امام مهدی از دیدگاه اهل سنت

متن این جستار آزمایشی و غیرنهایی است. برای اطلاع از اهداف و چشم انداز این دانشنامه به صفحه آشنایی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت مراجعه کنید.

این مدخل مرتبط با مباحث پیرامون امام مهدی(ع) است. "امام مهدی" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

امام مهدی در قرآن | امام مهدی در حدیث | امام مهدی در کلام اسلامی | امام مهدی از دیدگاه اهل سنت

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل امام مهدی (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

مهدویت در نگاه روایات و باورهای اهل سنت.‏
اندیشه ظهور مهدی موعود(ع) - بر خلاف پندار برخی- نه فقط ویژه شیعه نیست؛ بلکه بخش مهمّی از باورهای اسلامی به شمار می‌‏آید، که بر پایه بشارت‌‏های پیامبر گرامی اسلام(ص)، میان همه گروه‏‌ها و مذاهب اسلامی شکل گرفته است. در حوزه اعتقادات اسلامی، کمتر موضوعی را می‌‏توان یافت که تا این اندازه به آن اهمیت داده شده باشد، از این‌‏رو در اصل اعتقاد به ظهور مهدی موعود(ع)، نوعی اتفاق نظر و وحدت فکر، شکل گرفته است.
در مراجعه به منابع اهل سنت به روشنی به دست می‌‏آید در بسیاری از آن‏ها- با وجود برخی تحریفاتی که به‌ویژه در دهه‌‏های اخیر در روایات مربوط به اهل بیت پیامبر(ص) در این منابع صورت گرفته است - احادیث مربوط به حضرت مهدی(ع)، در کانون توجه قرار گرفته است؛ به گونه‌‏ای که در بیشتر این کتاب‏‌ها، از اوصاف و زندگی حضرت مهدی(ع)، نشانه‌‏های ظهور، محل ظهور و بیعت، شمار یاران و دیگر موضوعات سخن به میان آمده است. این بدان گونه است که برخی از کسانی که به نوعی در بحث‏‌های مهدویت تردید کرده‌‏اند، درباره اساس آن، چنین گفته‏اند:
مشهور میان مسلمانان در طول تاریخ، این است که در آخر الزمان، مردی از اهل بیت(ع) ظهور کرده، عدالت را آشکار می‌‏کند. مسلمانان از او پیروی می‌‏کنند و او بر کشورهای اسلامی چیره می‏‌شود. نام او مهدی است^[۱].
البته عده کم‌‏شماری، از پذیرفتن اصل "مهدویت" سر باز زده، با دلایلی سست و واهی، به انکار آن پرداخته و آن را فکری شیعی معرفی کرده‌‏اند.
افزون بر روایات فراوانی که در منابع اهل سنت به صورت پراکنده به چشم می‏‌خورد، تدوین و نگارش کتاب‌‏های حدیثی ویژه حضرت مهدی(ع)، به وسیله دانشمندان اهل سنت، نیز کتاب‌‏های مفصل تحلیلی، گویای جایگاه والای "مهدویت" نزد آنان است؛ از این رو منابع روایی اهل سنت را می‌‏توان به دو دسته تقسیم کرد:

کتاب‏‌های عمومی‏

در این منابع روایات مربوط به مهدویت و حضرت مهدی(ع) در کنار دیگر روایات ذکر شده است. برخی از این کتاب‏ها عبارتند از:

المصنف، اثر ابو بکر عبد الرزاق بن همام صنعانی، وی در این کتاب فصلی را با عنوان "باب المهدی" سامان داده و در آن بیش از ده حدیث نقل کرده است. وی پس از این باب، با عنوان باب "اشراط الساعه" به برخی موضوعات دیگر اشاره کرده است. این اثر، از نخستین کتاب‌‏های اهل سنت است که احادیث مربوط به حضرت مهدی(ع) را به شکلی منظم، گرد آورده است.
کتاب الفتن، اثر حافظ ابو عبد اللّه نعیم بن حماد المروزی؛ وی در این کتاب، احادیث فراوانی درباره حضرت مهدی(ع)، ویژگی‌‏ها و حوادث عصر او روایت کرده است.
المصنف فی الاحادیث و الآثار، اثر حافظ عبد اللّه بن محمد بن ابی شیبه کوفی؛ وی در فصل ۳۷ این کتاب، بخشی را با عنوان "الفتن" قرار داده است. در این بخش، احادیثی را در رابطه با حضرت مهدی(ع) و مباحث مربوط به او ذکر کرده است. از موضوعاتی که در این روایات مورد اشاره قرار گرفته است، می‌‏توان به ویژگی‏‌های نسبی و اخلاقی [[امام مهدی|مهدی(ع)، مدت حکومت و عمر آن حضرت، شرایط پیش از ظهور، نشانه‌‏های ظهور و ویژگی‏‌های دوران ظهور ایشان اشاره کرد.
مسند، اثر احمد بن حنبل ابو عبد اللّه شیبانی؛ وی که از پیشوایان چهارگانه اهل سنت است، در کتاب خود احادیث پرشماری درباره حضرت مهدی(ع) یاد کرده است^[۲]. میان کتاب‌‏های نخستین حدیثی، مسند احمد بیشترین حدیث را در این موضوع ذکر کرده است.
سنن ابن ماجه، اثر محمّد بن یزید ابو عبد اللّه قزوینی؛ وی که از حدیث‌‏شناسان و محدثان معروف و زبردست اهل سنت بوده و سنن وی در زمره صحاح شش‌گانه قرار گرفته است، در کتاب الفتن این مجموعه، بخشی را به بیان احادیث مهدی با عنوان "باب خروج المهدی" اختصاص داده است. نسب حضرت مهدی(ع)، شرایط پیش از ظهور، زمینه‌‏سازان ظهور، یاران وی، مدت حکومت او و سرانجام ویژگی‌‏های اقتصادی‏ و اجتماعی حکومت حضرت مهدی(ع)، از جمله موضوعات این روایات است. نکته قابل ‏توجه این‏که در شش حدیث از مجموع هفت حدیث، به نام امام مهدی(ع) تصریح شده است.
سنن ابو داود، اثر سلیمان بن اشعث ابو داود سجستانی؛ وی در این مجموعه بخشی را با عنوان "کتاب المهدی"^[۳] به صورت مستقل ذکر کرده است. برخی موضوعاتی که در روایات این مجموعه، مورد اشاره قرار گرفته است، عبارتند از: حضرت مهدی(ع) از اهل بیت رسول خدا(ص) است، ویژگی‌‏های نسبی وی، ویژگی‏‌های جسمی او، شرایط پیش از ظهور، حتمی بودن ظهور، اوضاع اجتماعی- اقتصادی عصر ظهور و سرانجام جهان پس از حضرت مهدی(ع). احادیث سنن ابو داود یکی از منابع قابل ‏ملاحظه، درباره "مهدویت" نزد اهل سنت است.
الجامع الصحیح، از صحاح ششگانه اهل سنت، اثر محمّد بن عیسی ابو عیسی ترمذی سلمی؛ وی در فصل "ما جاء فی المهدی"، سه حدیث به نقل از رسول خدا(ص) آورده است. در دو حدیث اول، به نام حضرت مهدی(ع) تصریحی نشده و صرفا مسأله منجی و حتمی بودن حاکمیت شخصی از اهل بیت(ع) و هم‏نام رسول خدا(ص) بیان شده است. ترمذی درباره حدیث اول گفته است: "هذا حدیث حسن صحیح" و درباره حدیث سوم گفته است: "هذا حدیث حسن". هرچند در این مجموعه حدیثی، شمار حدیث‌‏های مربوط به حضرت مهدی(ع)، بسیار اندک است، با توجه به اسناد خوب آن‏ها، این احادیث مهم و قابل‏ توجه دارای اطلاعات جامعی درباره حضرت مهدی(ع) می‏‌باشند.
المستدرک علی الصحیحین؛ اثر محمد بن عبد اللّه، ابو عبد اللّه حاکم نیشابوری؛ وی احادیث مربوط به حضرت مهدی(ع) را در فصلی ویژه، در کتاب الفتن و الملاحم و در برخی قسمت‌‏های دیگر به صورت پراکنده ذکر کرده است. وی در این احادیث، به برخی موضوعات مربوط به حضرت مهدی(ع) - اعم از نسب، ویژگی‏‌های‏ جسمانی، شرایط پیش از ظهور، اصل ظهور و مسائل مختلف دیگر - پرداخته است.
کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، اثر علاء الدین علی المتقی بن حسام الدین هندی؛ این جامع حدیثی، از معروف‏‌ترین مجموعه‏‌های حدیثی موجود اهل سنت است. نگارنده این اثر- که تألیفی مستقل درباره حضرت مهدی(ع) به نام البرهان فی علامات مهدی الآخر الزمان دارد- در مجموعه حدیثی کنز العمال افزون بر روایات پراکنده^[۴]، فصلی را با عنوان "خروج المهدی" گشوده و در آن ده‏‌ها حدیث را از منابع مختلف نقل کرده است. در این مجموعه، زوایای گوناگون مهدویت، از جمله شرایط پیش از ظهور، یاوران حضرت مهدی(ع) در دوران حکومت، رخدادهای عصر ظهور، شرایط اقتصادی در آن زمان و ویژگی‌‏های جسمی آن حضرت، بیان شده است^[۵].

کتاب‏‌های ویژه حدیثی مهدویت‏

دانشمندان اهل سنت - همانند عالمان شیعه - فقط به نقل روایات مهدویت در کتاب‏های مختلف بسنده نکرده، کتاب‌‏هایی چند، ویژه موضوعات مربوط به حضرت مهدی(ع) تألیف کرده‌‏اند. برخی از این آثار بدین قرار است:

اربعون حدیث، اثر ابو نعیم اصفهانی؛ کتاب اربعون حدیث اکنون در دسترس نیست؛ ولی محقق اربلی در کتاب کشف الغمة فی المعرفة الائمة آن را آورده است^[۶].
البیان فی اخبار صاحب الزمان(ع)؛ اثر ابو عبد اللّه محمّد کنجی شافعی؛ او مجموع هفتاد حدیث را در ۲۵ باب منظم کرده و حتی به بعضی از جزئیات مربوط به حضرت مهدی(ع) نیز اشاره کرده است.
عقد الدرر فی اخبار المنتظر؛ نگارش یوسف بن یحیی بن علی بن عبد العزیز مقدسی شافعی؛ این کتاب، به لحاظ جامع بودن و گستردگی، در نوع خود کم‏نظیر و منبع مهمی برای کتاب‏های پس از آن بوده است.
العرف الوردی فی الاخبار المهدی، اثر جلال الدین عبد الرحمان بن ابی بکر سیوطی؛ وی احادیث مربوط به حضرت مهدی(ع) را در این کتاب به شکلی گسترده جمع‏‌آوری کرده است. این کتاب ضمن مجموعه رساله‏‌هایی به نام الرسائل العشر در مجموعه‏‌ای بزرگ‏تر با عنوان الحاوی للفتاوی به چاپ رسیده است. وی در ابتدای این رساله می‏‌نویسد: این، بخشی است که احادیث و آثار وارد شده راجع به حضرت مهدی(ع) را در آن جمع کردم و چهل حدیثی که حافظ ابو نعیم آن‏ها را ذکر کرده است، به صورت خلاصه آوردم و آنچه او نیاورده است بر آن افزودم و به صورت "ک" آن را رمزگذاری کردم^[۷]. مجموع احادیثی که در این کتاب جمع ‏آوری شده- چه آنچه از ابو نعیم آورده و چه آنچه خودش بر آن افزوده- بالغ بر دویست حدیث است.
البرهان فی علامات مهدی آخر الزمان، اثر علاء الدین علی بن حسام، الدین مشهور به متقی هندی؛ این کتاب، از کتاب‏‌های حدیثی درباره حضرت مهدی(ع) است که بیش از ۲۷۰ حدیث را در برگرفته است.

نکته قابل‏ توجه درباره روایات مربوط به حضرت مهدی(ع) در منابع اهل سنت، این است که بزرگان فراوانی از ایشان، از جمله: ترمذی^[۸]، حاکم نیشابوری^[۹]، بیهقی^[۱۰]، قرطبی مالکی^[۱۱]، به صحت آن‏ها تصریح کرده‏‌اند^[۱۲]^[۱۳].
افزون بر منابع روایی، امروزه ده‏ها کتاب به دست نویسندگان اهل سنت در موضوع مهدویت نوشته شده که در دسترس علاقه‌‏مندان است^[۱۴].

اهل سنت و امام مهدی در موعودنامه

برخی تصور می‌کنند که اعتقاد به مهدی منتظر (ع) ویژه شیعیان است در حالی که اصل این عقیده از نظر اهل سنت، با شیعه همسان بوده و بین این دو فرقه از حیث بشارت‌های پیامبر (ص) راجع به ظهور آن حضرت و مأموریت جهانی وی و درباره شخصیت برجسته و نفوس آن بزرگوار و حتی نشانه‌های ظهور و ویژگی‌های انقلاب او، تفاوتی وجود ندارد. تنها تفاوتی که وجود دارد این است که اغلب دانشمندان اهل سنت می‌گویند: حضرت هنوز متولد نشده و غایب نیست، بلکه به زودی متولد خواهد شد و به آن‌چه پیامبر (ص) بشارت داده جامه عمل می‌پوشاند و عدّه کمی از آنان در مورد ولادت و غیبت او، با شیعه هم‌عقیده‌اند^[۱۵]. آن‌چه از مجموع منابع تاریخی و حدیثی اهل سنت استفاده می‌شود این است که مسأله ظهور حضرت مهدی (ع) مورد اتفاق و اجماع مسلمین است. مؤلف کتاب "الإمام المهدی" استاد علی محمد علی دخیل، اسامی ٢٠٥ نفر از بزرگان اهل سنت را در کتاب خود آورده، به این ترتیب که تعداد سی نفر از آن‌ها مستقلا درباره حضرت مهدی (ع) کتاب نوشته‌اند و سی و یک نفر دیگر فصلی را در کتاب‌های خود به روایات حضرت مهدی (ع) اختصاص داده‌اند و ١٤٤ نفرشان به تناسب‌های مختلف، روایات حضرت مهدی (ع) را در کتاب‌های خود آورده‌اند^[۱۶]. حتی این اعتقاد در معروف‌ترین و معتبرترین کتب روایی اهل سنت، یعنی "صحاح ستّه"^[۱۷] آمده است.
این محدثان نامی اهل سنت، روایات مربوط‍‌ به حضرت مهدی (ع) را از: عمر بن خطاب، عبدالله بن مسعود، عبدالله بن عباس، ثوبان، جابر بن عبدالله انصاری، جابر بن سمره، عبدالله بن عمر، عبدالله بن عمرو بن عاص، انس بن مالک، ابو سعید خدری، ام سلمه و غیر این‌ها نقل کرده‌اند^[۱۸]^[۱۹].

پرسش مستقیم

آیا اعتقاد به مهدویت اختصاص به شیعه دارد؟ (پرسش)

جستارهای وابسته

منابع

پانویس

با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید:

↑ ر. ک: عبد الرحمن ابن خلدون، مقدمة العبر، ص ۲۴۵
↑ این کتاب که از گسترده‏ترین جوامع حدیثی کهن اهل سنّت است، در چاپ جدید، در پنجاه مجلد به چاپ رسیده است
↑ سلیمان ابن الاشعث، سنن ابی داود، ص ۷۱۲
↑ وی در بخشی با عنوان« جامع الاشراط الکبری» ده‏ها روایت دیگر را در موضوعات مهدویّت ذکر کرده است
↑ سلیمیان، خدامراد، فرهنگ‌نامه مهدویت، ص۹۴ - ۱۰۰.
↑ علی بن عیسی اربلی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، ج ۳، ص ۲۵۵
↑ سیوطی، الحاوی للفتاوی، ص ۶۹
↑ سنن ترمذی، ح ۲۲۳۲
↑ مستدرک حاکم، ج ۴، ص ۴۲۹ و ۴۶۵ و ۵۵۳ و ۵۵۸
↑ الاعتقاد و الهدایة الی سبیل الرشاد، ص ۱۲۷
↑ کتاب التذکرة، ص ۷۰۴
↑ ر.ک: سید ثامر هاشم العمیدی، مهدی منتظر علیه السّلام در اندیشه اسلامی، ص ۵۴- ۶۰
↑ سلیمیان، خدامراد، فرهنگ‌نامه مهدویت، ص۹۴ - ۱۰۰.
↑ سلیمیان، خدامراد، فرهنگ‌نامه مهدویت، ص۹۴ - ۱۰۰.
↑ عصر ظهور، علی کورانی، ص ۳۹۱.
↑ آخرین امید، داود الهامی، ص ۲۲۳.
↑ صحاح سته عبارتند از: صحیح بخاری، صحیح مسلم، سنن ابن داود، سنن ترمذی، سنن نسایی و سنن ابن ماجه.
↑ ظهور حضرت مهدی (ع) از دیدگاه اسلام، مذاهب و ملل جهان، هاشمی شهیدی، ص ۷۱.
↑ تونه‌ای، مجتبی، موعودنامه، ص۱۴۴.

[1] ر. ک: عبد الرحمن ابن خلدون، مقدمة العبر، ص ۲۴۵

[2] این کتاب که از گسترده‏ترین جوامع حدیثی کهن اهل سنّت است، در چاپ جدید، در پنجاه مجلد به چاپ رسیده است

[3] سلیمان ابن الاشعث، سنن ابی داود، ص ۷۱۲

[4] وی در بخشی با عنوان« جامع الاشراط الکبری» ده‏ها روایت دیگر را در موضوعات مهدویّت ذکر کرده است

[5] سلیمیان، خدامراد، فرهنگ‌نامه مهدویت، ص۹۴ - ۱۰۰.

[6] علی بن عیسی اربلی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، ج ۳، ص ۲۵۵

[7] سیوطی، الحاوی للفتاوی، ص ۶۹

[8] سنن ترمذی، ح ۲۲۳۲

[9] مستدرک حاکم، ج ۴، ص ۴۲۹ و ۴۶۵ و ۵۵۳ و ۵۵۸

[10] الاعتقاد و الهدایة الی سبیل الرشاد، ص ۱۲۷

[11] کتاب التذکرة، ص ۷۰۴

[12] ر.ک: سید ثامر هاشم العمیدی، مهدی منتظر علیه السّلام در اندیشه اسلامی، ص ۵۴- ۶۰

[13] سلیمیان، خدامراد، فرهنگ‌نامه مهدویت، ص۹۴ - ۱۰۰.

[14] سلیمیان، خدامراد، فرهنگ‌نامه مهدویت، ص۹۴ - ۱۰۰.

[15] عصر ظهور، علی کورانی، ص ۳۹۱.

[16] آخرین امید، داود الهامی، ص ۲۲۳.

[17] صحاح سته عبارتند از: صحیح بخاری، صحیح مسلم، سنن ابن داود، سنن ترمذی، سنن نسایی و سنن ابن ماجه.

[18] ظهور حضرت مهدی (ع) از دیدگاه اسلام، مذاهب و ملل جهان، هاشمی شهیدی، ص ۷۱.

[19] تونه‌ای، مجتبی، موعودنامه، ص۱۴۴.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]