با این حال بودند افرادی از این قبیله که در کسوت امارت، در فتوحات و جنگ‌های افریقا از خود نقش‌هایی بروز دادند. از جمله این افراد یزید بن أبی مسلم - غلام آزاد شده حجاج بن یوسف- و عبیدالله بن حبحاب سلولی - مولای بنی سلول معروف به موصلی - والی مصر است. وی در سال ۱۱۶ هجری علاوه بر مصر، امارت افریقیه و اندلس را نیز از سوی هشام بن عبدالملک عهده دار شد. پس از او، پسرش قاسم جانشین او در امارت مصر شد. وی سپس به افریقا رفت و عقبه بن حجاج سلولی قیسی را در بلاد اندلس امیر کرد. عقبه هر ساله حملاتی را به سرزمین‌های مجاور انجام می‌داد که ماحصل این حملات، فتح جلیقیه، البته،مصالحه با بجه، حمله به سودان و مراکش و رسیدن به سوس اقصی در سال ۱۱۷ هجری و السردانیه و فتح آنها بود. عقبه در سال ۱۲۲ هجری با همراهی حبیب بن ابی عبیده و پسر او عبدالرحمن، لشکری فراهم کرد و به صقلیه (سیسیل) حمله برد و بخشی از آن را فتح کرد اما شورش مردم طنجه کار او را ناتمام گذاشت. تصرف اندلس به دست بلج بن بشر قشیری از دیگر وقایع مهمی بود که مردم قبایل هوازن در آن نقشی عمده داشتند. از جمله افراد هوازنی معروف در این واقعه، صمیل بن حاتم ابن ذی الجوشن ضبابی از قبیله بنی عامر و از أشراف مضر بود. او بعدها طی درگیری‌هایی با دیگر قبایل حاضر در این سرزمین، امور اندلس را به‌دست گرفت و مدتی بدین امر اشتغال داشت. - .

هوازن و خلافت عثمان

هنگامی که عبدالرحمن بن عوف، در شورای شش نفره عمر، عثمان را به جانشینی او برگزید، ثقفیان با رضایتمندی از این امر استقبال کردند. میزان این رضایت را می‌توان از سخنان مغیره بن شعبه به عبد الرحمن بن عوف که: "یا أبا محمد قد أصبت إذ بایعت عثمان" و نیز سخنان مغیره با عثمان: "لو بایع عبد الرحمن غیرک ما رضینا" به خوبی دریافت. عثمان هم لطف خاصی به ثقفیان داشت چندان که پس از رسیدن به خلافت، مغیره بن شعبه را بر ولایت کوفه و عثمان بن ابی العاص را به امارت بحرین و عمان تعیین نمود. از دیگر مواضع حضور هوازنی‌ها در اخبار مرتبط با دوران عثمان، حضور مغیره بن شعبه در کنار عثمان در جریان محاصره خانه او توسط معترضین است. در پی این واقعه، مغیره از عثمان خواست که به وی اجازه دهد تا برای مذاکره با شورشیان بیرون رود. عثمان به او اجازه داد، اما انقلابیون حاضر به گفتگو با مغیره نشدند و او را لعن کردند. وقتی مغیره دید که شورشیان از گفت‌وگو با او امتناع می‌کنند، نزد عثمان بازگشت و بدو سه راه پیشنهاد کرد: «یا بیرون برو و با آنها بجنگ،؛ چراکه هم عده داری و هم عُده، یا دری از دیوار [پشتی خانه] برایت می‌گشاییم و از این در خارج شو و به مکه برو؛ چراکه در آنجا در امانی. یا به شام نزد معاویه برو». اما عثمان نپذیرفت. مغیره بن أخنس بن شریق ثقفی هم از دیگر هوازنیانی بود که در این واقعه حضور داشت. وی با گروهی از قوم خود برای دفاع از عثمان از حج به کمک عثمان شتافته بود و زمانی که معترضان به درب خانه عثمان هجوم آوردند، او اولین کسی بود که به دفاع از عثمان پرداخت و جنگید تا کشته شد. همچنین، گزارش شده که گروهی از بنی عامر شام به سرکردگی شریک بن خباشه نمیری مردم شام را بر تعجیل در یاری عثمان ترغیب می‌کرد. در مقابل این دسته از هوازنی‌های طرفدار عثمان، در آن سوی میدان و در جمع معترضین نیز بنا بر نقل برخی اقوال، جمعی از مردم هوازن حضور داشتند. بر این اساس، برخی از مردان تیره بنی عامر در میان چهار گروهی بودند که از کوفه به قصد مدینه و اعتراض به عثمان خارج شدند. از جمله این افراد عبدالله بن الأصم بود که علاوه بر رهبری همه گروه‌ها، سخنگوی آنها نیز به شمار می‌رفت. .

هوازن و حکومت علی(ع)

پس از کشته شدن عثمان، مردم با علی(ع) بیعت کردند. در این هنگام مغیره بن شعبه نزد حضرت رفت و پیشنهادهایی در باب چگونگی مواجهه با عمال حکومتی ارائه نمود که با عدم پذیرش حضرت روبرو شد. مغیره پس از رد پیشنهادهایش از سوی امیرالمؤمنین(ع)، به مکه رفت و هنگامی که عایشه با طلحه و زبیر به جهت جنگ جمل علیه علی(ع) از این شهر خارج می‌شدند، با آنان به سوی بصره حرکت کرد. تا اینکه در منزل ذی‌عرق با سعید بن عاص روبرو شدند. در این دیدار، سعید از طلحه و زبیر پرسید که در صورت پیروزی بر علی(ع) چه برنامه ای برای حکومت دارند. گفتند: «از آن یکی از ما خواهد بود». سعید از آنها خواست تا امر حکومت را به پسر عثمان که به بهانه انتقام او بیرون رفته‌اند، واگذارند؛ اما آن دو نپذیرفتند. سعید بن عاص پس از استماع این سخنان، از پیوستن به جملیان منصرف شد و بازگشت. مغیره هم که گفته‌های او را با طلحه و زبیر را شنید، همراه با ثقفی‌های سپاه بازگشت و در جمل شرکت نکرد. این در حالی است که برخی دیگر از مورخان، از حضور ثقفیان در جنگ جمل خبر داده‌اند. همچنین گزارشاتی مبنی بر حضور دیگر طوایف هوازنی در جمل در هر دو سوی میدان دارد. بنی عامر از جمله کسانی بودند که به رهبری زفر بن حارث کلابی در سپاه جمل حضور یافته بودند. آنان در این جنگ، حفظ شتر عایشه را بر عهده داشتند و به سختی از آن دفاع می‌کردند. چندان که الضبی در این باره می‌نویسد: «از بنی عامر شیخی باقی نمانده بود، مگر این که در کنار شتر ضربتی بر او فرود آمده بود». از جمله این افراد، ربیعه جد اسحاق بن مسلم عقیلی بود که در این جنگ کشته شد. در مقابل این گروه از هوازن، ثقفیان کوفه به رهبری سعد بن مسعود ثقفی - عموی مختار - در این جنگ در کنار علی(ع) جنگیدند. -

هوازنی‌ها در صفین نیز در هر دو سوی میدان حضور داشتند. زیاد بن نضر حارثی از جمله سربازان لشکر علی(ع) بود که در آغاز جنگ به میدان رفت و مبارز‌طلبید. پس مردی از شام به میدان او آمد و چون دریافت که او برادر مادری‌اش عمرو بن معاویه از بنی عامر و از تیره بنی المنتفق است، منصرف شد و بازگشت. طبری هم از عبدالله بن طفیل بکائی به عنوان یکی از حاضران در جنگ صفین یاد کرده و آورده وی با گروهی از مردم به اهل شام حمله کرد. او در ادامه آورده که در بازگشت، مردی از بنی تمیم به نام قیس بن قره تمیمی به سوی او حمله برد و نیزه‌اش را بین دوشانه‌اش قرار داد. پسر عموی عبدالله، به نام یزید بن معاویه نیز فوراً نیزه بر بین دو کتف تمیمی گذاشت و تهدید کرد که اگر عبدالله را بکشد او نیز وی را خواهد کشت. پس از مصالحه دو طرف، مرد تمیمی از او پرسید: از کدام قبیله است؟ گفت: از بنی عامر. پس تمیمی گفت: «خدا مرا قربانتان گرداند. هر جا شما را یافتم، بزرگوار یافتم؛ امروز ده مرد از اهل بیت و خانواده‌ام را به قتل رساندید و نزدیک بود مرا هم به ایشان ملحق سازید». - علیرغم اشارات ابن اثیر که حاکی از مشارکت مؤثر و فعال عامری‌ها در صفین، در سپاه معاویه است، می‌توان گفت که اکثر قبیله هوازن در این نبرد، کنار حضرت علی(ع) بوده‌اند. علاوه بر سعد بن مسعود ثقفی که حضرت پیش از حرکت به سوی معاویه، او را بر مدائن گماشته بود، شواهد حکایت از حضور شاخه‌های متعدد هوازن از جمله بنی نمیر در این جنگ دارد. عقبه بن حدید نمیری یکی از افراد این قبیله بود که در این پیکار به مرگ بیعت کرد و برادرانش عبیدالله، مالک و عوف هم در این بیعت به او پیوستند، همگی آنان جنگیدند تا اینکه به شهادت رسیدند. شمر بن ذی الجوشن از بنی کلاب هم از دیگر حاضران در صفین بود که در ابتدای جنگ، صدای هل من مبارز سر داد. مالک بن عقدیه جشمی از هوازنیانی بود که در سپاه معاویه حضور داشت. وی با کارهایش، خشم بشر بن عصمه مزنی را برانگیخت چندان که وی در انتظار فرصت بود تا مالک را از بین ببرد. تا این که این فرصت فراهم شد هر چند که به قتل مالک نینجامید. نابغه جعدی شاعر معروف هوازن نیز با علی(ع) همراه بود و اشعار پرشور و حماسی برای او می‌سرود. -

جنگ نهروان و نبرد با خوارج هم از دیگر عرصه‌های حضور هوازن در حوادث و وقایع دوران حکومت علی(ع) بود. با پدید آمدن عقیده خوارج، نه تنها هوازن بلکه هیچ یک از قیسی‌ها در این جریان وارد نشدند و در شمار خوارج در نیآمدند. علی(ع) تصمیم گرفته بود که پس از صفین، به سوی مردم شام لشکرکشی کند؛ لذا عتبه بن أخنس بن قیس - از بنی سعد بن بکر - را نزد عبدالله بن عباس فرستاد تا مردم بصره را تشویق کند که به سوی او حرکت کنند. همچنین زیاد بن خصفه را نزد سعد بن مسعود ثقفی فرستاد تا مردان کوفه را که توانایی جنگ دارند، به سوی او بفرستد. با آماده شدن سپاه، حضرت قصد عزیمت به شام را داشتند که از حرکات خوارج و کشتن برخی از مردان مسلمان به‌دست آنان - از جمله عبد الله بن خباب بن أرت - با خبر شد. پس نزد سعد بن مسعود فرستاد تا با رزمندگان اهل مدائن به او بپیوندند. با پیوستن سعد بن مسعود به علی(ع)، ایشان به سوی خوارج در نهروان حرکت کرد و آنها را در نهروان در هم شکست. سعد بن مسعود ثقفی علاوه بر نهروان در برخی دیگر هم در قتال با خوارج نقش آفری شد چندان که وی با گروهی از خوارج که در رجب سال ۳۸ هجری در "دارزیجان" - در دو فرسخی مدائن - گرد آمده بودند، حمله برد و آنان را به هلاکت رساند. - .

هوازن و قیام امام حسین(ع)

با مرگ معاویه و امتناع امام حسین(ع) از بیعت با یزید، ایشان همراه با اهل بیت و جمعی از یارانش به مکه رفتند. در مکه، فرستادگان شیعه از کوفه نزد اباعبدالله الحسین(ع) آمدند و از حضرت دعوت کردند که با توجه به مناسب بودن اوضاع کوفه، به این شهر بروند. امام(ع)، پسر عموی خود مسلم بن عقیل را همراه با نامه ای که در آن از مردم خواسته شده بود تا با او بیعت کنند و در یاری‌اش بکوشند، به سمت آنها فرستاد. مسلم به کوفه رفت و بر مختار بن ابوعبیده ثقفی وارد شد. شیعیان در خانه مختار، نزد مسلم آمدند و چون مسلم، نامه امام حسین(ع) را برای شان خواند، گریستنند و وعده یاری و نصرت بدو دادند. با اوج گرفتن کار مسلم، یزید، عبیدالله بن زیاد ثقفی را بر کوفه امیر کرد. عبیدالله به کوفه آمد و با اقداماتی که انجام داد و در سایه غفلت و سستی شیعیان کوفه سرانجام توانست بر امور شهر مسلط شده، مسلم را دستگیر و سپس به شهادت برساند. پس از حرکت کاروان حسینی(ع) به سمت کوفه و نزدیک شدن آن به این شهر، عبیدالله لشکری فراهم آورد و به فرماندهی عمر بن سعد بن أبی وقاص، امام(ع) را همراه با اهل بیت و ۷۲ تن از یارانش در کربلا به شهادت رساند. از جمله افراد و قبایل حاضر در این لشکر، هوازن بودند. هوازن حاضر در کربلا، بیشتر، از تیره الضباب که از شاخه‌های قبیله بنی کلاب به شمار می‌رفت، بودند که ریاست آنان را شمر بن ذی الجوشن - یکی از بزرگ‌ترین محرکان قتل حسین(ع) - بر عهده داشت. گفته شده که بعد شهادت شهدای کربلا و تقسیم رؤوس مقدس شهدا، قبایل هوازنی حمل بیشترین سر را سهم خود کردند، چندان که بیست و دو سر از سرهای اصحاب امام حسین(ع) را با خود به کوفه آوردند. لازم به ذکر است که در میان اسامی شهدای کربلا نیز، نام برخی از مردم هوازن همچون قعنب بن عمر نمری (نمیری) - از شیعیان بصره - به چشم می‌خورد. - .

تعاملات هوازن و حکومت بنی امیه

قبیله هوازن بخصوص شاخه ثقفی آن روابط بسیار نزدیک و تنگاتنگی با دولت بنی امیه داشتند. ثقفیان با توجه به روابط و هم‌پیمانی دیرینه شان با بنی‌عبدشمس، از ارکان مهم حکومت بنی‌امیه به شمار می‌آمدند. آنان به روزگار عثمان بیش از هر زمان دیگر به دستگاه خلافت نزدیک شدند و از نزدیک‌ترین حامیان آن گشتند و حتی یکی از رجال آنان به نام مغیره بن اخنس در جریان محاصرۀ عثمان کشته شد. اینان پس از استقرار دولت بنی امیه، با تصدی مسؤولیت‌های مهم، به ویژه حکومت ولایاتی چون عراق که می‌توانست همواره برای امویان خطرآفرین باشد، توانایی خود را در حفظ و تحکیم پایه‌های حکومت امویان و مبارزه با اهل بیت پیامبر(ص) و بنی‌هاشم و دوستداران آنان به کار بستند. مغیره بن شعبه (د ۵۰ ق/ ۶۷۰ م) از جمله این افراد بود که تا پایان عمر خویش، در حکومت معاویه نقشی فعال داشت. وی در ایام حکومت علی(ع)، در حمایت از معاویه، از هیچ عملی برای مبارزه با آن حضرت فرو‌گذار نکرد. وی همچنین بواسطه تقابل با قیامهای خوارج و درهم شکستن برخی از آنان نظیر قیام شبیب بن بجره و فروه بن نوفل اشجعی، معین المحاربی و ابی مریمخدمات بزرگی به دولت اموی شام کرد. زیاد بن ابیه - عامل معاویه بر عراق - و کسی که معاویه مدعی برادری با او بود، نیز، از حیث فِراشی که در آن تولد یافته بود، منتسب به قبیلۀ ثقیف بود. وی نیز علاوه بر اقدامات بسیار علیه شیعیان عراق - بخصوص اقدام به شهادت حجر بن عدی و یارانش - و نیز سرکوب نهضت‌های غیر شیعی ای مانند سهم الهجیمی، زیاد العجلی، سهم مهمی در خدمت به دولت پلید اموی ایفا نمود. پسرش عبیدالله هم از دیگر مردان هوازنی و از منسوبان به قبیله ثقیف بود که نقش بسزایی در تثبیت و تحکیم دولت اموی و مروانی بخصوص با به شهادت رساندن اباعبدالحسین(ع) و نیز مقابله با نهضت‌ها و جنبش‌هایی چون طواف بن غلاق عروه بن ادیه و برادرش مرداس الزنج، شبیب بن یزید شیبانی، مطرف بن مغیره، ابن اشعث، داشت.

از دیگر رجال متنفذ ثقیف می‌توان به نام حجاج بن یوسف ثقفی (د ۹۵ق/ ۷۱۴م) و یوسف بن عمر ثقفی (د ۱۲۷ق/ ۷۴۵م) اشاره کرد. حجاج بن یوسف ثقفی (متوفی ۹۵) سهم عظیمی در تثبیت و استحکام خلافت امویان داشت‌. وی با آغاز دوران حکومت مروانیان، به سال ۷۲ هجری در سن ۳۰ سالگی مأمور سرکوب قیام عبدالله بن زبیر در حجاز گردید. حجاج در ذی‌حجه این سال، با محاصره ابن زبیر در مسجدالحرام، و در پی به منجنیق بستن کعبه و ویرانی آن، پس از شش ماه و هفده روز، به حکومت زبیریان در سال ۷۳ هجری خاتمه داد و سپس حاکم مکه و مدینه شد. وی به سال ۷۵ هجری عهده دار حکومت عراق گردید و در سال ۷۸ هجری علاوه بر حکومت عراق، حکومت مناطقی گسترده ای چون خراسان و سیستان نیز به او سپرده شد. تا این که در سال ۹۵ هجری در سن ۵۳ سالگی در حالی که هزاران تن در زندان‌های او محبوس بودند و بیش از این تعداد نیز بر اثر اقدامات او کشته شده بودند، مُرد. فرزندان و اعقاب حجاج بن یوسف ثقفی نیز در ادوار مختلف تاریخ، از بزرگان دولت اموی در حجاز و شام و بعدها در اندلس‌بودند.

یوسف بن عمر ثقفی (د ۱۲۷ق/ ۷۴۵م) هم از دیگر فعالان سیاسی در ایام حکومت امویان بود. وی در حکومت هشام بن عبدالملک (حک: ۱۰۵ - ۱۲۵ق.) به سال ۱۰۶ هجری نخست حکمران یمن و سپس در سال ۱۲۰ هجری به حکومت عراق منصوب شد. او در این ایام، قیام زید بن علی(ع) و قیام یحیی بن زید را سرکوب کرد و آنها را به شهادت رساند. وی در زمان حکمرانی اش، سخت‌گیری‌هایی را علیه دوستداران اهل بیت(ع) اعمال نمود. یوسف در حکومت یزید بن ولید (حک: ۱۲۶ - ۱۲۷ق.) نیز، ولایت عراق را برای مدتی کوتاه در دست داشت. بنی ثقیف در روزگار بنی امیه، به ویژه در ایام امارت یوسف بن عمر و حجاج، رجال قبیلۀ خود را در عراق برکشیدند و جنگجویان ثقفی نیز، آنچه در توان داشتند، برای حمایت از این امرا به کار گرفتند.رشد ثقیف در عراق به گونه‌ای بود که در اواخر سدۀ نخست هجری، رجالشان همراه با مردانی از قریش و انصار، اشراف این سرزمین را تشکیل می‌دادند. در اواخر سدۀ نخست هجری، فاتحان ثقیف، بار دیگر با بنی امیه هم‌داستان شدند. رجالی چون محمد بن قاسم ثقفی (د ۹۸ هجری) جهت فتح سند، به سوی هند گسیل شدند و موفقیتهایی در امر فتوحات کسب نمودند. در جریان فتح اندلس نیز، مردانی از این قوم نقش آفریدند که حر بن عبدالرحمان ثقفی (د ح۱۰۶ق/ ۷۲۴م) – از فرماندهان بزرگ این فتح - از آن جمله‌اند.‌ علاوه بر رجال ثقفی، رجال دیگر هوازن نیز، نقش عمده ای در مبارزه با قیامها و نهضت‌های عصر حکومت اموی ایفا نمودند که از جمله ایشان، می‌توان به نام عبدالملک بن محمد بن عطیه سعدی اشاره کرد که در کسوت فرماندهی سپاه در دوران حکومت مروان بن محمد اموی، با سرکوب قیامهایی چون قیام ابوحمزه خارجیو قیام علوی عبدالله بن یحیی (طالب الحق) خدمات ارزشمندی به دولت امویان ارائه نمود.

اعلام و رجال هوازن

قبیله هوازن خاستگاه بسیاری از رجال سیاسی و علمی و مذهبی در جاهلیت و سده‌های مختلف اسلامی است. از شمار اصحاب بسیاری که به این قبیله منتسب شده‌اند می‌توان از عروه بن مسعود ثقفی، لقیط بن عامر بن صبره، عبدالله بن شخیر، ابو حذیفه ثقفی - از حاضران در بیعت رضوان - نُفَیع بن حارث بن کَلَده معروف به ابوبَکْرَه ثقفی و از شاهدان واقعه معروف عمل منافی عفت مغیره بن شعبه ثقفی و ام جمیل، عوف بن مالک بن عوف جشمی و قبیصه بن مخارق بن عبدالله هلالی از وفود کنندگان بر پیامبر اکرم(ص) یاد کرد. ضمن این که از زنانی چون میمونه بنت کَردَم، در زمره صحابیات پیامبر(ص) و از روات احادیث ایشان و از رقَیقَه ثقفیه، أمه الله بنت ابی بکره ثقفیه، امامه بنت حارث بن حزن هلالیه خواهر ام المؤمنین میمونه و حکیمه بنت غیلان نیز، در زمره صحابیات رسول خدا(ص) یاد شده است. میمونه بنت حارث بن حزن، و أم المساکین زینب بنت خزیمه بن حارث، همسران رسول خدا(ص)، حلیمه سعدیه مادر رضاعی رسول خدا(ص)، لبابه بنت حارث همسر عباس عموی پیامبر(ص)، لبابه صغری بنت حارث مادر خالد بن ولید، وفیه بنت حزن مادر ابی سفیان بن حربو لیلی بنت ابی مره بن عروه بن مسعود ثقفی همسر امام حسین(ع) و مادر حضرت علی اکبر(ع) هم از دیگر زنان بزرگ این قبیله به شمار رفته‌اند.

همچنین، هوازن، زادگاه رجال علمی و محدثان بزرگی چون حارث بن کلده، طبیب مشهور عرب و از حکماء مشهور طائف، ابوالعباس احمد بن عبیدالله بن محمد بن عمار کاتب، مورخ و ادیب شهیر شیعی، ابوبکره بکار بن قتیبه قاضی، فقیه و محدث اهل سنت و قاضی مصر در عهد متوکل عباسی، ترّال بن سبره هلالی از محدثان و تابعین، قبیصه بن عقبه کوفی عامری از تابعین، جابر بن یزید بن اسود اسوائی از تابعین، مطرف بن عبدالله بن شخیر از محدثان و بزرگان تابعین، وکیع بن جراح رؤاسی از فقها و محدثان مشهور عراق، ابو عمرو أشهب بن عبدالعزیز بن داوود بن ابراهیم از فقهای مصر، زیاد بن عبدالله البکاء صاحب المغازی، مسلم بن حجاج نیشابوری، صاحب صحیح مسلم و... بوده و از شاعران بنام و شهیر آن هم، علاوه بر قیس بن عبدالله بن عدس معروف به "نابغه جعدی" می‌توان به نام افرادی همچون أمیه بن ابی الصلت که او را "اشعر"ثقیف خوانده‌اند، عوف بن عامر بن حسان بن مالک، کاهن و شاعر دوره جاهلی، ابوالصلت بن ابی ربیعه، غیلان بن سلمه، ابوطلیق عمرو بن محمد ثقفی، عبید بن حصین بن جندل معروف به "الراعی النمیری"،حمید بن ثور، یزید بن طثریه، لیلی الاخیلیه، عمر بن ربیعه بن عامر، مصفح بن عبدالله بن جعده و... اشاره کرد. برخی از منابع هم، در بیان معروف‌ترین خطبای این قبیله، از کسانی چون حجاج بن یوسف ثقفی و عبیدالله بن زیاد بن ابیه یاد کرده‌اند.

از امراء و فرماندهان بزرگ و مشهور این قوم در جاهلیت و اسلام هم می‌توان به ذکر نام بزرگانی چون خالد بن جعفر، أحوص بن جعفر رهبر عدنانی‌ها در نبرد با قحطانیان در یوم الخزاز، عروه (الرحال) بن عتبه بن جعفر، أبو براء عامر بن مالک بن جعفر معروف به ملاعب الأسنه، دُرَید بن الصمه از شجاعان و شعرای جاهلی و مهتر قوم بنی جشم، ابوعبید بن مسعود ثقفی از فرماندهان سپاه اسلام در نبرد با ساسانیان و از کشته شدگان در جنگ یوم‌الجِسر، عثمان بن ابی‌العاص ثقفی حاکم شهر طائف در جاهلیت و امیر عمان و بحرین در عهد اسلامی و یکی از فاتحان ارمینیه و فارس و بعضی بلاد هند در عهد خلافت عمربن خطّاب، زفر بن حارث کلابی، سائب بن اَقْرَع ثقفی از حاضران در جنگ نهاوند و از عمال عمر بن خطاب در امارت شهرهای مدائن و سپس اصفهان که این امارت تا سال ۳۵ هجری در ایام خلافت عثمان ادامه یافت، محمدبن قاسم ثقفی (متوفی ۹۸) فاتح سند، حُرّ بن عبدالرحمن بن عبداللّه بن عثمان ثقفی از امیران و فاتحان معروف اندلس در پایان قرن اول‌، و نیز شجاعانی چون قیس بن عتاب، هبیره بن عامر بن ربیعهپرداخت. ضمن این که حجاج بن یوسف ثقفی (متوفی ۹۵) – امیر مکه و مدینه و سپس عراق و خراسان و سیستان در عهد حکومت عبدالملک بن مروان - مغیره بن شعبه (م.۵۰ق.) عامل عمر در حکومت بصره و کوفه و بحرین و حکمران ارمنستان و آذربایجان در زمان عثمان و فرماندار کوفه در زمان حکومت معاویه، و نیز یوسف بن عمر ثقفی حاکم یمن و سپس عراق در عهد هشام بن عبدالملک مروانی، زراره بن عقبه بن عمرو، والی خراسان، عبد الرحمن بن عبد الله بن هبیره والی خراسان زمان عمر بن عبد العزیز، عاصم عبد الله بن یزید والی خراسان در زمان یزید، قطن بن قبیصه والی سیستان، شمر بن ذی الجوشن – قاتل امام حسین(ع) - صمیل بن حاتم بن شمر بن ذی الجوشن، رییس مضر در اندلس و عقبه بن حجاج سلولی امیر اندلس از دیگر چهره‌های شهیر هوازن در قرون نخست اسلامی به شمار آمده‌اند.

از چهره‌های شیعی و از اصحاب و روات امامی بسیار این قبیله هم می‌توان از بزرگانی چون ابراهیم بن محمد بن سعید از روات امام علی(ع) و صاحب تصنیفات بسیار از جمله: المغازی، السقیفه، النهروان و...، سعید بن مسعود برادر ابوعبید بن مسعود ثقفی و عموی مختار و والی حضرت در مدائن، سلیم بن قیس هلالی از اصحاب و راویان پنج امام نخست(ع)، رزین بن عبید سلولی کوفی از اصحاب امام سجاد(ع)،حکم بن مختار بن ابوعبیده، حکم بن صلت، عمرو بن عبدالله بن یعلی و عمرو بن سعید بن هلال ثقفی از اصحاب امام باقر(ع)، آدم بن عیینه بن ابی عمران هلالی کوفی،محمد بن مسلم بن ریاح، حماد بن عبدالعزیز هلالی کوفی،زید بن عطاء بن سائب ثقفی، زید بن جهم هلالی و عیسی بن حمزه مدائنی ثقفی از اصحاب امام صادق(ع)، نام برد. ضمن این که از فردی به نام جعفر بن مثنی الخطیب نیز در شمار اصحاب امام رضا(ع) و راویان ایشان نام برده شده است. همچنین از ابان بن عبدالملک ثقفی از مشایخ اصحاب شیعه و از راویان احادیث امام صادق(ع)، عمرو بن عثمان ثقفی خزاز از راویان احادیث و مؤلف کتبی همچون الجامع فی الحلال و الحرام و کتاب النوادر، ابوالفضل عباس بن عامر بن ریاح ثقفی قصبانی شیخ صدوق و کثیر الحدیث و... هم می‌توان از دیگر چهره‌ها و رجال شیعی این قبیله بزرگ یاد کرد.

منابع

1. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، مکاتبه اختصاصی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت