کارگزاران امام علی

از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت
(تغییرمسیر از والیان علی)

مقدمه

حکومت تقریباً پنج ساله امام علی (ع) از جهات گوناگونی قابل بررسی است و تأمل در سیره حکومتی آن حضرت، از ابعاد مختلفی آموزنده است. کارگزاران حکومت علی (ع) یکی از ابعاد مهم سیاست علوی را می‌نمایاند: چگونگی گزینش آنان و نظارتی که امام (ع) پس از گزینش داشته است و... از این مسائل، گاهی در ابواب و فصول مختلف این اثر، سخن رفته است. اکنون در این مدخل، یادآوری می‌کنیم که کارگزاران امام علی (ع) را در چند دسته می‌توان طبقه‌بندی کرد:

  1. افراد متدین، مورد اعتماد، مدیر، مدبر و دارای شخصیت اجتماعی ویژه‌ای که می‌توان آنان را از یاران برجسته علی (ع) و از پیشتازان آنها نامید. اینان، بازوان ستبر علی (ع) در حکومت و مشاوران نیک‌خوی و مخلص آن بزرگوار بودند. مالک اشتر، از این مجموعه است که ابتدا امام وی را بر حکومت "جزیره" (منطقه‌ای بین دجله و فرات که به لحاظ نزدیکی به شام، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بود) گماشت و سپس، وی را راهی مصر کرد. همچنین در این مجموعه، عبد الله بن عباس است که فرماندار بصره بود و نیز قیس بن سعد بن عباده، که ابتدا به مصر رفت و آن گاه به حکومت آذربایجان گماشته شد. اینان به هنگام نبرد، در سپاه علی (ع) بودند، نه در منطقه حکومت خویش؛ زیرا کسانی که قابلیت فرماندهی و شایستگی مشاورت داشتند، اندک بودند. با نگاه تاریخی، دراین میان، مالک اشتر، چهره منوری است که هیچ گونه پیرایه‌ای ندارد. درباره ابن عباس، شایعه چنگ‌اندازی وی بر بیت المال بصره، قابل تأمل است و درباره قیس بن سعد، با همه بزرگی، عزل وی از حکومت مصر، قابل توجه است.
  2. افراد متدین، متعهد و معتمدی که به گونه‌ای ضعف مدیریت داشتند و در تدبیر امور، از جایگاهی بلند برخوردار نبودند. اینان، چهره‌هایی موجه بودند؛ اما در کوران حوادث نتوانستند تصمیمی استوار بگیرند و به درستی از بحران‌ها نجات یابند. محمد بن ابی بکر، با همه ارجمندی، نتوانست مصر را آرام نگه دارد و پس از شورش هواداران معاویه، توان دفاع را از دست داد. ابو ایوب انصاری، با همه جلالت و عظمت، از رویارویی با بُسر بن أرطأة، عاجز آمد و فرار کرد. سهل بن حنیف، پس از شورش فارس و سر برتافتن مردمان آن سامان از پرداخت مالیات، نتوانست بر آنها چیره شود و از این رو، برکنار شد. عبید الله بن عباس نیز از مقابل بُسر بن أرطأة، فرار کرد. عثمان بن حنیف، در رویارویی با فریبگری جَمَلیان، میدان را از دست داد و شکست خورد و دستگیر شد. کمیل بن زیاد، در رویارویی با هجوم‌ها و غارتگری‌های معاویه، تاب نیاورد. از این رو، آهنگ "مقابله به مِثْل" کرد و به غارت مناطق شام، روی آورد که علی (ع) او را سرزنش کرد.
  3. کسانی که باوری استوار نداشتند و از ایمانی ریشه‌دار، برخوردار نبودند، گو اینکه سیاستمدارانی بودند اهل تدبیر با مدیریتی کارآمد. اینان، از چنگ‌انداختن بر بیت المال و اسراف و تبذیر در آن، باکی نداشتند. امام (ع) از چنین کارگزارانی شکایت داشت و خطاب به آنان می‌فرمود: "اگر کاسه‌ای به یکی از شما بسپارم، دسته‌اش را می‌دزدد!"[۱] زیاد بن ابیه، از این گونه کسان است. او به سبب تصرف‌های ناروا در بیت‌المال، اعتراض امام علی (ع) را علیه خود برانگیخت و پس از شهادت امام (ع) به معاویه پیوست و از ارتکاب جنایت، روی برنتافت. منذر بن جارود نیز بدان جهت که در بیت المال، حیف و میل روا داشته بود، مورد عتاب امام (ع) قرار گرفت. نعمان بن عجلان، پس از بذل و بخشش بیت المال به افراد قبیله‌اش و تصرفات ناروا به نفع خود، عتاب علی (ع) را برانگیخت. آن‌گاه فرار کرد و به معاویه پیوست. یزید بن حجیه و مَصْقَلة بن هُبَیره و قَعْقاع بن شور نیز چنین کردند[۲].

فهرست کارگزاران

استانداران مکه

  1. ابوقتاده انصاری
  2. قثم بن عباس

کارگزاران مدینه

  1. تمیم بن عمرو (ابو حبیش) (فرماندار مدینه)
  2. سهل بن حنیف بن وهب انصاری (فرماندار مدینه)
  3. تمّام بن عباس (فرماندار مدینه)
  4. ابوایوب انصاری (فرماندار مدینه)
  5. حارث بن ربیع (ابو زیاد) (کارگزار مدینه)

کارگزاران کوفه

  1. ابوموسی اشعری (استاندار کوفه)
  2. قرظة بن کعب بن عمرو انصاری (استاندار کوفه)
  3. عقبة بن عمرو انصاری (جانشین امیرالمؤمنین در کوفه)
  4. هانی بن هوذه (جانشین امام علی در کوفه)
  5. عقبة بن عمرو انصاری
  6. هانی بن هوذه

کارگزاران قطقطانه

  1. عمرو بن عمیس ذهلی

کارگزاران یمن

  1. حبیب بن منتجب (فرماندار یکی از شهرهای یمن)
  2. سعید بن نمران همدانی (کارگزار جند)
  3. عبیدالله بن عباس بن عبدالمطلب (کارگزار یمن)

کارگزاران فرات و بهرسیر

  1. عبیده سلمانی (کارگزار فرات)
  2. عدی بن حارث (کارگزار بهرسیر)

کارگزاران مداین

  1. حذیفة بن یمان (فرماندار مداین)
  2. یزید بن قیس ارحبی (کارگزار مداین)
  3. لام بن زیاد بن غطیف (کارگزار مداین)
  4. سعد بن مسعود ثقفی (فرماندار مداین)
  5. هبیرة بن نعمان (کارگزار مداین)
  6. زحر بن قیس جعفی (کارگزار مداین)
  7. ثابت بن قیس (کارگزار مداین)
  8. عبید بن سماک (والی مدائن)

کارگزاران جزیره و اطراف آن

  1. ابو حسان بن حسان بکری (فرماندار شهر انبار)
  2. اشرس بن حسان بکری (فرماندار شهر انبار)
  3. مالک بن کعب ارحبی (فرماندار عین التمر)
  4. کمیل بن زیاد نخعی (فرماندار هیت)
  5. مالک اشتر (کارگزار جزیره)
  6. شبیب بن عامر (کارگزار نصیبین)

کارگزاران جَبُّل و کسکر

  1. سلیمان بن صرد خزاعی (کارگزار جبل)
  2. قدامه بن عجلان (کارگزار کسکر)
  3. قعقاع بن شور ذهلی (کارگزار کسکر)

کارگزاران بحرین و عمان و اهواز

  1. عمر بن ابی سلمه (فرماندار بحرین)
  2. نعمان بن عجلان زرقی (فرماندار بحرین و عمان)
  3. حلو بن عوف ازدی (کارگزار عمان)
  4. خریت بن راشد ناجی (کارگزار اهواز)

کارگزاران فارس

  1. منذر بن جارود عبدی (فرماندار اصطخر)
  2. ابوساسان حضین بن منذر (کارگزار اصطخر)
  3. مصقله بن هبیره شیبانی (فرماندار اردشیرخره)
  4. زیاد بن ابیه (کارگزار فارس)

کارگزاران اصفهان و ری و قزوین و همدان

  1. مخنف بن سلیم ازدی (استاندار اصفهان، ری و همدان)
  2. یزید بن قیس ارحبی (استاندار اصفهان، ری و همدان)
  3. عمرو بن سلمه ارحبی (کارگزار اصفهان)
  4. یزید بن قیس حجّیه تیمی (کارگزار ری)
  5. ربیع بن خثیم کوفی (کارگزار قزوین)
  6. ابوالغریف ارحبی (کارگزار قزوین)
  7. مرة بن شراحیل همدانی (کارگزار قزوین)
  8. جریر بن عبدالله بجلی (کارگزار همدان از طرف عثمان که تا مدتی بعد از خلافت حضرت علی (ع) در این سمت باقی بود)

کارگزاران خراسان و سجستان و کرمان

  1. جعده بن هبیره (کارگزار خراسان)
  2. خلید بن قرّه یربوعی (کارگزار خراسان)
  3. حریث بن جابر حنفی بکری (کارگزار خراسان)
  4. عبدالرحمان بن ابزی خزاعی (کارگزار خراسان)
  5. عون بن جعدة بن هبیره مخزومی (کارگزار سجستان)
  6. ربعی بن کائس عنبری (کارگزار سجستان)
  7. عبدالرحمان بن جزء طایی (کارگزار سجستان)
  8. عبدالله بن اهتم (کارگزار کرمان)

کارگزاران آذربایجان و حلوان

  1. اشعث بن قیس (کارگزار آذربایجان)
  2. اسود بن قطبه (کارگزار حلوان)
  3. قیس بن سعد بن عباده انصاری (کارگزار آذربایجان)
  4. عبدالله بن شبیل احمسی (جانشین قیس در آذربایجان)
  5. سعد بن حارث خزاعی (کارگزار آذربایجان)
  6. سعید بن ساریه خزاعی (کارگزار آذربایجان)

استانداران مصر

  1. محمد بن ابی حذیفه
  2. قیس بن سعد بن عباده انصاری (استاندار مصر)
  3. مالک بن حارث اشتر نخعی (استاندار مصر)
  4. محمد بن ابی بکر (استاندار مصر)

استانداران بصره

  1. عبدالله بن عباس (استاندار بصره)
  2. عثمان بن حنیف انصاری (استاندار بصره)
  3. ابوالاسود دؤلی (استاندار بصره)

جستارهای وابسته

  1. آخرین خطبه امام علی
  2. شهادت آرزوی امام علی
  3. پدر امام علی
  4. از ذو قار تا بصره‌
  5. ازدواج امام علی
  6. امارت امام علی در حدیث
  7. امامت امام علی در حدیث
  8. انواع دانش‌های امام علی
  9. انگیزه‌های دشمنی با امام علی
  10. ایثار امام علی در شب هجرت
  11. بازگشت خورشید برای امام علی
  12. اقدامات امام علی در جنگ بدر
  13. بیعت با امام علی
  14. اقدامات امام علی در جنگ تبوک
  15. ترور امام علی
  16. توطئه برای ترور امام علی
  17. جایگاه علمی امام علی
  18. اقدامات امام علی در جنگ احد
  19. اقدامات امام علی در جنگ بنی قریظه
  20. اقدامات امام علی در جنگ بنی نضیر
  21. اقدامات امام علی در جنگ حنین
  22. خبر دادن پیامبر از شهادت علی
  23. خلافت امام علی در حدیث
  24. اقدامات امام علی در جنگ خندق
  25. اقدامات امام علی در جنگ خیبر
  26. داوری‌های امام علی
  27. دشمنان امام علی
  28. دعاهای پیامبر خاتم برای امام علی
  29. دلایل تنهایی امام علی
  30. حب امام علی
  31. رویارویی امام علی با ناکثین
  32. زیان‌های دشمنی با امام علی
  33. سیاست‌های اجتماعی امام علی
  34. سیاست‌های اداری امام علی
  35. سیاست‌های اقتصادی امام علی
  36. سیاست‌های امنیتی امام علی
  37. سیاست‌های جنگی امام علی
  38. سیاست‌های حکومتی امام علی
  39. سیاست‌های فرهنگی امام علی
  40. سیاست‌های قضایی امام علی
  41. سیمای امام علی
  42. شکست بت‌ها توسط امام علی
  43. شکایت امام علی از نافرمانی یارانش
  44. عصمت امام علی در حدیث
  45. علم امام علی در حدیث
  46. امام علی از زبان اهل بیت
  47. امام علی از زبان دشمنانش
  48. امام علی از زبان قرآن
  49. امام علی از زبان همسران پیامبر
  50. امام علی از زبان پیامبر
  51. امام علی از زبان یارانش
  52. امام علی از زبان یاران پیامبر
  53. امام علی از زبان خودش
  54. غلو در دوست داشتن امام علی
  55. اقدامات امام علی در ماجرای فتح مکه
  56. فرزندان امام علی
  57. لقب‌های امام علی
  58. مأموریت امام علی
  59. محبوبیت امام علی
  60. محدودیت‌های امام علی در انتخاب کارگزاران
  61. هشدار امام علی به یارانش درباره نافرمانی
  62. نافرمانی سپاه امام علی
  63. نام‌های امام علی
  64. نسب امام علی
  65. نیرنگ‌های دشمنان امام علی
  66. هدایت امام علی در حدیث
  67. وراثت امام علی در حدیث
  68. وصایت امام علی در حدیث
  69. ولادت امام علی
  70. ولایت امام علی در حدیث
  71. ویژگی‌های اخلاقی امام علی
  72. ویژگی‌های اعتقادی امام علی
  73. ویژگی‌های امام علی
  74. ویژگی‌های جنگی امام علی
  75. ویژگی‌های دشمنان امام علی
  76. ویژگی‌های دوستداران امام علی
  77. ویژگی‌های سیاسی امام علی
  78. ویژگی‌های عملی امام علی
  79. پذیرفته شدن دعاهای امام علی
  80. پرورش امام علی
  81. پس از شهادت امام علی
  82. پیشگویی امام علی
  83. کارگزاران امام علی
  84. کنیه‌های امام علی
  85. کین‌ورزی به امام علی
  86. یاران امام علی
  87. یاری خواستن امام علی از کوفیان‌
  88. یوم‌الدار

منابع

پانویس

  1. «لَوِ ائْتَمَنْتُ أَحَدَکم عَلی‌ قَدَحٍ، لأخَذَ عِلاقَتَهُ!»؛ البدایة والنهایة، ج ۷، ص ۳۲۶.
  2. محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص ۸۱۷.