پدر مهدی و اهل سنت

مقدمه

یکی از موارد اختلاف بین شیعه و سنّی در موضوع مهدویت، اختلاف در پدر حضرت مهدی است. شیعه، با استناد به دلیل‌‏های فراوان ثابت کرده پدر حضرت مهدی (ع)، امام حسن عسکری (ع) است؛ در حالی که بیشتر اهل سنت، با بیان برخی روایات در این زمینه، بر این باورند که نام پدر مهدی عبد اللّه، هم‏نام پدر پیامبر (ص) است.
دانشمندان شیعه، با حفظ امانت کامل، برخی از این احادیث را - هر چند صحیح نمی‌‏دانسته‌‏اند- بدون کم و کاست از کتاب‏های اهل سنت نقل کرده‏‌اند؛ اما هرگز در این موضوع تردید به خود راه نداده‏‌اند. برخی از احادیثی که اهل سنت با استناد به آن‏ها، چنین دیدگاهی را انتخاب کرده‏‌اند، بدین قرار است: ابن ابی شیبه، طبرانی و حاکم، از عاصم بن ابی النجود، از زرّ بن حبیش از عبد اللّه بن مسعود روایت کرده‏‌اند که‏ پیامبر (ص) فرمود: "دنیا از میان نمی‏رود، مگر این‏که خداوند سبحانه و تعالی مردی را برمی‏انگیزاند که نام او هم نام من و نام پدرش نام پدر من است"^[۱]^[۲]. ابو عمرو دانی و خطیب بغدادی، از عاصم بن ابی النجود از زرّ بن حبیش، از عبد اللّه بن مسعود نقل کرده‏‌اند که پیامبر (ص) فرمود: "قیامت برپا نمی‌‏شود؛ مگر آنکه مردی از خاندان من بر همه مردم پادشاهی کند، نام او نام من و نام پدرش، نام پدر من است"^[۳]. نعیم بن حماد، خطیب و ابن حجر، همگی از عاصم، از زرّ بن حبیش از ابن مسعود روایت کرده‏‌اند که رسول اکرم (ص) فرمود: "مهدی نامش هم‏نام من و نام پدرش نام پدر من است". نعیم بن حماد به سند خودش از ابو الطفیل آورده است که رسول خدا (ص) فرمود: " مهدی نامش نام من و نام پدرش، نام پدر من است"^[۴]. هیچ‏یک از این احادیث، نمی‏‌تواند دلیلی محکم، بر ادعای کسانی باشد که نام پدر مهدی (ع) را "عبد اللّه" دانسته‏‌اند. سند حدیث چهارم به اتفاق همه محدثان ضعیف است؛ زیرا یکی از راویان آن رشدین بن سعد است؛ یعنی همان "رشدین بن ابی رشدین" است که همه بزرگان اهل سنت در علم رجال بر ضعف او اتفاق دارند^[۵]. بدین ترتیب و بدون شک در چنین امر مهمّی، نمی‏‌توان سخن این‏گونه افراد را پذیرفت. سه حدیث نخستین، نیز نمی‌‏توانند حجّت و دلیل باشند؛ چون عبارت "نام پدرش نام پدر من است" را بزرگان و حافظان حدیث نقل نکرده‌‏اند و فقط جمله "نام او، نام من است" را همگان، بدون اضافه‏‌ای دیگر آورده‏‌اند.
برخی از پژوهشگران اهل سنت که روایت‏‌کنندگان از عاصم بن ابی النجود را بررسی کرده‏‌اند، به این مطلب تصریح کرده و گفته‌‏اند: "این اضافه در اصل حدیث نیست".
از طرف دیگر، هر سه حدیث، فقط به ابن مسعود، ختم می‌‏شود و حال آن که در مسند احمد در چند مورد، همین حدیث از ابن مسعود نقل شده که با جمله "نام او، نام من است"، پایان یافته است^[۶].
ترمذی می‌‏گوید: "حدیث از علی (ع)، ابو سعید خدری، ام سلمه و ابو هریره، فقط با لفظ "نام او، نام من است" روایت شده است." آن‏گاه- بعد از نقل حدیث ابن مسعود با این لفظ - می‌‏افزاید: " در این باب، از علی (ع)، ابو سعید، ام سلمه و ابو هریره روایت شده و این حدیث نیکو و صحیح است"^[۷].
طبرانی در المعجم الکبیر آن را از ابن مسعود، از چند طریق فقط با لفظ "نام او نام من است" در حدیث‏‌های ۱۰۲۱۴ به بعد، نقل کرده است.
حاکم نیز در مستدرک، حدیث را از ابن مسعود فقط با جمله "نام او نام من است"، نقل کرده و گفته است: "این حدیث با شرط شیخین صحیح است و آنان آن را نقل نکرده‌‏اند" ^[۸].
بغوی در مصابیح السنة حدیث را - بدون اضافه- نقل کرده و گوید: حدیث نیکو است^[۹]. مقدسی شافعی تصریح می‌‏کند: این افزوده را بزرگان حدیث روایت نکرده‌‏اند. پس از نقل حدیث - بدون آن اضافه- می‏‌نویسد: "گروهی از بزرگان حدیث، در کتاب‏های خود به همین‌‏گونه آورده اند؛ مانند: ابو عیسی ترمذی در جامع، ابی داود در سنن و حافظ ابو بکر بیهقی و شیخ ابو عمرو دانی" ^[۱۰]
سپس حدیث‏‌های دیگری در تأیید درستی نقل خود از بزرگانی چند - مانند طبری، احمد بن حنبل، ترمذی، ابو داود، حافظ ابو داود و بیهقی - به نقل از عبد اللّه بن مسعود، عبد اللّه بن عمر و حذیفه می‌‏آورد^[۱۱].
همان‏گونه که اشاره شد، ترمذی این حدیث را از حضرت علی (ع)، ابو سعید خدری، ام سلمه و ابو هریره فقط با جمله "نام او، نام من است"، روایت کرده است. اگر جمله "و نام پدرش، نام پدر من است" در متن اصلی روایت ابن مسعود می‌‏بود، قابل تصور نیست که همه این شخصیت‌‏های یاد شده، به اتفاق آن را حذف کرده باشند؛ هرچند آنان از عاصم بن ابی النجود هم روایت کرده باشند.
اما اینکه این افزوده چگونه به روایت‌‏ها راه یافته، احتمالاتی قابل طرح است:

از سوی پیروان حسنی‌‏ها به منظور اثبات مهدویت محمد بن عبد اللّه بن حسن مثنا، اضافه شده است.
از سوی طرفداران بنی عباس، برای تأیید مهدویت محمد بن عبد اللّه منصور عباسی، به حدیث ابن مسعود افزوده شده است. این احتمال، زمانی به واقعیت نزدیک می‌‏شود که بدانیم محمد بن عبد اللّه بن حسن مثنا، لکنت زبان داشت؛. از این رو پیروانش دروغ دیگری به روایت ابو هریره افزوده و چنین نقل کرده‏‌اند: "به درستی که مهدی نامش محمد بن عبد اللّه است و در زبانش کندی وجود دارد"^[۱۲].

بر این اساس هر سه حدیث نخستین، با نقل حافظان حدیث از عاصم مخالفت دارد. از این‏رو حافظ ابو نعیم اصفهانی در مناقب المهدی این حدیث را با ۳۳ سلسله راویان مختلف تا عاصم، نقل کرده است. در این نقل‌‏ها حتی یکی از آن‏ها عبارت "و نام پدرش نام پدر من است" را ندارد و با عبارت "نام او نام من است" پایان یافته است.
گنجی شافعی متن اصفهانی را نقل و اضافه می‌‏کند: "این حدیث را غیر از عاصم، دیگرانی هم مانند عمرو بن حره، از زرّ نقل کرده‌‏اند و همگی با "نام او نام من است"، آن را به پایان برده‏‌اند؛ جز روایتی که عبارت "و نام پدرش نام پدر من است" را دارد. کوتاه سخن این‏که چنین اضافه‏‌ای پذیرفتنی نیست؛ به خصوص که احمد بن حنبل با دقتی که در ضبط حدیث دارد، این حدیث را چند بار در مسندش با جمله "و نامش نام من است" نقل کرده است"^[۱۳].
از بحث‌‏های گذشته روشن می‌‏شود که تبار امام مهدی (ع)، به امام حسین (ع) می‏رسد و دیگر احادیثی که خلاف این را می‏‌رسانند، ضعیف و بی‏‌اعتبار بوده، هیچ قرینه‌‏ای بر صحت آن‏ها در دست نیست. با توجه به نتیجه بحث‌‏های گذشته نیز به دست می‏‌آید: نقل متواتر نزد مسلمانان نیز همین نتیجه را تأیید می‏‌کند^[۱۴]^[۱۵].

پرسش مستقیم

چه اختلافاتی میان شیعه و سنی در موضوع مهدویت وجود دارد؟ (پرسش)

پرسش‌های وابسته

جستارهای وابسته

منابع

سلیمیان، خدامراد، فرهنگ‌نامه مهدویت.

پانویس

↑ " لَا تَذْهَبُ‏ الدُّنْيَا حَتَّى‏ يَبْعَثَ‏ اللَّهُ‏ رَجُلًا مِنْ أَهْلِ بَيْتِي يُوَاطِئُ اسْمُهُ اسْمِي وَ اسْمُ أَبِيهِ اسْمَ أَبِي‏‏‏‏‏‏‏"
↑ ابن ابی شیبه، المصنف، ج ۱۵، ص ۱۹۸، ح ۱۹۴۹۳؛ طبرانی، المعجم الکبیر، ج ۱۰، ص ۱۶۳، ح ۱۰۲۱۳ و ص ۱۶۶، ح ۱۰۲۲۲؛ مستدرک حاکم، ج ۴، ص ۴۴۲؛ علی بن عیسی اربلی، کشف الغمة، ج ۳، ص ۲۶۱
↑ ابو عمرو دانی، سنن، ص ۹۴ و ۹۵؛ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج ۱، ص ۳۷۰
↑ ابو عمرو دانی، سنن، ص ۹۴ و ۹۵؛ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج ۱، ص ۳۷۰
↑ ر. ک: المزی، تهذیب الکمال، ج ۹، ص ۱۹۱؛ ابن حجر، تهذیب التهذیب، ج ۳، ص ۲۴۰
↑ احمد بن حنبل، مسند، ج ۱، ص ۳۷۶ و ۳۷۷ و ۴۳۰ و ۴۴۸
↑ سنن ترمذی، ج ۴، ص ۵۰۵، ح ۲۲۳۰
↑ حاکم نیشابوری، المستدرک، ج ۴، ص ۴۴۲
↑ مصابیح السنة، ص ۴۹۲، ح ۴۲۱۰
↑ مقدسی شافعی، عقد الدرر، باب ۲، ص ۵۱
↑ مقدسی شافعی، عقد الدرر، باب ۲، ص ۵۱- ۵۶
↑ ر. ک: ابو الفرج اصفهانی، مقاتل الطالبین، ص ۱۶۳ و ۱۶۴
↑ کنجی شافعی، البیان فی اخبار صاحب الزمان عجّل اللّه تعالی فرجه الشریف، ص ۴۸۲
↑ سید ثامر هاشم العمیدی، مهدی منتظر در اندیشه اسلامی، ص ۹۲- ۱۰۷(با تصرف)
↑ سلیمیان، خدامراد، فرهنگ‌نامه مهدویت، ص۱۳۱ - ۱۳۵.

[1] " لَا تَذْهَبُ‏ الدُّنْيَا حَتَّى‏ يَبْعَثَ‏ اللَّهُ‏ رَجُلًا مِنْ أَهْلِ بَيْتِي يُوَاطِئُ اسْمُهُ اسْمِي وَ اسْمُ أَبِيهِ اسْمَ أَبِي‏‏‏‏‏‏‏"

[2] ابن ابی شیبه، المصنف، ج ۱۵، ص ۱۹۸، ح ۱۹۴۹۳؛ طبرانی، المعجم الکبیر، ج ۱۰، ص ۱۶۳، ح ۱۰۲۱۳ و ص ۱۶۶، ح ۱۰۲۲۲؛ مستدرک حاکم، ج ۴، ص ۴۴۲؛ علی بن عیسی اربلی، کشف الغمة، ج ۳، ص ۲۶۱

[3] ابو عمرو دانی، سنن، ص ۹۴ و ۹۵؛ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج ۱، ص ۳۷۰

[4] ابو عمرو دانی، سنن، ص ۹۴ و ۹۵؛ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج ۱، ص ۳۷۰

[5] ر. ک: المزی، تهذیب الکمال، ج ۹، ص ۱۹۱؛ ابن حجر، تهذیب التهذیب، ج ۳، ص ۲۴۰

[6] احمد بن حنبل، مسند، ج ۱، ص ۳۷۶ و ۳۷۷ و ۴۳۰ و ۴۴۸

[7] سنن ترمذی، ج ۴، ص ۵۰۵، ح ۲۲۳۰

[8] حاکم نیشابوری، المستدرک، ج ۴، ص ۴۴۲

[9] مصابیح السنة، ص ۴۹۲، ح ۴۲۱۰

[10] مقدسی شافعی، عقد الدرر، باب ۲، ص ۵۱

[11] مقدسی شافعی، عقد الدرر، باب ۲، ص ۵۱- ۵۶

[12] ر. ک: ابو الفرج اصفهانی، مقاتل الطالبین، ص ۱۶۳ و ۱۶۴

[13] کنجی شافعی، البیان فی اخبار صاحب الزمان عجّل اللّه تعالی فرجه الشریف، ص ۴۸۲

[14] سید ثامر هاشم العمیدی، مهدی منتظر در اندیشه اسلامی، ص ۹۲- ۱۰۷(با تصرف)

[15] سلیمیان، خدامراد، فرهنگ‌نامه مهدویت، ص۱۳۱ - ۱۳۵.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]