بحث:همدان در تاریخ اسلامی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث همدان است. "همدان" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

همدان در تاریخ اسلامی

مقدمه

همدان از قبایل بزرگ عرب‌تباری است که از دیرباز گرایش بسیار به تشیع داشته است. رجال این قبیله معروف به شیعه علی بن ابی‌طالب(ع) بوده، جمع کثیری از اصحاب، علما، محدثین، شعرا و امرا از این قبیله برخاسته‌اند. این قبیله نقش بسیار بزرگ و پُررنگی در تاریخ تشیع و وقایع و حوادث مرتبط با شیعه بخصوص حکومت امام علی(ع) داشتند و بدین جهت مورد ستایش آن حضرت قرار گرفتند.

نسب قبیله

هَمْدان از قبایل بزرگ یمن است که نسب از هَمدان بن مالک بن زَید بن اوسلة بن ربیعة بن خِیار بن مالک بن زید بن کهلان می‌برند. برخی هَمْدان را لقب جدِّ قبیله یعنی أَوْسَلة بن خیار بن ربیعة بن مالک بن زید بن کهلان دانسته‌اند و همدان را به دو شاخه بزرگ «حاشِد» و «بَکیل» تقسیم کرده‌اند که نسب تمامی تیره‌ها و بطون آنان به این دو شاخه اصلی منتهی می‌شوند. بر این اساس «اَرحَب»، «خصهلان»، «مُرهِبَة» و «شاکر» از شاخه‌های بَکیل می‌باشد و «یَریم»، «حَجُور»، «فائش»، «قابض»، «شبام»، «الجُندَع»، «یام»، «السبیع»، «خارف»، «وادعه»، «الصائد»، «مرثد» و «بتع» از شاخه‌های «حاشِد» به حساب می‌آید.

مساکن همدان

مسکن بنی‌همدان را شرق یمن گفته‌اند. برخی نیز منزلگاهشان را شمال غربی صنعا دانسته و بر این اعتقادند که هرکدام از شاخه‌های آن در مناطق مختلف آن سکونت داشتند. بعضی نیز منازل همدان را بخش‌های وسیعی از سرزمین یمن از شمال صنعا تا صعده گفته آورده‌اند که «حاشدیان» در بخش غربی و «بکیلیان» در سمت شرقی آن ساکن بودند. آنان در مجاورت قبیله خَولان بن الحاف بن قضاعه - ساکنان شهر صعده - و با بنوحارث بن کعب و مَذحِج مشترکاً در مخلاف نجران زندگی می‌کردند. هر چند از مناطق دیگری نیز همچون سرزمین ما بین مأرب و نجران، «غرق»، «شروم» و «خنق» نیز به عنوان سکونتگاه این قوم یاد شده است. همچنین طوایفی از این قبیله همچون «یام» و «شاکر» و «وادعه» در منطقه میان صعده و نجران سکونت داشتند. مقدسی مخلاف‌های شاکر و وادعه و یام را سمت راست صنعاء عنوان کرده است. در «قَحمِه» که نزدیک «زَبید» است نیز بخشی از مردم همدان با قبایل اشعر و خَولان سکونت داشتند. همدانی هم در ترسیم کامل محل سکونت همدانیان، «مَسوره»، «مِلح»، «برّان» و «ثَجَّة الخارد» را از شهرهای مهم «مُرهِبَه» و «نَهم» برشمرده و آورده است: شهرهای «شُوابه»، «هِرّان» و «مناحی» در جوف اعلی نیز از دیگر شهرهای همدانیان است. از دیگر سکونتگاه‌های آنان «عقل»، «وَروَر»، «رَزوَه» و «هَنیان» است که در منطقه جوف اعلی قرار دارد. سرزمین «خَرفان» و «کساد» سکونتگاه سفیان بن ارحب همدان است. ضمن اینکه «کِبر»، «عیلة»، «خُدنیه»، «عیان» و جمیع مرزهای حد فاصل خَیوان و صعده جملگی سرزمین قبیله بکیل است.

بخشی از مردم تیره شاکر هم در راه مکه و در مناطقی مانند «بَرط»، «عَستان»، «جِدره»، «طَلاح»، «اکتاف»، «نُشور»، «قصران»، «غلیل» و «ضدح» ساکنند. همه این مناطق یاد شده در سمت شرقی سکونتگاه همدانیان واقع است که به شاخه بزرگ بکیل متعلق است. اما ابتدای سرزمین حاشد، جراف است و مناطق ذَهبان، عَشر، عَلمان و رُحابه تا مرزهای حاز قرار دارند. ساکنان سرزمین «خَشَب» ترکیبی از شاخه‌های «وادعه»، «حاشد» و «بکیل» است. در قسمت غربی سکونتگاه همدانیان، «جَهران» و «بَوُن» با روستاهایشان قرار دارد. ساکنان «مَدَر» را شاخه‌های «یام» و «بکیل» و بنی‌خطیب بن اسعد تشکیل می‌دهند. «خَمِر» و «حَجور» از شهرهای دیگر همدان می‌باشد و در قسمت غربی که قلمرو حاشد است، قرار دارند و روستاهای حجور به سرزمین‌های «عُذر» و «هنوم» و «ظُلیمه» متصل می‌گردد. .

از قصرهای معروف همدان، به «ناعط» و «عمران» اشاره شده است و از شهرهای مهم‌شان به «بون»، «عُمران»، «جوف»، «خَمِر»، «حَجُور»، «رَیدَه»؛ ضمن این که از روستای بزرگِ «حاز» -که در آن آثار باستانی از قبل از اسلام یافت شده است،- نیز از دیگر جایگاه‌های مردم این قوم یاد شده است.-

بنی‌همدان پیش از اسلام

مردم این قبیله پیش از اسلام ملقب به «اخلاس الخیل (سوارکاران)» بودند. آنان از حدود صد سال قبل از میلاد یعنی از روزگار پادشاهان سبأ نفوذ بسیار در یمن داشتند. عده‌ای بر این اعتقادند که آنان پیش از ظهور اسلام مدت‌ زمانی را به فرمانروایی پرداخته و تعدادی از آنها از فرمانروایان حکومت سبأیان بودند. همدانیان با پادشاهان سبأ در رقابت بودند تا اینکه سرانجام موفق شدند حکومت را از دست آنان خارج سازند. «یرم‌ایمن» از خاندان‌های معروف این قبیله است که چهار نفر از آنان در پیش از اسلام از جمله «شعرم اوتر» که حدود پنجاه سال قبل از میلاد فرمانروایی داشت به حکومت رسیدند. «بَتَع» نیز از دیگر خاندان‌های همدانی و از تیره بزرگ حاشد بود که نفوذ گسترده‌ای در یمن داشت. به نوشته فیلبی از سال ۱۱۵ تا ۲۴۵ میلادی، دوازده تن از آنان که به "اقیال" شهره بودند، بر سبأ و ذی‌ریدان فرمان راندند.  اقیال در واقع پادشاه نبودند و شایستگی این عنوان را نداشتند، بلکه رؤسا و فرماندهان گوناگون مناطق کوچک و سران قبایل بودند که در حوزه فرمانروایی‌شان خود را پادشاه می‌خواندند. از معروفترین این اقیال «علهن نهفن» پسر یرم‌ایمن بود. هَمدانی این نام را در واقع دو نفر دانسته و آورده است که: «بر بعضی از سنگ‌های قصرهای حِمیَر و همدان در صنعا و «ناعط» و «عمران» از بون به خط مسند نوشته شده بود: «علهان» و «نهفان» از خاندان «بتع‌ بن همدان» از پادشاهان قدیم بودند».

برخی همدانیان را قومی شهرنشین گفته‌اند؛ هرچند نشانه‌هایی از بادیه‌نشینی و زندگی عشایری این قوم نیز وجود دارد. مردم همدان نیز همچون دیگر قبایل بدوی در این دوره، در منازعه با دیگر اقوام عرب بودند چندان که چالش و ستیزی طولانی را با «مراد»، «زُبید» و خَولان قضاعه تجربه کرده بودند. آنان در ایام مقارن با ظهور اسلام، با حکام پارسی و ابناء متحد بودند و همراه با آنان و دیگر متحدان خود در حمله به قبیله بزرگ مذحج در پیکاری موسوم به "الرزم" که در محلی به نام "جوف" شرکت کردند. در این نبرد مذحج شکست سختی خورد و برخی از سرانش کشته شدند. بنی‌همدان روابط خصمانه‌ای‌ با مذحج داشتند؛ اما شگفت آنکه در گیر و دار این رابطه تیره، پیوندهای ازدواج هم بین عمرو بن معدی کرب زبیدی و اجدع بن مالک چابک‌سوار همدان برقرار بود. گاه نیز همدان و مَذحِج باهم همپیمان می‌شدند و علیه دیگر قبایل غیر یمنی که آنان را به چالش می‌کشیدند - از جمله قبایل قیسی - دست به اقدام می‌زدند. به گونه‌ای که پیش از آغاز جنگ کُلاب دوم، بین «هَمدان» و «مَذحِج» و «کِنده» علیه بنی‌تمیم اتحادی برقرار شد که علی‌رغم تلاش‌های صورت گرفته، شکست سختی از سوی بنی‌تمیم بر آنها وارد شد.

در ایام مقارن با ظهور اسلام نیز نزاعی بین قبایل همدان و بنی‌مراد بر سر بت «یغوث» رخ داد. این دو قبیله به نوبت عهده‌دار حفظ و نگهداری از این بت بودند تا اینکه بنو مراد تصمیم به تصاحب کامل این بت گرفت. از این‌رو دو طایفه با هم به ستیز برخاستند تا اینکه همدانیان به رهبری ابومسروق اجدع بن مالک در نبرد «یوم الرزم» بر بنی‌مراد سیطره یافت و با پیروزی به این جنگ خاتمه دادند.

نفوذ سیاسی و نظامیِ همدان در دوران اسلامی نیز ادامه یافت و این نفوذ که از صد سال قبل از میلاد مسیح آغاز شد تا به امروز نیز ادامه دارد؛ چندان که پس از حدود ۲۱ قرن، هنوز هم سیاست یمن متأثر از احفاد این قبیله است. در حال حاضر دو شاخه «حاشد» و «بکیل» از قبیله همدان، از اصلی‌ترین اتحادیه‌های قبایل یمنی محسوب می‌شوند. علی عبدالله صالح، رئیس جمهور سابق یمن، عبدالله بن حسین الاحمر، رئیس حزب التجمع الیمنی الاصلاح و حوثی‌های یمن متعلق به اتحادیه قبایلی حاشد هستند. در حال حاضر حاشدیان در شمال و بکیلیان در جنوب کشور یمن قرار دارند.

عقاید همدانیان پیش از اسلام

همدانیان نیز بمانند بسیاری دیگر از اعراب جاهلی بت می‌پرستیدند. آنان به عبادت بتی به نام «سواء» اشتغال داشتند؛ و نیز بتی مشهور به نام «یعوق» داشتند که آن را در «أَرحَب» نصب کرده بودند و در پرستش آن با قوم خولان بن الحاف بن قضاعه مشارکت داشتند. آنان در ایام حج، مناسک خود را با تلبیه در کنار این بت آغاز می‌کردند و سپس راهی حج می‌شدند. ابن‌کلبی بر این اعتقاد بود که «یعوق» از بتهای برجای مانده از قوم نوح(ع) بود که عمرو بن لحی آنها را در سواحل جده یافت و به کسانی که دعوت او را به پرستش اصنام اجابت می‌کردند، اهدا می‌نمود. همدانیان دعوت عمرو بن حی را به بت‌پرستی پذیرفتند و عمرو «یعوق» را به مالک بن مرثد بن جشم همدانی سپرد. همدانیان آن را در روستایی به نام «خَیوان» نصب کردند و همراه با همسایگان یمنی‌ خود به پرستش آنها پرداختند. «یغوث» را نیز از دیگر بت‌های این قبیله گفته‌اند. ضمن این که از بتی به نام «تألب» که در معبدی در شهر «رئام» نگهداری می‌شد نیز به عنوان بت خاص این قوم نام برده شده است. پس از غلبه همدانیان بر سبأییان و به‌دست آوردن تخت پادشاهی، پرستش این بت در میان همدانیان منتشر شد و قبایل دیگر نیز رفته رفته به پرستش این بت روی آوردند و نذورات خود را تقدیمش می‌کردند. پرستش این بت به مرور زمان به فراموشی سپرده شد و همدانیان رفته رفته به عبادت بت‌های «یغوث» و «یعوق» روی آوردند. الهه «قیان» هم از دیگر الهه‌های محلی بود که در میان مردم شبام جایگاهی برای خود داشت. ضمن این که برخی منابع از احتمال ورود آیین‌های مسیحیت و یهودیت و حتی زرتشتی به سرزمین همدان خبر داده و گرایش برخی از مردم قبیله به این ادیان را دور از ذهن ندانسته‌اند.

اسلام هَمدان

نخستین دیدار و آشنایی همدانیان با رسول خدا(ص) در موسم حج در ایام تبلیغ و دعوت رسول مکرم اسلام(ص) در مکه اتفاق افتاد. مردم این قبیله پس از آگاهی از ظهور رسول خدا(ص)، فردی به نام قیس بن نَمَط بن قیس و به نقلی دیگر قیس بن مالک بن سعد همدانی ارحبی را به مکه فرستادند. قیس اسلام پذیرفت و قول مساعدت و یاری به پیامبر(ص) داد. حضرت او را به سوی قومش فرستاد و بدو فرمود چنانچه قبیله او اسلام آورند به سرزمین‌شان سفر خواهند کرد. بدین‌سان برخی از همدانیان، اسلام آوردند و پس از غسل در «جَوف المِحوَرَه» روی به سوی قبله (قدس) نمودند. قیس در بازگشت نزد رسول خدا(ص)، ایشان را از اسلام قومش با خبر کرد. ابن‌سعد در روایتی دیگر از شخص دیگری که او نیز از شاخه ارحب همدان است خبر داده و آورده است او با رسول خدا(ص) دیدار داشته است. این مرد که عبدالله بن قیس بن ام‌غزال نام داشت پس از این دیدار به حضرت وعده داد که با ایشان در سال بعد هم دیدار نماید. پیامبر(ص) او را به سوی قومش فرستاد اما وی توسط فردی از بنی‌زبید مشهور به ذباب کشته شد.. از این روایات، می‌توان به اسلام تعدادی از افراد قبیله همدان در سال‌های نخست ظهور اسلام پی برد. همچنین بر پایه پاره‌ای از گزارشات، پیش از بازگشت رسول خدا(ص) از غزوه تبوک، عمیر ذومران بن افلح بن شراحیل -از ملوک و فرمانروایان قبیله همدان- با سایر ملوک حِمیَر مسلمان شده بودند و موضوع را به زرعة بن سیف بن ذی یزن خبر داده، مالک بن مراره رهاوی را با نامه‌ای نزد پیامبر(ص) فرستادند. پیامبر اکرم(ص) نیز در بازگشت از تبوک، نامه‌ای به خط علی بن ابی طالب(ع) خطاب به عمیر و سایر مسلمانان قبیله همدان نوشت و ضمن ابراز خرسندی از اسلام آنان، ایشان را در امان خدا و رسول(ص) نامید. سپس در عام‌الوفود (سال نهم هجرت) جمعی از سران قبیله همدان از جمله مالک بن نمط، ابوثَور، مالک بن أیفَع، ضِمام بن مالک سلمانی و عمیرة بن مالک خارفی در حالی که عمامه‌های عدنی بر سر بسته و لباس‌های فاخر پوشیده بر مرکب و اسب‌های بسیار عالی سوار بودند و شخصی در پیشاپیش آنان رجز می‌خواند و رؤسای قبیله همدان را مدح، و اوضاع اقتصادی و جغرافیایی و قهرمانان آن را می‌ستود بر رسول خدا(ص) وارد شدند و از اسلام خود و قبیله خبر دادند. پیامبر(ص) نیز ضمن ستایش از این قبیله همدان در این دیدار، فرمانی برای همدانیان نوشت و سرزمین‌شان را به آنان واگذار نمود. اما در برخی دیگر از گزارشات، مسلمان شدن همه مردم یمن - به ویژه همدانیان - پس از سریه علی(ع) به یمن در سال دهم هجری بیان شده است. بر اساس این گزارشات، رسول خدا(ص) در سال نهم هجری نخست خالد بن ولید را به یمن نزد بنی‌همدان گُسیل داشت تا مردم را به دین اسلام دعوت کند. خالد با جمعی سوی یمن رهسپار شد و شش ماه در آنجا توقف کرد ولی یک نفر هم مسلمان نشد. پیامبر اکرم(ص)، علی بن ابی طالب(ع) را در پی خالد به این سرزمین فرستاد و فرمان داد که خالد بن ولید به مدینه برگردد و از اصحاب و یاران خالد خواست چنانچه مایل باشند می‌توانند در ملازمت امیرالمؤمنین(ع) بمانند و اگر تمایل نداشتند، می‌تواند به مدینه مراجعت کنند. ایشان همچنین نامه‌ای خطاب به قبیله همدان نوشت و با امیرالمؤمنین(ع) همراه کرده، ایشان را در اواخر سال دهم هجری به یمن اعزام فرمود. علی(ع) به سوی یمن حرکت کرد و چون نزدیک قبیله رسید، طایفه همدان در برابر حضرت صف کشیده، مصمم به جنگ با ایشان شدند. علی(ع) نیز سپاه خود را منظم کرد و شمشیر به دست گرفته، نزد مردم آنان رفت و با شجاعت تمام در مقابل ایشان ایستاد و نامۀ پیامبر(ص) را برای آنان با صدای رسا قرائت فرمود و همه را از دعوت پیامبر اکرم(ص) آگاه نمود. گفتار و کلمات کوتاه حضرت در شنوندگان بسیار مؤثر واقع شد چندان که مردم همدان چون از منظور و دعوت پیامبر(ص) مطلع شدند، همگی در یک روز به دست امیرالمؤمنین(ع) مسلمان شدند و حضرت، پیامبر(ص) را به توسط نامه از این واقعه باخبر کرد. پیامبر(ص) پس از اطلاع از موضوع، سجده شکر به‌جای آورد و بر قبیله همدان درود فرستاد پس از اسلام همدانیان، دیگر قبایل یمن نیز به تبعیت از این قبیله، اسلام آوردند.

حضور حضرت علی(ع) در میان همدانیان و مسلمان شدن دسته جمعی آنها در سال دهم هجری، سنگ بنای گرایش این قبیله به سوی اهل بیت(ع) و تشیع بود. چندان که شاخه‌های بنی‌همدان جز شاخه بنی‌ناعط که به جهت دشمنی با بنی‌سبیع - شاخه دیگر همدان که شیعه بودند - برای مدتی عثمانی گردیدند، همه شیعه بودند.

تکریم و تعظیم رسول خدا(ص) از همدانیان و نامه‌ها و فرمان‌های متعددی که حضرت برای این قوم انشاء فرمودند حکایت از توجه خاص نبی مکرم اسلام(ص) به این قبیله دارد نقل است که پیامبر(ص) در روایتی قبیله همدان را ستود و آنان را تیره‌ای نیکو برشمرد که در یاری اسلام شتابان و در سختی‌ها شکیبایند. حضرت در ادامه این روایت، این قبیله را محل خیزش ابدال معرفی کرده، اوتاد را از این قوم برشمرده‌اند.

همدانیان در دوره اسلامی

سرکوب اسود عنسی

با خروج اسود عنسی در یمن و سیطره او بر صنعاء، عامر بن شهر همدانی - عامل رسول خدا(ص) بر همدان- نخستین کس بود که بر او اعتراض کرد و مردم را برای مقابله و مخالفت با او دعوت نمود. با رسیدن نامه رسول خدا(ص) به‌دست کارگزاران یمن و رؤسای قبایل مبنی بر دفع شورش اسود عنسی، مخالفت با اسود وارد مرحله جدیدی شد و عامر بن شهر همدانی همراه با رؤسای حمیر «ذی زود» و «ذی مرّان» و «ذی الکلاع» و «ذی ظُلَیم» به مخالفت با این پیامبر دروغین برخاسته، با نامه‌نگاری به قبایل دیگر، از آنان در دفع این فتنه درخواست کمک نمودند. با روی گردان شدن قیس بن عبدیغوث مذحجی از اسود و قرار گرفتن او در شمار مخالفان اسود، مقدمات سرکوب شورش اسود در اتحادیه‌ای که ابناء، همدان و مذحج در آن قرار داشتند، فراهم گردید. آنان پس از اخذ قول مساعد از «آزاد» -همسر باذان- جهت همکاری با ایشان، هنگامی که قیس بن عبدیغوث از سوی اسود برای کاری نزد وی فرا خوانده شد، نزد او رفتند اما موفق به انجام نیت خود نشدند. تا اینکه ایرانیان با همکاری همدانیان و حمیریان و به پیشنهاد «آزاد» -همسر باذان- برای کشتن اسود شبانه به خانه اسود نقب زدند و بدین ترتیب توانستند با قتل او به قائله این پیامبر دروغین خاتمه دهند. پس از کشته شدن اسود، یاران قیس -که جمعی از همدان و حمیر و مراد و ابناء بودند- به سرکوب نیروهای اسود عنسی پرداختند..

علاوه بر مطالب فوق، روایاتی هم بر بهره‌گیری رسول خدا(ص) از دو قبیله مذحج و همدان در دفع فتنه اسود عنسی دلالت دارد. با وجود این همکاری‌ها، اخباری نیز در دست است که از همراهی مردمانی از قبیله مذحج و همدان و دیگر قبایل ساکن صنعا با اسود عنسی، زمانی که اسود در ذی‌الحجه سال دهم هجری، دعوی خود را اظهار و مناطق بین نجران تا صنعاء را تصرف کرد، حکایت دارد.

واقعه رده

بر پایه برخی اخبار، همدانیان در جریان فتنه پیامبران دروغین و نیز وقایع ارتداد برخی اقوام پس از رحلت رسول خدا(ص)، مصمم به بازگشت از اسلام بودند ولی با راهنمایی‌های بزرگان خود همچون «مران بن ذی عمیر» و «عبدالله بن مالک ارحبی» بر اسلام استوار ماندند. بزرگان همدان خطاب به قبیله خود چنین گفتند: «ای گروه همدان؛ شما محمد(ص) را نمی‌پرستیدید بلکه شما خدای محمد(ص) را می‌پرستیدید و او زنده است و نمی‌میرد. شما خدا و رسولش را اطاعت نمودید و بدانید که او شما را از آتش نجات داد و خداوند دوستانش را گمراه نمی‌کند». سپس هیأتی را روانه مدینه نمودند و ابوبکر را از ثبات خود و استمرار اسلام خود با خبر کردند. عدم شرکت همدانیان در واقعه رده، از اندوه آنان از رحلت نبی اکرم(ص) نشأت گرفته بود و این امر در شعری که «مرّان» در رثای پیامبر اعظم(ص) سروده بود و نیز سخنان بزرگان این قوم در اطاعت از دستورات خدا و رسول او روشن است.

فتوحات

با شروع فتوحات اسلامی، همدانیان نیز بمانند بسیاری دیگر از قبایل عرب در عرصه فتوحات نقش چشمگیری ایفا نمودند. به گونه‌ای که آنان را در شمار نیروهای شرکت کننده در فتوحات شام و عراق و ایران گفته‌اند. با آغاز فتوحات شام و استمداد ابوعبیده جراح از ابوبکر برای اعزام نیروی بیشتر، وی مردم را به جنگ با کفار تشویق نمود. از این‌رو شمار زیادی از قبایل عرب از جمله همدان، اسلم، غفار، مزینه، مراد و ازد نزد او آمدند و وی آنها را به فرماندهی هاشم بن عتبة بن ابی‌وقاص به شام فرستاد. در مرحله دیگر از فتوحات عراق و شام نیز، در پی درخواست کمک ابوعبیده از ابوبکر جهت فتح سرزمین‌های شمال شبه جزیره، «حمزة بن مالک همدانی» همراه با سیصد سوار در جمع سپاهی شش هزار نفره به فرماندهی عمرو بن عاص به این منطقه اعزام شدند. تعداد همدانیانی که در این مرحله به شام اعزام شده‌اند را بیش از هزار تن گفته‌اند.

همدانیان در فتوحات ایام خلافت عمر نیز نقش پررنگی ایفا نمودند. چندان که نقل شده در جریات تصرف قلعه حلب، ابوعبیده – فرمانده کل سپاه اسلام - از عمر درخواست کمک نمود. با دعوت خلیفه از مردم مناطق مختلف شبه جزیره، گروهی از حضرموت و نواحی دورتر یمن از جمله همدان و مدان و سبأ و مأرب که تعدادشان را چهارصد سوار و صد و چهل نیروی پیاده گفته‌اند، نزد عمر رفتند و از وی خواستند تا آنان را به شام بفرستد. نبرد «یرموک» (۱۳ هجری) از مهمترین معارکی است که همدانیان در فتوح شام در آن نقش داشتند. در این نبرد، قبیله همدان به همراه قبایل حمیر، مذحج، خولان، خثعم، کنانه، قضاعه، لخم، جذام و حضرموت در میمنه و میسره سپاه جای داشتند. در این جنگ عبدالله بن قیس همدانی بر یکی از قسمت‌های سپاه (کردوس) فرماندهی می‌کرد. نقش همدانیان در فتح «حمص» نیز قابل توجه است. بر اساس گزارش واقدی، در این جنگ ۲۳۵ تن از مسلمانان کشته شدند که جز ۳۰ نفر که مکی بودند، سایر آنها از دو قبیله یمنی همدان و حمیر بودند. این گزارش از حضور گسترده همدانیان در این جنگ حکایت دارد.

مردم همدان در فتوحات مصر نیز حضوری گسترده داشتند. پس از آنکه عمرو بن عاص از عمر برای فتح مصر یاری‌طلبید، وی دوازده هزار نفر از قبایل همدان، بلی و صدف را به فرماندهی زبیر به سوی او فرستاد. در این درگیری که سپاه اسلام از منجنیق علیه رومیان استفاده نمود، قبیله همدان در ضربه زدن به حصار و فتح این دژ نقش مؤثر ایفا نمود.

به جهت وجود نظام قبیله‌ای در فتوح، بیشتر از نام فرماندهان و بزرگان قبایل می‌توان به میزان حضور هر قبیله در جنگ‌ها پی برد. از این‌رو به دلیل عدم انتصاب فردی از همدانیان به فرماندهی حداقل یکی از قسمت‌های سپاه، از مشارکت آنان در فتوحات ایران -علی رغم حضور قابل توجهی که در آن داشتند،- خبر چندانی در دست نیست. با این حال، اخبار جسته گریخته استخراجی از لابلای متون و روایات تاریخی، ما را به حضوری گسترده از سوی آنان رهنمون می‌شود. از جمله آنکه بنو همدان در پی درخواست عمر بن خطاب از قبایل یمنی در پیکار جسر (سال ۱۳ هجری) و فتوحات عراق شرکت کردند. همچنین در اخبار موجود از جنگ قادسیه (۱۴ هجری) و در اثنای نبرد قادسیه زمانی که نیروهای یمنی پس از پایان جنگ یرموک از شام به عراق آمدند، نام سعید بن نَمران ناعطی همدانی به همراه هفتاد نفر نیز به چشم می‌خورد. مؤلف کتاب «اهل الیمن فی صدر الاسلام»، از حضور سعید بن قیس سبیعی همدانی و قبیله‌اش در آخرین مرحله جنگ قادسیه خبر داده است. ضمن این که از «قیس بن ارقط بن حارث» از شاخه بنی‌شاکر همدان نیز به عنوان یکی دیگر از شرکت کنندگان همدانی در این جنگ یاد کرده‌اند. در فتح مدائن نیز به جهت دلیل مذکور کمتر به نام همدانی بر می‌خوریم. ولی تنها به لطف عبور مالک بن کعب همدانی و شصت نفر از داوطلبان سپاه اسلام از دجله پس از فتح «بهر سیر» است که نقش همدان در فتح مدائن و همچنین فتح «بهر سیر» بر ما روشن می‌گردد. در نبرد نهاوند که نیروهای مسلمان را نعمان بن مقرن مزنی فرماندهی می‌کرد نیز، همدانیان حضور داشتند.؛ چراکه سعید بن قیس همدانی علاوه بر چادری که برای خود داشت به همراه حذیفة بن یمان، عقبة بن عمرو، اشعث بن قیس و دیگران در برپایی چادر نعمان شرکت داشت. پس از تسخیر نهاوند، نعیم بن مقرن پس از دریافت خبر گرد آمدن سپاهی از ایرانیان به فرماندهی اسفندیار برادر رستم در «واج رود»، یزید بن قیس ارحبی همدانی را جانشین خود در هَمَدان کرد و خود به ری رفت.

علاوه بر شرکت همدانیان در فتوح اولیه، آنان در فتوحات بعدی در سرزمین ایران نیز نقش داشتند که به همراه سپاهیانی از کوفه که برای فتح شهرهای ایران یا سرکوب شورش شهرهای فتح شده اعزام می‌شدند شرکت داشتند.

همدانیان و اسکان در شهرهای اسلامی

پیش از بنیان نهادن شهر کوفه و در جریان فتوحات اسلامی قبایل مختلفی مشارکت داشتند. این قبایل، در جنگ، تحت نظام اعشار اداره می‌شدند به این معنا که سعد بن ابی‌وقاص –امیر لشکر اسلام-، سپاه خود را به ده قسمت تقسیم می‌کرد و برای هر قسمت فرماندهی انتخاب می‌نمود. در هر یک از این قسمت‌ها که به نام عشر خوانده می‌شد، دو یا چند قبیله یا تیره‌هایی از قبایل مختلف، فعالیت می‌کردند. پس از تأسیس کوفه در سال ۱۷ هجری و شهرنشین شدن لشکریان، سعد بن وقاص به دستور عمر بن خطاب، نظام اسباع را به جای نظام اعشار در کوفه تأسیس کرد. به این ترتیب که از نسب‌شناسان عرب-از جمله سعید بن نمران همدانی- دعوت کرد قبایل و تیره‌هایی را که به هم نزدیک بودند در یک گروه قرار دهند. او کل جمعیت عرب کوفه را به هفت قسمت تقسیم کرد. هر قسمت به نام سبع خوانده می‌شد و برای هر سبع، فرماندهی تعیین شد. در این تقسیم‌بندی، همدانی‌ها به همراه قبایل یمنی مذحج، همدان و کنده به سبب سیادت و ریاستی که داشتند در بخش شرقی مسجد کوفه مستقر شدند. این تقسیم‌بندی تا سال ۳۶ هجری که علی(ع) به کوفه آمد برقرار بود و در این زمان امام(ع) تغییراتی در ترکیب گروه‌ها به وجود آوردند. بر اساس این گروه‌بندی جدید، همدان تنها با قبیله یمنی حمیر هم گروه شد و مذحج به گروه دیگر انتقال یافت. در سال ۵۰ هجری زمانی که زیاد بن ابیه – فرماندار معاویه در عراق - نظام ارباع را جایگزین نظام پیشین نمود، گروه‌بندی جدیدی شکل گرفت که بر اساس آن همدانیان با قبیله نزاری تمیم هم گروه شدند.

موقعیت قبیله همدان در زمان عثمان بن عفان، خلیفه سوم، مستحکم شد و آنان پس از مدتی به لحاظ جمعیت، بزرگترین قبیله شهر کوفه را تشکیل دادند بواسطه این امر، آنها به «قبیله اهل عراق» و «قبیله کوفه» شناخته شدند. به گزارش طبری شاخه‌هایی از این قبیله در شمال کوفه زندگی می‌کردند و این مطلب با گزارشی که در آن آمده، علی(ع) در بازگشت از صفین از محل استقرار برخی شاخه‌های همدان که در شمال کوفه بود، عبور کردند، سازگار است. اما یعقوبی در کتاب خود به پراکنده بودن قبیله همدان در کوفه اشاره دارد. شاخه‌های بسیاری از همدان که مؤلف «تاریخ کوفه» تعداد آنان را بیست و چهار شاخه برشمرده است، -همچون خیوان، مالک بن عذر، یام، وادعه، شبام، صائد، حجور، نهم و...- در کوفه ساکن بودند.

علاوه بر کوفه، شهرها و مناطق دیگری هم بودند که منزل و مأوای همدانیان در دوران اسلامی شده بودند. چندان که بر اساس برخی اخبار، بسیاری از آنان همزمان با فتوحات اسلامی به بصره، مصر، ایران و نیز به حجاز و شام هجرت نمودند. یعقوبی نیز در ذکر پراکندگی اعراب و قبایل در بخش‌های حمص، دمشق، فلسطین و اردن، به حضور همدانیان در جُند حمص و لاذقیه اشاره کرده است.

همچنین پس از فتوحات مصر و بنای شهر فسطاط توسط عمرو بن عاص، و در پی سکونت اعراب سپاه اسلام در این شهر، همدانیان در «جیزه» -و در منطقه‌ای جدا از دیگر مسلمانان- سکنی گزیدند. عمر بن خطاب پس از اطلاع از این امر، به عمرو بن عاص دستور داد تا قلعه‌ای برای امنیت آنان بنا کند. با ساخت این قلعه در سال ۲۲ هجری همدانیان، همراه با قبایل یافع و ذو اصبح و طایفه‌ای از ازد بن حجر در جیزه ساکن شدند.

حضور همدانیان در فتوحات و سکونت در اردوگاههای ایجاد شده در اطراف شهرها، به تدریج به سکونت دائم آنان در ایران منجر شد. از جمله عده‌ای از آنان در روستای «رآدمیله» و دو روستای «سرد قاسان» و «جَرمَقاسان» -که در حد فاصل بین اصفهان و قم قرار داشتند-، ساکن شدند. سهمی نیز در کتاب «تاریخ جرجان» زمانی که به نام مساجد قبایل عرب در این سرزمین می‌پردازد، به نام مسجد همدان در دروازه کوفه این شهر اشاره می‌کند.

بنی‌همدان و خلافت عثمان

فسق و فجورهای بی‌شمار ولید بن عقبه –فرماندار نامدار عثمان در کوفه- و در پی آن شکوائیه‌ها و اعتراضات بسیار کوفیان از ولید نزد عثمان، وی مجبور به عزل ولید و جانشینی سعید بن عاص به جای وی گردید. با ورود سعید به کوفه، جنگاوران و قاریان که مالک بن کعب ارحبی، یزید بن قیس ارحبی و حارث بن عبدالله اعور همدانی از جمله آنان بودند، به عنوان طبقه‌ برگزیده با وی دیدار نمودند. در پی این دیدارها، این گروه، مخالفت خود را با سعید و عثمان علنی کردند. از این‌رو حاکم کوفه آنان را که مالک بن کعب ارحبی و حارث بن عبدالله اعور همدانی نیز در میانشان حضور داشتند، به شام تبعید کرد. تبعید این افراد و بدرفتاری سعید، باعث شد تا عده‌ای از بزرگان و سرشناسان کوفه از جمله یزید بن قیس ارحبی نامه‌ای اعتراض‌آمیز به عثمان نوشته، شکایت خود را نسبت به آن ابراز کنند. حضور این معترضان در شام و افشاگری‌های آنان، معاویه را به شدت ترساند؛ از این‌رو نگرانی خود را از این واقعه به توسط نامه به عثمان اطلاع داد. بدین جهت، عثمان آنان را به حمص تبعید نمود. با فراخوان عاملان عثمان در بلاد و سرزمین‌های مختلف اسلامی به مدینه از سوی خلیفه -در سال یازدهم خلافت وی-، مخالفان و معترضانی که در کوفه بودند، رفتن سعید بن عاص را مغتنم شمردند و طی نامه‌ای که به وسیله «هانی بن خطاب ارحبی همدانی» به سوی تبعیدیان حمص فرستاده شد، از آنان جهت آمدن به کوفه دعوت به عمل آوردند تا بدین سبب از بازگشت سعید به کوفه جلوگیری نمایند. در میان نویسندگان این نامه اسامی دو تن از همدانیان یعنی یزید بن قیس ارحبی و عمرو بن شرحبیل شبامی معروف به ابومیسره همدانی نیز به چشم می‌خورد. یزید بن قیس ارحبی مردم را به مخالفت با سعید فرا خواند و خود جهت یکسره کردن کار سعید بن عاص در مکانی به نام «جرعه» -در نزدیکی قادسیه- اردو زد. با آمدن مالک اشتر به کوفه، وی هانی بن ابی‌حیة بن علقمه وادعی همدانی را با هزار سوار برای حفاظت از راه کوهستانی به حلوان در ناحیه دینور فرستاد. وی همچنین مالک بن کعب ارحبی را با پانصد سوار، جهت جلوگیری از ورود سعید بن عاص روانه «عذیب» کرد. این گروه در میانه راه کوفه، با سعید و همراهانش برخوردند و آنان را مجبور به بازگشت به مدینه نمودند. سپس معترضین، طی نامه‌ای به عثمان، خواستار گماشتن ابوموسی اشعری بر امارت کوفه و حذیفة بن یمان بر خراج این شهر شدند و این نامه را افرادی که یزید بن قیس ارحبی و مسروق بن اجدع همدانی از جمله آنان بودند، نزد عثمان فرستادند. عثمان نیز خواسته‌های معترضین را بالاجبار پذیرفت. مطالب فوق نقش بارز همدانیان در مخالفت و اعتراض با رفتارها و برخوردهای دوگانه عثمان و ظلم و ستم و فسق و فجورهای گسترده حکام عثمانی را آشکار می‌کند. این مخالفت‌ها برخاسته از تربیت صحیح اسلامی و اعتقاد ناب و زلال اسلامی و ارتباط با بزرگان شیعه بود. نفرت از اعمال خلیفه در برخی از بزرگان کوفی بمانند یزید بن قیس ارحبی به حدی بود که پس از بازگشت سعید بن عاص نزد خلیفه، با تحریک مردم کوفه، خواستار خلع عثمان از خلافت شده بودند.

همدانیان و خلافت امام علی(ع)

با کشته شدن عثمان، مهاجرین و انصار و نمایندگانی که از شهرهای دیگر در مدینه بودند، با شوق و شور بسیار به علی(ع) روی آوردند تا با ایشان بیعت کنند. در میان بیعت کنندگان تمایل یمنی‌ها به خلافت امام(ع) و اشتیاق آنان به سبب آنکه شاهد بی‌عدالتی و تبعید و تضییع حقوق خود در روزگار عثمان بودند، بیش از دیگران بود و قبیله همدان در میان آنها به نفسه دوستدار تمام و کمال امام علی(ع) بودند.از اسامی بزرگان این قبیله که در بیعت با علی(ع) در مدینه شرکت داشتند، می‌توان به نام حارث بن عبدالله همدانی اشاره کرد. یمنی‌ها همچنین هیأت‌هایی را به مدینه فرستادند تا خلافت را به امام(ع) تبریک بگویند. اولین این هیأت‌ها، هیأت همدان بود که به سرپرستی «رفاعة بن وایل همدانی» خود را به مدینه رسانده بودند و در ابیاتی شادمانی خود را از بیعت با امام(ع) روشن ساختند.

با آغاز خلافت امام علی(ع)، نقش همدان در تحولات تاریخ اسلام و تشیع بسیار پررنگ‌تر نیز شد؛ به گونه‌ای که اگر مخالفت مسروق بن اجدع وادعی با عمار یاسر -که از سوی امام علی(ع) به همراه امام حسن(ع) و عبدالله بن عباس برای جمع‌آوری نیرو به کوفه رفته بودند- و متهم کردنشان به قتل عثمان، را استثنا کنیم، افراد این قبیله بالاتفاق در همراهی با امام علی(ع) و حمایت از ایشان در جنگ جمل حضوری مؤثر داشتند. علاوه بر موضع بسیار قابل توجه عبد خیر خیوانی همدانی در برابر ابوموسی اشعری -که کوفیان را از یاری امام(ع) باز می‌داشت و حضور در جنگ را فتنه می‌خواند-، حضور همدانیان در جبهه نظامی و میدانی در این جنگ بسیار چشمگیر است. با به راه افتادن فتنه جمل، بسیاری از آنان به فرماندهی سعید بن قیس، در ذوقار به علی(ع) پیوستند و تا پایان این جنگ حضرت را همراهی کردند. امام(ع) با آراستن لشکر خود در برابر ناکثین، برای هر قوم پرچمی بست و فرماندهی برای آنان قرار داد. ایشان سعید بن قیس سبیعی همدانی را بر قبایل همدان و حمیر امیر کرد و برای آنان پرچمی قرار داد. این در حالی است که در جبهه مخالف و در جمع جملیان نامی از افراد این قبیله دیده نشده است و این، خود دلیلی بر حمایت یکپارچه این قبیله از امیرالمؤمنین(ع) است. در این جنگ، یمنی‌ها به سختی جنگیدند به گونه‌ای که گفته شده از کوفیان ده تن پای پرچم امیرالمؤمنین(ع) به شهادت رسیدند که پنج تن از آنان از قبیله همدان بودند. تا اینکه سرانجام یزید بن قیس ارحبی پرچم را به‌دست گرفت و تا آخر پرچم در دست او باقی ماند. از اشعار و رجزهای او و نیز فردی به نام غون بن ابی‌غون همدانی در واقعه جمل -که برخاسته از اعقادات ناب و اصیل شیعی است،- ابیاتی در دست است. هنگامی که نبرد در اطراف شتر عایشه شدت گرفت و دو قبیله ازد و ضبّه در پای جمل پایداری نمودند، علی(ع) اجتماع بصریان را بر گرد شتر عایشه دید و خطاب به عمار و مالک اشتر و سعید بن قیس همدانی و دیگر بزرگان اصحاب خود فرمود: اینان تا هنگامی که این شتر در برابرشان پا برجاست، پایداری می‌کنند. بدین ترتیب گروهی از همدانیان به همراه جمعی از نخعیان جهت پراکنده ساختن مردم از اطراف شتر عایشه به دستور امام حمله بردند و با پی کردن این شتر، مردم را از اطراف آن پراکنده ساختند. پس از جنگ، علی(ع) عایشه را به مدینه فرستاد و با او برادرش -محمد بن ابوبکر- و سی مرد و بیست زن دیندار از عبدالقیس و همدان و دیگران را همراه کرد.

اوج حمایت‌های همدانیان از خلافت امیرالمؤمنین(ع) در جنگ صفین رقم خورد. با تصمیم امام(ع) جهت مقابله نظامی با معاویه، حارث الأعور همدانی به فرمان امام علی(ع) مردم را به حضور در اردوگاه نظامی نخیله فرا خواند. با فراخوان حضرت، مردان بسیاری از قبایل عرب از جمله همدان در اردوگاه نخیله فراهم آمدند. حضور گسترده فرزندان همدان در این جنگ به اندازه‌ای بود که برخی، آنان را در شمار یکی از سه طایفه‌ای که بالاترین تعداد رزمندگان لشکر علی(ع) را در این نبرد داشتند، گفته‌اند. آنان با رشادت‌ها و دلاوری‌های خود، یمنی‌های شام را در هم کوبیدند و معاویه را به جزع و فزع انداختند چندان که می‌گفت از دست همدان چه‌ها کشیدم. سپس به سختی بی‌تابی کرد و با یارانش به همدانیان حمله برد، اما شکست خورد فرار کرد. در دیگر معارک این جنگ، در روز پنج شنبه نهم صفر سال ۳۷ هجری مالک اشتر همراه با هشتصد تن از جوانان همدانی در برابر هجمه سپاه شام که متشکل از قبایل لخم، عک، جذام و اشعر بودند، سخت پایداری نمودند. شامی‌ها هم به سختی مقاومت کردند به گونه‌ای که ۱۸۰ تن از همدانیان در این روز به شهادت رسیدند که از جمله آنان کریب بن شریح همدانی و پنج برادرش بودند. ایستادگی و مقاومت همدانی‌ها و مذحجی‌ها چنان بود که منادی عکی‌ها از در الحاح و التماس در آمد. بدین‌سان همدانی‌ها به همراه مذحجی‌ها با مقاومت خود یکی از هولناکترین معارک نبرد صفین را با پیروزی رقم زدند و افتخار بزرگی که مرهون فداکاری سعید بن قیس، کریب بن شریح، یزید بن قیس همدانی بود، برای خود آفریدند. مالک اشتر درباره از جان گذشتگی آنان گفت: "هذا والله الصبر الجمیل و الفعل الکریم" پیروزی سپاه امام(ع) در روز نهم به گونه‌ای بود که مذحج و همدان و ربیعه تا سراپرده معاویه پیش رفتند. علی(ع) فداکاری همدانیان را در این جنگ ستود و آنان را «زره و نیزه» خود نامید و فرمود: «شما جز برای خدا یاری‌ام نکردید و جز خدا را اجابت نکردید». سعید بن قیس فرمانده همدانیان در این جنگ نیز در پاسخ گفت: «ما به ندای خدا و به دعوت تو پاسخ گفتیم و رسول خدا(ص) را در مرقدش یاری دادیم و همراه تو با هر که علیه تو بود جنگیدیم ما را به هر جا می‌خواهی ببر». امام(ع) فرمود: «خدا بهشت را به همدان پاداش دهد؛ زیرا ایشان در روزهای سخت خوان آوارگان هستند» سپس اشعاری را در ستایش همدانی‌ها سرود..

پس از پذیرش حکمیت از سوی علی(ع)، سعید بن قیس با گردآوردن لشکر همدانیان نزد حضرت، به ایشان عرضه داشت: «که اینان قوم من هستند و از فرمان تو سرپیچی نمی‌کنیم هر جا که می‌خواهی ما را ببر». فداکاری همدانیان و پیروی مخلصانه آنان از امیرالمؤمنین(ع) نتیجه شناخت عمیق آنان از اسلام و جایگاه و مقام معنوی والای آن حضرت دارد آن گونه که شهسوار و شاعر همدانی منذر بن ابی‌حمیصه وادعی در صفین به امام(ع) گفت: «عکی‌ها و اشعری‌ها از معاویه پاداش و مقرری خواستند و دینشان را به دنیا فروختند اما ما آخرت را بر دنیا برگزیدیم و پاداش نیکو با پایداری در جهاد در راه خداوند را درخواست کردیم». وی سپس اشعاری سرود و در یکی از ابیات آن چنین گفت: «ای صاحب ولایت و وصایت؛ از ما نیست کسی که در راه خدا دوستدار و پیرو تو نباشد». این اشعار و سخنان به علاوه سخنان دیگر که مردان این قبیله بر زبان راندند جملگی حکایت از تشیع عمیق و خالصانه همدانیان دارد. این اظهار ارادت‌ها علاوه بر مردان در زنان این قوم نیز به عینه مشخص است. زنانی بمانند سوده دختر عماره همدانی، ام‌سنان و زرقاء دختر عدی بن قیس همدانی در این جنگ با شجاعت و دلاوری رجز می‌خواندند و مردان را به پیکار تشویق می‌کردند. فداکاری این قوم در صفین بدان حد بود که بر اساس پاره‌ای از گزارشات، زمانی که علی(ع) پس از پایان جنگ صفین به کوفه وارد شد و از محله همدان و شاخه‌های آن ثور، بکیل، شبام، حاشد و فائش گذر کرد، بانگ شیون و زاری از هر سو بلند شد. حرب بن شرحبیل شبامی [خطاب به حضرت] گفت: تنها از یک کوچه ۱۸۰ تن کشته شدند. علی(ع) نیز گواهی دادند که کشته‌های آنان شهیدند. همدانیان در این جنگ، همان گونه که از فحوای کلام بعضی از همدانیان در جنگ صفین و حتی پس از آن نیز به‌دست می‌آید، همراه با دو قبیله یمنی دیگر یعنی نخع و خزاعه همواره مطیع اوامر و برنامه‌های علی(ع) بودند برای همین در جریان قائله حکمیت، طرفدار ادامه جنگ بودند. مع الوصف عوامل توطئه‌گر داخلی و خارجی توانستند با اجرای برنامه‌های خود جنگ را به حکمیت کشانده، جنگ مغلوبه را به سود معاویه و اذنابش فاتحانه به پایان ببرند. همدانیان علی‌رغم تلفات سنگین و شهدای بسیار در جنگ صفین، علی(ع) را در جنگ نهروان نیز تنها نگذاشتند و ایشان را از حمایت‌های بی-دریغ خود بی‌بهره نساختند. پس از نبرد صفین و اعلان نظر حکمین، علی(ع) بار دیگر سپاهی را فراهم آورد تا به نبرد با شامیان بپردازد. اما هنگامی که از آشوب و غارت خوارج و شهادت جمعی از یارانش به دست آنان باخبر گردید، با اصرار برخی از یاران، نخست به سوی خوارج رفت. با تلاش‌ها و سخنان امام(ع) بسیاری از خوارج متفرق شدند و تنها گروهی دو هزار و هشتصد نفره از آنان باقی ماندند که در نهم صفر سال ۳۸ هجری به سپاه امام علی(ع) تاختند. با پایداری سپاه امیرالمؤمنین(ع)، جز ده نفر از آنان، بقیه کشته شدند. از سپاه امام علی(ع) نیز کمتر از ده نفر و به نقلی هفت نفر به شهادت رسیدند که سه نفر آنها همدانی بودند. همدانیان که به فرمان علی(ع) به فرماندهی سعید بن قیس همدانی جهت جنگ با شامیان بسیج شده بودند، در سرکوب خوارج نقشی برجسته داشتند. هانی بن خطاب ارحبی همدانی یکی از رجال آنان در این جنگ بود که کشتن عبدالله بن وهب راسبی -رهبر خوارج- را به او نسبت داده‌اند. شریح بن أوفی عبسی -فرمانده جناح چپ لشکر خوارج- نیز پس از به شهادت رساندن سه تن از همدانیان به‌دست معاویة بن قیس مرهبی همدانی کشته شد. بدین ترتیب، نقش بارز همدان در سرکوب خوارج از کشتن دو تن از سران خوارج و شهادت سه تن از آنان به‌وسیله خوارج که از مجموع هفت کشته سپاه علی(ع) است، معلوم می‌گردد. همین فداکاری و عشق‌ورزی همدانی‌ها نسبت به علی(ع) بود که کینه معاویه را نسبت به آنان برانگیخت تا اینکه سرانجام با فرستادن بسر بن ارطاة در سال چهل هجری به دیار همدان، کشتار فجیعی از مردان این قبیله به راه انداخت. بسر در حمله خود به یمن، سی هزار تن از شیعیان علی(ع) را که بسیاری از آنان از قبیله همدان بودند به شهادت رساند. او در ادامه غارت خود به سرزمین «ارحب» وارد شد و ابو کرب همدانی را که یکی از شیعیان امام(ع) و رهبر بزرگ قبایل بادیه نشین همدان بود به شهادت رساند. او همدانیانی که در «ارحب» و «جوف» بودند و از حامیان و شیعیان علی(ع) بودند قتل و عام کرد و زنانشان را به اسارت گرفت. در جریان غارات معاویه، همدانیان نقش چشمگیری در تعقیب سپاهیان معاویه و بیرون راندن آنها از قلمرو علی(ع) ایفا نمودند. مالک بن کعب ارحبی، سعید بن قیس سبیعی همدانی و هانی بن خطاب ارحبی همدانی از فرماندهان امام علی(ع) بودند که در این حوادث مأموریت سرکوب غارات را بر عهده داشتند. همدانیان با سعید بن قیس همدانی در تعقیب سفیان بن عوف غامدی که به هیت و انبار حمله نمود، شرکت داشتند و در دفع حملات مسلم بن عقبه به دومة الجندل، حمله نعمان بن بشیر به عین التمر و غارت عبدالله بن مسعده به تیماء و نیز یاری محمد بن ابوبکر، دعوت امام(ع) را اجابت نمودند. اما سعید بن نمران ناعطی همدانی -والی شهر جند- که اندکی در مقابل شورشیان مقاومت کرد و چون موفق به سرکوبی آنان نشد به همراه عبیدالله بن عباس به کوفه گریخت، به علت سستی و کندی در کنترل شورشیان، مورد سرزنش حضرت قرار گرفت.-

کارگزاران همدانی دستگاه خلافت علی(ع)

علی(ع) که در یک موقعیت خاص سیاسی به خلافت رسید، ناگزیر به تغییر بنیادین در ساختار خلافت اسلامی بود تا بساط رجعت طلبانه، تبعیضات و اعمال ظالمانه رژیم عثمانی را برچیند.  ایشان جهت رسیدن به این هدف مقدس و نهادینه کردن آن در سرتاسر بلاد اسلامی نیازمند کارگزارانی امین، متعهد، انقلابی و پرکار بودند. کارگزارانی که از سوی امام(ع) انتخاب می‌شدند به نوبه خود در گسترش تشیع در مناطق تحت حاکمیت خود، نقش بسزایی داشتند. چندان که علامه «محسن امین» در این باره می‌گوید: «والیان علی(ع) هر جا می‌رفتند ساکنان آنجا شیعه می‌شدند».  در این میان، افرادی از قبیله همدان وجود داشتند که علاوه بر یاری دادن امیرالمؤمنین(ع) در نبردهای نظامی، در امر امارت و کارپردازی‌های آن حضرت در امور سیاسی و اجتماعی نیز، یار و مددکاری صدیق برای امام علی(ع) در امر حکومت بودند. امری که در دوران خلفای قبلی نادیده گرفته شده بود. از جمله کسانی که توانستند با جلب اعتماد علی(ع)، در پست‌های حکومتی به خدمت بپردازند، می‌‌توان به اسامی ذیل اشاره کرد:

یزید بن قیس ارحبی او پس از جنگ جمل از سوی حضرت عامل مدائن و جوخی گردید و پس از واقعه صفین و زمانی که وی در حروراء با خوارج همراه گردید علی(ع) به چادر او که کانون توجه خوارج بود رفت و او را به استانداری اصفهان و ری منصوب کرد.

مالک بن کعب ارحبی همدانی وی کارگزار حضرت بر عین التمر و بهقباذات بود. نامه‌ای از امام علی(ع) در انتصاب وی به این امارت و دستورات حضرت به او در این زمینه در دست است. مالک فردی آشنا به وظایفش بود و در دستگیری دشمنان علی(ع) و افراد مشکوک در این منطقه حساس به خوبی عمل می‌کرد و حضرت را در جریان همه این اتفاقات قرار می‌داد. چندان که فرستاده مصقلة بن هبیره به سوی برادرش نعیم بن هبیره را که فردی مسیحی بود و تصمیم به تحریک نعیم برای پیوستن به معاویه را داشت دستگیر و نزد امام(ع) فرستاد. از اقدامات ارزنده دیگر او در این مدت می‌توان به دستگیری نعمان بن بشیر انصاری که از نزد امام علی(ع) گریخته بود اشاره کرد.

سعید بن نمران ناعطی همدانی
وی کارگزار امیرالمؤمنین(ع) در شهر جَنَد یمن بود.  او در حمله بسر بن ارطاة به یمن اندکی مقاومت کرد اما چون دید کاری از پیش نمی‌برد همراه با عبیدالله بن عباس به کوفه گریخت.

عمر بن مسلمه ارحبی او گماشته حضرت در فرمانداری بحرین بود. یعقوبی نامه امام علی(ع) به او به عنوان کارگزار امام(ع) را در کتاب خود آورده است.

همدانیان و امام حسن(ع)

در ایام خلافت امام حسن(ع) نیز همدانی‌ها به همراه قبیلة «ربیعه» یارانی ویژه و پیروانی وفادار برای امام(ع) بودند. پس از شهادت امام علی(ع) و با شکل‌گیری خلافت امام حسن(ع)، سعید بن قیس همدانی با جمعی دیگر از یاران حضرت با ایشان بیعت کرد و مردم قبیله خود را تشویق به بیعت نمود. وی به همراه قبیله خود در جمع لشکریان امام(ع) حاضر شد و همراه با پیش قراولان آن حضرت در معیّت قیس بن سعد بن عباده به مسکن رفت. او در این مأموریت از سوی امام حسن مجتبی(ع) پس از قیس به نیابت عبیدالله بن عباس معرفی گردید. با خیانت عبیدالله و پیوستن وی به معاویه، سعید همچون قیس بن سعد ثبات قدم ورزید و از پیوستن به معاویه خودداری کرد. آنان در رودررویی دو سپاه در مسکن، موفق شدند لشکریان معاویه را به عقب برانند. در ساباط نیز پس از آشفتگی سپاه امام حسن(ع) و زمانی که حضرت در این منطقه مورد تعرض و سوءقصد خوارج قرار گفت، گروهی از همدانیان به همراه قبیله ربیعه، امام(ع) را در پناه خود گرفتند و به مدائن بردند. تا این که اشرافیت قبیله‌ای و مخالف علی(ع) که در صفین، حکمیت را بر ایشان تحمیل نمود، این بار به خدمت اهداف معاویه در آمد و کوشید تا امام حسن(ع) را مجبور به صلح کند. امام(ع) با مشاهده اغتشاش و اختلاف ایجاد شده در سپاه خود، پیشنهاد صلح معاویه را پذیرفت و عمرو بن سلمه ارحبی و محمد بن اشعث بن قیس را جهت مذاکره با نمایندگان معاویه فرستاد. پذیرش صلح توسط امام(ع) مخالفت و اعتراض برخی از یاران ایشان را در پی داشت. از جمله این افراد علی بن محمد بن بشر همدانی بود که در اعتراض به امام(ع) ایشان را با عبارت «السلام علیک یا مذل المؤمنین» مورد خطاب قرار داد. 

روابط صمیمانه همدانیان پس از صلح آن حضرت با معاویه و سکنی گزیدن ایشان در مدینه نیز ادامه یافت و افرادی از این قبیله همچون سفیان بن ابی‌لیلی همدانی جهت ابراز علاقه و دوستی و آگاهی از مواضع آن حضرت به مدینه می‌رفتند. -

قبیله همدان و قیام حجر بن عدی

با آغاز قیام حجر بن عدی و یارانش در کوفه، زیاد بن ابیه -فرماندار معاویه در کوفه- جهت وادار نمودن قبایل یمنی به اطاعت، با بهره-گیری از تهدید و ارعاب و تحریک رؤسای قبایل به سرکوب قیام حجر پرداخت. زیاد، افراد قبیله همدان و مذحج را به میدان کنده و دیگر قبایل یمنی را به محله صائدیان فرستاد.  افراد قبیله بنی‌جبله که از بستگان حجر بودند به دفاع از حجر پرداختند. همدانیان و مذحجیان هر که را از قبیله بنوجبله یافتند دستگیر کرده، نزد زیاد فرستادند. این عمل آنها مورد تقدیر و سپاسگزاری زیاد قرار گرفت. تقابل یاران حجر با افراد قبیله همدان و مذحج در مواردی به درگیری نظامی کشیده شد، چندان که منجر به زخمی شدن عده‌ای و فراری شدن بقیه کندیان و اسارت قیس بن یزید کندی شد. حجر نیز در این شرائط از محله‌ای به محله دیگر پناهنده بود.-  طولی نکشید که حجر، با واسطه‌گری بزرگان یمنی از زیاد امان گرفت و با این شرط که او را نزد معاویه بفرستد خود را تسلیم وی کرد. اما زیاد بر خلاف امان خود، او را زندانی کرد و با تعقیب یاران حجر، سیزده تن از سران آنان که سعید بن نمران ناعطی همدانی نیز در شمارشان بود، را دستگیر کرد. پس از آن، زیاد شهادت نامه‌ای علیه حجر تنظیم نمود و از سران چهار ناحیه کوفه و نیز هفتاد تن از سران کوفه خواست تا بدان گواهی دهند. در این میان، نام چهار تن از همدانیان به اسامی: حارث و شدّاد پسران اَزمَع وادعی همدانی، عمرو بن قیس ذی‌اللحیه وادعی و هانی بن ابی‌حیه وادعی در شمار شهادت دهندگان و امضا کنندگان این شهادتنامه به چشم می-خورد. زیاد، حجر و یارانش را به سوی معاویه فرستاد. در پی دستور معاویه به نگه داشتن حجر و یارانش در مرج عذراء، یاران معاویه بر اساس گرایشات و احساسات قبیله‌ای خواستار عفو افراد هم قبیله‌ای خود که در میان یاران حجر بودند، شدند. بدین ترتیب به درخواست حمزة بن مالک همدانی، معاویه، سعید بن نمران ناعطی را به او بخشید.

همدانیان و امام حسین(ع)

در برقراری ارتباط شیعیان عراق با امام حسن(ع) و سپس امام حسین(ع) در مدینه بنی‌همدان نقش فعالی داشتند و در ایجاد تحرک و پویایی به سازمان شیعه در عراق با رساندن پیامهای این دو امام(ع) به همراه دیگر خواص شیعه مؤثر بودند. با مرگ معاویه و جانشینی یزید این نقش آنها نسبت به قبایل دیگر برجسته‌تر شد. شیعیان کوفه با آگاهی از عدم بیعت امام حسین(ع)و آمدنش به مکه با اجتماع در خانه سلیمان بن صرد خزاعی نامه‌ای به ایشان نوشته، حضرت را به کوفه دعوت کردند تا رهبری شیعیان را به‌دست گیرد. این نامه توسط عبدالله بن سُبَیع همدانی و عبدالله بن وال تیمی در دهم رمضان در مکه به‌دست امام(ع) رسید. دو روز بعد نیز عبدالرحمن بن عبدالله بن کَدَن ارحبی به همراه قیس بن مسهر صیداوی و عمارة بن عبید سلولی پنجاه و دو نامه از کوفیان که در آن از امام(ع) خواسته شده بود به کوفه بیاید، تقدیم اباعبدالله الحسین(ع) کردند. آخرین فرستادگان کوفیان و حاملان نامه‌های آنها به سوی حضرت، هانی بن هانی سبیعی همدانی و سعید بن عبدالله حنفی بودند. پس از آن بود که امام حسین(ع)، مسلم را به همراه قیس بن مسهر و عبدالرحمن بن عبدالله کدن ارحبی همدانی و عمارة بن عبید سلولی به کوفه فرستاد.

مسلم در خانه مختار بن ابی‌عبیده ثقفی اقامت گزید و شیعیان در خانه مختار به دیدار او شتافتند. هنگامی که مسلم نامه امام حسین(ع) را برای آنها خواند عابس بن ابی‌شبیب شاکری همدانی برخاست و پس از حمد و ثنای الهی چنین گفت: «من به تو از کار دیگران خبر نمی‌دهم و نمی‌دانم چه در دل دارند و از جانب آنان وعده فریبنده نمی‌دهم. به خدا سوگند از چیزی که درباره آن تصمیم گرفته‌ام سخن می‌گویم، وقتی دعوت کنید می‌پذیرم، همراه شما با دشمنانتان می‌جنگم و با شمشیرم از شما دفاع می‌کنم تا به پیشگاه خدا روم و از این کار چیزی جز آنچه نزد خداست نمی‌خواهم». پس از اینکه تعداد بیعت کنندگان کوفه به دوازده یا هجده هزار تن رسید مسلم نامه‌ای به امام(ع) نوشت و از آن حضرت خواست تا به کوفه بیاید و این نامه را به وسیله یکی از شیعیان و رهبران قابل اعتماد کوفه به نام عابس بن ابی‌شبیب شاکری همدانی به سوی امام حسین(ع) فرستاد. از سوی دیگر به ابوثمامه زیاد بن عمرو بن عُریب بن حنظله صائدی همدانی که از بزرگان و رزم‌آوران عرب بود مأموریت داد تا با جمع‌آوری کمکهای مالی شیعیان، به خریداری سلاح اقدام نماید. دستگیری هانی بن عروه توسط ابن زیاد و شرایط خاص پیش آمده، موجب قیام مسلم و فراخوان مردم به خروج گردید. همدانیان در کنار قبایل کنده، ربیعه، مذحج، بنی‌اسد و تمیم نزد مسلم آمدند و پس از فراهم شدن آنان، فرماندهانی برای هر یک از گروه‌ها و قبایل تعیین شد. از جمله این فرماندهان، ابوثمامه صائدی همدانی بود که به ریاست تمیم و همدان گماشته شد. عبیدالله بن زیاد جهت پراکنده کردن مردم پیرامون مسلم به محمد بن اشعث مأموریت داد تا به مقابله با سپاه مسلم بپردازد. مسلم نیز عبدالرحمن بن شریح شبامی را به مقابله او فرستاد و او فرزند اشعث را ناچار به عقب‌نشینی نمود. تنها موردی که از همراهی همدانیان با عبیدالله در این زمان گزارش شده، مربوط است به خبر رساندن سرهای مسلم و هانی نزد یزید که هانی بن ابی‌حیه وادعی و همدانی به همراه زبیر بن ارواح تمیمی مأموریت انجام آن را بر عهده داشتند. بر مبنای گزارشات واصله، همدانیان در قیام امام حسین(ع) نیز حضور پر رنگی داشتند؛ چندان که ده نفر از شهدای کربلا به نام‌های بُریر بن حُضَیر، سیف بن حارث جابری، مالک بن عبدالله بن سریع جابری، حنظلة بن اسعد شبامی، ابوثُمامه زیاد بن عمرو صائدی، عابس بن ابی‌شَبیب شاکری، سوار بن ابی‌حمیر جابری، سوار بن منعم بن حابس نهمی، عبدالرحمان بن عبدالله ارحبی و شوذب غلام عابس شاکری، را از قبیله همدان گفته‌اند. البته بودند افرادی از این قبیله همچون ضحاک بن عبدالله مشرقی و مالک بن نضر ارحبی که امام(ع) را به بهانه بدهکاری و زن و فرزند تنها گذاشتند یا حضوری نصفه و نیمه در این واقعه داشتند. در جبهه مقابل هم، معدود افرادی از این قبیله حضور داشتند که از جمله آنان می‌توان به نام بشر بن سوط قابضی همدانی -که به همراه عثمان بن خالد بن اُسَیر جهنی عبدالرحمن بن عقیل بن ابی‌طالب را به شهادت رساند-، کثیر بن عبدالله شعبی -از قاتلان زهیر بن قین بجلّی-، ربیع بن تمیم همدانی، ابوایوب بن مِشرَح خیوانی، قیس بن عبدالله صائدی –قاتل پسر عمویش ابوثمامه صائدی- اشاره کرد.

نقش قبیله همدان در قیامهای شیعی

از همدانیان و رهبران آنان در قیام توابین خبری در دست نیست اما شعری که اعشی همدان در سوک شهدای توابین سروده است، از حضور همدانیان در این نبرد خبر می‌دهد. از دیگر اقدامات همدانیان پس از مرگ یزید اعتراض گسترده زنان و مردان این قبیله به انتخاب عمر بن سعد به سمت امارت کوفه است. بر این اساس زمانی که کوفیان، حاکم اموی شهر عمرو بن حریث را از شهر بیرون راندند و در برابر بیعت با عبیدالله بن زیاد مقاومت نمودند، سران قبایل بر آن شدند تا امارت شهر را به عمر بن سعد بسپارند. در این هنگام زنان قبایل همدان و نخع و ربیعه شیون کنان وارد مسجد شدند و با یادآوری مصیبت امام حسین(ع) گفتند: «آیا برای عمر بن سعد کشتن امام حسین(ع) کافی نبود که حالا می‌خواهد حکومت کوفه را به‌دست گیرد». طبری در گزارش خود تنها زنان همدان را در این اعتراض ذکر کرده در ادامه افزوده است که مردانشان نیز با شمشیرهای آهیخته دور منبر را گرفتند تا این که مردم کوفه از این امر منصرف شده، امارت را به عامر بن مسعود سپردند.

با ورود مختار به کوفه، وی در جمع همدانیان حاضر شد و به آنان بشارت داد به آنچه آنان را خشنود می‌کند آمده است. فعالیت‌های مختار در کوفه موجب شد تا حاکم زبیری کوفه با فشار اشراف طرفدار نظام اموی و قاتلان امام حسین(ع)، او را به زندان اندازد. او در زندان نامه‌ای به بزرگان شیعه همانند رفاعة بن شداد بجلی، عبدالله بن شاکر همدانی و... نوشت و خود را کشنده جباران و و انتقام گیرنده از دشمنان معرفی کرد و آنان را به کتاب خدا و سنت نبوی(ص) و خونخواهی اهل بیت و نبرد با ضعفا دعوت نمود. آنان نیز عبدالله بن کامل شاکری همدانی را نزد وی فرستادند و اطاعت خود را از او ابراز داشتند. سرانجام مختار با وساطت عبدالله بن عمر و ضمانت بزرگانی نظیر زائدة بن قدامه ثقفی، سائب بن مالک اشعری، عبدالله بن کامل شاکری همدانی، سعید بن منقذ ثوریهمدانی، مسافر بن سعید بن نمران ناعطی همدانی و.. آزاد شد. با آغاز قیام مختار و به دنبال عزم وی در تصرف کوفه در محرم ۶۶ هجری گروهی از شیعیان از جمله عبدالرحمن بن شریح شبامی همدانی درباره ادعای او در فرستاده شدنش از سوی محمد بن حنفیه تردید کردند. از این‌رو عبدالرحمن بن شریح به همراه جمعی که سعید بن منقذ ثوری همدانی هم در شمارشان بودند به مدینه رفتند تا صحت و سقم ادعای او را مشخص نمایند. در مدینه، سخنان محمد بن حنفیه آنها را به صحت کلام مختار متقاعد نمود از این‌رو شیعیان بسیاری پیرامون مختار جمع شدند که بیشتر آنان را همدانیان و ایرانیان ساکن در کوفه تشکیل می‌دادند. ابن‌مطیع به پیشنهاد ایاس بن مضارب –رئیس شرطه‌های کوفه- جهت جلوگیری از قیام مختار و جهت حفاظت و امنیت شهر بر هر جبانه‌ای فردی را گماشت و عبدالرحمن بن سعید بن قیس سبیعی همدانی را مأمور حفاظت از جبانه سبیع که از آن همدان بود، کرد. با آغاز قیام، سعید بن منقذ ثوری همدانی مأمور افروختن آتش شد و سفیان بن لیل همدانی به همراه قدامة بن مالک مأموریت یافتند تا با بانگ «یا لثارات الحسین(ع)» مردم را به قیام فرا خوانند. با دعوت مردم به قیام، شاخه شاکر همدان هنگامی که ابوعثمان نهدی بانگ «یا لثارات الحسین(ع)» سر داد قصد پیوستن به مختار را داشتند که کعب بن ابی‌کعب خثعمی راه را بر آنها بست. دو طرف با هم درگیر شدند و شاکریان با کنار زدن یاران کعب به مختار پیوستند. شاخه شبام همدان نیز در آخر شب در میدان مراد فراهم آمدند. عبدالرحمن بن سعید بن قیس به آنان پیغام داد که در صورتی که آهنگ پیوستن به مختار را دارند از جبانه سبیع عبور نکنند. آنان نیز چنین کرده سرانجام خود را به مختار رساندند. صبح چهارشنبه مختار سعید بن منقذ ثوری همدانی را به مقابله شمر بن ذی‌الجوشن فرستاد. پس از پیروزی، مختار خزانه کوفه را میان یارانش تقسیم کرد و جهت کسب حمایت همدان، چند تن از بزرگان این قوم را به امور مهم شهر گماشت. بر این اساس او عبدالله بن کامل شاکری را به ریاست نیروهای انتظامی، عبدالرحمن بن سعید بن قیس همدانی را به حکومت موصل و حبیب بن منقذ ثوری را بر حکومت بهقباد سفلی گماشت. در ادامه قیام و با شورش اشراف علیه مختار، همدانیان دو گروه شده رودرروی هم قرار گرفتند. افرادی مانند عبدالرحمن بن سعید بن قیس -که پس از فرار از موصل به کوفه بازگشته بود-، یزید بن عمیر ناعطی، شرحبیل بن ذی بقلان ناعطی و... و نیز بسیاری دیگر از همدانیان -که اسارت پانصد تن از وادعیان به وسیله سپاه مختار بخشی از آنان بودند-، از جمله همدانیانی بودند که به ستیز با مختار برخاستند و و در مقابل بسیاری از همدانیان به رهبری عبدالله بن کامل شاکری همدانی و دیگر بزرگان این قوم در این سوی میدان ندای «یا لثارات الحسین» سر دادند. پس از پایان نبرد جبانه سبیع و سرکوب اشراف، مختار در صدد انتقام از قاتلان امام حسین(ع) بر آمد. در این میان عبدالله بن کامل شاکری و برخی دیگر از بزرگان همدانی نقش ویژه‌ای در قلع و قمع آنان ایفا نمود. همدانیان در نبرد «نهر خازر» نیز که در محرم سال ۶۷ هجری روی داد و به شکست سپاه عبیدالله بن زیاد و کشته شدن او انجامید، حضوری چشمگیر داشتند. حبیب بن منقذ ثوری از جمله افراد این قبیله است که بر تمیم و همدان فرماندهی داشت. پس از شکست سپاه مختار در مذار و کشته شدن عبدالله بن کامل شاکری و بسیاری دیگر،مختار در «حروراء» اردو زد و سپاهش را آرایش داد. مختار برای مقابله با هر یک از پنج قبیله بصری، یک تن از افراد زبده خود را فرماندهی داد که بیشتر این فرماندهان از قبیله همدان بودند. او برای مقابله با بکر بن وائل، سعید بن منقذ ثوریهمدانی را فرستاد. عبدالرحمن بن شریح همدانی مأمور مقابله با عبدالقیس و مسافر بن سعید بن نمران ناعطی همدانی جهت مقابله با ازدیان فرستاده شدند. ضمن این که مختار عمرو بن عبدالله نهدی همدانی را بر سواران و مالک بر عمرو بن نمران همدانی را بر پیادگان گماشت. ابن کامل شاکری همدانی، سعید بن منقذ ثوریهمدانی، عبدالرحمن بن شریح همدانی و مسافر بن سعید بن نمران ناعطی همدانی فرماندهان مختار در نبردهای «مذار» و «حروراء» بودند که با شکست از سپاه ابن زبیر کشته شدند.

همدان در موعودنامه

«هَمْدان» که برگ‌های درخشانی را در تاریخ اسلام و در روزگار حکومت علی بن ابی طالب(ع) به خود اختصاص داده است بر اساس برخی روایات، ایفاگر نقش عمده‌ای در ایام ظهور امام زمان(ع) و دوران حکومت ایشان خواهند بود؛ چندان که نقل شده وزیران و دولتمردان حکومت حضرت مهدی(ع) از این قوم هستند. -

اعلام و رجال بنی‌همدان

در این قبیله بزرگانی از شعرا، فرماندهان، امرا، دانشمندان و محدثان پرورش یافتند که هر یک در زمان خود نقشی بسزا در وقایع و حوادث ایام خود داشتند. علاوه بر نام بزرگانی که در متن به نامشان پرداخته شد بزرگان بسیار دیگری نیز در آسمان این قبیله درخشیدند که هر یک در وقایع و حوادث مهم ایام خود تأثیر گذار بودند. از جمله این افراد در دوره جاهلی می‌توان به نام عبد الرَّحمن بن الحارث بن نظام بن جُشَم معروف به أعشی هَمْدان از شعرای مشهور جاهلی، فَنْدَشُ بن حیَّان بن وهب، أبو الجَرَندقِ مَعْقِل بن عبد خیر بن یحمد بن خَوْلی از شعراء هَمْدان و حکمای آنها در جاهلیت، عَمرو بن بَرّاقة بن منبِّه از شجاعان و تک سواران همدان و از شعرای آنان در عصر خود و مالک بن ملالة یکی از شعراء و شجاعان آنان در جاهلیت اشاره کرد. ضمن این که از چهره‌های ممتاز این قوم می‌توان از سعید بن قیس بن أبی عَشَن پرچمدار همدان در زمان خلافت امیرالمؤمنین(ع)، ابوعماره عبد خیر بن یزید خیوانی نام برد. علاوه بر آن از نخبگان فرهنگی این قبیله هم می‌توان به نام ابراهیم بن محمد همدانی –از اکابر محدثین شیه و از اصحاب امام رضا(ع)-، احمد بن زیاد بن جعفر همدانی –از اکابر محدثین امامیه و از مشایخ شیخ صدوق(ره)-، حارث بن عبدالله همدان –از حواریین علی(ع)-، صالح بن محمد همدانی –از اصحاب امام جواد(ع) و امام هادی(ع)- ابراهیم بن محمد همدانی –از وکلای حضرت حجت(ع)-  حارث بن عبدالله بن کعب، عمرو بن عبدالله بن علی سبیعی همدانی و علی بن صالح بن صالح ثوریهمدانی و ابراهیم بن سلیمان بن عبدالله نِهمی همدانی که از بزرگان علمی، حدیثی، فقهی و تفسیری بوده و در گسترش معارف اسلامی نقش در تدوین و گسترش علوم و معارف اسلام و تشیع نقش گسترده ای داشتند اشاره کرد.