جنگ جمل در تاریخ اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

افزودن پیوند
از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت
نمایش تاریخچه به صورت تعاملی
دیداریویکی‌متن
 
(۳۲ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشد)
خط ۹: خط ۹:


== مقدمه ==
== مقدمه ==
جنگ جمل نخستین [[جنگی]] است که [[امام علی|امیر المؤمنین]] {{ع}} پس از به [[خلافت]] رسیدن، با [[شورشیان]] [[پیمان شکن]] داشت.
[[جنگ جمل]]، اوّلین [[نبرد]] [[حضرت امیرالمؤمنین]]{{ع}} با مخالفان و [[باغیان]] است که [[جنگ]] با [[ناکثان]] ([[بیعت]] شکنان) نیز نامیده می‌شود. [[پیامبر]]{{صل}} دستور[[جنگ]] با [[ناکثین]] را به علی{{ع}} داد<ref>منقری، وقعة صفین، ص۳۳۸.</ref>.


پس از کشته شدن [[عثمان]] در سال ۳۵ [[هجری]]، [[مردم]] با [[امام علی|علی]] {{ع}} برای [[خلافت]] [[بیعت]] کردند، بیعتی فراگیر و پرشور، جز اندکی از اطرافیان [[عثمان]]. [[طلحه]] و [[زبیر]] از اولین بیعت‌کنندگان بودند که به [[امید]] [[ریاست]] و [[پست]] [[بیعت]] کردند، ولی چون دیدند [[امام علی|علی]] {{ع}} [[امتیاز]] [[بیهوده]] نمی‌دهد، [[حسد]] و کینۀ آنان و روش عادلانۀ [[حضرت امیر]] {{ع}} و تحریکات [[امویان]]، سبب شد آنان [[پیمان]] شکستند و به اسم انجام [[عمره]] به [[مکّه]] رفتند. [[پیمان‌شکنان]] دیگر به آنان پیوسته و زمزمۀ [[مخالفت]] به بهانۀ [[خونخواهی]] [[عثمان]] آغاز شد. [[عایشه]] هم به جمع آنان پیوست و با آنکه خود از محرّکان اصلی [[قتل]] [[عثمان]] بود و به کشتن او [[فتوا]] داده بود! امّا [[پیراهن عثمان]] را [[علم]] کرد و [[فتنه]] به راه انداخت<ref>شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج ۶ ص ۲۱۹، نقش عایشه در تاریخ اسلام، ج ۲ ص ۲۹</ref>.
نام [[جمل]] به جهت سوار شدن [[عایشه]] در کجاوه‌ای، روی شتری بوده که عدۀ زیادی در [[دفاع]] از آن کشته شدند. این نبرد [[روز جمعه]] نیمۀ جمادی الاخر [[سال]] ۳۶ رخ داد<ref>عصفری، تاریخ خلیفة بن خیاط، ص۱۳۸.</ref>. مخالفان اصلی [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} و فرماندهان اصلی ناکثین، عایشه، طَلحه و زُبَیر بودند<ref>سیمای کارگزاران...، ج۲، ص۳۲۴- ۳۸۶.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۴ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۴]]، ص۵۲.</ref>


[[پیمان‌شکنان]]، با همۀ تفاوت‌هایی که در [[فکر]] و [[انگیزه]] و سوابق و موقعیّت داشتند، در ضدّیت با [[امام علی|علی]] {{ع}} و [[توطئه]] بر ضدّ [[حکومت]] [[مشروع]] او ائتلاف کردند و همراه شدند و [[عایشه]] را همراه خود ساختند، تا از وجهۀ [[اجتماعی]] او به عنوان [[همسر]] [[پیامبر]] و [[دختر خلیفۀ اول]] استفاده کنند<ref>جمل به معنای شتر است. چون عایشه در این فتنه بر شتر سوار بود، این جنگ به جنگ جمل شهرت یافت. امام علی هم در نهج البلاغه از مردم بصره و از آن پیمان‌شکنان به عنوان سپاه زن و پیروان حیوان (جند المرئه و اتباع البهیمه) یاد کرده است (نهج البلاغه، صبحی صالح، خطبه ۱۳)</ref>. آنان به [[بصره]] رفتند و آنجا را پایگاه فعالیت خویش ساختند. [[امام علی|حضرت علی]] {{ع}} برای مقابله با این [[فتنه]] آماده شد و از [[مدینه]] سپاهی به آن سوی [[بسیج]] کرد که تعدادش را ۹۰۰ نفر گفته‌اند. [[سپاه]] [[عایشه]] در مسیر رفتن به [[بصره]] به منطقۀ [[حوأب]] رسید که سگان آنجا پارس می‌کردند. به یاد [[حدیثی]] از [[پیامبر]] افتاد که او را هشدار داده بود. خواست برگردد، ولی [[شهادت]] [[دروغ]] کسانی که گفتند از [[حوأب]] گذشته‌ایم، سبب شد راه را ادامه دهد. [[پیمان]] شکنان در نواحی [[بصره]] مستقر شدند.  
== ریشه‌یابی جنگ جمل ==
[[امیرمؤمنان]]{{ع}} پس از رسیدن به [[خلافت]] به منظور برپایی [[عدالت اجتماعی]] و [[اقتصادی]] با انقلابی گسترده، تحولات فراوانی را پدید آورد و همان‌گونه که در [[خطبه]] [[روز]] دوم خلافت و [[امامت]] خویش فرمود، در تلاش بود با این اقدامات، [[اصحاب رسول خدا]]{{صل}} و [[جامعه اسلامی]] را که در این بیست و پنج سال، از راه و رسم و ارزش‌های [[زمان]] آن حضرت، فاصله گرفته بودند؛ به راه آن وجود مقدس بازگرداند.


[[امام]] نامه‌ای به [[فرماندار بصره]] نوشت و ضمن هشدار و آگاهانیدن، [[دستور]] داد اگر [[ناکثین]] سر ستیزه‌جویی داشتند با آنان بجنگد تا حضرت و همراهانش برسند. گفتگوهایی انجام شد، [[پیمان‌شکنان]] به [[بصره]] دست‌اندازی و بخشی از آن را اشغال کردند و در اطراف دار الاماره [[جنگی]] درگرفت و آتش بسی کوتاه پیش‌آمد، [[پیمان‌شکنان]] بازهم [[پیمان]] شکستند و علیه [[والی]] [[کوفه]] ([[عثمان بن حنیف]]) شوریدند و [[بیت المال]] را [[غارت]] کردند<ref>[[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ غدیر (کتاب)|فرهنگ غدیر]]، ص۱۸۳.</ref>.
اجرای سیاست‌های [[الهی]] امیرمؤمنان{{ع}} برای شماری از اصحابی که در این سال‌ها با برخورداری از امتیازات ویژه به [[زیاده‌خواهی]] عادت نموده بودند، سخت و سنگین آمد؛ به ویژه [[طلحة بن عبیدالله تیمی]] و [[زبیر بن عوام اسدی]] که از [[اصحاب]] با سابقه پیامبر{{صل}} به شمار می‌آمدند. [[طلحه]] و [[زبیر]] به رغم بهره‌مند شدن از کمک‌های [[مالی]] فراوانِ [[عثمان بن عفان]] از [[بیت المال]]، با وقوع [[انقلاب]] بر ضد وی، به [[طمع]] رسیدن به خلافت پس از او، به صفوف [[انقلابیون]] پیوسته و بر آن موج سواری کردند. این دو با مشاهده اقبال سرشناسان اصحاب رسول خدا{{صل}} و [[عامه]] [[مردم]] به [[خلافت امیرمؤمنان]]{{ع}}، به [[امید]] تداوم یافتن ویژه‌خواری‌ها از بیت المال و گرفتن مناصب مهم، نخستین کسانی بودند که با آن حضرت برای [[خلافت]] [[بیعت]] کردند؛ اما پس از تعیین والیان مناطق مهم عالَم [[اسلام]] و نیز قطع امتیازات ویژۀ آنان و امثال ایشان از [[بیت المال]] و حتی اعلام [[امیرمؤمنان]]{{ع}} مبنی بر بازپس‌گیری اموالِ به [[غارت]] برده از بیت المال در [[زمان]] خلفای پیشین، این دو که [[آمال]] و آرزوهای خویش را بر باد رفته می‌دیدند، [[بیعت]] خود با آن حضرت را شکستند. [[طلحه]] و [[زبیر]] با پیوستن به [[عایشه]] از [[همسران پیامبر]]{{صل}} که نسبت به امیرمؤمنان{{ع}} سابقه [[کینه‌توزی]] و [[عناد]] داشت و اینک عَلَم [[دروغین]] خون‌خواهی عثمان و براندازی حکومت آن وجود مقدس را بر دوش گرفته بود، [[فتنه]] [[جمل]] را به پا کردند. [[فتنه‌گران]] [[پیمان‌شکن]] خروج بر ضد پیشوای عادل را از [[مکه]] آغاز کردند و با [[فریب‌کاری]]، بیست هزار تن را زیر [[پرچم]] خویش گرد آورده و با [[راهنمایی]] [[عبدالله بن عامر بن کریز]] پسر دایی و والی عثمان در [[بصره]] که امیرمؤمنان{{ع}} وی را عزل نموده بود، به قصد اشغال بصره رو به [[عراق]] نهادند<ref>[[محمد حسین رجبی دوانی|رجبی دوانی، محمد حسین]]، [[کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی (کتاب)|کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی]]، ص۱۸۶؛ [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ غدیر (کتاب)|فرهنگ غدیر]]، ص۱۸۳.</ref>.


== زمان [[نبرد]] ==
عایشه، [[همسر پیامبر]]{{صل}} در بین راه مکه به [[مدینه]] بود که خبر بیعت مردم با امیرالمؤمنین علی{{ع}} به او رسید؛ پس، از نیمه راه بازگشت و درحالی‌که می‌گفت عثمان بی‌گناه کشته شده است وارد مکه شد. از طرف دیگر با مشخص شدن [[کارگزاران]] حضرت و کوتاه ماندن دست طلحه و زبیر از [[حکومت]]، درحالی‌که حدود چهار ماه از [[بیعت با امام علی]]{{ع}} گذشته بود، آنان نیز به قصدِ [[عمره]] به مکه وارد شدند. پس به دیدن عایشه رفتند و از او خواستند برای مطالبه خون عثمان به آنان کمک کنند تا بتوانند [[انتقام]] [[خون]] [[خلیفه]] را از [[قاتلان]] او بگیرند. آنان با [[سعید بن عاص]]، [[ولید بن عقبه]]، عبدالله عامر که با [[اموال]] [[بصره]] تازه به [[مکه]] رسیده بود و نیز [[یعلی بن امیه]] که اموال [[یمن]] را با خود همراه داشت به شور و [[مشورت]] پرداختند و نتیجه آن شد، به بصره که بیشترین مخالفان [[حکومت]] حضرت در آنجا بودند، بروند و [[شورش]] خود را از آنجا آغاز کنند. [[طبری]] در [[تاریخ]] خود آورده است: بعد از توافق بر [[شهر بصره]]، منادی در مکه جار می‌زد که [[ام‌المؤمنین]] و [[طلحه]] و [[زبیر]] قصد بصره را دارند. هرکس بخواهد [[اسلام]] را [[یاری]] کند و سبب [[عزت]] و سربلندی آن شود و با کسانی که خون عثمان را [[مباح]] دانسته‌اند [[نبرد]] کند و به [[خون‌خواهی]] او [[قیام]] کند، با آنان همراه شود و اگر کسی مرکب و جهاز و [[سلاح]] نداشته باشد، برای او فراهم می‌شود. پس ششصد تن بر ششصد شتری که یعلی بن امیه از یمن با خود آورده بود، نشستند و راه بصره را پیش گرفتند. [[مردم]] دیگر هم که ابزار نبرد برایشان فراهم بود به آنان ملحق شدند؛ تا عده آنها بالغ بر ۳ هزار مرد شد. هنگامی که طلحه و زبیر در مکه به جمع‌آوری نیرو می‌پرداختند، مادر [[ابن‌عباس]] که [[ام‌الفضل]]، دختر حارث بود نامه‌ای به حضرت نوشت و نامه را توسط پیکی به [[مدینه]] فرستاد و او را از اوضاع مکه باخبر کرد. نامه هم‌زمان با خروج [[اصحاب جمل]] از مکه به دست حضرت رسید<ref>تاریخ طبری، ج۶، ص۲۳۵۷؛ کامل، ج۹، ص۳۴۶.</ref>.<ref>[[سید امیر حسینی|حسینی، سید امیر]]، [[بصره و نقش آن در تحولات قرن اول هجری (کتاب)|بصره و نقش آن در تحولات قرن اول هجری]]، ص۱۳۵.</ref>
برخی از مورخان نوشته‌اند جنگ جمل در [[جمادی]] اول سال ۳۶ هجری اتفاق افتاد، در حالی که برخی دیگر تأکید کرده‌اند که در جمادی ثانی همان سال اتفاق افتاد و بیش از یک روز به درازا نکشید. [[تاریخ]] دو نامه‌ای که [[امام علی]] {{ع}} برای [[مردم]] [[مدینه]] و [[کوفه]] پس از پایان [[جنگ]] نوشت، نظر اول را [[تأیید]] می‌کند<ref>[[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین]]، ص ۳۳۴؛ [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ‌نامه دینی (کتاب)|فرهنگ‌نامه دینی]]، ص۷۵.</ref>.


== محل [[نبرد]] ==
== خروج [[ناکثین]] از مکه به سمت بصره ==
جنگ جمل در محلی به نام زابوقه (در اطراف [[بصره]]) یا [[زاویه]] (یکی از محله‌های [[بصره]]) یا در خریبه (محلی در نزدیکی [[بصره]]) اتفاق افتاد<ref>[[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین]]، ص ۳۳۴.</ref>.
در راه بصره، [[مغیرة بن شعبه]] و [[سعید بن عاص]] نیز به همراه دیگران از مکه خارج شدند و تا یک منزلیِ مکه آنان را [[همراهی]] نمودند؛ اما در اولین استراحتگاه [[مغیره]] به سعید گفت: به [[عقیده]] من بهتر است که از این جمع [[کناره‌گیری]] کنیم چون سرانجام [[نیکی]] را برای آن نمی‌بینم و [[منتظر]] [[آینده]] باشیم. هرکس که [[پیروز]] شد به نزد او می‌رویم و [[فرمان‌برداری]] خود را اعلام می‌کنیم. پس [[کناره‌گیری]] کردند و به [[مکه]] بازگشتند.


== تعداد شرکت‌کنندگان در [[نبرد]] ==
کاروانِ [[اصحاب جمل]] به کنار آب‌های «حوأب» رسید و سگان بر کاروانیان پارس کردند. [[عایشه]] پرسید این چه مکانی است؟ محمد بن طلحه پاسخ داد به آن حوأب گویند. پس عایشه به یاد سخن پیامبر{{صل}} افتاد و از رفتن [[امتناع]] کرد. [[عبدالله بن زبیر]] پیش آمد و به گروهی [[رشوه]] داد تا به [[دروغ]] [[شهادت]] دهند که آن مکان حواب نیست.
شمارِ نیروهای دو [[سپاه]] در جنگ جمل به پنجاه هزار نفر رسید که [[سپاه امام علی]] {{ع}} بیست هزار نفر بودند و [[سپاه]] [[ناکثین]]، سی هزار نفر<ref>[[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین]]، ص ۳۳۴.</ref>.


== بزرگان [[صحابه]] در سپاه امام {{ع}}‌==
کاروانیان به راه خود ادامه دادند تا در نزدیکی [[بصره]] عایشه، ابن‌عامر را [[مأمور]] کرد تا مخفیانه به بصره وارده شود و نامه او را به چند تن از سران و بزرگان بصره از جمله، [[احنف بن قیس]] و [[صبرة بن شیمان]] برساند. عایشه نیز به حرکت خود ادامه داد تا به حفیر رسید و منتظر جواب نامه‌ها شد. هنگامی که خبر نزدیک شدن عایشه و کاروانش به بصره رسید، [[عثمان بن حنیف]]، دو تن از بصریان را مأمور کرد تا دلیل آمدن عایشه و کاروانیان به طرف بصره را جویا شوند. یکی از این دو نفر، [[عمران بن حصین]] بود که از [[عامه]] [[مردم]] بود و دیگری [[ابوالاسود دوئلی]] بود که از اکابر و دانشمندان بصره به شمار می‌آمد. پس به حفیر رفتند و با عایشه و [[طلحه]] و [[زبیر]] دیدار کردند و چون سؤال کردند به چه جهت به بصره آمده‌اند؟ پاسخی جز خون‌خواهی عثمان نشنیدند.
بسیاری از بزرگان [[صحابیان]] [[پیامبر]] {{صل}} به همراه [[امام علی]] {{ع}} در جنگ جمل شرکت کردند؛ لکن [[روایت‌ها]] در گزارش تعداد آنان متفاوت است. برخی مصادر، تصریح دارند هشتاد نفر بدری و هزار و پانصد [[صحابی پیامبر]] {{صل}} در [[سپاه علی]] {{ع}} بودند. برخی دیگر از مصادر، بیان می‌دارند که تعداد [[صحابیان]] شرکت کننده در این [[جنگ]]، هشتصد نفر از [[انصار]] بود و چهارصد نفر از کسانی که در [[بیعت رضوان]] حضور داشتند. از میان شخصیت‌های برجسته‌ای که در [[سپاه امام علی]] {{ع}} شرکت جستند، می‌توان به این افراد اشاره کرد: [[ابو ایوب انصاری]]، [[ابو هیثم بن تیهان]]، [[خزیمة بن ثابت]]، [[عبد الله بن بدیل]]، [[عبد الله بن عباس]]، [[عثمان بن حنیف]]، [[عدی بن حاتم]]، [[عمار بن یاسر]]، [[عمرو بن حمق]]، [[عمر بن ابی سلمه]] و [[هاشم بن عتبه]]<ref>[[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین]]، ص ۳۳۴.</ref>.


== سرشناسان [[سپاه]] جمل‌==
در این حال، عثمان بن حنیف برای آن‌که از [[اندیشه]] و رأی مردم بصره [[آگاهی]] یابد، به ترفندی [[متوسل]] شد. مردی را از میان قیسیان [[کوفه]] [[انتخاب]] کرد تا در بین جمع بصریان بگوید که آنان از [[ترس]] [[حکومت]] به بصره نیامده‌اند. بلکه برای خون‌خواهی عثمان آمده‌اند؛ ولی ما کشنده عثمان نیستیم. پس بیایید آنان را به شهرشان بازگردانیم. یکی از اهل بصره فریاد زد آنان آمده‌اند تا در برابر کشندگان عثمان از ما [[یاری]] بگیرند. سپس با سنگ به مرد قیسی حمله کردند و او را زدند. پس چون [[رأی]] [[مردم بصره]] برای عثمان آشکار شد و دانست [[طلحه]] و [[زبیر]] در [[بصره]] طرفداران زیادی دارند، تصمیم گرفت سپاهی ترتیب دهد و تا آمدن حضرت به بصره، از [[شهر]] [[دفاع]] کند. [[عایشه]] و سپاهیانش از حفیر حرکت کردند و به مربد وارد شدند و بسیاری از بصریان به سپاه عایشه پیوستند؛ به‌گونه‌ای که در مربد جایی برای ایستادن نبود<ref>تجارب‌الامم، ج۱، ص۴۳۸-۴۴۵.</ref>.
سرشناسان [[سپاه]] [[جمل]]، از [[یاران پیامبر]] {{صل}} و [[نزدیکان]] وی بودند. همچنین در [[سپاه]] آنان، اشراف و بزرگان دیگر نیز حضور داشتند. در میان آنان، [[عایشه]]، [[طلحه]]، [[زبیر]]، [[مروان بن حکم]]، [[عبد الله بن عامر]]، [[کعب بن سور]] و افراد دیگری وجود داشتند که یا حامی عثمان بودند و یا تاب [[تحمل]] [[عدالت امام]] {{ع}} را نداشتند. حضور شخصیت‌های برجسته‌ای چون [[طلحه]] و [[زبیر]] و [[عایشه]] در [[جنگ]]، سبب شد گروهی [[ناآگاه]] که [[حقیقت]] را در شخصیت‌های برجسته می‌بینند، در [[شک]] و تردید افتند یا به [[لشکر]] [[جمل]] بپیوندند<ref>[[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین]]، ص ۳۳۴.</ref>.


== امام و تلاش برای جلوگیری از جنگ ==
در الفتوح آمده است که [[عثمان بن حنیف]] با جماعتی از [[شیعیان امیرالمؤمنین]] از بصره خارج شدند و قصد [[جنگ]] با طلحه و زبیر را داشتند که گروهی میانجی‌گری کردند و بینشان [[صلح]] برقرار کردند، به‌شرطی که [[دارالاماره]] و [[بیت‌المال]] در [[اختیار]] [[کارگزار]] حضرت باشد و [[یاران]] طلحه و زبیر نیز در شهر رفت و آمد کنند تا علی{{ع}} برسد<ref>فتوح، ص۴۱۲.</ref>. اما بنا به نقل ابن‌قتیبه در [[امامت]] و [[سیاست]]، بین بصریان و [[اصحاب جمل]] [[جنگی]] رخ داد که در آن جنگ بصریان[[شکست]] خوردند و بزرگان آنان همه کشته شدند، غیر از [[حرقوص]] بن [[زهیر]] که به همراه یارانش به [[قبیله]] خود، [[بنی‌سعد]]، پناهنده شد و قومش از آنان دفاع کرد. در این حال گروهی بین آنان صلح برقرار کردند به شرطی که دارالاماره و [[مسجد]] و بیت‌المال در اختیار عثمان بن حنیف باشد و یاران وی در هرجایی که خواستند اقامت گزینند. یاران طلحه و زبیر نیز در [[آزادی]] کامل باشند تا [[امام علی]]{{ع}} به بصره آید<ref>امامت و سیاست (تاریخ خلفا)، ص۹۷.</ref>.<ref>[[سید امیر حسینی|حسینی، سید امیر]]، [[بصره و نقش آن در تحولات قرن اول هجری (کتاب)|بصره و نقش آن در تحولات قرن اول هجری]]، ص۱۳۵.</ref>
هنگامی که [[امیرمؤمنان]] {{ع}} با [[سپاه]] خود از ذو قار حرکت کرد، [[صعصعة بن صوحان]] را به سوی [[طلحه]]، [[زبیر]] و [[عایشه]] فرستاد و با او نامه‌ای بود که در آن، از [[فتنه‌انگیزی]] آنان سخن رفته بود و [[رفتار]] [[کینه]] جویانه و مزوّرانه آنان را نسبت به [[عثمان بن حنیف]]، گوشزد می‌کرد و آنها را از [[عاقبت]] رفتارشان برحذر می‌داشت. صعصعه بازگشت و چنین گزارش داد: گروهی را دیدم که جز [[پیکار]] با تو، چیزی نمی‌خواهند<ref>[[الجمل (کتاب)|الجمل]]، ص ۳۱۳ و ۳۱۴.</ref>. نیروهای دو طرف، برای پیکارْ آماده شدند، در حالی‌که [[امام علی]] {{ع}} یارانش را از شروع [[پیکار]]، منع می‌کرد و در آغاز، تلاش داشت که فتنه‌جویان را از [[جنگ]]، باز دارد. گفتگوهای [[امام]] {{ع}} با سران [[لشکر]] [[جمل]] و [[سپاهیان]] آن، قابل توجه است. او تمام [[سعی]] خود را در راه [[حفظ]] [[آرامش]] و جلوگیری از برافروخته شدن [[آتش]] [[جنگ]] به‌کار گرفت. از این رو، نامه‌هایی به سران [[لشکر]] نوشت و آنان را بر به وجود نیآمدن درگیری برانگیخت. سپس نمایندگانش را برای [[گفتگو]] نزد آنان فرستاد و چون تلاش‌هایش بی‌نتیجه ماند، خودش نزد آنان رفت.


[[امام علی]] {{ع}} در این [[نامه‌ها]] و گفتگوها، از [[شخصیت]] خود، پرده برداشت و بزرگی [[منزلت]] خویش را روشن ساخت و از مسائل پیشین ـ که شعله‌های [[جنگ]] از آنها افروخته شده بود ـ نقاب برکشید و بار دیگر از [[کشته شدن عثمان]] و چگونگی آن، با دقت تمام، [[سخن]] گفت و از ابعاد آن حادثه پرده برداشت و راه چنگ زدن به بهانه‌های سُست را بر [[فتنه‌انگیزان]] بست. وقتی هم که این روشنگری‌ها را بی‌نتیجه یافت و هر دو گروه برای [[پیکار]] مهیا شدند، یارانش را به خویشتنداری و [[حفظ]] [[آرامش]]، سفارش نمود و فرمود: "شتاب مکنید تا نزد آنان عذری داشته باشم". سپس به سوی آنان رفت و بر آنان [[احتجاج]] کرد؛ ولی پاسخی دریافت نکرد. پس از این همه، [[ابن عباس]] را برای بارِ دوم، جهت آخرین [[گفتگو]] به سوی آنان فرستاد تا شاید آنان را از [[جنگ]] باز دارد تا [[خون]] [[مسلمانان]] ریخته نشود؛ ولی بر گوش‌های آنان [[مُهر]] زده شده بود و به سخن فرستاده [[امام]] {{ع}} گوش ندادند، چنان که پیش از آن نیز چنین کرده بودند<ref>[[الجمل (کتاب)|الجمل]]، ص ۳۳۶- ۳۳۸.</ref>. در این کار، بیشترین نقش را [[عایشه]] و [[عبد الله بن زبیر]] [[بازی]] کردند<ref>[[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین]]، ص ۳۶۵-۳۷۰.</ref>.
== دستگیری عثمان بن حنیف ==
فردای آن [[روز]] یاران طلحه و زبیر [[عهدشکنی]] کردند و به شهر حمله کردند بسیاری از [[مردم]] را کشتند و به [[بیت‌المال]] حمله بردند و همه نگهبانان آن را که از [[سیابجه]]<ref>سیابجه اهالی سوماترا بودند که به هند و عراق و به سواحل خلیج فارس کوچ کردند. ایشان پیش از اسلام و در زمان ساسانیان برای دفاع در مقابل دزدان دریایی به کار گرفته می‌شدند. بنابر روایت بلاذری، سیابجه تنها در بصره زندگی نمی‌کردند؛ چراکه گروهی هم از کوفه به امام علی{{ع}} در ذی‌قار پیوستند. آنها از جمله کسانی بودند که در همان نخستین جنگ‌های ایران، اسیر شدند و چون از موقعیت اسب‌سواران آگاهی یافتند، اسلام آوردند. ابوموسی نیز آنان را مانند اسب‌سواران در بصره منزل داد. گروهی از سیابجه متصدی بیت‌المال در بصره بودند که شمار آنها را چهل یا چهارصدتن گفته‌اند. در جریان جنگ جمل با این که سیابجه و زطها حلیف بنی‌تمیم و بیشتر بنی‌تمیم دشمن امیرالمؤمنین بودند؛ اما آنها جزء سربازان حضرت به جنگ پرداختند. بعدها معاویه گروهی از آنان را به سواحل شام و انطاکیه منتقل کرد و پس از وی، ولید بن عبدالملک نیز گروهی از آنان را به انطاکیه و نواحی آن منتقل کرد. کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی، ص۱۴۴-۱۴۳).</ref> بودند، کشتند. [[ریاست]] سیابجه با ابوسالمه زطی بود که [[مرد]] [[صالح]] و [[نیکوکاری]] بود. سپس [[عثمان بن حنیف]] را دستگیر کردند؛ ولی او را نکشتند؛ بلکه موهای سر و صورت او را کندند و رهایش کردند. حمله به [[بصره]] را [[عبدالله بن زبیر]] بر عهده داشت<ref>فتوح‌البلدان، ص۵۲۵.</ref>. بدین ترتیب بصره تا آمدن [[امام علی]]{{ع}} در [[اختیار]] [[یاران]] [[طلحه]] و [[زبیر]] قرار گرفت<ref>[[سید امیر حسینی|حسینی، سید امیر]]، [[بصره و نقش آن در تحولات قرن اول هجری (کتاب)|بصره و نقش آن در تحولات قرن اول هجری]]، ص۱۳۵.</ref>.


== حرکت شجاعانه [[امام]] {{ع}} برای [[نجات]] دشمن‌==
== حرکت [[حضرت علی]]{{ع}} به سمت بصره ==
[[علی]] {{ع}} به [[تنهایی]] و بدون [[زره]] و در حالی که بر استر [[پیامبر خدا]] {{صل}} سوار بود، بدون [[سلاح]]، به میدان رفت و ندا داد: "ای [[زبیر]]! نزد من آی". [[زبیر]]، پوشیده در [[سلاح]]، نزد او آمد. این خبر به [[عایشه]] رسید. گفت: ای اسماء، وای بر [[مصیبت]] تو! اما وقتی به [[عایشه]] گفتند: [[علی]] بدون ساز و برگ است، آرام شد. آن دو ([[علی]] {{ع}} و [[زبیر]]) با یکدیگر معانقه کردند. [[علی]] {{ع}} به [[زبیر]] فرمود: "وای بر تو ای [[زبیر]]! چه چیزی تو را به [[قیام]] وا داشت؟"؟ گفت: [[خون]] [[عثمان]]. فرمود: "[[خداوند]]، آن را که در ریختن خون عثمانْ بیشتر دخالت داشت، بکشد! آیا آن روز را به یاد نمی‌آوری که [[پیامبر خدا]] را سوار بر الاغی در منطقه بنی بیاضه دیدی؟ [[پیامبر خدا]] به من لبخند زد و من هم به او لبخند زدم و تو با [[پیامبر خدا]] بودی و گفتی: ای [[پیامبر خدا]]! [[علی]] تکبرش را کنار نمی‌گذارد. [[پیامبر]] {{صل}} به تو فرمود:" [[علی]] [[تکبر]] ندارد. آیا او را [[دوست]] داری ای [[زبیر]]؟" و تو گفتی: به [[خدا]] [[سوگند]]، او را دوست دارم. آن گاه به تو فرمود:" به [[راستی]] که تو به زودی با او [[پیکار]] می‌کنی، درحالی که نسبت به او [[ستمگری]]"؟". [[زبیر]] گفت: استغفر [[الله]]! به [[خدا]] [[سوگند]]، اگر آن را به یاد می‌آوردم، [[قیام]] نمی‌کردم. [[علی]] {{ع}}‌ به وی فرمود: "ای [[زبیر]]! بازگرد". [[زبیر]] گفت: چگونه بازگردم؟ اینک که کمربند [جنگ‌] بسته شده است؟ به‌خدا [[سوگند]]، این، لکه ننگی است که [[پاک]] نمی‌شود! فرمود: "ای [[زبیر]]! با ننگ برگرد، پیش از آنکه ننگ و [[آتش]] با هم جمع شوند". [[زبیر]] [از نزد [[علی]] {{ع}}‌] بازگشت و می‌گفت: ننگ را بر [[آتش]] برافروخته برگزیدم‌، تا وقتی که آفریده‌ای از [[خاک]] برای [[آتش]] به پا خیزد. [[علی]] مطلبی را گوشزد کرد که بدان [[جاهل]] نبودم‌ به [[جان]] تو [[سوگند]] که این، ننگی در [[دنیا]] و در [[دین]] است. گفتم: [[ملامت]] [[ابوالحسن]]، تو را بس است‌ و برخی از آنچه که گفتی، مرا [[کفایت]] می‌کند. [[فرزند]] [[زبیر]] ([[عبد الله]]) گفت: کجا می‌روی؟ ما را تنها می‌گذاری؟ گفت: فرزندم! [[ابو الحسن]]، مطلبی را به یادم آورد که آن را از یاد بُرده بودم. [[فرزند]] [[زبیر]] گفت: نه به [[خدا]]! تو از شمشیرهای [[فرزندان عبد المطلب]] فرار کردی؛ شمشیرهایی که تیز و بلندند و تنها جوان‌مردان دلیر، توان [[تحمل]] آنها را دارند. [[زبیر]] گفت: نه. به [[خدا]] [[سوگند]]، چیزی را به یاد آوردم که روزگار از یادم بُرده بود و من، ننگ را بر [[آتش]] برگزیدم. ای بی‌پدر! مرا به [[ترس]]، [[سرزنش]] می‌کنی؟ آن گاه نیزه برکشید و بر سمت راست [[سپاه علی]] {{ع}} حمله کرد. [[علی]] {{ع}} فرمود: "راه را برایش باز کنید. او را تحریک کرده‌اند". سپس بازگشت و به جانب چپ حمله کرد و سپس بازگشت و بر وسط [[سپاه]] حمله بُرد و آن گاه، نزد فرزندش بازگشت و گفت: آیا [[ترسو]] چنین کاری می‌کند؟ سپس روی گرداند و بازگشت<ref>مروج الذهب، ج ۲، ص ۳۷۱.</ref>.<ref>[[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین]]، ص ۳۶۵-۳۷۰.</ref>
امیرالمؤمنین علی{{ع}} به محض دریافت نامۀ [[ام فضل]] (مادر [[ابن عباس]]) و [[آگاه]] شدن از حرکت [[عایشه]] و طلحه و زبیر به سوی [[عراق]]؛ با [[شتاب]] حرکت کرد؛ چراکه [[امید]] داشت به آنها برسد و آنان را به [[مدینه]] بازگرداند. هنگامی که آن حضرت به رَبَذه رسید، خبر یافت که آنها دور شده‌اند و چون اطلاع یافت به سوی [[بصره]] می‌روند، آسوده خاطر شد و فرمود: [[مردم کوفه]] را بیشتر دوست دارم؛ زیرا سران [[عرب]] در میان آنها هستند<ref>تاریخ طبری، ج۳، ص۴۹۳.</ref>.
 
به روایتی [[امیرمؤمنان]]{{ع}} در تعقیب [[ناکثین]] ([[پیمان شکنان]]) با چهارصد نفر از [[اصحاب پیغمبر]]{{صل}} از مدینه خارج شد و ابوحسن بن عمرو از [[قبیله]] بنی نجار را [[جانشین]] خود کرد. هنگامی که به سرزمین [[بنی اسد]] و [[طیّ]] رسید، ششصد نفر از [[مردم]] آن دو قبیله نیز به آن حضرت پیوستند، تا اینکه به [[ذی قار]] رسید<ref>تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۸۲.</ref>.
 
[[روایت]] دیگری حاکی از آن است که [[امیرمؤمنان علی]]{{ع}} با هفتصد سوار که چهارصد نفرشان از [[مهاجران]] و [[انصار]] (هفتاد نفر از [[اصحاب بدر]]) بودند از مدینه حرکت کرد و [[سهل بن حنیف انصاری]] را به جای خویش گماشت و چون به [[ربذه]] رسیدند، [[طلحه]] و یارانش از آنجا گذشته بودند. در آن هنگام عده‌ای از [[اهل]] مدینه که [[خزیمة بن ثابت]]<ref>خزیمة بن ثابت انصاری: از قبیله اوس و تیره بنی خطمه بود. او مشهور به ذوالشهادتین است؛ زیرا پیغمبر{{صل}} شهادت او را شهادت دو مرد حساب کرد. خزیمه و عمیربن عدی بت‌های قبیله خود را شکستند. وی در جنگ بدر و تمام جنگ‌های پس از آن حضور داشت. در جریان فتح مکه پرچم بنی خطمه را در دست داشت. خزیمه در جنگ‌های جمل و صفین در رکاب علی{{ع}} بود، ولی در آن صحنه‌ها نجنگید. در گیر و دار جنگ صفین پس از اینکه عمار بن یاسر به شهادت رسید، خزیمه گفت: از پیغمبر خدا{{صل}} شنیدم که فرمود عمار را گروه سرکش و طغیان‌گر می‌کشند. سپس شمشیرش را کشید و جنگید تا کشته شد (اسدالغابه، ج۲، ص۱۱۴).</ref> ([[ذوالشهادتین]]) از آن جمله بود به حضرت ملحق شدند و از [[طایفه طی]] نیز سیصد سوار به آنان پیوست<ref>مروج الذهب، ج۲، ص۳۶۷.</ref>.<ref>[[محمد حسین رجبی دوانی|رجبی دوانی، محمد حسین]]، [[کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی (کتاب)|کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی]]، ص۱۸۶.</ref>
 
== ارسال نماینده به [[کوفه]] ==
[[امیرمؤمنان علی]]{{ع}} در «[[ذی قار]]» یا «[[ربذه]]» توقف فرمود و از آنجا نمایندگانی به کوفه اعزام کرد تا نسبت به [[بسیج]] نیروهای مستقر در کوفه، اقدام کنند. در اینکه نمایندگان آن حضرت چه کسانی بوده‌اند، [[اختلاف]] است، ولی مسلّم است [[حضرت امیر]]{{ع}} بیش از یک بار نماینده به کوفه اعزام داشت و در بار آخر هم قطعاً [[امام حسن]]{{ع}} حضور داشته است.
 
به [[روایت]] [[طبری]]، امیرمؤمنان علی{{ع}}، [[محمد بن ابی بکر]] و محمد بن [[عون]] را به کوفه اعزام کرد. [[کوفیان]] برای [[مشورت]] درباره حرکت خود و پیوستن به [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} نزد [[ابوموسی]] آمدند و از وی نظر خواستند. ابوموسی گفت: راه [[آخرت]] این است که بر جای خود بمانید و راه [[دنیا]] این است که حرکت کنید. نمایندگان امیرالمؤمنین{{ع}} از او دوری کردند و سخنان درشتی به وی گفتند. ابوموسی (با وجود اینکه با [[امیرمؤمنان]]{{ع}} به [[خلافت]] [[بیعت]] کرده و از جانب آن حضرت در [[حکومت کوفه]] تثبیت شده بود) گفت: به [[خدا]] بیعت عثمان بر گردن من و [[امام]] شماست. اگر بخواهیم [[جنگ]] کنیم، تا قاتلان عثمان، در هر جا که باشند، کشته نشوند، نمی‌جنگیم.
 
امیرمؤمنان علی{{ع}} پس از اطلاع از عدم همکاری ابوموسی، [[عبدالله بن عباس]] و [[مالک اشتر]] را به کوفه فرستاد. آنها با ابوموسی[[سخن]] گفتند و چون نتیجه نگرفتند از بعضی [[مردم کوفه]] برای رام کردن وی کمک خواستند. ابوموسی نطقی ایراد کرد و جنگ با [[ناکثین]] را [[فتنه]] خواند و مانع بسیج [[مردم]] شد. پس از بازگشت بی‌نتیجه [[ابن عباس]]، امیرالمؤمنین{{ع}}، امام حسن{{ع}} و [[عمار یاسر]] را به کوفه فرستاد و آنها به [[مسجد کوفه]] وارد شدند. امام حسن{{ع}}به ابوموسی فرمود: چرا مردم را از [[یاری]] ما باز می‌داری؟ ولی ابوموسی هم چنان [[مخالفت]] می‌کرد تا اینکه [[زید بن صوحان]]<ref>زید بن صوحان: وی پیغمبر{{صل}} را با مسلمان شدن خود درک کرد، ولی در صحابی بودنش اختلاف است. زید، مردی فاضل و مؤمن بود و همراه با برادرانش در میان قوم خود بزرگ و محترم بودند. وی و جندب ازدی در گفتار پیغمبر{{صل}} تحسین شده‌اند. پیغمبر{{صل}} درباره او فرمود: «وی کسی است که دستش بر او، در رفتن به بهشت پیشی می‌گیرد». یک دست زید در جنگ جلولا یا قادسیه قطع شد و خود در جنگ جمل در رکاب امیرالمؤمنین علی{{ع}} به شهادت رسید، وی در این جنگ، پرچم قبیله عبدالقیس را حمل می‌کرد (اسدالغابه، ج۲، ص۲۳۳).</ref> و [[حجر بن عدی]] و [[عدی بن حاتم]] و [[هند بن عمرو]] برخاستند و [[مردم]] را به [[اطاعت]] از [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} و [[بیعت]] با آن حضرت فراخواندند و مردم [[بسیج]] شدند.
 
در همین حال [[مالک اشتر]] که با [[اجازه]] امیرالمؤمنین{{ع}} مجدداً به سوی [[کوفه]] حرکت کرده و [[قبایل]] بین راه را با خود همراه نموده بود، به دارالاماره کوفه رسید. در حالی که [[عمار یاسر]] و [[ابوموسی اشعری]] با هم بحث می‌کردند، [[غلامان]] [[ابوموسی]] به [[مسجد]] آمدند و فریاد زدند که مالک اشتر به قصر آمد و ما را بیرون کرد.
 
همین که ابوموسی وارد قصر شد، مالک بر او فریاد زد: «ای بی‌مادر! از قصر بیرون شو تا [[خدا]] جانت را بگیرد، تو از آغاز [[منافق]] بوده‌ای». ابوموسی گفت: تا شب به من مهلت بده. مالک پذیرفت؛ اما گفت: امشب در قصر نخواهی [[خفت]]. در این حال، مردم به [[دارالاماره]] ریختند و به غارت اموال ابوموسی پرداختند؛ ولی مالک اشتر آنها را از قصر بیرون کرد<ref>نک: تاریخ طبری، ج۳، ص۴۹۲-۵۰۱.</ref>.
 
[[طبری]] [[روایت]] دیگری نیز بدین صورت نقل می‌کند که [[هاشم بن عتبه]] (مرقال) در [[ربذه]] نزد [[امیرمؤمنان علی]]{{ع}} آمد و برخورد [[محمد بن ابی بکر]] و ابوموسی را نقل کرد. آن حضرت، [[هاشم مرقال]] را به کوفه فرستاد و به ابوموسی نوشت که من هاشم بن عتبه را فرستادم تا کسانی را که آنجا هستند، بسیج کند. پس مردم را اعزام کن. من این [[حکومت]] را به تو سپردم تا در کار[[حق]] از [[یاران]] من باشی. اما [[ابوموسی اشعری]] باز [[مخالفت]] کرد. آن‌گاه هاشم به [[حضرت علی]]{{ع}} نوشت من نزد مردی دغل آمده‌ام که [[دشمنی]] وی آشکار است. پس [[امیرمؤمنان علی]]{{ع}} [[امام حسن]]{{ع}} و [[عمار یاسر]] را اعزام کرده، و [[ابوموسی]] را عزل نمود و [[قرظة بن کعب انصاری]] را به [[حکومت کوفه]] [[منصوب]] کرد؛ و به ابوموسی نوشت: «علاقه تو به این کار ([[زمامداری]] [[کوفه]]) که [[خدا]] تو را از آن بی‌نصیب کند، مانع از آن می‌شود که دستور مرا اجرا کنی. حسن و عمار را فرستادم تا [[مردم]] را حرکت دهند و [[قرظة بن کعب]] را [[زمامدار]] [[شهر]] کردم. از کار ما با مذمت و [[خفت]] [[کناره‌گیری]] کن. اگر کنار نروی دستور داده‌ام تو را بیرون کنند و اگر [[مقاومت]] کنی و بر تو [[غلبه]] یابند، پاره پاره‌ات کنند». چون نامه [[حضرت امیر]]{{ع}} به ابوموسی رسید، کناره‌گیری کرد و مردم به سوی امیرمؤمنان علی{{ع}} حرکت کردند<ref>تاریخ طبری، ج۳، ص۵۱۲.</ref>.
 
برخی از مورخان تنها به اعزام امام حسن{{ع}} و عمار یاسر به کوفه اشاره کرده و در مورد نمایندگانی که قبل از آن دو [[بزرگوار]] اعزام شده‌اند، سخنی نگفته‌اند<ref>تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۸۲.</ref>. احتمال دارد آنها به منظور رعایت اختصار، فقط به ذکر اعزام نمایندگانی اکتفا نموده‌اند که موفق به طرد ابوموسی اشعری و [[بسیج]] [[مردم کوفه]] شده‌اند.
 
[[ابوحنیفه دینوری]] می‌نویسد: امیرمؤمنان علی{{ع}} ابتدا [[هاشم بن عتبه]] را به کوفه فرستاد تا مردم را به حرکت وادارد و پس از او فرزندش حسن{{ع}} را همراه با عمار یاسر اعزام فرمود. امام حسن{{ع}} و عمار در حالی به [[مسجد]] بزرگ کوفه رسیدند که عده زیادی از مردم نزد ابوموسی جمع شده بودند.
 
ابوموسی در آن جمع گفت: ای مردم کوفه از من [[اطاعت]] کنید تا [[پناهگاه]] [[اعراب]] شوید؛ [[مظلومان]] به شما پناه آورند و درماندگان در پناه شما ایمن شوند. ای مردم! وقتی [[فتنه]] روی می‌آورد با [[شک و تردید]] همراه است و چون می‌گذرد، [[حقیقت]] آن روشن می‌شود. این [[فتنه]] تفرقه‌انداز معلوم نیست از کجا سرچشمه گرفته است و به کجا خواهد انجامید. شمشیرهای خود را غلاف کنید و سر نیزه‌های خود را بیرون کشید و زه کمان‌های خود را پاره کنید و در گوشه خانه‌های خود بنشینید. ای [[مردم]]! کسی که به هنگام فتنه در [[خواب]] باشد، بهتر از کسی است که ایستاده باشد و کسی که ایستاده است، بهتر از کسی است که در آن بدود. [[امام حسن]]{{ع}} با شنیدن سخنان او فرمود: از [[مسجد]] ما بیرون شو و هرجا که می‌خواهی برو<ref>الاخبارالطوال، ص۱۸۱.</ref>.
 
به نظر می‌رسد تلقینات [[سوء]] [[ابوموسی اشعری]] با آن چهره ظاهر الصلاح در برخی از [[اهل کوفه]] مؤثر واقع شد؛ زیرا از [[کوفه]]، پایگاه و اردوگاه بزرگ [[مجاهدان]] [[مسلمان]]، آن‌گونه که [[انتظار]] می‌رفت در [[اجابت]] [[فرمان]] [[خلیفه]] [[مسلمانان]]، نیروی چشمگیری [[بسیج]] نشد. در شمار نیروهای اعزامی از کوفه به جانب [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} نیز مورخان [[اختلاف]] نظر دارند. [[طبری]] در یک [[روایت]]، آنها را قریب نُه هزار تن دانسته است که با امام حسن{{ع}} حرکت کردند؛ شش هزار تن آنان از راه دشت، و دو هزار و هشتصد نفر<ref>تاریخ طبری، دوره ۱۱ جلدی، به تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، ج۴، ص۴۸۵.</ref> دیگر از راه آب رفتند. وی در روایت دیگری، سپاه کوفه را دوازده هزار نفر در هفت دسته ([[قبایل]] و دستجات هفت‌گانه کوفه) ذکر کرده است<ref>تاریخ طبری، ج۴، ص۵۰۰.</ref>. همچنین شمار [[کوفیان]] را در [[جنگ جمل]] و در رکاب [[حضرت علی]]{{ع}} شش هزار نفر (به دلیل تأثیر برخورد [[ابوموسی]] و خودداری او از [[یاری]] حضرت)<ref>تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۲۸.</ref> و شش هزار و پانصد و شصت تن<ref>مروج الذهب، ج۲، ص۳۶۸.</ref>، و نُه هزار و ششصد و پنجاه نفر<ref>الاخبارالطوال، ص۱۸۲.</ref> نیز نوشته‌اند<ref>[[محمد حسین رجبی دوانی|رجبی دوانی، محمد حسین]]، [[کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی (کتاب)|کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی]] ص۱۸۶.</ref>.
 
== سازماندهی سپاه امیرالمؤمنین ==
برای [[جنگ]] با [[ناکثین]]، بیش از هفتصد تَن از انصارِ [[مدینه]] بودند<ref>بلاذری، أنساب الاشراف، تحقیق محمد باقر محمودی، ج۲، ص۲۳۳.</ref>. از [[کوفه]] ده تا دوازده هزار نفر نیرو آمد. [[امام]] بر اساس تقسیم [[قبایل کوفه]] به هفت دسته که از زمان عثمان بود، آنان را تقسیم و سازمان‌دهی کرد. [[بلاذری]] می‌نویسد: قبایل کوفه در [[زمان]] علی به هفت دسته تقسیم شده تا این که [[زیاد بن ابیه]] آنان را به چهار دسته تقسیم کرد. آنان را حضرت به ترتیب ذیل در هفت گروه سازماندهی کرد و برای هر گروه پرچمی به فرمان‌دهی نام‌بردگان ذیل داد:
# [[هَمْدان]]، حِمْیَر؛ به فرمان‌دهی [[سعید بن قیس همدانی]]. گفته می‌شود: در [[جنگ جمل]]، سعید در کوفه ماند و شخص دیگری به جایش رفت.
# [[مَذْحِج]] و [[اشعریون]]؛ فرمانده آنها [[زیاد بن نضر حارثی]] بود، جز این که عدّی بن حاتم به تنهایی بر قبیلۀ [[طیّ]]، فرمان‌دهی می‌کرد.
# قیس عیلان و [[عبدالقیس]]، به فرمان‌دهی [[سعد بن مسعود]]، عموی [[مختار بن ابی عبیده ثقفی]]. دینوری، این گروه را متشکل از قیس، عَبْس و ذُبْیان به فرمان‌دهی سعد دانسته است<ref>دینوری، اخبار الطّوال، ص۱۴۶.</ref>.
# کِنْده، حَضْرَمَوْت، قُضاعَه و مَهْرَه، به فرمان‌دهی [[حجر بن عدی کندی]].
# [[أزد]]، بَجِیلَه، [[خَثْعَم]] و [[انصار]] (خُزاعه)<ref>دینوری، اخبار الطّوال، ص۱۴۶.</ref>، به فرمان‌دهی [[مخنف بن سلیم ازدی]].
# [[بکر بن وائل]]، [[تَغلِب]] و سائر رَبیعَه، جز عبدالقیس، به فرمان‌دهی وَعْلة بن محدوح ذُهْلَی. در [[اخبار]] الطّوال مخدوج ذهلی آمده است<ref>دینوری، اخبار الطّوال، ص۱۴۶.</ref>. در [[تاریخ]] [[طبری]] نامش وعلة بن مخدوج ذهلی آمده است<ref>تاریخ طبری، چ اعلمی، ج۳، ص۵۱۳.</ref>.
# [[قریش]]، [[کِنانه]]، أسد، [[تَمیم]]، ضَبّه، رَباب و مَزینَه، به فرمان‌دهی [[معقل بن قیس ریاحی]].
 
اخبار الطّوال با تعبیرِ سائر [[قریش]] و انصار و [[مردم]] [[حجاز]] از این دسته یاد کرده به فرمان‌دهی [[عبدالله بن عباس]]<ref>تاریخ طبری، چ اعلمی، ج۳، ص۵۱۳.</ref>. سازمان‌دهی [[قبایل]] در جنگ جمل، [[صفّین]] و [[نهروان]] به همین ترتیب بود<ref>بلاذری، أنساب الاشراف، تحقیق محمدباقر محمودی، ج۲، ص۲۳۵-۲۳۶.</ref>.
 
طبری با این که آنان را هفت دسته می‌داند و به اختصار نام برخی [[قبایل]] را آورده، فقط پنج گروه را نام می‌برد <ref>تاریخ طبری، چ اعلمی، ج۳، ص۵۱۳.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۴ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۴]]، ص۵۲ ـ ۵۴؛ [[محمد حسین رجبی دوانی|رجبی دوانی، محمد حسین]]، [[کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی (کتاب)|کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی]]، ص۱۸۶.</ref>
 
== [[زمان]] و محل [[نبرد]] ==
برخی از مورخان نوشته‌اند [[جنگ جمل]] در [[جمادی]] اول سال ۳۶ هجری اتفاق افتاد، در حالی که برخی دیگر تأکید کرده‌اند که در جمادی ثانی همان سال اتفاق افتاد و بیش از یک [[روز]] به درازا نکشید. [[تاریخ]] دو نامه‌ای که [[امام علی]]{{ع}} برای [[مردم مدینه]] و [[کوفه]] پس از پایان [[جنگ]] نوشت، نظر اول را [[تأیید]] می‌کند.
 
جنگ جمل در محلی به نام زابوقه (در اطراف [[بصره]]) یا [[زاویه]] (یکی از محله‌های بصره) یا در خریبه (محلی در نزدیکی بصره) اتفاق افتاد<ref>[[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین]]، ص۳۳۴؛ [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ‌نامه دینی (کتاب)|فرهنگ‌نامه دینی]]، ص۷۵.</ref>.
 
== بزرگان [[صحابه]] در سپاه امام{{ع}}‌==
بسیاری از بزرگان [[صحابیان]] [[پیامبر]]{{صل}} به همراه امام علی{{ع}} در جنگ جمل شرکت کردند؛ لکن [[روایت‌ها]] در گزارش تعداد آنان متفاوت است. برخی مصادر، تصریح دارند هشتاد نفر [[بدری]] و هزار و پانصد [[صحابی پیامبر]]{{صل}} در سپاه علی{{ع}} بودند. برخی دیگر از مصادر، بیان می‌دارند که تعداد صحابیان شرکت کننده در این جنگ، هشتصد نفر از [[انصار]] بود و چهارصد نفر از کسانی که در [[بیعت رضوان]] حضور داشتند. از میان شخصیت‌های برجسته‌ای که در سپاه امام علی{{ع}} شرکت جستند، می‌توان به این افراد اشاره کرد: [[ابو ایوب انصاری]]، [[ابو هیثم بن تیهان]]، [[خزیمة بن ثابت]]، [[عبد الله بن بدیل]]، [[عبد الله بن عباس]]، [[عثمان بن حنیف]]، [[عدی بن حاتم]]، [[عمار بن یاسر]]، [[عمرو بن حمق]]، [[عمر بن ابی سلمه]] و [[هاشم بن عتبه]]<ref>[[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین]]، ص۳۳۴.</ref>.
 
== فرماندهان سپاه امام علی{{ع}} در جنگ جمل ==
[[شیخ مفید]]، نام ۳۳ تن از فرماندهان حضرت را در جنگ جمل و سمت‌هایی را که به عهده داشتند به ترتیبی که بیان خواهد شد آورده است. عصفری، نام‌های فرماندهان اصلی را به نقل از ابوعبیده چنین آورده است.
# [[عمّار یاسر]] را بر سواران.
# [[محمد بن ابی بکر]] را بر پیادگان.
# [[علباء بن هیثم سدوسی]] را بر سمت راست [[سپاه]] - متشکل از [[ربیعه]] [[بصره]] و [[کوفه]] - گمارد.
گفته شده [[عبدالله بن جعفر]]<ref>سیمای کارگزاران...، ج۳، ص۱۱۵.</ref> در این سمت بود.
# [[حسن بن علی]]{{ع}} را بر سمت چپ سپاه ـ متشکل از قبیلۀ مضر کوفه و بصره ـ و گفته می‌شود: بر سمت راست، حَسن و بر سمت چپ، [[حسین بن علی]]{{ع}} را گمارد<ref>عصفری، تاریخ خلیفة بن خیاط، ص۱۳۸.</ref>.
 
[[ذهبی]] نیز این گزارش را از ابوعبیده نقل کرده و افزوده و بر مقدمۀ سپاه، [[عبدالله بن عباس]] را گمارد و [[پرچم]] را به فرزندش [[محمد بن حنفیه]] داد<ref>ذهبی، تاریخ الاسلام، ج۳، ص۴۸۵.</ref>.
 
اسامی فرماندهان امیرالمؤمنین در [[جنگ جمل]] به نقل [[شیخ مفید]]، به شرح ذیل است:
# عبدالله بن عباس را به فرمان‌دهی جلوداران گماشت. او بعد از جنگ جمل به استان داری بصره [[منصوب]] شد<ref>ر.ک: سیمای کارگزاران...، ج۲، ص۳۹۱. او بعد از جنگ جمل کارگزار بصره شد.</ref>.
# هند مرادی جَمَلی را بر ساقۀ [[لشکر]] گماشت. او کسی است که [[عمر بن خطاب]] درباره‌اش گفته بود: هرچند اسمش زنانه است، اما سالار [[مردم کوفه]] است. در جنگ جمل وقتی به شتر [[عایشه]] حمله کرد، عمیرة بن یثربی ضَبّی که سرِ شتر را به دست داشت او را کشت<ref>ابناثیر، الکامل، ج۳، ص۲۴۷.</ref>.
# عمار بن [[یاسر]] را بر سواران<ref>سیمای کارگزاران...، ج۳، ص۷۵۹، به عنوان مسئول بیت المال شرح حالش آمده است.</ref>.
# [[محمد بن ابی بکر]] را بر پیادگان [[فرماندهی]] داد. در [[تاریخ]] [[خلیفه]] به این سِمَت وی اشاره شده است<ref>عصفری، تاریخ خلیفة بن خیاط، ص۱۳۸.</ref>. سپس رایات و [[پرچم‌ها]] را میان [[قبایل]] پخش کرد<ref>الجمل، چاپ نجف، ص۱۷۱ و تحقیق میر شریفی، (ص۳۱۹) به جای رایات، ریاست آمده، که رایات مناسب می‌نماید؛ چون فرمانده هر قبیله‌ای پرچمی داشته است.</ref>.
# هند جملی را بر سواران قبیلۀ [[مَذحِج]] [[هَمْدان]] گمارد.
# [[شریح بن هانی حارثی]] را بر پیادگان [[قبیله مذحج]]، گماشت.
# [[سعید بن قیس]] را بر سواران قبیلۀ [[هَمْدان]].
# [[زیاد بن کعب]] بن [[مره]]، را بر پیادگان همدان گماشت. به [[نقلی]]، جناح سواران را به زیاد بن کعب [[ارحبی]] سپرد<ref>ابناعثم، الفتوح، مترجم، ص۴۲۵.</ref>. حضرت او را با [[نامه]] نزد اشعث فرستاده بود<ref>ابنقتیبه، الإمامة والّسیاسه، ج۱، ص۱۱۱.</ref>.
# [[حجر بن عدی]] را بر سواران قبیلۀ کِنْدَه [[فرمان]] دهی داد.
# [[رفاعة بن شداد]] را بر سواران و پیادگان قبیلۀ [[بَجیله]] گماشت.
# [[عدی بن حاتم]] را بر پیادگان و سواران قبیلۀ قُضاعَه گماشت.
# [[عبدالله بن زید]] بر سواران [[خزاعه]] و دیگر یَمَنی‌ها گماشت.
# [[عمرو بن حمق خزاعی]] را بر پیادگان خزاعه و یَمَنی‌ها گماشت.
# جُندب بن زُهیر را بر سواران [[ازد]]. دینوری، وی را [[مسئول]] پیادگان معرفی کرده است<ref>دینوری، الأخبار الطّوال، ص۱۴۶.</ref>.
# ابو‌زینب را بر پیادگان آنان فرمان دهی داد. او همان است که دربارۀ میگساری [[ولید بن عقبه]] [[گواهی]] داد و موجب شد او را برکنار کنند و تازیانه بزنند. وی [[زهیر بن عوف]] [[ازدی]] بود<ref>ابنعبدالبر، الإستیعاب، ج۴، ص۱۶۶۶؛ بلاذری، جمل من أنساب الأشراف، ج۶، ص۱۴۳.</ref>.
# عبدالله بن هاشم سَدُوسِی را بر سواران [[بکر بن وائل]] گماشت.
# [[حسّان بن محدوج]] ذهلی را بر پیادگان آنان گماشت<ref>شیخ مفید، الجمل، تحقیق میرشریفی، ص۳۲۰. در نسخۀ چ نجف، ص۱۷۱ «مخدوع ذهلی» آمده است.</ref>.
# [[زید]] بن صَوحان [[عبدی]] را بر سواران قبیلۀ [[عبدالقیس]] [[کوفه]].
# [[حارث بن مره عبدی]] را بر پیادگان عبد‌القیس، فرمان‌دهی داد. وی [[کارگزار]] سِنْد از طرف حضرت بوده است.
# سفیان بن ثور سدوسی را بر سواران [[قبیله بکر بن وائل]] که ساکن [[بصره]] بودند.
# [[حضین بن منذر]] را بر پیادگان قبیلۀ بکر بن وائل بصره، فرمان‌دهی داد.
# [[حریث بن جابر حنفی]] را بر قبیلۀ لهازم.
# خالد بن مُعَمّر سدوسی بر ذُهلی‌ها.
# [[منذر بن جارود]] عَبدی بر سواران [[قبیله عبدالقیس]] که ساکن بصره بودند.
# قَبیصة بن جابر اسَدی بر سواران قبیلۀ اسد.
# عکبر بن جَدیر [[اسدی]] را بر پیادگان اسد برگماشت. او در [[جنگ جمل]]، [[محمد]] پسر [[طلحه]] را کشت.
# عمیر بن عطارد را بر سواران تمیمی [[کوفه]].
# [[معقل بن قیس]] را بر پیادگان تمیمی گماشت، او [[بنی ناجیه]] را [[اسیر]] کرد.
# عبدالله بن طفیل بَکائی بر سواران کوفه که از [[قبیله قیس]] عیلان بودند.
# [[فروة بن نوفل اشجعی]] ـ صاحب نُخَیله ـ را بر پیادگان قیس عیلان.
# هاشم بن عتبة بن ابی وقّاص، معروف به «مرقال» را بر سواران خاندان‌های [[قریش]] و [[کِنانه]].
# هاشم بن هاشم (هشام) بر پیادگان قریش و [[کنانه]] ایشان. روایاتی از [[عبدالله بن وهب]] از اُمّ‌ سلمه نقل کرده که یکی دربارۀ [[حدیث کساء]] است<ref>حسکانی، شواهد التنزیل، ج۲، ص۹۴.</ref>. او از عامر بن سعد نیز [[روایت]] کرده است<ref>طوسی، الأمالی، ص۳۹۵؛ بحارالانوار، ج۶۳، ص۱۲۷؛ میرزا حسین نوری، مستدرک الوسائل، ج۱۶، ص۳۸۹.</ref>.
# جاریة بن قُدامه سَعدی، بر سواران تمیمی [[بصره]] که به [[امیرالمؤمنین]] پیوسته بودند. او جزو نیروهای انتظامی [[وفادار]] حضرت هم بود.
# اعین بن ضُبَیْعه را بر پیادگان تمیمی بصره گماشت. طرف‌داران معاویه او را در مأموریتش در بصره کشتند.
 
مجموع سواران و پیادگان که در آن [[روز]] در لشکرگاه علی{{ع}} بودند، به شانزده هزار تن می‌رسید<ref>شیخ مفید، الجمل، ص۳۱۹-۳۲۱؛ نبرد جمل، ص۱۹۳. اسامی بر اساس نسخه تصحیح شده جمل می‌باشد، که دقیق‌تر است.</ref>.
 
در نقل دیگری مفید به معرفی تنی چند از دیگر فرماندهان پرداخته می‌نویسد: در روز پنج شنبه دهم [[جمادی الاولی]] [[مسئول]] سمت راست را اشتر و سمت چپ را [[عمّار یاسر]] و [[پرچم‌دار]] را [[محمد بن حنفیه]] قرار داد<ref>الجمل و النصرة لسید العترة فی حرب البصره، ص۳۳۶.</ref>.
 
[[بلاذری]]، گزارش مشابهی دارد با این تفاوت که [[زمان]] آن را [[روز جمعه]] دهم جمادی الاخر دانسته و می‌افزاید: و بر پیادگان [[ابوقتاده]]، نعمان بن [[ربعی]] [[انصاری]] را گمارده شد<ref>بلاذری، أنساب الأشراف، ج۲، ص۲۳۹.</ref>. در نتیجه بر جمع فرماندهان جنگ [[جمل]] افراد دیگری افزوده می‌شود.
# [[مالک اشتر]]، فرمانده سمت راست.
# محمد بن حنفیه، پرچم‌دار<ref>نهج البلاغه، ص۵۵، خطبه ۱۱؛ ذهبی، تاریخ الاسلام، ج۳، ص۴۸۵.</ref>.
# ابوقتاده.
 
افزون بر نامبردگان جمعی دیگر آمده و یا به عنوان [[پرچم]] دار ذکر شده‌اند که می‌توان جزو فرماندهان [[جمل]] دانست؛ زیرا پرچم را به افراد [[شجاع]] و [[دلاور]] می‌دادند. در فهرستی که از ابوعبیده نقل شده، چند تن دیگر بودند، گرچه به احتمال؛
# عِلباء بن هَیثم سدوسی، بر سمت راست [[سپاه]].
# [[عبدالله بن جعفر]]، بر سمت راست، به جای [[علباء]].
# [[حسن بن علی]]{{ع}} بر سمت چپ و به [[نقلی]]: بر سمت راست.
# [[حسین بن علی]]{{ع}}، به نقلی: بر سمت چپ سپاه<ref>عصفری، تاریخ خلیفة بن خیاط، ص۱۳۸.</ref>.
 
برابر نقل دینوری<ref>دینوری، الأخبار الطّوال، ص۱۴۶.</ref> و [[بلاذری]]، افراد ذیل نیز سمت [[پرچم‌داری]] و مسئولیتِ بخشی از اسباع [[کوفه]] را به عهده داشتند که افزون بر نام‌های پیش‌گفته است:
# [[زیاد بن نصر حارثی]]، بر [[مذحج]] و [[اشعریون]].
# [[سعد بن مسعود]]، عموی مختار بر قیس، عَبْس و ذُبیان.
# مِخْنف بن سُلَیم [[ازدی]]، بر [[ازد]]، [[بجیله]]، خَثعم و خُزاعه.
# وعلة بن محدوح ذهلی، بر بکر، [[تغلب]] و بقیۀ [[ربیعه]]. دینوری نامش را [[محدوج]] ذهلی دانسته<ref>دینوری، الأخبار الطّوال، ص۱۴۶.</ref> ولی در [[تاریخ]] [[طبری]] وعلة بن مخدوج ذهلی است<ref>تاریخ طبری، چ اعلمی، ج۳، ص۵۱۳.</ref>. این اسامی ضمن پرچم‌داران خواهد آمد<ref>دینوری، الأخبار الطّوال، ص۱۴۶.</ref>.
 
در نقل بلاذری، نام دیگری آمده است: [[معقل بن قیس]] را بر [[قریش]] و [[کِنانه]] و جمعی دیگر گمارد<ref>بلاذری، أنساب الأشراف، ج۲، ص۲۳۶؛ جمل من أنساب الأشراف، تحقیق سهیل زکار، ج۳، ص۳۲.</ref>، درحالی که در نقل دینوری نام [[عبدالله بن عباس]] آمده است<ref>دینوری، الأخبار الطّوال، ص۱۴۶.</ref>.
 
این [[اختلاف‌ها]] ناشی از نظر راویان گوناگون است یا شاید حضرت تغییراتی در برخی موارد صورت داده است<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۴ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۴]]، ص۵۴ - ۵۹.</ref>
 
== سرشناسان سپاه جمل‌ ==
سرشناسان سپاه جمل، از [[یاران پیامبر]]{{صل}} و [[نزدیکان]] وی بودند. همچنین در سپاه آنان، اشراف و بزرگان دیگر نیز حضور داشتند. در میان آنان، [[عایشه]]، [[طلحه]]، [[زبیر]]، [[مروان بن حکم]]، [[عبد الله بن عامر]]، [[کعب بن سور]] و افراد دیگری وجود داشتند که یا حامی عثمان بودند و یا تاب تحمل [[عدالت امام]]{{ع}} را نداشتند. حضور شخصیت‌های برجسته‌ای چون [[طلحه]] و [[زبیر]] و [[عایشه]] در [[جنگ]]، سبب شد گروهی [[ناآگاه]] که [[حقیقت]] را در شخصیت‌های برجسته می‌بینند، در [[شک و تردید]] افتند یا به [[لشکر]] [[جمل]] بپیوندند<ref>[[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین]]، ص۳۳۴.</ref>.
 
== [[امام]] و تلاش برای جلوگیری از جنگ ==
هنگامی که [[امیرمؤمنان]]{{ع}} با [[سپاه]] خود از [[ذی قار]] حرکت کرد، [[صعصعة بن صوحان]] را به سوی [[طلحه]]، [[زبیر]] و [[عایشه]] فرستاد و با او نامه‌ای بود که در آن، از [[فتنه‌انگیزی]] آنان سخن رفته بود و [[رفتار]] [[کینه]] جویانه و مزوّرانه آنان را نسبت به [[عثمان بن حنیف]]، گوشزد می‌کرد و آنها را از عاقبت رفتارشان برحذر می‌داشت. [[صعصعه]] بازگشت و چنین گزارش داد: گروهی را دیدم که جز [[پیکار]] با تو، چیزی نمی‌خواهند<ref>[[الجمل (کتاب)|الجمل]]، ص۳۱۳ و ۳۱۴.</ref>. نیروهای دو طرف، برای پیکارْ آماده شدند، در حالی‌که [[امام علی]]{{ع}} یارانش را از شروع پیکار، منع می‌کرد و در آغاز، تلاش داشت که فتنه‌جویان را از [[جنگ]]، باز دارد. گفتگوهای امام{{ع}} با سران [[لشکر]] [[جمل]] و سپاهیان آن، قابل توجه است. او تمام سعی خود را در راه حفظ آرامش و جلوگیری از برافروخته شدن [[آتش]] جنگ به‌کار گرفت. از این رو، نامه‌هایی به سران لشکر نوشت و آنان را بر به وجود نیآمدن درگیری برانگیخت. سپس نمایندگانش را برای گفتگو نزد آنان فرستاد و چون تلاش‌هایش بی‌نتیجه ماند، خودش نزد آنان رفت.
 
امام علی{{ع}} در این نامه‌ها و گفتگوها، از [[شخصیت]] خود، پرده برداشت و بزرگی [[منزلت]] خویش را روشن ساخت و از مسائل پیشین ـ که شعله‌های جنگ از آنها افروخته شده بود ـ نقاب برکشید و بار دیگر از کشته شدن عثمان و چگونگی آن، با دقت تمام، [[سخن]] گفت و از ابعاد آن حادثه پرده برداشت و راه چنگ زدن به بهانه‌های سُست را بر [[فتنه‌انگیزان]] بست. وقتی هم که این روشنگری‌ها را بی‌نتیجه یافت و هر دو گروه برای [[پیکار]] مهیا شدند، یارانش را به [[خویشتنداری]] و حفظ آرامش، سفارش نمود و فرمود: "[[شتاب]] مکنید تا نزد آنان عذری داشته باشم". سپس به سوی آنان رفت و بر آنان [[احتجاج]] کرد؛ ولی پاسخی دریافت نکرد. پس از این همه، [[ابن عباس]] را برای بارِ دوم، جهت آخرین گفتگو به سوی آنان فرستاد تا شاید آنان را از [[جنگ]] باز دارد تا [[خون]] [[مسلمانان]] ریخته نشود؛ ولی بر گوش‌های آنان [[مُهر]] زده شده بود و به سخن فرستاده [[امام]]{{ع}} گوش ندادند، چنان که پیش از آن نیز چنین کرده بودند<ref>[[الجمل (کتاب)|الجمل]]، ص۳۳۶- ۳۳۸.</ref>. در این کار، بیشترین نقش را [[عایشه]] و [[عبد الله بن زبیر]] [[بازی]] کردند<ref>[[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین]]، ص۳۶۵-۳۷۰.</ref>.
 
== حرکت [[شجاعانه]] امام{{ع}} برای [[نجات]] دشمن‌==
علی{{ع}} به تنهایی و بدون زره و در حالی که بر استر [[پیامبر خدا]]{{صل}} سوار بود، بدون [[سلاح]]، به میدان رفت و ندا داد: "ای [[زبیر]]! نزد من آی". زبیر، پوشیده در سلاح، نزد او آمد. این خبر به عایشه رسید. گفت: ای اسماء، وای بر [[مصیبت]] تو! اما وقتی به عایشه گفتند: علی بدون ساز و برگ است، آرام شد. آن دو (علی{{ع}} و زبیر) با یکدیگر [[معانقه]] کردند. علی{{ع}} به زبیر فرمود: "وای بر تو ای زبیر! چه چیزی تو را به [[قیام]] وا داشت؟"؟ گفت: خون عثمان. فرمود: "[[خداوند]]، آن را که در ریختن خون عثمانْ بیشتر دخالت داشت، بکشد! آیا آن [[روز]] را به یاد نمی‌آوری که پیامبر خدا را سوار بر الاغی در منطقه بنی بیاضه دیدی؟ پیامبر خدا به من لبخند زد و من هم به او لبخند زدم و تو با پیامبر خدا بودی و گفتی: ای پیامبر خدا! علی تکبرش را کنار نمی‌گذارد. [[پیامبر]]{{صل}} به تو فرمود:" علی [[تکبر]] ندارد. آیا او را [[دوست]] داری ای [[زبیر]]؟" و تو گفتی: به [[خدا]] [[سوگند]]، او را دوست دارم. آن گاه به تو فرمود:" به [[راستی]] که تو به زودی با او [[پیکار]] می‌کنی، درحالی که نسبت به او [[ستمگری]]. زبیر گفت: استغفر [[الله]]! به خدا سوگند، اگر آن را به یاد می‌آوردم، [[قیام]] نمی‌کردم. علی{{ع}}‌ به وی فرمود: "ای زبیر! بازگرد". زبیر گفت: چگونه بازگردم؟ اینک که کمربند [جنگ‌] بسته شده است؟ به‌خدا سوگند، این، لکه ننگی است که [[پاک]] نمی‌شود! فرمود: "ای زبیر! با ننگ برگرد، پیش از آنکه ننگ و [[آتش]] با هم جمع شوند". زبیر [از نزد علی{{ع}}‌] بازگشت و می‌گفت: ننگ را بر آتش برافروخته برگزیدم‌، تا وقتی که آفریده‌ای از خاک برای آتش به پا خیزد. علی مطلبی را گوشزد کرد که بدان [[جاهل]] نبودم‌ به [[جان]] تو سوگند که این، ننگی در [[دنیا]] و در [[دین]] است. گفتم: [[ملامت]] ابوالحسن، تو را بس است‌ و برخی از آنچه که گفتی، مرا کفایت می‌کند. فرزند زبیر (عبد الله) گفت: کجا می‌روی؟ ما را تنها می‌گذاری؟ گفت: فرزندم! [[ابو الحسن]]، مطلبی را به یادم آورد که آن را از یاد بُرده بودم. فرزند زبیر گفت: نه به خدا! تو از شمشیرهای فرزندان عبد المطلب فرار کردی؛ شمشیرهایی که تیز و بلندند و تنها جوان‌مردان دلیر، توان تحمل آنها را دارند. زبیر گفت: نه. به خدا سوگند، چیزی را به یاد آوردم که [[روزگار]] از یادم بُرده بود و من، ننگ را بر آتش برگزیدم. ای بی‌پدر! مرا به [[ترس]]، [[سرزنش]] می‌کنی؟ آن گاه نیزه برکشید و بر سمت راست سپاه علی{{ع}} حمله کرد. علی{{ع}} فرمود: "راه را برایش باز کنید. او را تحریک کرده‌اند". سپس بازگشت و به جانب چپ حمله کرد و سپس بازگشت و بر وسط [[سپاه]] حمله بُرد و آن گاه، نزد فرزندش بازگشت و گفت: آیا [[ترسو]] چنین کاری می‌کند؟ سپس روی گرداند و بازگشت<ref>مروج الذهب، ج ۲، ص۳۷۱.</ref>.<ref>[[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین]]، ص۳۶۵-۳۷۰.</ref>


== پایان کار [[زبیر]] ==
== پایان کار [[زبیر]] ==
از [[مروان بن حکم]] نقل شده است: [[زبیر]] به قصد [[مدینه]] فرار کرد تا به بیابان سِباع رسید. احنف، صدایش را بلند کرد و گفت: با [[زبیر]]، چه کنم؟ او دو گروه از [[مسلمانان]] را به [[جان]] هم انداخت تا اینکه برخی، برخی دیگر را کشتند و اینک می‌خواهد به خانواده‌اش بپیوندد. ابن جرموز، این سخن را شنید و به دنبال [[زبیر]] افتاد و مردی از [[قبیله]] مُجاشع نیز در پی او رفت تا اینکه این دو تن به او رسیدند. [[زبیر]]، چون آن دو را دید، آنان را [از کشتن خویش‌] برحذر داشت. آن دو گفتند: ای [[حواری]] [[پیامبر خدا]]! تو در [[امان]] مایی و کسی به تو دست نمی‌یابد. ابن جرموز، او را [[همراهی]] می‌کرد. در همین حال که او را [[همراهی]] می‌کرد و عقب می‌کشید و [[زبیر]] از او جدا می‌شد، گفت: ای [[ابو عبد الله]]! زرهت را درآور و آن را روی اسبت بگذار که برایت سنگینی می‌کند و خسته‌ات می‌سازد. [[زبیر]]، آن را از تن، بیرون آورد و عمرو بن جرموز برمی‌گشت و [به عمد] عقب می‌ماند. [[زبیر]] او را صدا می‌زد که خود را به وی برساند. عمرو، اسبش را می‌تازانْد سپس، خود را به او نزدیک می‌کرد، تا آنکه [[زبیر]] از او آسوده خاطر شد و عقب ماندن عمرو بر او [[غریب]] نمی‌نمود. ناگاه عمرو، حمله کرد و از پشت، چنان نیزه‌ای میان شانه‌های [[زبیر]] زد که پیکان آن از سینه او بیرون آمد و از اسب، فرو افتاد. عمرو، سر [[زبیر]] را برید و نزد احنف آورد و او نیز آن را نزد [[امیر مؤمنان]] فرستاد. [[علی]] {{ع}}‌ چون سر بریده [[زبیر]] و [[شمشیر]] او را دید، فرمود: "آن [[شمشیر]] را به من بدهید". دادند. آن را در دست چرخانْد و فرمود: "این، شمشیری است که با آن مدت‌های طولانی در حضور [[پیامبر خدا]] [[جنگ]] کرد اما سرانجام، [[هلاکت]] و مرگی نکوهیده به او رسید". سپس به سر [[زبیر]] نگریست و فرمود: "تو [[افتخار]] [[همنشینی]] و [[خویشاوندی]] با [[پیامبر خدا]] را داشتی؛ ولی [[شیطان]]، درون دماغت رفت و تو را به چنین روزی افکند"<ref>[[الجمل (کتاب)|الجمل]]، ص ۳۹۰ و، ص ۳۸۷.</ref>.<ref>[[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین]]، ص ۳۶۵-۳۷۰.</ref>
{{همچنین ببینید| زبیر}}
از [[مروان بن حکم]] نقل شده است: زبیر به قصد [[مدینه]] فرار کرد تا به بیابان سِباع رسید. احنف، صدایش را بلند کرد و گفت: با زبیر، چه کنم؟ او دو گروه از [[مسلمانان]] را به [[جان]] هم انداخت تا اینکه برخی، برخی دیگر را کشتند و اینک می‌خواهد به خانواده‌اش بپیوندد. ابن جرموز، این سخن را شنید و به دنبال زبیر افتاد و مردی از [[قبیله]] مُجاشع نیز در پی او رفت تا اینکه این دو تن به او رسیدند. زبیر، چون آن دو را دید، آنان را [از کشتن خویش‌] برحذر داشت. آن دو گفتند: ای [[حواری]] [[پیامبر خدا]]! تو در [[امان]] مایی و کسی به تو دست نمی‌یابد. ابن جرموز، او را [[همراهی]] می‌کرد. در همین حال که او را همراهی می‌کرد و عقب می‌کشید و زبیر از او جدا می‌شد، گفت: ای [[ابو عبد الله]]! زرهت را درآور و آن را روی اسبت بگذار که برایت سنگینی می‌کند و خسته‌ات می‌سازد. زبیر، آن را از تن، بیرون آورد و عمرو بن جرموز برمی‌گشت و [به عمد] عقب می‌ماند. زبیر او را صدا می‌زد که خود را به وی برساند. عمرو، اسبش را می‌تازانْد سپس، خود را به او نزدیک می‌کرد، تا آنکه زبیر از او آسوده خاطر شد و عقب ماندن عمرو بر او غریب نمی‌نمود. ناگاه عمرو، حمله کرد و از پشت، چنان نیزه‌ای میان شانه‌های زبیر زد که پیکان آن از سینه او بیرون آمد و از اسب، فرو افتاد. عمرو، سر زبیر را برید و نزد احنف آورد و او نیز آن را نزد [[امیر مؤمنان]] فرستاد. علی{{ع}}‌ چون سر بریده زبیر و [[شمشیر]] او را دید، فرمود: "آن شمشیر را به من بدهید". دادند. آن را در دست چرخانْد و فرمود: "این، شمشیری است که با آن مدت‌های طولانی در حضور [[پیامبر خدا]] [[جنگ]] کرد؛ اما سرانجام، هلاکت و مرگی نکوهیده به او رسید". سپس به سر [[زبیر]] نگریست و فرمود: "تو افتخار [[همنشینی]] و [[خویشاوندی]] با پیامبر خدا را داشتی؛ ولی [[شیطان]]، درون دماغت رفت و تو را به چنین روزی افکند"<ref>[[الجمل (کتاب)|الجمل]]، ص۳۹۰ و ص۳۸۷.</ref>.<ref>[[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین]]، ص۳۶۵-۳۷۰.</ref>


== گفتگوهای [[امام]] {{ع}} با طلحه‌==
== گفتگوهای [[امام]]{{ع}} با طلحه‌ ==
درباره گفتگوی [[امام]] {{ع}} با [[طلحه]] چنین آمده است: [[طلحه]] به [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} گفت: از این [[حکومت]]، کناره گیر تا آن را در میان [[مسلمانان]]، به [[مشورت]] بگذاریم. اگر به تو [[رضایت]] دادند، من نیز به آنچه [[مردم]] [[رضایت]] دهند، [[رضایت]] می‌دهم و اگر به دیگری [[رضایت]] دادند، تو هم مانند یکی از مسلمانانْ [تابع باش‌]. [[علی]] {{ع}} فرمود: "ای [[ابو محمد]]! آیا تو با [[رضایت]] و بدون [[اجبار]] و [[اکراه]] با من [[بیعت]] نکردی؟ من [[بیعت]] خود را رها نمی‌سازم". [[طلحه]] گفت: [[بیعت]] کردم، در حالی که [[شمشیر]] بر گردنم بود. فرمود: "آیا نمی‌دانی که من کسی را بر [[بیعت]]، مجبور نساختم؟ و اگر اجباری در کار بود، می‌بایست سعد و [[ابن عمر]] و [[محمد بن مَسلَمه]] را وادار می‌کردم، با اینکه از [[بیعت]]، سر باز زدند و کناره گرفتند و من هم آنان را به حال خودشان واگذاردم". [[طلحه]] گفت: ما در [[شورا]]، شش نفر بودیم. دو نفر مُردند و ما سه نفریم که با تو موافق نیستیم. [[علی]] {{ع}} فرمود: "شما می‌توانستید پیش از [[بیعت]]، [[رضایت]] ندهید؛ اما اینک حقی جز آنچه بدان [[رضایت]] داده‌اید، در کار نیست؛ مگر آنکه کار خلافی [انجام دهم‌] که موجب شود از آنچه بر آن [[بیعت]] شده‌ام، بیرون روید. اگر از من کاری [[ناپسند]] سر زده، بازگو کنید. شما مادرتان [[عایشه]] را از [[خانه]] بیرون کشیدید و زن‌های خود را [در خانه‌] گذاشتید و این، بزرگ‌ترین کار [[زشت]] شماست. آیا [[پیامبر خدا]] از این کار [[راضی]] است که پرده‌ای را که او بر [[عایشه]] افکنده، بدرید و پرده از وی برگیرید؟" [[طلحه]] گفت: او برای [[اصلاح]] آمد. [[علی]] {{ع}} فرمود: "به [[خدا]] [[سوگند]]، آن [[زن]]، به کسی که کارهایش را [[اصلاح]] کند، نیازمندتر است. ای پیرمرد! [[خیرخواهی]] را بپذیر و به [[توبه]] به همراه ننگ، [[رضایت]] ده، پیش از آنکه ننگ با آتشْ همراه شود"<ref>الإمامة والسیاسة، ج ۱، ص ۹۵.</ref>.<ref>[[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین]]، ص ۳۶۵-۳۷۰.</ref>
{{همچنین ببینید|طلحه}}
درباره گفتگوی امام{{ع}} با [[طلحه]] چنین آمده است: طلحه به [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} گفت: از این [[حکومت]]، کناره گیر تا آن را در میان [[مسلمانان]]، به [[مشورت]] بگذاریم. اگر به تو [[رضایت]] دادند، من نیز به آنچه [[مردم]] رضایت دهند، رضایت می‌دهم و اگر به دیگری رضایت دادند، تو هم مانند یکی از مسلمانانْ [تابع باش‌]. علی{{ع}} فرمود: "ای [[ابو محمد]]! آیا تو با رضایت و بدون [[اجبار]] و [[اکراه]] با من [[بیعت]] نکردی؟ من بیعت خود را رها نمی‌سازم". طلحه گفت: [[بیعت]] کردم، در حالی که [[شمشیر]] بر گردنم بود. فرمود: "آیا نمی‌دانی که من کسی را بر بیعت، مجبور نساختم؟ و اگر اجباری در کار بود، می‌بایست سعد و [[ابن عمر]] و محمد بن مَسلَمه را وادار می‌کردم، با اینکه از بیعت، سر باز زدند و کناره گرفتند و من هم آنان را به حال خودشان واگذاردم". طلحه گفت: ما در [[شورا]]، شش نفر بودیم. دو نفر مُردند و ما سه نفریم که با تو موافق نیستیم. علی{{ع}} فرمود: "شما می‌توانستید پیش از بیعت، رضایت ندهید؛ اما اینک حقی جز آنچه بدان رضایت داده‌اید، در کار نیست؛ مگر آنکه کار خلافی [انجام دهم‌] که موجب شود از آنچه بر آن بیعت شده‌ام، بیرون روید. اگر از من کاری ناپسند سر زده، بازگو کنید. شما [[عایشه]] را از [[خانه]] بیرون کشیدید و زن‌های خود را [در خانه‌] گذاشتید و این، بزرگ‌ترین کار زشت شماست. آیا [[پیامبر خدا]] از این کار [[راضی]] است که پرده‌ای را که او بر [[عایشه]] افکنده، بدرید و پرده از وی برگیرید؟" [[طلحه]] گفت: او برای [[اصلاح]] آمد. علی{{ع}} فرمود: "به [[خدا]] [[سوگند]]، آن [[زن]]، به کسی که کارهایش را اصلاح کند، نیازمندتر است. ای پیرمرد! [[خیرخواهی]] را بپذیر و به [[توبه]] به همراه ننگ، [[رضایت]] ده، پیش از آنکه ننگ با آتشْ همراه شود"<ref>الإمامة والسیاسة، ج ۱، ص۹۵.</ref>.<ref>[[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین]]، ص۳۶۵-۳۷۰.</ref>


== دعای امام {{ع}} پیش از [[پیکار]] ==
== دعای امام{{ع}} پیش از [[پیکار]] ==
چون [[امیر مؤمنان]] دید که آن گروه، [[دشمنی]] می‌ورزند و خونی را که ریختنش [[حرام]] است، [[حلال]] می‌شمرَند، دستانش را به سوی آسمانْ بلند کرد و گفت: "بار خدایا! دیدگان، متوجه توست و دست‌ها به سوی تو دراز است و [[دل‌ها]] به سوی تو پر می‌کشند و با رفتارهای [[نیک]] به سوی تو [[تقرب]] می‌جویند." "بار پروردگارا! میان ما و [[قوم]] ما به [[حق]] [[داوری]] کن که تو بهترینِ داورانی"<ref>اعراف، آیه ۸۹.</ref>.<ref>[[الجمل (کتاب)|الجمل]]، ص ۳۴۱.</ref>.<ref>[[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین]]، ص ۳۷۰-۳۷۵.</ref>
چون [[امیر مؤمنان]] دید که آن گروه، [[دشمنی]] می‌ورزند و خونی را که ریختنش [[حرام]] است، [[حلال]] می‌شمرَند، دستانش را به سوی آسمانْ بلند کرد و گفت: "بار خدایا! دیدگان، متوجه توست و دست‌ها به سوی تو دراز است و [[دل‌ها]] به سوی تو پر می‌کشند و با رفتارهای [[نیک]] به سوی تو [[تقرب]] می‌جویند." "بار پروردگارا! میان ما و [[قوم]] ما به [[حق]] [[داوری]] کن که تو بهترینِ داورانی"<ref>اعراف، آیه ۸۹.</ref>.<ref>[[الجمل (کتاب)|الجمل]]، ص۳۴۱.</ref>.<ref>[[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین]]، ص۳۷۰-۳۷۵.</ref>


== [[تشویق]] یاران به [[پیکار]] ==
== [[تشویق]] [[یاران]] به پیکار ==
[[امیر مؤمنان]]، سه روز به جملیان مهلت داد تا دست بردارند و [[حرمت]] نگه دارند؛ ولی چون پافشاری آنان را بر [[مخالفت]] دید، در میان یارانش برخاست و فرمود: "ای [[بندگان خدا]]! با سینه‌های گشاده، به سوی این گروه، حمله برید؛ چرا که آنان بیعتم را شکستند، پیروانم را کشتند، کارگزارم را [[شکنجه]] دادند و او را پس از اینکه با زدنی سخت و مجازاتی شدید، [[آزار]] و [[اذیت]] کردند، از [[بصره]] بیرون راندند، درحالی‌که او پیرمردی است از چهره‌های سرشناس [[انصار]] و [[اهل]] [[فضیلت]]. برای او حرمتی نگه نداشتند و سِنْدیان را ـ که مردانی [[صالح]] بودند ـ به [[قتل]] رساندند و [[حُکیم بن جَبَله]] را چون برای [[خدا]] نسبت به آنان [[خشم]] گرفته بود، ظالمانه و با [[دشمنی]] کشتند و پس از آنکه [[پیروان]] من از دست آنان گریختند، تعقیبشان کردند و آنان را در هر پَستی و بلندی‌ای گرفتند و با [[شکنجه]] و زجر، گردن زدند. آنها را چه شده است؟! "[[خداوند]]، آنان را بکشد. کی [به سوی حق‌] بازگردانده می‌شوند"<ref>سوره توبه، آیه ۳۰.</ref>. ای [[بندگان خدا]]! به سویشان بشتابید و چون شیر، بر آنان یورش ببرید؛ چرا که آنان، اشرارند و کسانی که آنها را بر باطلْ [[یاری]] می‌دهند نیز از اشرارند. با [[شکیبایی]] و به حساب [[خدا]] گذاردن و [[آمادگی]] [[روحی]] خود، با آنان رو به رو شوید. به‌راستی که شما مبارزه‌جو و پیکار کننده‌اید و [[جان]] خویش را برای ضربه [[شمشیر]] و نیزه و [[جنگ]] با هماوردان، آماده ساخته‌اید. هرکس به‌هنگام [[سختی]] در خود، آرامشی [[احساس]] کرد و به هنگام رو در رویی، در خود، شجاعتی یافت و در برادرش [[سستی]] و هراسی دید، از او [[حمایت]] کند، چنان که از خود [[حمایت]] می‌کند که اگر [[خدا]] می‌خواست، او را مانند وی قرار می‌داد"<ref>[[الجمل (کتاب)|الجمل]]: {{متن حدیث|إن أمیرَ المُؤمِنینَ {{ع}} أنظَرَهُم‌ [أصحابَ الجَمَلِ‌] ثَلاثَةَ أیامٍ؛ لِیکفوا ویرعَووا، فَلَما عَلِمَ إصرارَهُم عَلَی الخِلافِ قامَ فی أصحابِهِ فَقالَ: عِبادَ اللهِ! انهَدوا إلی‌ هَؤلاءِ القَومِ مُنشَرِحَةً صُدورُکم، فَإِنهُم نَکثوا بَیعَتی، وقَتَلوا شیعَتی، ونَکلوا بِعامِلی، وأخرَجوهُ مِنَ البَصرَةِ بَعدَ أن آلَموهُ بِالضربِ المُبَرحِ، وَالعُقوبَةِ الشدیدَةِ، وهُوَ شَیخٌ مِن وُجوهِ الأَنصارِ وَالفُضَلاءِ، ولَم یرعَوا لَهُ حُرمَةً، وقَتَلُوا السبابِجَةَ رِجالًا صالِحینَ، وقَتَلوا حُکیمَ بنَ جَبَلَةَ ظُلماً وعُدواناً؛ لِغَضَبِهِ للهِ، ثُم تَتَبعوا شیعَتی بَعدَ أن هَرَبوا مِنهُم وأخَذوهُم فی کل غائِطَةٍ، وتَحتَ کل رابِیةٍ، یضرِبونَ أعناقَهُم صَبراً، ما لَهُم؟ «قتَلَهُمُ اللهُ أَنی‌ یؤْفَکونَ» !! فَانهَدوا إلَیهِم عِبادَ اللهِ، وکونوا اسوداً عَلَیهِم؛ فَإِنهُم شِرارٌ، ومُساعِدوهُم عَلَی الباطِلِ شِرارٌ، فَالقَوهُم صابِرینَ مُحتَسِبینَ مَوَطنینَ أنفُسَکم، إنکم مُنازِلونَ ومُقاتِلونَ، قَد وَطنتُم أنفُسَکم عَلَی الضربِ وَالطعنِ ومُنازَلَةِ الأَقرانِ. فَأَی امرِی‌ءٍ أحَس مِن نَفسِهِ رَبَاطَةَ جَأشٍ عِندَ الفَزَعِ وشَجاعَةً عِندَ اللقاءِ ورأی‌ مِن أخیهِ فَشَلًا ووَهناً، فَلیذُب عَنهُ کما یذُب عَن نَفسِهِ؛ فَلَو شاءَ اللهُ لَجَعَلَهُ مِثلَهُ}}؛ [[الجمل (کتاب)|الجمل]]، ص ۳۳۴.</ref>.<ref>[[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین]]، ص ۳۷۰-۳۷۵.</ref>
امیر مؤمنان، سه [[روز]] به جملیان مهلت داد تا دست بردارند و [[حرمت]] نگه دارند؛ ولی چون پافشاری آنان را بر [[مخالفت]] دید، در میان یارانش برخاست و فرمود: "ای [[بندگان خدا]]! با سینه‌های گشاده، به سوی این گروه، حمله [[برید]]؛ چراکه آنان بیعتم را شکستند، پیروانم را کشتند، کارگزارم را [[شکنجه]] دادند و او را پس از اینکه با زدنی سخت و مجازاتی شدید، [[آزار]] و [[اذیت]] کردند، از [[بصره]] بیرون راندند، درحالی‌که او پیرمردی است از چهره‌های سرشناس [[انصار]] و [[اهل]] [[فضیلت]]. برای او حرمتی نگه نداشتند و سِنْدیان را ـ که مردانی [[صالح]] بودند ـ به [[قتل]] رساندند و حُکیم بن جَبَله را چون برای خدا نسبت به آنان [[خشم]] گرفته بود، [[ظالمانه]] و با [[دشمنی]] کشتند و پس از آنکه [[پیروان]] من از دست آنان گریختند، تعقیبشان کردند و آنان را در هر پَستی و بلندی‌ای گرفتند و با [[شکنجه]] و زجر، گردن زدند. آنها را چه شده است؟! "[[خداوند]]، آنان را بکشد. کی [به سوی حق‌] بازگردانده می‌شوند"<ref>سوره توبه، آیه ۳۰.</ref>. ای [[بندگان خدا]]! به سویشان بشتابید و چون شیر، بر آنان [[یورش]] ببرید؛ چراکه آنان، اشرارند و کسانی که آنها را بر باطلْ [[یاری]] می‌دهند نیز از اشرارند. با [[شکیبایی]] و به حساب [[خدا]] گذاردن و [[آمادگی روحی]] خود، با آنان رو به رو شوید. به‌راستی که شما مبارزه‌جو و [[پیکار]] کننده‌اید و [[جان]] خویش را برای ضربه [[شمشیر]] و نیزه و [[جنگ]] با هماوردان، آماده ساخته‌اید. هرکس به‌هنگام [[سختی]] در خود، آرامشی [[احساس]] کرد و به هنگام رو در رویی، در خود، شجاعتی یافت و در برادرش [[سستی]] و هراسی دید، از او حمایت کند، چنان که از خود حمایت می‌کند که اگر خدا می‌خواست، او را مانند وی قرار می‌داد"<ref>[[الجمل (کتاب)|الجمل]]: {{متن حدیث|إن أمیرَ المُؤمِنینَ{{ع}} أنظَرَهُم‌ [أصحابَ الجَمَلِ‌] ثَلاثَةَ أیامٍ؛ لِیکفوا ویرعَووا، فَلَما عَلِمَ إصرارَهُم عَلَی الخِلافِ قامَ فی أصحابِهِ فَقالَ: عِبادَ اللهِ! انهَدوا إلی‌ هَؤلاءِ القَومِ مُنشَرِحَةً صُدورُکم، فَإِنهُم نَکثوا بَیعَتی، وقَتَلوا شیعَتی، ونَکلوا بِعامِلی، وأخرَجوهُ مِنَ البَصرَةِ بَعدَ أن آلَموهُ بِالضربِ المُبَرحِ، وَالعُقوبَةِ الشدیدَةِ، وهُوَ شَیخٌ مِن وُجوهِ الأَنصارِ وَالفُضَلاءِ، ولَم یرعَوا لَهُ حُرمَةً، وقَتَلُوا السبابِجَةَ رِجالًا صالِحینَ، وقَتَلوا حُکیمَ بنَ جَبَلَةَ ظُلماً وعُدواناً؛ لِغَضَبِهِ للهِ، ثُم تَتَبعوا شیعَتی بَعدَ أن هَرَبوا مِنهُم وأخَذوهُم فی کل غائِطَةٍ، وتَحتَ کل رابِیةٍ، یضرِبونَ أعناقَهُم صَبراً، ما لَهُم؟ «قتَلَهُمُ اللهُ أَنی‌ یؤْفَکونَ»!! فَانهَدوا إلَیهِم عِبادَ اللهِ، وکونوا اسوداً عَلَیهِم؛ فَإِنهُم شِرارٌ، ومُساعِدوهُم عَلَی الباطِلِ شِرارٌ، فَالقَوهُم صابِرینَ مُحتَسِبینَ مَوَطنینَ أنفُسَکم، إنکم مُنازِلونَ ومُقاتِلونَ، قَد وَطنتُم أنفُسَکم عَلَی الضربِ وَالطعنِ ومُنازَلَةِ الأَقرانِ. فَأَی امرِی‌ءٍ أحَس مِن نَفسِهِ رَبَاطَةَ جَأشٍ عِندَ الفَزَعِ وشَجاعَةً عِندَ اللقاءِ ورأی‌ مِن أخیهِ فَشَلًا ووَهناً، فَلیذُب عَنهُ کما یذُب عَن نَفسِهِ؛ فَلَو شاءَ اللهُ لَجَعَلَهُ مِثلَهُ}}؛ [[الجمل (کتاب)|الجمل]]، ص۳۳۴.</ref>.<ref>[[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین]]، ص۳۷۰-۳۷۵.</ref>


== [[آرامش]] [[علی]] {{ع}} در جنگ‌==
== آرامش علی{{ع}} در جنگ‌==
[[محمد بن حنفیه]] می‌گوید: چون وارد [[بصره]] شدیم و در آنجا لشکرگاه زدیم و صفوف خود را آماده ساختیم، پدرم [[علی]] {{ع}} [[پرچم]] [[جنگ]] را به من داد و فرمود: "پیش از [[اقدام]] [[دشمن]] کاری علیه آنان انجام نده"<ref>اشاره به اینکه آغازگر جنگ مباش. (م)</ref>. سپس خوابید. تیرهای [[دشمن]] بر ما باریدن گرفت. او را از [[خواب]]، بیدار کردم. بیدار شد، در حالی که چشم‌هایش را می‌مالید و جملیان فریاد می‌زدند: ای خونخواهان [[عثمان]]! [[علی]] {{ع}}‌ در حالی که جز یک پیراهن بر تن نداشت، بیرون رفت و فرمود: "با [[پرچم]] به پیش رو!". پیش رفتم و گفتم: ای [[پدر]]! در چنین روزی، تنها با یک پیراهن؟! فرمود: "هرکس را مرگش [به وقت خود] خواهد گرفت. به [[خدا]] [[سوگند]]، در کنار [[پیامبر]] {{صل}} بدون [[زره]]، بیشتر جنگیدم تا با [[زره]]"<ref>[[الجمل (کتاب)|الجمل]]، ص ۳۵۵.</ref>.<ref>[[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین]]، ص ۳۷۰-۳۷۵.</ref>
[[محمد بن حنفیه]] می‌گوید: چون وارد [[بصره]] شدیم و در آنجا لشکرگاه زدیم و صفوف خود را آماده ساختیم، پدرم علی{{ع}} [[پرچم]] [[جنگ]] را به من داد و فرمود: "پیش از اقدام [[دشمن]] کاری علیه آنان انجام نده"<ref>اشاره به اینکه آغازگر جنگ مباش. (م).</ref>. سپس خوابید. تیرهای دشمن بر ما باریدن گرفت. او را از [[خواب]]، بیدار کردم. بیدار شد، در حالی که چشم‌هایش را می‌مالید و جملیان فریاد می‌زدند: ای خونخواهان عثمان! علی{{ع}}‌ در حالی که جز یک پیراهن بر تن نداشت، بیرون رفت و فرمود: "با پرچم به پیش رو!"، پیش رفتم و گفتم: ای پدر! در چنین روزی، تنها با یک پیراهن؟! فرمود: "هرکس را مرگش [به وقت خود] خواهد گرفت. به [[خدا]] [[سوگند]]، در کنار [[پیامبر]]{{صل}} بدون زره، بیشتر جنگیدم تا با زره"<ref>[[الجمل (کتاب)|الجمل]]، ص۳۵۵.</ref>.<ref>[[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین]]، ص۳۷۰-۳۷۵.</ref>


== شدت یافتن [[نبرد]] ==
== شدت یافتن [[نبرد]] ==
دو [[لشکر]]، [[نبرد]] [[سختی]] کردند، [[میمنه]] [سپاه‌] بصریان، [[میمنه]] [[سپاه علی]] {{ع}} را درهم شکسته بود و افراد [[قبیله]] [[ربیعه]] در [[لشکر]] [[بصره]]، ربیعیان [[سپاه امام]] {{ع}} را [[شکست]] داده بودند.... [[علی]] {{ع}} به پیش آمد و نگاهی به [[یاران]] و [[سپاهیان]] خود انداخت که شکست‌خورده و کشته شده بودند. وقتی چنین دید، بر فرزندش [[محمد]] ـ که [[پرچمدار]] بود ـ بانگ زد: "به پیش رو!"؛ ولی او کندی کرد و در جایش ثابت ماند. [[علی]] {{ع}} از پشت سر آمد و میان دو کتف او زد و [[پرچم]] را از دستش گرفت و خود، حمله برد و وارد [[لشکر]] [[دشمن]] شد. [[میمنه]] و مِیسَره هر دو [[سپاه]] در [[اضطراب]] بودند. در یک طرف، [[عمار]] بود و در طرف‌های دیگر، [[عبد الله بن عباس]] و [[محمد بن ابی بکر]]. [[علی]] {{ع}} [[سپاه]] [[دشمن]] را شکافت. ضربه می‌زد و می‌کشت. سپس بیرون آمد... و [[پرچم]] را به [[محمد]] داد و فرمود: "این‌چنین بجنگ". [[محمد]] با [[پرچم]] به پیش تاخت و [[انصار]] با او بودند تا به شتر و کجاوه [ی عایشه‌] رسید و همراهان شتر، گریخته بودند. در این روز، هر دو [[لشکر]]، [[نبرد]] سهمگینی کردند، به طوری که آسیب‌ها و ضربت زدن‌ها، در حالِ به زانو نشستنْ صورت می‌گرفت<ref>الإمامة والسیاسة، ج ۱، ص ۹۶.</ref>.<ref>[[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین]]، ص ۳۷۰-۳۷۵.</ref>
دو [[لشکر]]، نبرد [[سختی]] کردند، میمنه [سپاه‌] بصریان، میمنه سپاه علی{{ع}} را درهم شکسته بود و افراد [[قبیله ربیعه]] در لشکر بصره، ربیعیان سپاه امام{{ع}} را [[شکست]] داده بودند.... علی{{ع}} به پیش آمد و نگاهی به [[یاران]] و سپاهیان خود انداخت که شکست خورده و کشته شده بودند. وقتی چنین دید، بر فرزندش محمد ـ که [[پرچمدار]] بود ـ بانگ زد: "به پیش رو!"؛ ولی او کُندی کرد و در جایش ثابت ماند. علی{{ع}} از پشت سر آمد و میان دو کتف او زد و پرچم را از دستش گرفت و خود، حمله برد و وارد لشکر دشمن شد. میمنه و مِیسَره هر دو [[سپاه]] در [[اضطراب]] بودند. در یک طرف، عمار بود و در طرف‌های دیگر، [[عبد الله بن عباس]] و [[محمد بن ابی بکر]]. علی{{ع}} سپاه دشمن را شکافت. ضربه می‌زد و می‌کشت. سپس بیرون آمد... و پرچم را به محمد داد و فرمود: "این‌چنین بجنگ". [[محمد]] با پرچم به پیش تاخت و [[انصار]] با او بودند تا به شتر و کجاوه [ی عایشه‌] رسید و همراهان شتر، گریخته بودند. در این [[روز]]، هر دو [[لشکر]]، [[نبرد]] سهمگینی کردند، به طوری که آسیب‌ها و ضربت زدن‌ها، در حالِ به زانو نشستنْ صورت می‌گرفت<ref>الإمامة والسیاسة، ج ۱، ص۹۶.</ref>.<ref>[[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین]]، ص۳۷۰-۳۷۵.</ref>


== [[جنگیدن]] خودِ [[امام]] {{ع}}‌==
== [[جنگیدن]] خودِ [[امام]]{{ع}}‌==
[[علی]] {{ع}} [از [[لشکر]] دشمن] دور شد و به سوی یارانش می‌رفت که فریادکننده‌ای از پشت سر او فریاد زد. وی برگشت و [[عبد الله بن خلف]] [[خزاعی]] را ـ که میزبان [[عایشه]] در [[بصره]] بود ـ دید. چون [[علی]] {{ع}} او را دید، [[شناخت]] و او را ندا داد که: "ای پسر [[خلف]]! چه می‌خواهی؟". گفت: آیا می‌خواهی بجنگی؟ [[علی]] {{ع}} فرمود: "از آن بدم نمی‌آید؛ ولی وای بر تو، ای پسر [[خلف]]! در [[مرگ]]، چه آسودگی‌ای می‌جویی، با آنکه مرا می‌شناسی؟"، [[عبد الله بن خلف]] گفت: خودْستایی را وا گذار ـ ای پسر [[ابوطالب]] ـ و نزد من بیا تا ببینی کدام‌یک از ما هماوردش را خواهد کشت. آن گاه شعری سرود و [[علی]] {{ع}} با [[شعر]]، او را پاسخ داد و برای [[پیکار]]، رو در رو شدند. [[عبد الله بن خلف]]، ضربه‌ای ناگهانی فرود آورد که [[علی]] {{ع}} آن را با سپرش دفع کرد. آن‌گاه [[علی]] {{ع}} از او کناره گرفت و ضربتی بر او فرود آورد که دست راستش را قطع کرد و سپس ضربتی دیگر فرود آورد که کاسه سرش را پرانْد<ref>[[الفتوح (کتاب)|الفتوح]]، ج ۲، ص ۴۷۸.</ref>.<ref>[[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین]]، ص ۳۷۰-۳۷۵.</ref>
علی{{ع}} [از لشکر [[دشمن]]] دور شد و به سوی یارانش می‌رفت که فریاد کننده‌ای از پشت سر او فریاد زد. وی برگشت و عبد الله بن [[خلف]] [[خزاعی]] را ـ که میزبان [[عایشه]] در [[بصره]] بود ـ دید. چون علی{{ع}} او را دید، [[شناخت]] و او را ندا داد که: "ای پسر خلف! چه می‌خواهی؟". گفت: آیا می‌خواهی بجنگی؟ علی{{ع}} فرمود: "از آن بدم نمی‌آید؛ ولی وای بر تو، ای پسر خلف! در [[مرگ]]، چه آسودگی‌ای می‌جویی، با آنکه مرا می‌شناسی؟"، عبد الله بن خلف گفت: خودْستایی را وا گذار ـ ای پسر [[ابوطالب]] ـ و نزد من بیا تا ببینی کدام‌یک از ما هماوردش را خواهد کشت. آن گاه شعری سرود و علی{{ع}} با [[شعر]]، او را پاسخ داد و برای [[پیکار]]، رو در رو شدند. عبد الله بن خلف، ضربه‌ای ناگهانی فرود آورد که علی{{ع}} آن را با سپرش دفع کرد. آن‌گاه علی{{ع}} از او کناره گرفت و ضربتی بر او فرود آورد که دست راستش را قطع کرد و سپس ضربتی دیگر فرود آورد که کاسه سرش را پرانْد<ref>[[الفتوح (کتاب)|الفتوح]]، ج ۲، ص۴۷۸.</ref>.<ref>[[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین]]، ص۳۷۰-۳۷۵.</ref>


== کشته شدن [[طلحه]] به دست مروان‌==
== کشته شدن [[طلحه]] به دست مروان‌==
[[طلحه]] با صدای بلند، فریاد می‌زد: [[بندگان خدا]]! [[شکیبایی]]، [[شکیبایی]] [ورزید]! چرا که پس از [[شکیبایی]]، [[نصرت]] و [[پاداش]] است. [[مروان بن حکم]] به وی نگاهی افکند و به برده‌اش گفت: وای بر تو، ای [[غلام]]! به [[خدا]] [[سوگند]] که می‌دانم هیچ کس در روز کشتن [[عثمان]] در خانه‌اش به اندازه [[طلحه]] [[مردم]] را تحریک نکرد و هیچ کس جز او، وی را نکشت. اکنون اگر مرا پنهان کنی، تو را [[آزاد]] خواهم کرد. [[غلام]]، وی را پنهان ساخت. [[مروان]]، تیری زهرآگین به سوی طلحة بن عبید الله پرتاب کرد. تیر به [[طلحه]] اصابت کرد و [[طلحه]] بر اثر اصابت تیر بر [[زمین]] افتاد و بیهوش شد. سپس به هوش آمد و دید [[خون]] از او جاری است. گفت: "إنا لله و إنا إلیه راجعون"! به [[خدا]] [[سوگند]]، [[گمان]] می‌کنم مقصود [[خداوند]] عز و جل از این [[آیه]] ماییم که: "و از فتنه‌ای که تنها به [[ستمکاران]] شما نمی‌رسد، بترسید و بدانید که [[خدا]]، سختْ [[کیفر]] است"<ref>انفال، آیه ۲۵.</ref><ref>[[الفتوح (کتاب)|الفتوح]]، ج ۲، ص ۴۷۸.</ref>.<ref>[[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین]]، ص ۳۷۰-۳۷۵.</ref>
طلحه با صدای بلند، فریاد می‌زد: [[بندگان خدا]]! [[شکیبایی]]، شکیبایی [ورزید]!؛ چراکه پس از شکیبایی، [[نصرت]] و [[پاداش]] است. [[مروان بن حکم]] به وی نگاهی افکند و به برده‌اش گفت: وای بر تو، ای [[غلام]]! به [[خدا]] [[سوگند]] که می‌دانم هیچ کس در روز کشتن عثمان در خانه‌اش به اندازه [[طلحه]] [[مردم]] را تحریک نکرد و هیچ کس جز او، وی را نکشت. اکنون اگر مرا پنهان کنی، تو را [[آزاد]] خواهم کرد. [[غلام]]، وی را پنهان ساخت. [[مروان]]، تیری زهرآگین به سوی [[طلحة بن عبید الله]] پرتاب کرد. تیر به طلحه اصابت کرد و طلحه بر اثر اصابت تیر بر [[زمین]] افتاد و بیهوش شد. سپس به هوش آمد و دید [[خون]] از او جاری است. گفت: "إنا لله و إنا إلیه راجعون"! به [[خدا]] [[سوگند]]، [[گمان]] می‌کنم مقصود [[خداوند]] عز و جل از این [[آیه]] ماییم که: "و از فتنه‌ای که تنها به [[ستمکاران]] شما نمی‌رسد، بترسید و بدانید که خدا، سختْ [[کیفر]] است"<ref>انفال، آیه ۲۵.</ref>.<ref>[[الفتوح (کتاب)|الفتوح]]، ج ۲، ص۴۷۸.</ref>.<ref>[[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین]]، ص۳۷۰-۳۷۵.</ref>
 
== تداوم [[نبرد]] به [[رهبری]] عایشه‌ ==
{{همچنین ببینید|عایشه}}
در کتاب [[تاریخ الطبری]] به نقل از محمد و طلحه آمده است: جنگِ نخست تا وسط [[روز]] ادامه یافت و طلحه در آن، مجروح شد و [[زبیر]] هم رفت. پس چون [[لشکر]] به [[عایشه]] پناه بردند و [[کوفیان]] جز [[جنگ]] نخواستند و جز [تحویل دادن‌] عایشه را نخواستند، عایشه آنان را با [[سرزنش]]، تحریک نمود. آنان جنگ کردند تا اینکه بانگ [[آتش‌بس]] زدند و از جنگ، [[دست]] کشیدند و سپس، بعد از ظهر، بازگشتند و به جنگ پرداختند و این در روز پنج شنبه از ماه [[جمادی]] دوم بود. پس نبرد در آغاز روز با طلحه و زبیر بود و در وسط روز با عایشه<ref>[[تاریخ الطبری (کتاب)|تاریخ الطبری]]، ج ۴، ص۵۱۴.</ref>.<ref>محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص۳۷۰-۳۷۵.</ref>


== تداوم [[نبرد]] به [[رهبری]] عایشه‌==
== پی کردن شتر و پراکنده شدن لشکر جمل‌==
در کتاب [[تاریخ الطبری (کتاب)|تاریخ الطبری]] به [[نقل]] از [[محمد]] و [[طلحه]] آمده است: جنگِ نخست تا وسط روز ادامه یافت و [[طلحه]] در آن، مجروح شد و [[زبیر]] هم رفت. پس چون [[لشکر]] به [[عایشه]] [[پناه]] بردند و [[کوفیان]] جز [[جنگ]] نخواستند و جز [تحویل دادن‌] [[عایشه]] را نخواستند، [[عایشه]] آنان را با [[سرزنش]]، تحریک نمود. آنان [[جنگ]] کردند تا اینکه بانگ [[آتش‌بس]] زدند و از [[جنگ]]، [[دست]] کشیدند و سپس، بعد از ظهر، بازگشتند و به [[جنگ]] پرداختند و این در روز [[پنج شنبه]] از ماه [[جمادی]] دوم بود. پس [[نبرد]] در آغاز روز با [[طلحه]] و [[زبیر]] بود و در وسط روز با [[عایشه]]<ref>[[تاریخ الطبری (کتاب)|تاریخ الطبری]]، ج ۴، ص ۵۱۴.</ref>.<ref>[[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین]]، ص ۳۷۰-۳۷۵.</ref>
چون [[لشکریان]] از گِردِ شتر [عایشه‌] پراکنده شدند، [[امیرمؤمنان]]، نگران این بود که مردم به سوی شتر بازگردند و جنگ، دوباره درگیرد. پس فرمود: "شتر را پِی کنید!". [[یاران]] امیرمؤمنان به سمت شتر شتافتند و آن را پی کردند که به پهلو بر [[زمین]] افتاد و [[عایشه]] فریادی کشید که هرکس در دو [[سپاه]] بود، شنید<ref>[[الجمل (کتاب)|الجمل]]، ص۳۵۰.</ref>.<ref>[[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین]]، ص۳۷۰-۳۷۵.</ref>


== پی کردن شتر و پراکنده شدن [[لشکر]] جمل‌==
== [[شهادت]] [[پرچمداران]] در [[نبرد جمل]] ==
چون [[لشکریان]] از گِردِ شتر [عایشه‌] پراکنده شدند، [[امیرمؤمنان]]، نگران این بود که [[مردم]] به سوی شتر بازگردند و [[جنگ]]، دوباره درگیرد. پس فرمود: "شتر را پِی کنید!". [[یاران امیرمؤمنان]] به سمت شتر شتافتند و آن را پی کردند، که به پهلو بر [[زمین]] افتاد و [[عایشه]] فریادی کشید که هرکس در دو [[سپاه]] بود، شنید<ref>[[الجمل (کتاب)|الجمل]]، ص ۳۵۰.</ref>.<ref>[[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین]]، ص ۳۷۰-۳۷۵.</ref>
در [[کارزار]] [[جمل]]، پرچم‌داران تلاش زیادی کردند و برخی از آنان به شهادت رسیدند. مناسب است این فداکاری‌ها را گزارش دهیم.


== مدت زمان جنگ‌==
[[نبرد]] و شهادت عَلمداران را [[بلاذری]] دقیق‌تر از دیگران گزارش کرده است. گفته‌اند: علی{{ع}}، فریاد [[اصحاب جمل]] را شنید که بلند شده است، پس فرمود: چه می‌گویند؟ گفتند: [[مردم]] را به [[جنگ]] با قاتلان عثمان فرا می‌خوانند و آنان را [[لعن]] می‌کنند. فرمود: آری! [[خداوند]] کشندگان عثمان را [[لعنت]] کند. به [[خدا]] [[سوگند]] جز خودِ آنان کسی دیگر، او را نکشته است و آنان لعن نمی‌کنند، جز خود را و مردم را [[دعوت]] نمی‌کنند، مگر بر ضد خود<ref>{{متن حدیث|نعَم! فلعنَ اللهُ قتلةَ عثمانٍ فوَ اللهِ ما قَتلَهُ غَيرَهُم و ما يَلعَنونَ إلّا أنفُسَهُم و لا يَدعُونَ إلّا عَليها}}.</ref>. سپس به [[محمد بن حنفیه]] که [[پرچم‌دار]] بود فرمود: پیش رو! وی (محمد) همراه [[پرچم]] به سمت [[دشمن]] حرکت کرد.
[[جنگ]] از ظهر تا [[غروب]] [[خورشید]] ادامه داشت<ref>[[أنساب الأشراف (کتاب)|أنساب الأشراف]]، ج ۳، ص ۳۸.</ref>.<ref>[[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین]]، ص ۳۷۰-۳۷۵؛ [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ غدیر (کتاب)|فرهنگ غدیر]]، ص۱۸۳؛ [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ‌نامه دینی (کتاب)|فرهنگ‌نامه دینی]]، ص۷۵.</ref>
علی{{ع}} به اَشتر دستور داد حمله کند، او حمله کرد و مردم هم [[یورش]] بردند. در این نبرد هلال بن وکیع تمیمی کشته شد و جنگ شدّت گرفت<ref>أنساب الأشراف، ج۲، ص۲۴۱؛ جمل من أنساب الأشراف، ج۳، ص۳۷.</ref>.


== بزرگواری‌==
این گزارش نشان می‌دهد که لعن را طرف داران عثمان آغاز کردند و [[امیرالمؤمنین]] آن را غیر منطقی می‌داند که بر ضدّ خود [[نفرین]] می‌کنند<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۴ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۴]]، ص۲۵۹ - ۲۶۰.</ref>.
[[امام باقر]] {{ع}} فرمودند: [[علی]] {{ع}} به منادی‌اش در [[جنگ]] [[بصره]] (جمل) [[دستور]] داد که فریاد زند: فراریان از [[جنگ]]، دنبال نمی‌شوند، زخمی‌ها کشته نمی‌شوند، [[اسیران]] به [[قتل]] نمی‌رسند، هرکس در خانه‌اش را ببندد، در [[امان]] است وهرکس سلاحش را بر [[زمین]] اندازد، در [[امان]] است و هیچ چیز از [[اموال]] آنان (جملیان) [به غنیمت‌] گرفته‌ نمی‌شود<ref>چنان که از احادیث برداشت می‌شود، بازماندگان لشکر جمل، اجازه یافتند که اموالشان را با خود ببرند؛ اگر چه اثاث و اسلحه کشتگان و فراریانی که بازنگشتند، بر جای ماند و امام {{ع}} آنها را میان سپاه خویش، تقسیم نمود. (م)</ref>.<ref>{{متن حدیث|الإمام الباقر {{ع}}: أمَرَ عَلِی {{ع}} مُنادِیهُ فَنادی‌ یومَ البَصرَةِ: «لا یتبَعُ مُدبِرٌ، ولا یذَففُ عَلی‌ جَریحٍ، ولا یقتَلُ أسیرٌ، ومَن أغلَقَ بابَهُ فَهُوَ آمِنٌ، ومَن ألقی‌ سِلاحَهُ فَهُوَ آمِنٌ»، ولَم یأخُذ مِن مَتاعِهِم شَیئاً}}؛ السنن الکبری، ج ۸، ص ۳۱۴، ح ۱۶۷۴۷.</ref>.<ref>[[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین]]، ص ۳۷۵.</ref>


== صدور [[فرمان]] [[عفو]] عمومی‌==
=== پرچمداران [[اَزد]] ===
[[علی]] {{ع}}، هنگامی که پیروز شد برای [[سخنرانی]] به پا خاست و فرمود: "ای [[مردم بصره]]! از شما گذشتم. برحذر باشید از [[فتنه]]! به‌راستی که شما نخستین مردمانی بودید که [[بیعت]] را شکستید و [[وحدت]] [[امت]] را برهم زدید". آنگاه نشست و [[مردم]] با وی [[بیعت]] کردند<ref>[[أنساب الأشراف (کتاب)|أنساب الأشراف]]، ج ۳، ص ۵۸.</ref>.<ref>[[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین]]، ص ۳۷۵.</ref>
پرچم قبیلۀ اَزد [[کوفی]] به دست [[مخنف بن سلیم]] بود که به زمین افتاد. برادرش صقعب پرچم را به دست گرفت. سپس برادرش عبدالله پرچم را به دست گرفت. او هم کشته شد. آن‌گاه علاء بن عروه پرچم را به دست گرفت که تا [[پیروزی]] در دست وی بود<ref>أنساب الأشراف، ج۲، ص۲۴۱؛ تاریخ ابن خلدون، ج۲، ص۶۱۹.</ref>.


== گفتگوهایی میان [[امام]] {{ع}} و عایشه‌==
شماری از تاریخ نویسان مانند [[طبری]]<ref>تاریخ طبری، اعلمی، ج۳، ص۵۲۹.</ref>، [[ابن اثیر]]<ref>الکامل، ج۳، ص۲۵۱..</ref>، [[ابن خلدون]]<ref>تاریخ ابن خلدون، ج۲، ص۶۱۹.</ref> آورده‌اند: [[مخنف بن سلیم]] [[پرچم‌دار]] [[امام علی]]{{ع}} در [[جمل]] کشته نشده؛ زیرا بعداً [[کارگزار اصفهان]] شد و در [[صفّین]] هم پرچ مدار [[ازد]] بوده است<ref>ابن‌عبدالبر، الإستیعاب، ج۴، ص۱۴۶۷؛ ابن اثیر، أسدالغابه، دارالفکر، ج۴، ص۳۵۲.</ref>.
بعد از بیعت مردم [[علی]] {{ع}} نزد [[عایشه]] آمد که در [[خانه]] [[عبد الله بن خلف خزاعی]] بود؛ همو که پسرش به "طلحة الطلحات" معروف بود. [[امام]] {{ع}}‌ فرمود: "ای حُمَیرا! از این حرکتْ دست برنمی‌داری؟". [[عایشه]] گفت: ای پسر [[ابی طالب]]! [[قدرت]] یافتی، پس [[نرمی]] به [[خرج]] ده! فرمود: "به سوی [[مدینه]] حرکت کن و به همان خانه‌ات بازگرد که [[پیامبر خدا]] تو را [[دستور]] داد در آن بنشینی". گفت: چنین می‌کنم<ref>[[تاریخ الیعقوبی (کتاب)|تاریخ الیعقوبی]]، ج ۲، ص ۱۸۳.</ref>.<ref>[[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین]]، ص ۳۷۵.</ref>


== فرستادن [[عایشه]] به سوی مدینه‌==
[[بلاذری]] گوید: ضربه‌ای به سر وی خورد، به همین جهت [[پرچم]] [[ازد]] را برادرش صقعب به دست گرفت<ref>أنساب الأشراف، ج۲، ص۲۴۱؛ جمل من أنساب الأشراف، ج۳، ص۳۷؛ تاریخ طبری، دارالتراث، ج۴، ص۵۲۱: {{عربی|فَضُرِبَ مِخْنَف بن سُلَيم عَلى رَأسِهِ فَسَقَطَ و أخذ الرَّاية مِنهُ الصَّقْعب بن سُلَيم أخُوهُ}}.</ref>. او کشته شد، آن گاه [[برادر]] دیگرش عبدالله پرچم را برافراشت. او نیز کشته شد. پرچم را علاء بن عروه گرفت و پیروزی با او بود. ابن اعثم هم آورده است: مخنف مجروح شد<ref>ابن‌اعثم، الفتوح، ج۲، ص۴۷۴.</ref>. او در [[جنگ]] «[[عین الورده]]» همراهِ توّابین در سال ۶۴ق، کشته شد<ref>ابن‌حجر، تقریب التّهذیب، چ دارالرشید، ص۵۲۴؛ همو، تهذیب التّهذیب، ج۱۰، ص۷۰.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۴ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۴]]، ص۲۶۰ - ۲۶۱.</ref>
چون امیرمؤمنانْ [[تصمیم]] حرکت به سوی [[کوفه]] گرفت کسی را نزد [[عایشه]] فرستاد که به وی [[دستور]] دهد به سوی [[مدینه]] کوچ کند. وی برای حرکت، مهیا شد. [[امام]] به [[محمّد بن ابی بکر]] که [[برادر]] [[عایشه]] بود، گفت تا خواهرش را به [[بصره]] ببرد. سپس [[چهل]] [[زن]] را دستار و کلاه پوشانید و [[شمشیر]] در اختیارشان نهاد و به آنان [[فرمان]] داد از [[عایشه]] محافظت کنند و او را از راست و چپ و پشت سر، درمیان گیرند. [[عایشه]] در طول راه می‌گفت: بار خدایا! با [[علی بن ابی طالب]]، چنان کن که با من [[رفتار]] کرد؛ مردان را به همراهم فرستاد و [[حرمت]] [[پیامبر خدا]] را نگه نداشت. وقتی [[زنان]]، همراه با [[عایشه]] به [[مدینه]] رسیدند، دستارها و شمشیرها را برداشتند و با وی وارد [[مدینه]] شدند. چون [[عایشه]] آنان را دید، از دشنام‌گویی و [[نکوهش]] [[امیرمؤمنان]]، پشیمان شد و گفت: [[خداوند]] به پسر [[ابی طالب]]، [[پاداش]] [[نیکو]] دهد؛ چرا که [[حرمت]] [[پیامبر خدا]] را درباره من، پاس داشت<ref>[[الجمل (کتاب)|الجمل]]، ص ۴۱۵.</ref>.<ref>[[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین]]، ص ۳۷۵؛ [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ غدیر (کتاب)|فرهنگ غدیر]]، ص۱۸۳.</ref>


== تعداد کشتگان در جنگ‌==
=== [[پرچمداران]] [[بکر]]===
از [[سپاه امام علی]] {{ع}} در جنگ جمل، پنج هزار نفر کشته شدند و تمام متون [[تاریخی]]، بدون کم‌ترین اختلافی بر این عدد، اتفاق دارند؛ ولی متون [[تاریخی]] درباره تعداد کشته‌های [[لشکر]] [[جمل]]، [[اختلاف]] بسیار دارند که نمی‌توان بر هیچ یک از آنها [[اعتماد]] کرد. در برخی گزارش‌ها آمده است که تعداد کشتگان آنها بیست هزار نفر بود، با آن‌که در گزارش‌های دیگری آمده که سیزده هزار نفر از آنان کشته شدند و در خبر دیگری ده هزار یا پنج هزار نفر آمده است<ref>[[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین]]، ص ۳۳۴.</ref>.
پرچمِ [[بکر بن وائل]] در دست [[حارث بن حسان]] بود که همراه [[پنج تن]] از خانواده‌اش و مردانی از بنی‌ [[محدوج]]، کشته شدند. ۳۵ نفر از بنی‌ذهل در نَبرد کشته شدند<ref>تاریخ ابن خلدون، ج۲، ص۶۱۹؛ ابن اثیر، الکامل، ج۳، ص۲۵۲.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۴ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۴]]، ص۲۶۱.</ref>


== غنیمت‌های جنگ‌==
=== پرچمداران عبد‌القیس ===
[[یاران علی]] {{ع}} آنچه را [[اهل بصره]] برای [[پیکار]] با [[علی]] {{ع}} به لشکرگاه خود آورده بودند، به [[غنیمت]] گرفتند؛ ولی متعرض دیگر [[اموال]] آنان نشدند. [[علی]] {{ع}} جز آن مال‌ها، [[اموال]] کشتگان [[اهل بصره]] را برای ورثه‌شان باقی گذاشت و از آنچه [سپاهش‌] به عنوان [[غنیمت]] برداشتند، [[خمس]] گرفت و بدین ترتیب، سنتْ جاری شد<ref>شرح الأخبار، ج ۱، ص ۳۸۹، ح ۳۳۱.</ref>.<ref>[[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین]]، ص ۳۷۵.</ref>
هفت پرچم‌دار [[عبدالقیس]] کشته شدند. پرچم عبدالقیس [[کوفی]] به دست قاسم بن سلیم بود که کشته شد. با او زید و سیحان ([[فرزندان]] صوحان) به [[شهادت]] رسیدند. شماری دیگر پرچم را به دست گرفتند که آنان هم کشته شدند؛ از جمله، عبدالله بن رقیه. سپس [[منقذ بن نعمان]] [[پرچم]] گرفت و آن را به پسرش مرة داد که تا [[پیروزی]]، در دست او بود<ref>تاریخ طبری، دارالتراث، ج۴، ص۵۲۲.</ref>.


== ورود [[امام]] {{ع}} به [[بیت المال]] بصره‌==
[[ابن سعد]] در شرح حال [[صعصعه]] می‌گوید: [[سیحان بن صوحان]]، برادرِ صعصعۀ خطیب بود. پرچم آن روزِ [[جنگ جمل]]، در دست او بود که کشته شد و بعد برادرش زید پرچم را گرفت او هم کشته شد؛ سپس صعصعه پرچم را به دست گرفت<ref>ابن‌سعد، طبقات الکبری، دارالکتب العلمیه، ج۶، ص۲۴۴؛ شیخ عباس قمی، سفینة البحار، ج۳، ص۸۲؛ علی احمدی، مکاتیب الأئمه{{عم}}، ج۱، ص۱۳۳.</ref>.
چون [[عثمان بن حنیف]] از [[بصره]] بیرون رفت و [[طلحه]] و [[زبیر]] به [[بیت المال]] برگشتند و در برابر آنچه در آن بود، درنگ کردند، همین که [[میزان]] طلا و نقره‌اش را دیدند، گفتند: اینها، همان غنیمت‌هایی است که [[خداوند]]، ما را به آنها [[وعده]] داده است و به ما خبر داده است که آن را به زودی در اختیارمان می‌نهد. ابو الأسود می‌گوید: این سخن را از آنان شنیدم و پس از آن ماجرا، [[علی]] {{ع}} را دیدم که وارد [[بیت المال]] [[بصره]] شد. وقتی ثروت‌های آن را دید، فرمود: "ای [طلاهای‌] زرد! ای [نقره‌های‌] سفید! دیگری را بفریبید. [[ثروت]]، مقتدای [[ستمگران]] است و من، پیشوای [[مؤمنان]]". به [[خدا]] [[سوگند]]، نه بدانچه در آنجا بود، توجهی کرد و نه در آنچه دیده بود، اندیشید؛ بلکه [[ثروت‌ها]] را نزد او چون خاکی بی‌ارزش یافتم. از آنان ([[طلحه]] و [[زبیر]]) و از وی شگفت‌زده شدم! از این رو با خود گفتم: "آنان از کسانی‌اند که [[دنیا]] را می‌خواهند، و این از کسانی است که [[آخرت]] را می‌جویند" و آگاهی‌ام نسبت به وی افزون شد<ref>[[الجمل (کتاب)|الجمل]]، ص ۲۸۵.</ref>.<ref>[[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین]]، ص ۳۷۵.</ref>


== [[سرزنش]] اهل بصره از سوی [[امام]] {{ع}}‌==
ابن اعثم، در گزارش از [[شهادت]] [[فرزندان]] صوحان می‌نویسد: صعصعه که پرچم را گرفت، مجروح شد. پس علَم را ابو‌عبیده [[عبدی]]، از خیار [[یاران علی]]{{ع}}، به دست گرفت؛ او هم جنگید تا کشته شد. بعد عبدالله بن رقبه و پس از او [[رشید]] بن سمی پرچم را گرفتند و کشته شدند. هفت یا هشت نفر، زیر پرچم کشته شدند<ref>ابن‌اعثم، الفتوح، دارالاضواء، ج۲، ص۴۷۴.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۴ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۴]]، ص۲۶۱-۲۶۲.</ref>
چون [[امیرمؤمنان]]، نامه‌های [[پیروزی]] را نوشت، در میان [[مردم]] به سخنرانی برخاست و [[خداوند متعال]] را [[حمد]] کرد و بر او ثنا گفت و بر [[محمد]] و خاندانش [[درود]] فرستاد. سپس فرمود: "اما بعد؛ به‌راستی که [[خداوند]]، [[بخشنده]] [[مهربان]] و عزیزِ صاحب [[انتقام]] است. [[گذشت]] و [[آمرزش]] خود را برای [[اهل]] [[طاعت]] نهاده و [[عذاب]] و کیفرش را برای کسی که [[نافرمانی]] کند و دستورش را [[مخالفت]] نماید و در [[دین]]، [[بدعت]] گذارَد. [[صالحان]] با [[رحمت]] او مدد یافتند. ای [[اهل بصره]]! [[خداوند]]، مرا بر شما [[قدرت]] بخشید و شما را به خاطر رفتارتان [[تسلیم]] کرد. پس مبادا به کارهایی مانند کارهای گذشته باز گردید؛ چرا که شما نخستین کسانی بودید که [[پیکار]] و [[اختلاف]] را آغاز کردید و [[حق]] و [[انصاف]] را کنار نهادید"<ref>[[الجمل (کتاب)|الجمل]]، ص ۴۰۰.</ref>.<ref>[[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین]]، ص ۳۷۵.</ref>


== [[جانشین]] گذاردن [[ابن عباس]] در بصره‌==
=== [[پرچمداران]] یمنی‌ها ===
در کتاب [[الجمل (کتاب)|الجمل]] به [[نقل]] از واقِدی آمده است: چون [[امیرمؤمنان]] [[تصمیم]] گرفت از [[بصره]] بیرون برود، [[عبد الله بن عباس]] را بر آن [[شهر]] گمارد و به او سفارش کرد. از جمله سفارش‌هایش این بود که فرمود: "ای [[ابن عباس]]! بر تو باد [[پروای الهی]] و [برقراری‌] [[عدالت]] در میان کسانی که بر آنان گمارده شده‌ای و اینکه برای [[مردم]]، چهره بگشایی و مجلست را عمومی‌سازی و [[مردم]] را با [[بردباری]] خود، پذیرا باشی. بپرهیز از [[خشم]] که آن، انگیزه‌ای [[شیطانی]] است و بپرهیز از [[هوا و هوس]] که از راه [[خداوند]]، بازت می‌دارد! بدان که آنچه تو را به خداوند نزدیک می‌سازد، همان، دورکننده تو از [[آتش]] است و آنچه تو را از خداوند دور می‌سازد، همان، نزدیک‌کننده تو به [[آتش]] است. [[خدا]] را بسیار یاد کن و از غافلان مباش. و ابومِخْنَفْ [[لوط]] بن یحیی گزارش کرده است که: چون [[امیرمؤمنان]]، [[عبد الله بن عباس]] را به [[بصره]] گمارد، برای مردم [[سخنرانی]] کرد، [[خداوند]] را [[سپاس]] و ثنا گفت و بر پیامبرش [[درود]] فرستاد. سپس فرمود: "ای [[مردم]]! [[عبد الله]] بن [[عباس]] را بر شما گماردم. از او بشنوید و دستورهایش را ـ تا وقتی از [[خداوند]] و پیامبرش [[اطاعت]] می‌کند ـ [[اطاعت]] کنید و اگر بدعتی گذاشت یا از [[حق]] کناره گرفت، به من خبر دهید تا او را از [[حکومت]] بر شما [[عزل]] کنم. به‌راستی که امیدوارم او را پاک‌دامن، [[پارسا]] و خودنگهدار بیابم. من او را بدین کار نگماردم، جز آنکه می‌دانم این خصلت‌ها در وی وجود دارد. [[خداوند]] بر من و شما ببخشد!". [[عبد الله]] در [[بصره]] ماند، تا زمانی که [[امیرمؤمنان]] به سوی [[شام]]، حرکت کرد. در آن هنگام، [[زیاد بن ابیه]] را به جای خود بر [[بصره]] گمارد و ابو الأسود دُئلی را نیز معاون او نهاد و خود به [[امیرمؤمنان]] پیوست و با او به سوی صِفین حرکت نمود<ref>[[الجمل (کتاب)|الجمل]]، ص ۴۲۰.</ref>.<ref>[[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین]]، ص ۳۷۵.</ref>
در [[تاریخ]] [[طبری]] و کامل [[ابن اثیر]]، گزارش شده: [[یزید بن قیس]] از پرچم‌داران علی{{ع}} بود. هنگامۀ [[نبرد جمل]] ربیعۀ [[بصره]] بر ربیعۀ [[کوفه]] [[غلبه]] یافته، آنها را به عقب راندند تا یک باره گریختند. سپس یمانی‌های کوفه روحیه و توان یافته برگشتند و [[پایداری]] کردند. ده [[پرچم‌دار]] آنان کشته شدند که [[پنج تن]] از همدان و پنج تن از یمنی‌ها بودند. هر که پرچم را می‌گرفت، کشته می‌شد. یزید بن قیس چون حال را چنین یافت، جَست و پرچم را گرفت و گفت:
{{شعر}}
{{ب|''قَدْ عِشْتِ يا نَفْسُ وَ قَدْ عَشَّيْتِ''|۲=''دَهْراً فقَدْكِ الْيَوْمَ ما بَقِيتِ''}}
{{ب|''أطْلُب طُولَ العُمْرِ مَا حييت''|۲=''''}}
{{پایان شعر}}
:ای نفْس من! بسیار زنده ماندی و [[گمراه]] شدی. اکنون بقای تو بسی باشد. تا چند، طول عمر را می‌خواهی تا زنده هستی، عمر دراز را می‌خواهی؟<ref>تاریخ طبری، ج۳، ص۵۲۴؛ الکامل فی التّاریخ، ج۲، ص۲۴۶؛ کامل، ترجمۀ عباس خلیلی، ج۹، ص۴۰۳.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۴ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۴]]، ص۲۶۲.</ref>


== ورود [[امام]] {{ع}} به کوفه‌==
== فرستادن [[عایشه]] به سوی مدینه‌ ==
چون [[علی بن ابی طالب]] {{ع}} از [[بصره]] به [[کوفه]] رسید، روز [[دوشنبه]]، دوازدهم [[رجب]] [[سال]] سی و ششم هجری بود و [[خداوند]]، پیروزی‌اش را گرامی داشت و او را بر دشمنش [[پیروز]] گردانید و به همراه او، بزرگان [[مردم]] و [[اهل بصره]] بودند. [[کوفیان]] به استقبال آمدند و در میان آنها [[قاریان]] و بزرگان [[کوفه]] حضور داشتند. سپس برای او به خیر و [[برکت]]، [[دعا]] کردند و گفتند: ای [[امیرمؤمنان]]! کجا اقامت می‌کنی؟ آیا به [[قصر]] [حکومتی‌] می‌روی؟ فرمود: "نه؛ ولی در رُحبه<ref>رُحْبه در اینجا به معنای میدان و توقفگاه عمومی شهر است. (م)</ref>، توقفی خواهم داشت". پس در رُحبه، توقف کرد و سپس وارد [[مسجد]] بزرگ [[شهر]] شد و در آن، دو رکعت [[نماز]] گزارْد و بر [[منبر]] رفت و [[حمد]] و ثنای [[خداوند]] گفت و بر پیامبرش [[درود]] فرستاد و فرمود: "اما بعد؛ ای [[مردم کوفه]]! همانا برای شما در [[اسلام]]، فضیلتی است تا زمانی که آن را دگرگون نسازید و [[تغییر]] ندهید. شما را به سوی [[حق]] فرا خواندم و شما [[اجابت]] کردید و آغاز کردید به [[مبارزه]] با مُنکر و آن را دگرگون ساختید. بدانید که [[فضیلت]] میان شما و [[خداوند]]، در [[احکام]] و تقسیم‌هاست. شما الگوی کسانی هستید که شما را پاسخ می‌گویند و در آنچه شما داخل‌گشتید، داخل‌می‌گردند. بدانید که بیشترین [[هراس]] من بر شما، [[پیروی]] از [[هوا و هوس]] و آرزوهای طولانی است؛ زیرا که [[پیروی]] [[هوا و هوس]]، از [[حق]] باز می‌دارد و [[آرزوی دراز]]، [[آخرت]] را از یاد می‌بَرَد. بدانید که [[دنیا]] پشت می‌کند و می‌رود و [[آخرت]] روی می‌آورد و می‌آید و هریک را فرزندانی است. شما از [[فرزندان]] [[آخرت]] باشید. امروز، [روز] عمل است و حسابی نیست و فردا [روز] حساب است و جای عمل نیست. سپاسْ خدایی را که ولی خود را [[یاری]] کرد و دشمنش را بی‌یاور گذاشت و راستگوی حق‌مدار را [[عزیز]] گردانید و بیعت‌شکنِ [[باطل]] مَدار را [[خوار]] ساخت. بر شما باد [[پروای الهی]] و [[پیروی]] [[اهل بیت]] پیامبرتان که از [[خداوند]]، [[اطاعت]] می‌کنند؛ آنان که در آنچه [[خدا]] را [[اطاعت]] می‌کنند، از دیگر فرقه‌هایی که خود را به [[دین]] می‌بندند و ادعا دارند و با ما به مقابله می‌پردازند، سزاوارتر به [[پیروی]] شدن‌اند، در حالی که آن دیگران، از [[فضیلت]] ما [[فضیلت]] یافته‌اند؛ [[ولی امر]] ([[حکومت]]) ما را [[انکار]] می‌کنند، و در [[حق]] ما با ما [[کشمکش]] می‌کنند و ما را از آن، دور می‌سازند. آنان، نتیجه [[رفتار]] خود را چشیدند و به زودی [سزای‌] گم‌راهی [خود] را خواهند دید. بدانید که مردانی از شما از [[یاری]] من سر باز زدند و من، آنان را [[نکوهش]] و [[توبیخ]] می‌کنم. از آنان کناره جویید و آنچه را خوش نمی‌دارند، به گوششان برسانید تا بازگردند، و از این طریق، به هنگام جدا شدن‌ها، [[حزب]] [[خدا]] شناخته می‌شود"<ref>وقعة صفین، ص ۳.</ref>.<ref>[[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین]]، ص ۳۷۵.</ref>
چون امیرمؤمنانْ تصمیم حرکت به سوی [[کوفه]] گرفت کسی را نزد عایشه فرستاد که به وی دستور دهد به سوی [[مدینه]] کوچ کند. وی برای حرکت، مهیا شد. [[امام]] به [[محمّد بن ابی بکر]] که [[برادر]] عایشه بود، گفت تا خواهرش را به [[بصره]] ببرد. سپس چهل [[زن]] را دستار و کلاه پوشانید و [[شمشیر]] در اختیارشان نهاد و به آنان [[فرمان]] داد از عایشه محافظت کنند و او را از راست و چپ و پشت سر، درمیان گیرند. عایشه در طول راه می‌گفت: بار خدایا! با [[علی بن ابی طالب]]، چنان کن که با من [[رفتار]] کرد؛ مردان را به همراهم فرستاد و [[حرمت پیامبر]] [[خدا]] را نگه نداشت. وقتی [[زنان]]، همراه با عایشه به مدینه رسیدند، دستارها و شمشیرها را برداشتند و با وی وارد مدینه شدند. چون عایشه آنان را دید، از دشنام‌گویی و نکوهش [[امیرمؤمنان]]، پشیمان شد و گفت: [[خداوند]] به پسر [[ابی طالب]]، [[پاداش]] [[نیکو]] دهد؛ چراکه حرمت پیامبر خدا را درباره من، پاس داشت<ref>[[الجمل (کتاب)|الجمل]]، ص۴۱۵.</ref>.<ref>[[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین]]، ص۳۷۵؛ [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ غدیر (کتاب)|فرهنگ غدیر]]، ص۱۸۳.</ref>
 
== تعداد کشتگان در [[جنگ]] ‌==
از سپاه امام علی{{ع}} در [[جنگ جمل]]، پنج هزار نفر کشته شدند و تمام متون [[تاریخی]]، بدون کم‌ترین اختلافی بر این عدد، اتفاق دارند؛ ولی متون تاریخی درباره تعداد کشته‌های [[لشکر]] [[جمل]]، [[اختلاف]] بسیار دارند که نمی‌توان بر هیچ یک از آنها اعتماد کرد. در برخی گزارش‌ها آمده است که تعداد کشتگان آنها بیست هزار نفر بود، با آن‌که در گزارش‌های دیگری آمده که سیزده هزار نفر از آنان کشته شدند و در خبر دیگری ده هزار یا پنج هزار نفر آمده است<ref>[[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین]]، ص۳۳۴.</ref>.
 
== شهدای نامدار [[جنگ جمل]] ==
چند تن از فرماندهان امیرالمؤمنین در جنگ جمل[[شهید]] شدند که باید جداگانه از آنان یاد کرد. اهمیت این موضوع وقتی بیشتر می‌شود که توجه کنیم در نامه‌ای که حضرت بعد از جنگ جمل ـ به نقل [[شیخ مفید]] و تمیمی ـ به خواهرش [[ام هانی]] نوشت، بعد از اشاره به کشته شدن [[طلحه]]، [[زبیر]] و عبدالرّحمان بن [[عتاب]] از گروه [[ناکثین]]، از شهدای طرف‌دار خود یاد می‌کند: «و از ما کشته شدند [[فرزندان]] مَحدوج و دو فرزند صوحان، [[علباء]]، هند و ثمامه که از [[مسلمانان]] شمرده میشوند. [[رحمت خدا]] بر آنان باد. والسّلام»<ref>{{متن حدیث|وَ قُتِلَ مِنَّا بَنُو مَحدوج (عبارت جمل شیخ مفید، مجدوع است که آقای میرشریفی آن را تصحیح نکرده و در تاریخ طبری «محدوج» آمده که دقیق نیست، بلکه «بنومَحدوج» درست است.) وَ ابْنَا صُوحَانَ وَ عِلْبَاءُ وَ هِنْدٌ وَ ثُمَامَةُ فِیمَنْ یُعَدُّ مِنَ الْمُسْلِمِینَ رَحِمَهُمُ اللَّهُ وَ السَّلَامُ}}؛ مفید، الجمل، ص۳۹۷؛ تاریخ طبری، چ اعلمی، ج۳، ص۵۴۵.</ref>
 
این نامه را تمیمی در کتاب المحن آورده که در آن، نقل بنومَحدوج سه تن، دو فرزندِ صوحان، هند جملی و [[ثمامة بن مثنی]] بیان شده است<ref>تمیمی، المحن، ص۱۲۵: {{عربی|و قُتِلَ مِنّا بَنُو مَحْدُوجٍ الثَّلاثةِ و ابنا صوحان و عِلباءُ و هِندَ الجَمَلی و ثِمامة بن المثنی فی مَنْ لا أَعَدَّ و السّلام علیکِ و رحمة الله}}.</ref>.
 
به نقل [[طبری]]، [[امام]]{{ع}} این نامه را برای [[حاکم کوفه]] نوشت: در نیمۀ [[جمادی]] الاخره در خریبه با یکدیگر جنگیدیم؛ از ما و آنان جمع زیادی کشته شدند. کشته شدگان ما عبارت‌اند از: ثمامة بن مثنی، هند بن عَمرو، [[علباء بن هیثم]]، «سیحان» و زید، فرزندان «صوحان» و فرزندان [[محدوج]]. آن را [[عبیدالله بن ابی رافع]] نوشت و به وسیلۀ [[زفر بن قیس]]<ref>به نظر می‌رسد «زحر بن قیس»، درست باشد.</ref> در جمادی الاخر برای [[بشارت]] [[پیروزی]] به [[کوفه]]، فرستاده شد<ref>تاریخ طبری، اعلمی، ج۳، ص۵۴۵.</ref>.
 
در نامه، [[حضرت امیر]]{{ع}} نام چند [[شهید]] [[بزرگوار]] را برده است:
# [[فرزندان]] مَحدوج.
# دو فرزند صوحان:
## [[زید]] که فرمانده بود<ref>أنساب الأشراف، ج۲، ص۲۴۴-۲۴۵؛ جمل من أنساب الأشراف، ج۳، ص۴۰.</ref>.
## سیحان.
# [[علباء بن هیثم سدوسی]].
# هند بن عَمرو بن جدراۀ جملی<ref>أنساب الأشراف، ج۲، ص۲۴۴-۲۴۵.</ref>.
# [[ثمامة بن مثنی]]<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۴ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۴]]، ص۷۸ - ۷۹.</ref>.
 
== غنیمت‌های جنگ ‌==
[[یاران علی]]{{ع}} آنچه را اهل بصره برای [[پیکار]] با علی{{ع}} به لشکرگاه خود آورده بودند، به غنیمت گرفتند؛ ولی متعرض دیگر [[اموال]] آنان نشدند. علی{{ع}} جز آن مال‌ها، اموال کشتگان اهل بصره را برای ورثه‌شان باقی گذاشت و از آنچه [سپاهش‌] به عنوان غنیمت برداشتند، [[خمس]] گرفت و بدین ترتیب، سنتْ جاری شد<ref>شرح الأخبار، ج ۱، ص۳۸۹، ح ۳۳۱.</ref>.<ref>[[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین]]، ص۳۷۵.</ref>
 
== [[فرمان]] [[عفو عمومی]] و [[سرزنش]] اهل بصره از سوی [[امام]] {{ع} ==
چون [[امیرمؤمنان]]، نامه‌های [[پیروزی]] را نوشت، در میان [[مردم]] به سخنرانی برخاست و [[خداوند متعال]] را [[حمد]] کرد و بر او ثنا گفت و بر محمد و خاندانش [[درود]] فرستاد. سپس فرمود: "اما بعد؛ به‌راستی که [[خداوند]]، [[بخشنده]] [[مهربان]] و عزیزِ صاحب [[انتقام]] است. گذشت و [[آمرزش]] خود را برای [[اهل]] [[طاعت]] نهاده و [[عذاب]] و کیفرش را برای کسی که [[نافرمانی]] کند و دستورش را [[مخالفت]] نماید و در [[دین]]، [[بدعت]] گذارَد. [[صالحان]] با [[رحمت]] او مدد یافتند. ای اهل بصره! خداوند، مرا بر شما [[قدرت]] بخشید و شما را به خاطر رفتارتان [[تسلیم]] کرد. پس مبادا به کارهایی مانند کارهای گذشته باز گردید؛ چراکه شما نخستین کسانی بودید که [[پیکار]] و [[اختلاف]] را آغاز کردید و [[حق]] و [[انصاف]] را کنار نهادید"<ref>[[الجمل (کتاب)|الجمل]]، ص۴۰۰.</ref>.
 
[[امام باقر]]{{ع}} فرمودند: علی{{ع}} به منادی‌اش در [[جنگ]] [[بصره]] ([[جمل]]) دستور داد که فریاد زند: فراریان از جنگ، دنبال نمی‌شوند، زخمی‌ها کشته نمی‌شوند، [[اسیران]] به [[قتل]] نمی‌رسند، هرکس در خانه‌اش را ببندد، در [[امان]] است و هرکس سلاحش را بر [[زمین]] اندازد، در امان است و هیچ چیز از اموال آنان (جملیان) [به غنیمت‌] گرفته‌ نمی‌شود<ref>چنان که از احادیث برداشت می‌شود، بازماندگان لشکر جمل، اجازه یافتند که اموالشان را با خود ببرند؛ اگر چه اثاث و اسلحه کشتگان و فراریانی که بازنگشتند، بر جای ماند و امام{{ع}} آنها را میان سپاه خویش، تقسیم نمود. (م).</ref>.<ref>{{متن حدیث|الإمام الباقر{{ع}}: أمَرَ عَلِی{{ع}} مُنادِیهُ فَنادی‌ یومَ البَصرَةِ: «لا یتبَعُ مُدبِرٌ، ولا یذَففُ عَلی‌ جَریحٍ، ولا یقتَلُ أسیرٌ، ومَن أغلَقَ بابَهُ فَهُوَ آمِنٌ، ومَن ألقی‌ سِلاحَهُ فَهُوَ آمِنٌ»، ولَم یأخُذ مِن مَتاعِهِم شَیئاً}}؛ السنن الکبری، ج ۸، ص۳۱۴، ح ۱۶۷۴۷.</ref>.<ref>[[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین]]، ص۳۷۵.</ref>
 
== ورود [[امام]]{{ع}} به [[بیت المال]] بصره‌ ==
چون [[عثمان بن حنیف]] از [[بصره]] بیرون رفت و [[طلحه]] و [[زبیر]] به بیت المال برگشتند و در برابر آنچه در آن بود، درنگ کردند، همین که [[میزان]] طلا و نقره‌اش را دیدند، گفتند: اینها، همان غنیمت‌هایی است که [[خداوند]]، ما را به آنها [[وعده]] داده است و به ما خبر داده است که آن را به زودی در اختیارمان می‌نهد. ابو الأسود می‌گوید: این سخن را از آنان شنیدم و پس از آن ماجرا، علی{{ع}} را دیدم که وارد بیت المال بصره شد. وقتی ثروت‌های آن را دید، فرمود: "ای [طلاهای‌] زرد! ای [نقره‌های‌] سفید! دیگری را بفریبید. [[ثروت]]، مقتدای [[ستمگران]] است و من، پیشوای مؤمنان. به [[خدا]] [[سوگند]]، نه بدانچه در آنجا بود، توجهی کرد و نه در آنچه دیده بود، اندیشید؛ بلکه [[ثروت‌ها]] را نزد او چون خاکی بی‌ارزش یافتم. از آنان (طلحه و زبیر) و از وی شگفت‌زده شدم! از این رو با خود گفتم: "آنان از کسانی‌اند که [[دنیا]] را می‌خواهند، و این از کسانی است که [[آخرت]] را می‌جویند" و آگاهی‌ام نسبت به وی افزون شد<ref>[[الجمل (کتاب)|الجمل]]، ص۲۸۵.</ref>.<ref>[[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین]]، ص۳۷۵.</ref>
 
== [[جانشین]] گذاردن [[ابن عباس]] در بصره‌ ==
در کتاب الجمل به نقل از واقِدی آمده است: چون [[امیرمؤمنان]] تصمیم گرفت از بصره بیرون برود، [[عبد الله بن عباس]] را بر آن [[شهر]] گمارد و به او سفارش کرد. از جمله سفارش‌هایش این بود که فرمود: "ای ابن عباس! بر تو باد [[پروای الهی]] و [برقراری‌] [[عدالت]] در میان کسانی که بر آنان گمارده شده‌ای و اینکه برای [[مردم]]، چهره بگشایی و مجلست را عمومی‌سازی و [[مردم]] را با [[بردباری]] خود، پذیرا باشی. بپرهیز از [[خشم]] که آن، انگیزه‌ای [[شیطانی]] است و بپرهیز از [[هوا و هوس]] که از راه [[خداوند]]، بازت می‌دارد! بدان که آنچه تو را به خداوند نزدیک می‌سازد، همان، دورکننده تو از [[آتش]] است و آنچه تو را از خداوند دور می‌سازد، همان، نزدیک‌کننده تو به آتش است. [[خدا]] را بسیار یاد کن و از غافلان مباش. و ابومِخْنَفْ [[لوط بن یحیی]] گزارش کرده است که: چون [[امیرمؤمنان]]، [[عبد الله بن عباس]] را به [[بصره]] گمارد، برای مردم سخنرانی کرد، خداوند را [[سپاس]] و ثنا گفت و بر پیامبرش [[درود]] فرستاد. سپس فرمود: "ای مردم! عبد الله بن عباس را بر شما گماردم. از او بشنوید و دستورهایش را ـ تا وقتی از خداوند و پیامبرش [[اطاعت]] می‌کند ـ اطاعت کنید و اگر بدعتی گذاشت یا از [[حق]] کناره گرفت، به من خبر دهید تا او را از [[حکومت]] بر شما عزل کنم. به‌راستی که امیدوارم او را پاک‌دامن، [[پارسا]] و خودنگهدار بیابم. من او را بدین کار نگماردم، جز آنکه می‌دانم این خصلت‌ها در وی وجود دارد. خداوند بر من و شما ببخشد!". عبد الله در بصره ماند، تا زمانی که امیرمؤمنان به سوی [[شام]]، حرکت کرد. در آن هنگام، [[زیاد بن ابیه]] را به جای خود بر بصره گمارد و ابو الأسود دُئلی را نیز معاون او نهاد و خود به امیرمؤمنان پیوست و با او به سوی [[صِفین]] حرکت نمود<ref>[[الجمل (کتاب)|الجمل]]، ص۴۲۰.</ref>.<ref>[[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین]]، ص۳۷۵.</ref>
 
== ورود [[امام]]{{ع}} به کوفه‌ ==
چون [[علی بن ابی طالب]]{{ع}} از بصره به [[کوفه]] رسید، [[روز]] دوشنبه، دوازدهم [[رجب]] سال سی و ششم هجری بود و خداوند، پیروزی‌اش را گرامی داشت و او را بر دشمنش [[پیروز]] گردانید و به همراه او، بزرگان مردم و اهل بصره بودند. [[کوفیان]] به استقبال آمدند و در میان آنها [[قاریان]] و بزرگان کوفه حضور داشتند. سپس برای او به خیر و [[برکت]]، [[دعا]] کردند و گفتند: ای [[امیرمؤمنان]]! کجا اقامت می‌کنی؟ آیا به [[قصر]][حکومتی‌] می‌روی؟ فرمود: "نه؛ ولی در رُحبه<ref>رُحْبه در اینجا به معنای میدان و توقفگاه عمومی شهر است. (م).</ref>، توقفی خواهم داشت". پس در رُحبه، توقف کرد و سپس وارد [[مسجد]] بزرگ [[شهر]] شد و در آن، دو رکعت [[نماز]] گزارْد و بر [[منبر]] رفت و [[حمد]] و ثنای [[خداوند]] گفت و بر پیامبرش [[درود]] فرستاد و فرمود: "اما بعد؛ ای [[مردم کوفه]]! همانا برای شما در [[اسلام]]، فضیلتی است تا زمانی که آن را دگرگون نسازید و [[تغییر]] ندهید. شما را به سوی [[حق]] فرا خواندم و شما [[اجابت]] کردید و آغاز کردید به [[مبارزه]] با مُنکر و آن را دگرگون ساختید. بدانید که [[فضیلت]] میان شما و خداوند، در [[احکام]] و تقسیم‌هاست. شما الگوی کسانی هستید که شما را پاسخ می‌گویند و در آنچه شما داخل‌گشتید، داخل‌می‌گردند. بدانید که بیشترین [[هراس]] من بر شما، [[پیروی از هوا و هوس]] و آرزوهای طولانی است؛ زیرا که [[پیروی]] [[هوا و هوس]]، از حق باز می‌دارد و آرزوی دراز، [[آخرت]] را از یاد می‌بَرَد. بدانید که [[دنیا]] پشت می‌کند و می‌رود و آخرت روی می‌آورد و می‌آید و هریک را فرزندانی است. شما از [[فرزندان]] آخرت باشید. امروز، [[روز]] عمل است و حسابی نیست و فردا [روز] حساب است و جای عمل نیست. سپاسْ خدایی را که ولی خود را [[یاری]] کرد و دشمنش را بی‌یاور گذاشت و راستگوی حق‌مدار را عزیز گردانید و بیعت‌شکنِ [[باطل]] مَدار را [[خوار]] ساخت. بر شما باد [[پروای الهی]] و پیروی [[اهل بیت]] پیامبرتان که از خداوند، [[اطاعت]] می‌کنند؛ آنان که در آنچه [[خدا]] را [[اطاعت]] می‌کنند، از دیگر فرقه‌هایی که خود را به [[دین]] می‌بندند و ادعا دارند و با ما به مقابله می‌پردازند، سزاوارتر به [[پیروی]] شدن‌اند، در حالی که آن دیگران، از [[فضیلت]] ما فضیلت یافته‌اند؛ [[ولی امر]] ([[حکومت]]) ما را [[انکار]] می‌کنند، و در [[حق]] ما با ما [[کشمکش]] می‌کنند و ما را از آن، دور می‌سازند. آنان، نتیجه [[رفتار]] خود را چشیدند و به زودی [سزای‌] گم‌راهی [خود] را خواهند دید. بدانید که مردانی از شما از [[یاری]] من سر باز زدند و من، آنان را نکوهش و توبیخ می‌کنم. از آنان کناره جویید و آنچه را خوش نمی‌دارند، به گوششان برسانید تا بازگردند، و از این طریق، به هنگام جدا شدن‌ها، [[حزب خدا]] شناخته می‌شود"<ref>وقعة صفین، ص۳.</ref>.<ref>[[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین]]، ص۳۷۵.</ref>


== منابع ==
== منابع ==
{{منابع}}
{{منابع}}
# [[پرونده: 1100831.jpg|22px]] [[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۴ (کتاب)|'''سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۴''']]
# [[پرونده:1368987.jpg|22px]] [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ غدیر (کتاب)|'''فرهنگ غدیر''']]
# [[پرونده:1368987.jpg|22px]] [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ غدیر (کتاب)|'''فرهنگ غدیر''']]
# [[پرونده:13681040.jpg|22px]] [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ‌نامه دینی (کتاب)|'''فرهنگ‌نامه دینی''']]
# [[پرونده:13681148.jpg|22px]] [[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|'''گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین''']]
# [[پرونده:13681148.jpg|22px]] [[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|'''گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین''']]
# [[پرونده:13681040.jpg|22px]] [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ‌نامه دینی (کتاب)|'''فرهنگ‌نامه دینی''']]
# [[پرونده:IM010499.jpg|22px]] [[محمد حسین رجبی دوانی|رجبی دوانی، محمد حسین]]، [[کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی (کتاب)|'''کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی''']]
# [[پرونده:IM010499.jpg|22px]] [[محمد حسین رجبی دوانی|رجبی دوانی، محمد حسین]]، [[کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی (کتاب)|'''کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی''']]
# [[پرونده: IM010553.jpg|22px]] [[سید امیر حسینی|حسینی، سید امیر]]، [[بصره و نقش آن در تحولات قرن اول هجری (کتاب)|'''بصره و نقش آن در تحولات قرن اول هجری''']]
{{پایان منابع}}
{{پایان منابع}}


نسخهٔ کنونی تا ‏۵ ژانویهٔ ۲۰۲۵، ساعت ۱۰:۱۹

این مدخل زیرشاخهٔ بحث جنگ جمل است. جنگ جمل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: جنگ جمل در نهج البلاغه - جنگ جمل در تاریخ اسلامی - جنگ جمل در معارف و سیره علوی - پرسش مرتبط ندارد

جنگ جمل نخستین جنگی است که امیر المؤمنین (ع) پس از به خلافت رسیدن، با شورشیان پیمان شکن به فرماندهی طلحه و زبیر و عایشه داشت. به دلیل آنکه عایشه در این جنگ بر روی شتر سرخ مویی سوار شد بود معروف به جنگ جمل (شتر نر) شد. این نبرد در سال ٣۶ هجری در بصره روی داد و باعث کشته شدن هزاران نفر از مسلمانان گشت و در انتها با پیروزی امیرالمؤمنین (ع) به پایان رسید.

مقدمه

جنگ جمل، اوّلین نبرد حضرت امیرالمؤمنین(ع) با مخالفان و باغیان است که جنگ با ناکثان (بیعت شکنان) نیز نامیده می‌شود. پیامبر(ص) دستورجنگ با ناکثین را به علی(ع) داد[۱].

نام جمل به جهت سوار شدن عایشه در کجاوه‌ای، روی شتری بوده که عدۀ زیادی در دفاع از آن کشته شدند. این نبرد روز جمعه نیمۀ جمادی الاخر سال ۳۶ رخ داد[۲]. مخالفان اصلی امیرالمؤمنین(ع) و فرماندهان اصلی ناکثین، عایشه، طَلحه و زُبَیر بودند[۳].[۴]

ریشه‌یابی جنگ جمل

امیرمؤمنان(ع) پس از رسیدن به خلافت به منظور برپایی عدالت اجتماعی و اقتصادی با انقلابی گسترده، تحولات فراوانی را پدید آورد و همان‌گونه که در خطبه روز دوم خلافت و امامت خویش فرمود، در تلاش بود با این اقدامات، اصحاب رسول خدا(ص) و جامعه اسلامی را که در این بیست و پنج سال، از راه و رسم و ارزش‌های زمان آن حضرت، فاصله گرفته بودند؛ به راه آن وجود مقدس بازگرداند.

اجرای سیاست‌های الهی امیرمؤمنان(ع) برای شماری از اصحابی که در این سال‌ها با برخورداری از امتیازات ویژه به زیاده‌خواهی عادت نموده بودند، سخت و سنگین آمد؛ به ویژه طلحة بن عبیدالله تیمی و زبیر بن عوام اسدی که از اصحاب با سابقه پیامبر(ص) به شمار می‌آمدند. طلحه و زبیر به رغم بهره‌مند شدن از کمک‌های مالی فراوانِ عثمان بن عفان از بیت المال، با وقوع انقلاب بر ضد وی، به طمع رسیدن به خلافت پس از او، به صفوف انقلابیون پیوسته و بر آن موج سواری کردند. این دو با مشاهده اقبال سرشناسان اصحاب رسول خدا(ص) و عامه مردم به خلافت امیرمؤمنان(ع)، به امید تداوم یافتن ویژه‌خواری‌ها از بیت المال و گرفتن مناصب مهم، نخستین کسانی بودند که با آن حضرت برای خلافت بیعت کردند؛ اما پس از تعیین والیان مناطق مهم عالَم اسلام و نیز قطع امتیازات ویژۀ آنان و امثال ایشان از بیت المال و حتی اعلام امیرمؤمنان(ع) مبنی بر بازپس‌گیری اموالِ به غارت برده از بیت المال در زمان خلفای پیشین، این دو که آمال و آرزوهای خویش را بر باد رفته می‌دیدند، بیعت خود با آن حضرت را شکستند. طلحه و زبیر با پیوستن به عایشه از همسران پیامبر(ص) که نسبت به امیرمؤمنان(ع) سابقه کینه‌توزی و عناد داشت و اینک عَلَم دروغین خون‌خواهی عثمان و براندازی حکومت آن وجود مقدس را بر دوش گرفته بود، فتنه جمل را به پا کردند. فتنه‌گران پیمان‌شکن خروج بر ضد پیشوای عادل را از مکه آغاز کردند و با فریب‌کاری، بیست هزار تن را زیر پرچم خویش گرد آورده و با راهنمایی عبدالله بن عامر بن کریز پسر دایی و والی عثمان در بصره که امیرمؤمنان(ع) وی را عزل نموده بود، به قصد اشغال بصره رو به عراق نهادند[۵].

عایشه، همسر پیامبر(ص) در بین راه مکه به مدینه بود که خبر بیعت مردم با امیرالمؤمنین علی(ع) به او رسید؛ پس، از نیمه راه بازگشت و درحالی‌که می‌گفت عثمان بی‌گناه کشته شده است وارد مکه شد. از طرف دیگر با مشخص شدن کارگزاران حضرت و کوتاه ماندن دست طلحه و زبیر از حکومت، درحالی‌که حدود چهار ماه از بیعت با امام علی(ع) گذشته بود، آنان نیز به قصدِ عمره به مکه وارد شدند. پس به دیدن عایشه رفتند و از او خواستند برای مطالبه خون عثمان به آنان کمک کنند تا بتوانند انتقام خون خلیفه را از قاتلان او بگیرند. آنان با سعید بن عاص، ولید بن عقبه، عبدالله عامر که با اموال بصره تازه به مکه رسیده بود و نیز یعلی بن امیه که اموال یمن را با خود همراه داشت به شور و مشورت پرداختند و نتیجه آن شد، به بصره که بیشترین مخالفان حکومت حضرت در آنجا بودند، بروند و شورش خود را از آنجا آغاز کنند. طبری در تاریخ خود آورده است: بعد از توافق بر شهر بصره، منادی در مکه جار می‌زد که ام‌المؤمنین و طلحه و زبیر قصد بصره را دارند. هرکس بخواهد اسلام را یاری کند و سبب عزت و سربلندی آن شود و با کسانی که خون عثمان را مباح دانسته‌اند نبرد کند و به خون‌خواهی او قیام کند، با آنان همراه شود و اگر کسی مرکب و جهاز و سلاح نداشته باشد، برای او فراهم می‌شود. پس ششصد تن بر ششصد شتری که یعلی بن امیه از یمن با خود آورده بود، نشستند و راه بصره را پیش گرفتند. مردم دیگر هم که ابزار نبرد برایشان فراهم بود به آنان ملحق شدند؛ تا عده آنها بالغ بر ۳ هزار مرد شد. هنگامی که طلحه و زبیر در مکه به جمع‌آوری نیرو می‌پرداختند، مادر ابن‌عباس که ام‌الفضل، دختر حارث بود نامه‌ای به حضرت نوشت و نامه را توسط پیکی به مدینه فرستاد و او را از اوضاع مکه باخبر کرد. نامه هم‌زمان با خروج اصحاب جمل از مکه به دست حضرت رسید[۶].[۷]

خروج ناکثین از مکه به سمت بصره

در راه بصره، مغیرة بن شعبه و سعید بن عاص نیز به همراه دیگران از مکه خارج شدند و تا یک منزلیِ مکه آنان را همراهی نمودند؛ اما در اولین استراحتگاه مغیره به سعید گفت: به عقیده من بهتر است که از این جمع کناره‌گیری کنیم چون سرانجام نیکی را برای آن نمی‌بینم و منتظر آینده باشیم. هرکس که پیروز شد به نزد او می‌رویم و فرمان‌برداری خود را اعلام می‌کنیم. پس کناره‌گیری کردند و به مکه بازگشتند.

کاروانِ اصحاب جمل به کنار آب‌های «حوأب» رسید و سگان بر کاروانیان پارس کردند. عایشه پرسید این چه مکانی است؟ محمد بن طلحه پاسخ داد به آن حوأب گویند. پس عایشه به یاد سخن پیامبر(ص) افتاد و از رفتن امتناع کرد. عبدالله بن زبیر پیش آمد و به گروهی رشوه داد تا به دروغ شهادت دهند که آن مکان حواب نیست.

کاروانیان به راه خود ادامه دادند تا در نزدیکی بصره عایشه، ابن‌عامر را مأمور کرد تا مخفیانه به بصره وارده شود و نامه او را به چند تن از سران و بزرگان بصره از جمله، احنف بن قیس و صبرة بن شیمان برساند. عایشه نیز به حرکت خود ادامه داد تا به حفیر رسید و منتظر جواب نامه‌ها شد. هنگامی که خبر نزدیک شدن عایشه و کاروانش به بصره رسید، عثمان بن حنیف، دو تن از بصریان را مأمور کرد تا دلیل آمدن عایشه و کاروانیان به طرف بصره را جویا شوند. یکی از این دو نفر، عمران بن حصین بود که از عامه مردم بود و دیگری ابوالاسود دوئلی بود که از اکابر و دانشمندان بصره به شمار می‌آمد. پس به حفیر رفتند و با عایشه و طلحه و زبیر دیدار کردند و چون سؤال کردند به چه جهت به بصره آمده‌اند؟ پاسخی جز خون‌خواهی عثمان نشنیدند.

در این حال، عثمان بن حنیف برای آن‌که از اندیشه و رأی مردم بصره آگاهی یابد، به ترفندی متوسل شد. مردی را از میان قیسیان کوفه انتخاب کرد تا در بین جمع بصریان بگوید که آنان از ترس حکومت به بصره نیامده‌اند. بلکه برای خون‌خواهی عثمان آمده‌اند؛ ولی ما کشنده عثمان نیستیم. پس بیایید آنان را به شهرشان بازگردانیم. یکی از اهل بصره فریاد زد آنان آمده‌اند تا در برابر کشندگان عثمان از ما یاری بگیرند. سپس با سنگ به مرد قیسی حمله کردند و او را زدند. پس چون رأی مردم بصره برای عثمان آشکار شد و دانست طلحه و زبیر در بصره طرفداران زیادی دارند، تصمیم گرفت سپاهی ترتیب دهد و تا آمدن حضرت به بصره، از شهر دفاع کند. عایشه و سپاهیانش از حفیر حرکت کردند و به مربد وارد شدند و بسیاری از بصریان به سپاه عایشه پیوستند؛ به‌گونه‌ای که در مربد جایی برای ایستادن نبود[۸].

در الفتوح آمده است که عثمان بن حنیف با جماعتی از شیعیان امیرالمؤمنین از بصره خارج شدند و قصد جنگ با طلحه و زبیر را داشتند که گروهی میانجی‌گری کردند و بینشان صلح برقرار کردند، به‌شرطی که دارالاماره و بیت‌المال در اختیار کارگزار حضرت باشد و یاران طلحه و زبیر نیز در شهر رفت و آمد کنند تا علی(ع) برسد[۹]. اما بنا به نقل ابن‌قتیبه در امامت و سیاست، بین بصریان و اصحاب جمل جنگی رخ داد که در آن جنگ بصریانشکست خوردند و بزرگان آنان همه کشته شدند، غیر از حرقوص بن زهیر که به همراه یارانش به قبیله خود، بنی‌سعد، پناهنده شد و قومش از آنان دفاع کرد. در این حال گروهی بین آنان صلح برقرار کردند به شرطی که دارالاماره و مسجد و بیت‌المال در اختیار عثمان بن حنیف باشد و یاران وی در هرجایی که خواستند اقامت گزینند. یاران طلحه و زبیر نیز در آزادی کامل باشند تا امام علی(ع) به بصره آید[۱۰].[۱۱]

دستگیری عثمان بن حنیف

فردای آن روز یاران طلحه و زبیر عهدشکنی کردند و به شهر حمله کردند بسیاری از مردم را کشتند و به بیت‌المال حمله بردند و همه نگهبانان آن را که از سیابجه[۱۲] بودند، کشتند. ریاست سیابجه با ابوسالمه زطی بود که مرد صالح و نیکوکاری بود. سپس عثمان بن حنیف را دستگیر کردند؛ ولی او را نکشتند؛ بلکه موهای سر و صورت او را کندند و رهایش کردند. حمله به بصره را عبدالله بن زبیر بر عهده داشت[۱۳]. بدین ترتیب بصره تا آمدن امام علی(ع) در اختیار یاران طلحه و زبیر قرار گرفت[۱۴].

حرکت حضرت علی(ع) به سمت بصره

امیرالمؤمنین علی(ع) به محض دریافت نامۀ ام فضل (مادر ابن عباس) و آگاه شدن از حرکت عایشه و طلحه و زبیر به سوی عراق؛ با شتاب حرکت کرد؛ چراکه امید داشت به آنها برسد و آنان را به مدینه بازگرداند. هنگامی که آن حضرت به رَبَذه رسید، خبر یافت که آنها دور شده‌اند و چون اطلاع یافت به سوی بصره می‌روند، آسوده خاطر شد و فرمود: مردم کوفه را بیشتر دوست دارم؛ زیرا سران عرب در میان آنها هستند[۱۵].

به روایتی امیرمؤمنان(ع) در تعقیب ناکثین (پیمان شکنان) با چهارصد نفر از اصحاب پیغمبر(ص) از مدینه خارج شد و ابوحسن بن عمرو از قبیله بنی نجار را جانشین خود کرد. هنگامی که به سرزمین بنی اسد و طیّ رسید، ششصد نفر از مردم آن دو قبیله نیز به آن حضرت پیوستند، تا اینکه به ذی قار رسید[۱۶].

روایت دیگری حاکی از آن است که امیرمؤمنان علی(ع) با هفتصد سوار که چهارصد نفرشان از مهاجران و انصار (هفتاد نفر از اصحاب بدر) بودند از مدینه حرکت کرد و سهل بن حنیف انصاری را به جای خویش گماشت و چون به ربذه رسیدند، طلحه و یارانش از آنجا گذشته بودند. در آن هنگام عده‌ای از اهل مدینه که خزیمة بن ثابت[۱۷] (ذوالشهادتین) از آن جمله بود به حضرت ملحق شدند و از طایفه طی نیز سیصد سوار به آنان پیوست[۱۸].[۱۹]

ارسال نماینده به کوفه

امیرمؤمنان علی(ع) در «ذی قار» یا «ربذه» توقف فرمود و از آنجا نمایندگانی به کوفه اعزام کرد تا نسبت به بسیج نیروهای مستقر در کوفه، اقدام کنند. در اینکه نمایندگان آن حضرت چه کسانی بوده‌اند، اختلاف است، ولی مسلّم است حضرت امیر(ع) بیش از یک بار نماینده به کوفه اعزام داشت و در بار آخر هم قطعاً امام حسن(ع) حضور داشته است.

به روایت طبری، امیرمؤمنان علی(ع)، محمد بن ابی بکر و محمد بن عون را به کوفه اعزام کرد. کوفیان برای مشورت درباره حرکت خود و پیوستن به امیرالمؤمنین(ع) نزد ابوموسی آمدند و از وی نظر خواستند. ابوموسی گفت: راه آخرت این است که بر جای خود بمانید و راه دنیا این است که حرکت کنید. نمایندگان امیرالمؤمنین(ع) از او دوری کردند و سخنان درشتی به وی گفتند. ابوموسی (با وجود اینکه با امیرمؤمنان(ع) به خلافت بیعت کرده و از جانب آن حضرت در حکومت کوفه تثبیت شده بود) گفت: به خدا بیعت عثمان بر گردن من و امام شماست. اگر بخواهیم جنگ کنیم، تا قاتلان عثمان، در هر جا که باشند، کشته نشوند، نمی‌جنگیم.

امیرمؤمنان علی(ع) پس از اطلاع از عدم همکاری ابوموسی، عبدالله بن عباس و مالک اشتر را به کوفه فرستاد. آنها با ابوموسیسخن گفتند و چون نتیجه نگرفتند از بعضی مردم کوفه برای رام کردن وی کمک خواستند. ابوموسی نطقی ایراد کرد و جنگ با ناکثین را فتنه خواند و مانع بسیج مردم شد. پس از بازگشت بی‌نتیجه ابن عباس، امیرالمؤمنین(ع)، امام حسن(ع) و عمار یاسر را به کوفه فرستاد و آنها به مسجد کوفه وارد شدند. امام حسن(ع)به ابوموسی فرمود: چرا مردم را از یاری ما باز می‌داری؟ ولی ابوموسی هم چنان مخالفت می‌کرد تا اینکه زید بن صوحان[۲۰] و حجر بن عدی و عدی بن حاتم و هند بن عمرو برخاستند و مردم را به اطاعت از امیرالمؤمنین(ع) و بیعت با آن حضرت فراخواندند و مردم بسیج شدند.

در همین حال مالک اشتر که با اجازه امیرالمؤمنین(ع) مجدداً به سوی کوفه حرکت کرده و قبایل بین راه را با خود همراه نموده بود، به دارالاماره کوفه رسید. در حالی که عمار یاسر و ابوموسی اشعری با هم بحث می‌کردند، غلامان ابوموسی به مسجد آمدند و فریاد زدند که مالک اشتر به قصر آمد و ما را بیرون کرد.

همین که ابوموسی وارد قصر شد، مالک بر او فریاد زد: «ای بی‌مادر! از قصر بیرون شو تا خدا جانت را بگیرد، تو از آغاز منافق بوده‌ای». ابوموسی گفت: تا شب به من مهلت بده. مالک پذیرفت؛ اما گفت: امشب در قصر نخواهی خفت. در این حال، مردم به دارالاماره ریختند و به غارت اموال ابوموسی پرداختند؛ ولی مالک اشتر آنها را از قصر بیرون کرد[۲۱].

طبری روایت دیگری نیز بدین صورت نقل می‌کند که هاشم بن عتبه (مرقال) در ربذه نزد امیرمؤمنان علی(ع) آمد و برخورد محمد بن ابی بکر و ابوموسی را نقل کرد. آن حضرت، هاشم مرقال را به کوفه فرستاد و به ابوموسی نوشت که من هاشم بن عتبه را فرستادم تا کسانی را که آنجا هستند، بسیج کند. پس مردم را اعزام کن. من این حکومت را به تو سپردم تا در کارحق از یاران من باشی. اما ابوموسی اشعری باز مخالفت کرد. آن‌گاه هاشم به حضرت علی(ع) نوشت من نزد مردی دغل آمده‌ام که دشمنی وی آشکار است. پس امیرمؤمنان علی(ع) امام حسن(ع) و عمار یاسر را اعزام کرده، و ابوموسی را عزل نمود و قرظة بن کعب انصاری را به حکومت کوفه منصوب کرد؛ و به ابوموسی نوشت: «علاقه تو به این کار (زمامداری کوفه) که خدا تو را از آن بی‌نصیب کند، مانع از آن می‌شود که دستور مرا اجرا کنی. حسن و عمار را فرستادم تا مردم را حرکت دهند و قرظة بن کعب را زمامدار شهر کردم. از کار ما با مذمت و خفت کناره‌گیری کن. اگر کنار نروی دستور داده‌ام تو را بیرون کنند و اگر مقاومت کنی و بر تو غلبه یابند، پاره پاره‌ات کنند». چون نامه حضرت امیر(ع) به ابوموسی رسید، کناره‌گیری کرد و مردم به سوی امیرمؤمنان علی(ع) حرکت کردند[۲۲].

برخی از مورخان تنها به اعزام امام حسن(ع) و عمار یاسر به کوفه اشاره کرده و در مورد نمایندگانی که قبل از آن دو بزرگوار اعزام شده‌اند، سخنی نگفته‌اند[۲۳]. احتمال دارد آنها به منظور رعایت اختصار، فقط به ذکر اعزام نمایندگانی اکتفا نموده‌اند که موفق به طرد ابوموسی اشعری و بسیج مردم کوفه شده‌اند.

ابوحنیفه دینوری می‌نویسد: امیرمؤمنان علی(ع) ابتدا هاشم بن عتبه را به کوفه فرستاد تا مردم را به حرکت وادارد و پس از او فرزندش حسن(ع) را همراه با عمار یاسر اعزام فرمود. امام حسن(ع) و عمار در حالی به مسجد بزرگ کوفه رسیدند که عده زیادی از مردم نزد ابوموسی جمع شده بودند.

ابوموسی در آن جمع گفت: ای مردم کوفه از من اطاعت کنید تا پناهگاه اعراب شوید؛ مظلومان به شما پناه آورند و درماندگان در پناه شما ایمن شوند. ای مردم! وقتی فتنه روی می‌آورد با شک و تردید همراه است و چون می‌گذرد، حقیقت آن روشن می‌شود. این فتنه تفرقه‌انداز معلوم نیست از کجا سرچشمه گرفته است و به کجا خواهد انجامید. شمشیرهای خود را غلاف کنید و سر نیزه‌های خود را بیرون کشید و زه کمان‌های خود را پاره کنید و در گوشه خانه‌های خود بنشینید. ای مردم! کسی که به هنگام فتنه در خواب باشد، بهتر از کسی است که ایستاده باشد و کسی که ایستاده است، بهتر از کسی است که در آن بدود. امام حسن(ع) با شنیدن سخنان او فرمود: از مسجد ما بیرون شو و هرجا که می‌خواهی برو[۲۴].

به نظر می‌رسد تلقینات سوء ابوموسی اشعری با آن چهره ظاهر الصلاح در برخی از اهل کوفه مؤثر واقع شد؛ زیرا از کوفه، پایگاه و اردوگاه بزرگ مجاهدان مسلمان، آن‌گونه که انتظار می‌رفت در اجابت فرمان خلیفه مسلمانان، نیروی چشمگیری بسیج نشد. در شمار نیروهای اعزامی از کوفه به جانب امیرالمؤمنین(ع) نیز مورخان اختلاف نظر دارند. طبری در یک روایت، آنها را قریب نُه هزار تن دانسته است که با امام حسن(ع) حرکت کردند؛ شش هزار تن آنان از راه دشت، و دو هزار و هشتصد نفر[۲۵] دیگر از راه آب رفتند. وی در روایت دیگری، سپاه کوفه را دوازده هزار نفر در هفت دسته (قبایل و دستجات هفت‌گانه کوفه) ذکر کرده است[۲۶]. همچنین شمار کوفیان را در جنگ جمل و در رکاب حضرت علی(ع) شش هزار نفر (به دلیل تأثیر برخورد ابوموسی و خودداری او از یاری حضرت)[۲۷] و شش هزار و پانصد و شصت تن[۲۸]، و نُه هزار و ششصد و پنجاه نفر[۲۹] نیز نوشته‌اند[۳۰].

سازماندهی سپاه امیرالمؤمنین

برای جنگ با ناکثین، بیش از هفتصد تَن از انصارِ مدینه بودند[۳۱]. از کوفه ده تا دوازده هزار نفر نیرو آمد. امام بر اساس تقسیم قبایل کوفه به هفت دسته که از زمان عثمان بود، آنان را تقسیم و سازمان‌دهی کرد. بلاذری می‌نویسد: قبایل کوفه در زمان علی به هفت دسته تقسیم شده تا این که زیاد بن ابیه آنان را به چهار دسته تقسیم کرد. آنان را حضرت به ترتیب ذیل در هفت گروه سازماندهی کرد و برای هر گروه پرچمی به فرمان‌دهی نام‌بردگان ذیل داد:

  1. هَمْدان، حِمْیَر؛ به فرمان‌دهی سعید بن قیس همدانی. گفته می‌شود: در جنگ جمل، سعید در کوفه ماند و شخص دیگری به جایش رفت.
  2. مَذْحِج و اشعریون؛ فرمانده آنها زیاد بن نضر حارثی بود، جز این که عدّی بن حاتم به تنهایی بر قبیلۀ طیّ، فرمان‌دهی می‌کرد.
  3. قیس عیلان و عبدالقیس، به فرمان‌دهی سعد بن مسعود، عموی مختار بن ابی عبیده ثقفی. دینوری، این گروه را متشکل از قیس، عَبْس و ذُبْیان به فرمان‌دهی سعد دانسته است[۳۲].
  4. کِنْده، حَضْرَمَوْت، قُضاعَه و مَهْرَه، به فرمان‌دهی حجر بن عدی کندی.
  5. أزد، بَجِیلَه، خَثْعَم و انصار (خُزاعه)[۳۳]، به فرمان‌دهی مخنف بن سلیم ازدی.
  6. بکر بن وائل، تَغلِب و سائر رَبیعَه، جز عبدالقیس، به فرمان‌دهی وَعْلة بن محدوح ذُهْلَی. در اخبار الطّوال مخدوج ذهلی آمده است[۳۴]. در تاریخ طبری نامش وعلة بن مخدوج ذهلی آمده است[۳۵].
  7. قریش، کِنانه، أسد، تَمیم، ضَبّه، رَباب و مَزینَه، به فرمان‌دهی معقل بن قیس ریاحی.

اخبار الطّوال با تعبیرِ سائر قریش و انصار و مردم حجاز از این دسته یاد کرده به فرمان‌دهی عبدالله بن عباس[۳۶]. سازمان‌دهی قبایل در جنگ جمل، صفّین و نهروان به همین ترتیب بود[۳۷].

طبری با این که آنان را هفت دسته می‌داند و به اختصار نام برخی قبایل را آورده، فقط پنج گروه را نام می‌برد [۳۸].[۳۹]

زمان و محل نبرد

برخی از مورخان نوشته‌اند جنگ جمل در جمادی اول سال ۳۶ هجری اتفاق افتاد، در حالی که برخی دیگر تأکید کرده‌اند که در جمادی ثانی همان سال اتفاق افتاد و بیش از یک روز به درازا نکشید. تاریخ دو نامه‌ای که امام علی(ع) برای مردم مدینه و کوفه پس از پایان جنگ نوشت، نظر اول را تأیید می‌کند.

جنگ جمل در محلی به نام زابوقه (در اطراف بصره) یا زاویه (یکی از محله‌های بصره) یا در خریبه (محلی در نزدیکی بصره) اتفاق افتاد[۴۰].

بزرگان صحابه در سپاه امام(ع)‌

بسیاری از بزرگان صحابیان پیامبر(ص) به همراه امام علی(ع) در جنگ جمل شرکت کردند؛ لکن روایت‌ها در گزارش تعداد آنان متفاوت است. برخی مصادر، تصریح دارند هشتاد نفر بدری و هزار و پانصد صحابی پیامبر(ص) در سپاه علی(ع) بودند. برخی دیگر از مصادر، بیان می‌دارند که تعداد صحابیان شرکت کننده در این جنگ، هشتصد نفر از انصار بود و چهارصد نفر از کسانی که در بیعت رضوان حضور داشتند. از میان شخصیت‌های برجسته‌ای که در سپاه امام علی(ع) شرکت جستند، می‌توان به این افراد اشاره کرد: ابو ایوب انصاری، ابو هیثم بن تیهان، خزیمة بن ثابت، عبد الله بن بدیل، عبد الله بن عباس، عثمان بن حنیف، عدی بن حاتم، عمار بن یاسر، عمرو بن حمق، عمر بن ابی سلمه و هاشم بن عتبه[۴۱].

فرماندهان سپاه امام علی(ع) در جنگ جمل

شیخ مفید، نام ۳۳ تن از فرماندهان حضرت را در جنگ جمل و سمت‌هایی را که به عهده داشتند به ترتیبی که بیان خواهد شد آورده است. عصفری، نام‌های فرماندهان اصلی را به نقل از ابوعبیده چنین آورده است.

  1. عمّار یاسر را بر سواران.
  2. محمد بن ابی بکر را بر پیادگان.
  3. علباء بن هیثم سدوسی را بر سمت راست سپاه - متشکل از ربیعه بصره و کوفه - گمارد.

گفته شده عبدالله بن جعفر[۴۲] در این سمت بود.

  1. حسن بن علی(ع) را بر سمت چپ سپاه ـ متشکل از قبیلۀ مضر کوفه و بصره ـ و گفته می‌شود: بر سمت راست، حَسن و بر سمت چپ، حسین بن علی(ع) را گمارد[۴۳].

ذهبی نیز این گزارش را از ابوعبیده نقل کرده و افزوده و بر مقدمۀ سپاه، عبدالله بن عباس را گمارد و پرچم را به فرزندش محمد بن حنفیه داد[۴۴].

اسامی فرماندهان امیرالمؤمنین در جنگ جمل به نقل شیخ مفید، به شرح ذیل است:

  1. عبدالله بن عباس را به فرمان‌دهی جلوداران گماشت. او بعد از جنگ جمل به استان داری بصره منصوب شد[۴۵].
  2. هند مرادی جَمَلی را بر ساقۀ لشکر گماشت. او کسی است که عمر بن خطاب درباره‌اش گفته بود: هرچند اسمش زنانه است، اما سالار مردم کوفه است. در جنگ جمل وقتی به شتر عایشه حمله کرد، عمیرة بن یثربی ضَبّی که سرِ شتر را به دست داشت او را کشت[۴۶].
  3. عمار بن یاسر را بر سواران[۴۷].
  4. محمد بن ابی بکر را بر پیادگان فرماندهی داد. در تاریخ خلیفه به این سِمَت وی اشاره شده است[۴۸]. سپس رایات و پرچم‌ها را میان قبایل پخش کرد[۴۹].
  5. هند جملی را بر سواران قبیلۀ مَذحِج هَمْدان گمارد.
  6. شریح بن هانی حارثی را بر پیادگان قبیله مذحج، گماشت.
  7. سعید بن قیس را بر سواران قبیلۀ هَمْدان.
  8. زیاد بن کعب بن مره، را بر پیادگان همدان گماشت. به نقلی، جناح سواران را به زیاد بن کعب ارحبی سپرد[۵۰]. حضرت او را با نامه نزد اشعث فرستاده بود[۵۱].
  9. حجر بن عدی را بر سواران قبیلۀ کِنْدَه فرمان دهی داد.
  10. رفاعة بن شداد را بر سواران و پیادگان قبیلۀ بَجیله گماشت.
  11. عدی بن حاتم را بر پیادگان و سواران قبیلۀ قُضاعَه گماشت.
  12. عبدالله بن زید بر سواران خزاعه و دیگر یَمَنی‌ها گماشت.
  13. عمرو بن حمق خزاعی را بر پیادگان خزاعه و یَمَنی‌ها گماشت.
  14. جُندب بن زُهیر را بر سواران ازد. دینوری، وی را مسئول پیادگان معرفی کرده است[۵۲].
  15. ابو‌زینب را بر پیادگان آنان فرمان دهی داد. او همان است که دربارۀ میگساری ولید بن عقبه گواهی داد و موجب شد او را برکنار کنند و تازیانه بزنند. وی زهیر بن عوف ازدی بود[۵۳].
  16. عبدالله بن هاشم سَدُوسِی را بر سواران بکر بن وائل گماشت.
  17. حسّان بن محدوج ذهلی را بر پیادگان آنان گماشت[۵۴].
  18. زید بن صَوحان عبدی را بر سواران قبیلۀ عبدالقیس کوفه.
  19. حارث بن مره عبدی را بر پیادگان عبد‌القیس، فرمان‌دهی داد. وی کارگزار سِنْد از طرف حضرت بوده است.
  20. سفیان بن ثور سدوسی را بر سواران قبیله بکر بن وائل که ساکن بصره بودند.
  21. حضین بن منذر را بر پیادگان قبیلۀ بکر بن وائل بصره، فرمان‌دهی داد.
  22. حریث بن جابر حنفی را بر قبیلۀ لهازم.
  23. خالد بن مُعَمّر سدوسی بر ذُهلی‌ها.
  24. منذر بن جارود عَبدی بر سواران قبیله عبدالقیس که ساکن بصره بودند.
  25. قَبیصة بن جابر اسَدی بر سواران قبیلۀ اسد.
  26. عکبر بن جَدیر اسدی را بر پیادگان اسد برگماشت. او در جنگ جمل، محمد پسر طلحه را کشت.
  27. عمیر بن عطارد را بر سواران تمیمی کوفه.
  28. معقل بن قیس را بر پیادگان تمیمی گماشت، او بنی ناجیه را اسیر کرد.
  29. عبدالله بن طفیل بَکائی بر سواران کوفه که از قبیله قیس عیلان بودند.
  30. فروة بن نوفل اشجعی ـ صاحب نُخَیله ـ را بر پیادگان قیس عیلان.
  31. هاشم بن عتبة بن ابی وقّاص، معروف به «مرقال» را بر سواران خاندان‌های قریش و کِنانه.
  32. هاشم بن هاشم (هشام) بر پیادگان قریش و کنانه ایشان. روایاتی از عبدالله بن وهب از اُمّ‌ سلمه نقل کرده که یکی دربارۀ حدیث کساء است[۵۵]. او از عامر بن سعد نیز روایت کرده است[۵۶].
  33. جاریة بن قُدامه سَعدی، بر سواران تمیمی بصره که به امیرالمؤمنین پیوسته بودند. او جزو نیروهای انتظامی وفادار حضرت هم بود.
  34. اعین بن ضُبَیْعه را بر پیادگان تمیمی بصره گماشت. طرف‌داران معاویه او را در مأموریتش در بصره کشتند.

مجموع سواران و پیادگان که در آن روز در لشکرگاه علی(ع) بودند، به شانزده هزار تن می‌رسید[۵۷].

در نقل دیگری مفید به معرفی تنی چند از دیگر فرماندهان پرداخته می‌نویسد: در روز پنج شنبه دهم جمادی الاولی مسئول سمت راست را اشتر و سمت چپ را عمّار یاسر و پرچم‌دار را محمد بن حنفیه قرار داد[۵۸].

بلاذری، گزارش مشابهی دارد با این تفاوت که زمان آن را روز جمعه دهم جمادی الاخر دانسته و می‌افزاید: و بر پیادگان ابوقتاده، نعمان بن ربعی انصاری را گمارده شد[۵۹]. در نتیجه بر جمع فرماندهان جنگ جمل افراد دیگری افزوده می‌شود.

  1. مالک اشتر، فرمانده سمت راست.
  2. محمد بن حنفیه، پرچم‌دار[۶۰].
  3. ابوقتاده.

افزون بر نامبردگان جمعی دیگر آمده و یا به عنوان پرچم دار ذکر شده‌اند که می‌توان جزو فرماندهان جمل دانست؛ زیرا پرچم را به افراد شجاع و دلاور می‌دادند. در فهرستی که از ابوعبیده نقل شده، چند تن دیگر بودند، گرچه به احتمال؛

  1. عِلباء بن هَیثم سدوسی، بر سمت راست سپاه.
  2. عبدالله بن جعفر، بر سمت راست، به جای علباء.
  3. حسن بن علی(ع) بر سمت چپ و به نقلی: بر سمت راست.
  4. حسین بن علی(ع)، به نقلی: بر سمت چپ سپاه[۶۱].

برابر نقل دینوری[۶۲] و بلاذری، افراد ذیل نیز سمت پرچم‌داری و مسئولیتِ بخشی از اسباع کوفه را به عهده داشتند که افزون بر نام‌های پیش‌گفته است:

  1. زیاد بن نصر حارثی، بر مذحج و اشعریون.
  2. سعد بن مسعود، عموی مختار بر قیس، عَبْس و ذُبیان.
  3. مِخْنف بن سُلَیم ازدی، بر ازد، بجیله، خَثعم و خُزاعه.
  4. وعلة بن محدوح ذهلی، بر بکر، تغلب و بقیۀ ربیعه. دینوری نامش را محدوج ذهلی دانسته[۶۳] ولی در تاریخ طبری وعلة بن مخدوج ذهلی است[۶۴]. این اسامی ضمن پرچم‌داران خواهد آمد[۶۵].

در نقل بلاذری، نام دیگری آمده است: معقل بن قیس را بر قریش و کِنانه و جمعی دیگر گمارد[۶۶]، درحالی که در نقل دینوری نام عبدالله بن عباس آمده است[۶۷].

این اختلاف‌ها ناشی از نظر راویان گوناگون است یا شاید حضرت تغییراتی در برخی موارد صورت داده است[۶۸]

سرشناسان سپاه جمل‌

سرشناسان سپاه جمل، از یاران پیامبر(ص) و نزدیکان وی بودند. همچنین در سپاه آنان، اشراف و بزرگان دیگر نیز حضور داشتند. در میان آنان، عایشه، طلحه، زبیر، مروان بن حکم، عبد الله بن عامر، کعب بن سور و افراد دیگری وجود داشتند که یا حامی عثمان بودند و یا تاب تحمل عدالت امام(ع) را نداشتند. حضور شخصیت‌های برجسته‌ای چون طلحه و زبیر و عایشه در جنگ، سبب شد گروهی ناآگاه که حقیقت را در شخصیت‌های برجسته می‌بینند، در شک و تردید افتند یا به لشکر جمل بپیوندند[۶۹].

امام و تلاش برای جلوگیری از جنگ

هنگامی که امیرمؤمنان(ع) با سپاه خود از ذی قار حرکت کرد، صعصعة بن صوحان را به سوی طلحه، زبیر و عایشه فرستاد و با او نامه‌ای بود که در آن، از فتنه‌انگیزی آنان سخن رفته بود و رفتار کینه جویانه و مزوّرانه آنان را نسبت به عثمان بن حنیف، گوشزد می‌کرد و آنها را از عاقبت رفتارشان برحذر می‌داشت. صعصعه بازگشت و چنین گزارش داد: گروهی را دیدم که جز پیکار با تو، چیزی نمی‌خواهند[۷۰]. نیروهای دو طرف، برای پیکارْ آماده شدند، در حالی‌که امام علی(ع) یارانش را از شروع پیکار، منع می‌کرد و در آغاز، تلاش داشت که فتنه‌جویان را از جنگ، باز دارد. گفتگوهای امام(ع) با سران لشکر جمل و سپاهیان آن، قابل توجه است. او تمام سعی خود را در راه حفظ آرامش و جلوگیری از برافروخته شدن آتش جنگ به‌کار گرفت. از این رو، نامه‌هایی به سران لشکر نوشت و آنان را بر به وجود نیآمدن درگیری برانگیخت. سپس نمایندگانش را برای گفتگو نزد آنان فرستاد و چون تلاش‌هایش بی‌نتیجه ماند، خودش نزد آنان رفت.

امام علی(ع) در این نامه‌ها و گفتگوها، از شخصیت خود، پرده برداشت و بزرگی منزلت خویش را روشن ساخت و از مسائل پیشین ـ که شعله‌های جنگ از آنها افروخته شده بود ـ نقاب برکشید و بار دیگر از کشته شدن عثمان و چگونگی آن، با دقت تمام، سخن گفت و از ابعاد آن حادثه پرده برداشت و راه چنگ زدن به بهانه‌های سُست را بر فتنه‌انگیزان بست. وقتی هم که این روشنگری‌ها را بی‌نتیجه یافت و هر دو گروه برای پیکار مهیا شدند، یارانش را به خویشتنداری و حفظ آرامش، سفارش نمود و فرمود: "شتاب مکنید تا نزد آنان عذری داشته باشم". سپس به سوی آنان رفت و بر آنان احتجاج کرد؛ ولی پاسخی دریافت نکرد. پس از این همه، ابن عباس را برای بارِ دوم، جهت آخرین گفتگو به سوی آنان فرستاد تا شاید آنان را از جنگ باز دارد تا خون مسلمانان ریخته نشود؛ ولی بر گوش‌های آنان مُهر زده شده بود و به سخن فرستاده امام(ع) گوش ندادند، چنان که پیش از آن نیز چنین کرده بودند[۷۱]. در این کار، بیشترین نقش را عایشه و عبد الله بن زبیر بازی کردند[۷۲].

حرکت شجاعانه امام(ع) برای نجات دشمن‌

علی(ع) به تنهایی و بدون زره و در حالی که بر استر پیامبر خدا(ص) سوار بود، بدون سلاح، به میدان رفت و ندا داد: "ای زبیر! نزد من آی". زبیر، پوشیده در سلاح، نزد او آمد. این خبر به عایشه رسید. گفت: ای اسماء، وای بر مصیبت تو! اما وقتی به عایشه گفتند: علی بدون ساز و برگ است، آرام شد. آن دو (علی(ع) و زبیر) با یکدیگر معانقه کردند. علی(ع) به زبیر فرمود: "وای بر تو ای زبیر! چه چیزی تو را به قیام وا داشت؟"؟ گفت: خون عثمان. فرمود: "خداوند، آن را که در ریختن خون عثمانْ بیشتر دخالت داشت، بکشد! آیا آن روز را به یاد نمی‌آوری که پیامبر خدا را سوار بر الاغی در منطقه بنی بیاضه دیدی؟ پیامبر خدا به من لبخند زد و من هم به او لبخند زدم و تو با پیامبر خدا بودی و گفتی: ای پیامبر خدا! علی تکبرش را کنار نمی‌گذارد. پیامبر(ص) به تو فرمود:" علی تکبر ندارد. آیا او را دوست داری ای زبیر؟" و تو گفتی: به خدا سوگند، او را دوست دارم. آن گاه به تو فرمود:" به راستی که تو به زودی با او پیکار می‌کنی، درحالی که نسبت به او ستمگری. زبیر گفت: استغفر الله! به خدا سوگند، اگر آن را به یاد می‌آوردم، قیام نمی‌کردم. علی(ع)‌ به وی فرمود: "ای زبیر! بازگرد". زبیر گفت: چگونه بازگردم؟ اینک که کمربند [جنگ‌] بسته شده است؟ به‌خدا سوگند، این، لکه ننگی است که پاک نمی‌شود! فرمود: "ای زبیر! با ننگ برگرد، پیش از آنکه ننگ و آتش با هم جمع شوند". زبیر [از نزد علی(ع)‌] بازگشت و می‌گفت: ننگ را بر آتش برافروخته برگزیدم‌، تا وقتی که آفریده‌ای از خاک برای آتش به پا خیزد. علی مطلبی را گوشزد کرد که بدان جاهل نبودم‌ به جان تو سوگند که این، ننگی در دنیا و در دین است. گفتم: ملامت ابوالحسن، تو را بس است‌ و برخی از آنچه که گفتی، مرا کفایت می‌کند. فرزند زبیر (عبد الله) گفت: کجا می‌روی؟ ما را تنها می‌گذاری؟ گفت: فرزندم! ابو الحسن، مطلبی را به یادم آورد که آن را از یاد بُرده بودم. فرزند زبیر گفت: نه به خدا! تو از شمشیرهای فرزندان عبد المطلب فرار کردی؛ شمشیرهایی که تیز و بلندند و تنها جوان‌مردان دلیر، توان تحمل آنها را دارند. زبیر گفت: نه. به خدا سوگند، چیزی را به یاد آوردم که روزگار از یادم بُرده بود و من، ننگ را بر آتش برگزیدم. ای بی‌پدر! مرا به ترس، سرزنش می‌کنی؟ آن گاه نیزه برکشید و بر سمت راست سپاه علی(ع) حمله کرد. علی(ع) فرمود: "راه را برایش باز کنید. او را تحریک کرده‌اند". سپس بازگشت و به جانب چپ حمله کرد و سپس بازگشت و بر وسط سپاه حمله بُرد و آن گاه، نزد فرزندش بازگشت و گفت: آیا ترسو چنین کاری می‌کند؟ سپس روی گرداند و بازگشت[۷۳].[۷۴]

پایان کار زبیر

همچنین ببینید: زبیر

از مروان بن حکم نقل شده است: زبیر به قصد مدینه فرار کرد تا به بیابان سِباع رسید. احنف، صدایش را بلند کرد و گفت: با زبیر، چه کنم؟ او دو گروه از مسلمانان را به جان هم انداخت تا اینکه برخی، برخی دیگر را کشتند و اینک می‌خواهد به خانواده‌اش بپیوندد. ابن جرموز، این سخن را شنید و به دنبال زبیر افتاد و مردی از قبیله مُجاشع نیز در پی او رفت تا اینکه این دو تن به او رسیدند. زبیر، چون آن دو را دید، آنان را [از کشتن خویش‌] برحذر داشت. آن دو گفتند: ای حواری پیامبر خدا! تو در امان مایی و کسی به تو دست نمی‌یابد. ابن جرموز، او را همراهی می‌کرد. در همین حال که او را همراهی می‌کرد و عقب می‌کشید و زبیر از او جدا می‌شد، گفت: ای ابو عبد الله! زرهت را درآور و آن را روی اسبت بگذار که برایت سنگینی می‌کند و خسته‌ات می‌سازد. زبیر، آن را از تن، بیرون آورد و عمرو بن جرموز برمی‌گشت و [به عمد] عقب می‌ماند. زبیر او را صدا می‌زد که خود را به وی برساند. عمرو، اسبش را می‌تازانْد سپس، خود را به او نزدیک می‌کرد، تا آنکه زبیر از او آسوده خاطر شد و عقب ماندن عمرو بر او غریب نمی‌نمود. ناگاه عمرو، حمله کرد و از پشت، چنان نیزه‌ای میان شانه‌های زبیر زد که پیکان آن از سینه او بیرون آمد و از اسب، فرو افتاد. عمرو، سر زبیر را برید و نزد احنف آورد و او نیز آن را نزد امیر مؤمنان فرستاد. علی(ع)‌ چون سر بریده زبیر و شمشیر او را دید، فرمود: "آن شمشیر را به من بدهید". دادند. آن را در دست چرخانْد و فرمود: "این، شمشیری است که با آن مدت‌های طولانی در حضور پیامبر خدا جنگ کرد؛ اما سرانجام، هلاکت و مرگی نکوهیده به او رسید". سپس به سر زبیر نگریست و فرمود: "تو افتخار همنشینی و خویشاوندی با پیامبر خدا را داشتی؛ ولی شیطان، درون دماغت رفت و تو را به چنین روزی افکند"[۷۵].[۷۶]

گفتگوهای امام(ع) با طلحه‌

همچنین ببینید: طلحه

درباره گفتگوی امام(ع) با طلحه چنین آمده است: طلحه به امیرالمؤمنین(ع) گفت: از این حکومت، کناره گیر تا آن را در میان مسلمانان، به مشورت بگذاریم. اگر به تو رضایت دادند، من نیز به آنچه مردم رضایت دهند، رضایت می‌دهم و اگر به دیگری رضایت دادند، تو هم مانند یکی از مسلمانانْ [تابع باش‌]. علی(ع) فرمود: "ای ابو محمد! آیا تو با رضایت و بدون اجبار و اکراه با من بیعت نکردی؟ من بیعت خود را رها نمی‌سازم". طلحه گفت: بیعت کردم، در حالی که شمشیر بر گردنم بود. فرمود: "آیا نمی‌دانی که من کسی را بر بیعت، مجبور نساختم؟ و اگر اجباری در کار بود، می‌بایست سعد و ابن عمر و محمد بن مَسلَمه را وادار می‌کردم، با اینکه از بیعت، سر باز زدند و کناره گرفتند و من هم آنان را به حال خودشان واگذاردم". طلحه گفت: ما در شورا، شش نفر بودیم. دو نفر مُردند و ما سه نفریم که با تو موافق نیستیم. علی(ع) فرمود: "شما می‌توانستید پیش از بیعت، رضایت ندهید؛ اما اینک حقی جز آنچه بدان رضایت داده‌اید، در کار نیست؛ مگر آنکه کار خلافی [انجام دهم‌] که موجب شود از آنچه بر آن بیعت شده‌ام، بیرون روید. اگر از من کاری ناپسند سر زده، بازگو کنید. شما عایشه را از خانه بیرون کشیدید و زن‌های خود را [در خانه‌] گذاشتید و این، بزرگ‌ترین کار زشت شماست. آیا پیامبر خدا از این کار راضی است که پرده‌ای را که او بر عایشه افکنده، بدرید و پرده از وی برگیرید؟" طلحه گفت: او برای اصلاح آمد. علی(ع) فرمود: "به خدا سوگند، آن زن، به کسی که کارهایش را اصلاح کند، نیازمندتر است. ای پیرمرد! خیرخواهی را بپذیر و به توبه به همراه ننگ، رضایت ده، پیش از آنکه ننگ با آتشْ همراه شود"[۷۷].[۷۸]

دعای امام(ع) پیش از پیکار

چون امیر مؤمنان دید که آن گروه، دشمنی می‌ورزند و خونی را که ریختنش حرام است، حلال می‌شمرَند، دستانش را به سوی آسمانْ بلند کرد و گفت: "بار خدایا! دیدگان، متوجه توست و دست‌ها به سوی تو دراز است و دل‌ها به سوی تو پر می‌کشند و با رفتارهای نیک به سوی تو تقرب می‌جویند." "بار پروردگارا! میان ما و قوم ما به حق داوری کن که تو بهترینِ داورانی"[۷۹].[۸۰].[۸۱]

تشویق یاران به پیکار

امیر مؤمنان، سه روز به جملیان مهلت داد تا دست بردارند و حرمت نگه دارند؛ ولی چون پافشاری آنان را بر مخالفت دید، در میان یارانش برخاست و فرمود: "ای بندگان خدا! با سینه‌های گشاده، به سوی این گروه، حمله برید؛ چراکه آنان بیعتم را شکستند، پیروانم را کشتند، کارگزارم را شکنجه دادند و او را پس از اینکه با زدنی سخت و مجازاتی شدید، آزار و اذیت کردند، از بصره بیرون راندند، درحالی‌که او پیرمردی است از چهره‌های سرشناس انصار و اهل فضیلت. برای او حرمتی نگه نداشتند و سِنْدیان را ـ که مردانی صالح بودند ـ به قتل رساندند و حُکیم بن جَبَله را چون برای خدا نسبت به آنان خشم گرفته بود، ظالمانه و با دشمنی کشتند و پس از آنکه پیروان من از دست آنان گریختند، تعقیبشان کردند و آنان را در هر پَستی و بلندی‌ای گرفتند و با شکنجه و زجر، گردن زدند. آنها را چه شده است؟! "خداوند، آنان را بکشد. کی [به سوی حق‌] بازگردانده می‌شوند"[۸۲]. ای بندگان خدا! به سویشان بشتابید و چون شیر، بر آنان یورش ببرید؛ چراکه آنان، اشرارند و کسانی که آنها را بر باطلْ یاری می‌دهند نیز از اشرارند. با شکیبایی و به حساب خدا گذاردن و آمادگی روحی خود، با آنان رو به رو شوید. به‌راستی که شما مبارزه‌جو و پیکار کننده‌اید و جان خویش را برای ضربه شمشیر و نیزه و جنگ با هماوردان، آماده ساخته‌اید. هرکس به‌هنگام سختی در خود، آرامشی احساس کرد و به هنگام رو در رویی، در خود، شجاعتی یافت و در برادرش سستی و هراسی دید، از او حمایت کند، چنان که از خود حمایت می‌کند که اگر خدا می‌خواست، او را مانند وی قرار می‌داد"[۸۳].[۸۴]

آرامش علی(ع) در جنگ‌

محمد بن حنفیه می‌گوید: چون وارد بصره شدیم و در آنجا لشکرگاه زدیم و صفوف خود را آماده ساختیم، پدرم علی(ع) پرچم جنگ را به من داد و فرمود: "پیش از اقدام دشمن کاری علیه آنان انجام نده"[۸۵]. سپس خوابید. تیرهای دشمن بر ما باریدن گرفت. او را از خواب، بیدار کردم. بیدار شد، در حالی که چشم‌هایش را می‌مالید و جملیان فریاد می‌زدند: ای خونخواهان عثمان! علی(ع)‌ در حالی که جز یک پیراهن بر تن نداشت، بیرون رفت و فرمود: "با پرچم به پیش رو!"، پیش رفتم و گفتم: ای پدر! در چنین روزی، تنها با یک پیراهن؟! فرمود: "هرکس را مرگش [به وقت خود] خواهد گرفت. به خدا سوگند، در کنار پیامبر(ص) بدون زره، بیشتر جنگیدم تا با زره"[۸۶].[۸۷]

شدت یافتن نبرد

دو لشکر، نبرد سختی کردند، میمنه [سپاه‌] بصریان، میمنه سپاه علی(ع) را درهم شکسته بود و افراد قبیله ربیعه در لشکر بصره، ربیعیان سپاه امام(ع) را شکست داده بودند.... علی(ع) به پیش آمد و نگاهی به یاران و سپاهیان خود انداخت که شکست خورده و کشته شده بودند. وقتی چنین دید، بر فرزندش محمد ـ که پرچمدار بود ـ بانگ زد: "به پیش رو!"؛ ولی او کُندی کرد و در جایش ثابت ماند. علی(ع) از پشت سر آمد و میان دو کتف او زد و پرچم را از دستش گرفت و خود، حمله برد و وارد لشکر دشمن شد. میمنه و مِیسَره هر دو سپاه در اضطراب بودند. در یک طرف، عمار بود و در طرف‌های دیگر، عبد الله بن عباس و محمد بن ابی بکر. علی(ع) سپاه دشمن را شکافت. ضربه می‌زد و می‌کشت. سپس بیرون آمد... و پرچم را به محمد داد و فرمود: "این‌چنین بجنگ". محمد با پرچم به پیش تاخت و انصار با او بودند تا به شتر و کجاوه [ی عایشه‌] رسید و همراهان شتر، گریخته بودند. در این روز، هر دو لشکر، نبرد سهمگینی کردند، به طوری که آسیب‌ها و ضربت زدن‌ها، در حالِ به زانو نشستنْ صورت می‌گرفت[۸۸].[۸۹]

جنگیدن خودِ امام(ع)‌

علی(ع) [از لشکر دشمن] دور شد و به سوی یارانش می‌رفت که فریاد کننده‌ای از پشت سر او فریاد زد. وی برگشت و عبد الله بن خلف خزاعی را ـ که میزبان عایشه در بصره بود ـ دید. چون علی(ع) او را دید، شناخت و او را ندا داد که: "ای پسر خلف! چه می‌خواهی؟". گفت: آیا می‌خواهی بجنگی؟ علی(ع) فرمود: "از آن بدم نمی‌آید؛ ولی وای بر تو، ای پسر خلف! در مرگ، چه آسودگی‌ای می‌جویی، با آنکه مرا می‌شناسی؟"، عبد الله بن خلف گفت: خودْستایی را وا گذار ـ ای پسر ابوطالب ـ و نزد من بیا تا ببینی کدام‌یک از ما هماوردش را خواهد کشت. آن گاه شعری سرود و علی(ع) با شعر، او را پاسخ داد و برای پیکار، رو در رو شدند. عبد الله بن خلف، ضربه‌ای ناگهانی فرود آورد که علی(ع) آن را با سپرش دفع کرد. آن‌گاه علی(ع) از او کناره گرفت و ضربتی بر او فرود آورد که دست راستش را قطع کرد و سپس ضربتی دیگر فرود آورد که کاسه سرش را پرانْد[۹۰].[۹۱]

کشته شدن طلحه به دست مروان‌

طلحه با صدای بلند، فریاد می‌زد: بندگان خدا! شکیبایی، شکیبایی [ورزید]!؛ چراکه پس از شکیبایی، نصرت و پاداش است. مروان بن حکم به وی نگاهی افکند و به برده‌اش گفت: وای بر تو، ای غلام! به خدا سوگند که می‌دانم هیچ کس در روز کشتن عثمان در خانه‌اش به اندازه طلحه مردم را تحریک نکرد و هیچ کس جز او، وی را نکشت. اکنون اگر مرا پنهان کنی، تو را آزاد خواهم کرد. غلام، وی را پنهان ساخت. مروان، تیری زهرآگین به سوی طلحة بن عبید الله پرتاب کرد. تیر به طلحه اصابت کرد و طلحه بر اثر اصابت تیر بر زمین افتاد و بیهوش شد. سپس به هوش آمد و دید خون از او جاری است. گفت: "إنا لله و إنا إلیه راجعون"! به خدا سوگند، گمان می‌کنم مقصود خداوند عز و جل از این آیه ماییم که: "و از فتنه‌ای که تنها به ستمکاران شما نمی‌رسد، بترسید و بدانید که خدا، سختْ کیفر است"[۹۲].[۹۳].[۹۴]

تداوم نبرد به رهبری عایشه‌

همچنین ببینید: عایشه

در کتاب تاریخ الطبری به نقل از محمد و طلحه آمده است: جنگِ نخست تا وسط روز ادامه یافت و طلحه در آن، مجروح شد و زبیر هم رفت. پس چون لشکر به عایشه پناه بردند و کوفیان جز جنگ نخواستند و جز [تحویل دادن‌] عایشه را نخواستند، عایشه آنان را با سرزنش، تحریک نمود. آنان جنگ کردند تا اینکه بانگ آتش‌بس زدند و از جنگ، دست کشیدند و سپس، بعد از ظهر، بازگشتند و به جنگ پرداختند و این در روز پنج شنبه از ماه جمادی دوم بود. پس نبرد در آغاز روز با طلحه و زبیر بود و در وسط روز با عایشه[۹۵].[۹۶]

پی کردن شتر و پراکنده شدن لشکر جمل‌

چون لشکریان از گِردِ شتر [عایشه‌] پراکنده شدند، امیرمؤمنان، نگران این بود که مردم به سوی شتر بازگردند و جنگ، دوباره درگیرد. پس فرمود: "شتر را پِی کنید!". یاران امیرمؤمنان به سمت شتر شتافتند و آن را پی کردند که به پهلو بر زمین افتاد و عایشه فریادی کشید که هرکس در دو سپاه بود، شنید[۹۷].[۹۸]

شهادت پرچمداران در نبرد جمل

در کارزار جمل، پرچم‌داران تلاش زیادی کردند و برخی از آنان به شهادت رسیدند. مناسب است این فداکاری‌ها را گزارش دهیم.

نبرد و شهادت عَلمداران را بلاذری دقیق‌تر از دیگران گزارش کرده است. گفته‌اند: علی(ع)، فریاد اصحاب جمل را شنید که بلند شده است، پس فرمود: چه می‌گویند؟ گفتند: مردم را به جنگ با قاتلان عثمان فرا می‌خوانند و آنان را لعن می‌کنند. فرمود: آری! خداوند کشندگان عثمان را لعنت کند. به خدا سوگند جز خودِ آنان کسی دیگر، او را نکشته است و آنان لعن نمی‌کنند، جز خود را و مردم را دعوت نمی‌کنند، مگر بر ضد خود[۹۹]. سپس به محمد بن حنفیه که پرچم‌دار بود فرمود: پیش رو! وی (محمد) همراه پرچم به سمت دشمن حرکت کرد.

علی(ع) به اَشتر دستور داد حمله کند، او حمله کرد و مردم هم یورش بردند. در این نبرد هلال بن وکیع تمیمی کشته شد و جنگ شدّت گرفت[۱۰۰].

این گزارش نشان می‌دهد که لعن را طرف داران عثمان آغاز کردند و امیرالمؤمنین آن را غیر منطقی می‌داند که بر ضدّ خود نفرین می‌کنند[۱۰۱].

پرچمداران اَزد

پرچم قبیلۀ اَزد کوفی به دست مخنف بن سلیم بود که به زمین افتاد. برادرش صقعب پرچم را به دست گرفت. سپس برادرش عبدالله پرچم را به دست گرفت. او هم کشته شد. آن‌گاه علاء بن عروه پرچم را به دست گرفت که تا پیروزی در دست وی بود[۱۰۲].

شماری از تاریخ نویسان مانند طبری[۱۰۳]، ابن اثیر[۱۰۴]، ابن خلدون[۱۰۵] آورده‌اند: مخنف بن سلیم پرچم‌دار امام علی(ع) در جمل کشته نشده؛ زیرا بعداً کارگزار اصفهان شد و در صفّین هم پرچ مدار ازد بوده است[۱۰۶].

بلاذری گوید: ضربه‌ای به سر وی خورد، به همین جهت پرچم ازد را برادرش صقعب به دست گرفت[۱۰۷]. او کشته شد، آن گاه برادر دیگرش عبدالله پرچم را برافراشت. او نیز کشته شد. پرچم را علاء بن عروه گرفت و پیروزی با او بود. ابن اعثم هم آورده است: مخنف مجروح شد[۱۰۸]. او در جنگ «عین الورده» همراهِ توّابین در سال ۶۴ق، کشته شد[۱۰۹].[۱۱۰]

پرچمداران بکر

پرچمِ بکر بن وائل در دست حارث بن حسان بود که همراه پنج تن از خانواده‌اش و مردانی از بنی‌ محدوج، کشته شدند. ۳۵ نفر از بنی‌ذهل در نَبرد کشته شدند[۱۱۱].[۱۱۲]

پرچمداران عبد‌القیس

هفت پرچم‌دار عبدالقیس کشته شدند. پرچم عبدالقیس کوفی به دست قاسم بن سلیم بود که کشته شد. با او زید و سیحان (فرزندان صوحان) به شهادت رسیدند. شماری دیگر پرچم را به دست گرفتند که آنان هم کشته شدند؛ از جمله، عبدالله بن رقیه. سپس منقذ بن نعمان پرچم گرفت و آن را به پسرش مرة داد که تا پیروزی، در دست او بود[۱۱۳].

ابن سعد در شرح حال صعصعه می‌گوید: سیحان بن صوحان، برادرِ صعصعۀ خطیب بود. پرچم آن روزِ جنگ جمل، در دست او بود که کشته شد و بعد برادرش زید پرچم را گرفت او هم کشته شد؛ سپس صعصعه پرچم را به دست گرفت[۱۱۴].

ابن اعثم، در گزارش از شهادت فرزندان صوحان می‌نویسد: صعصعه که پرچم را گرفت، مجروح شد. پس علَم را ابو‌عبیده عبدی، از خیار یاران علی(ع)، به دست گرفت؛ او هم جنگید تا کشته شد. بعد عبدالله بن رقبه و پس از او رشید بن سمی پرچم را گرفتند و کشته شدند. هفت یا هشت نفر، زیر پرچم کشته شدند[۱۱۵].[۱۱۶]

پرچمداران یمنی‌ها

در تاریخ طبری و کامل ابن اثیر، گزارش شده: یزید بن قیس از پرچم‌داران علی(ع) بود. هنگامۀ نبرد جمل ربیعۀ بصره بر ربیعۀ کوفه غلبه یافته، آنها را به عقب راندند تا یک باره گریختند. سپس یمانی‌های کوفه روحیه و توان یافته برگشتند و پایداری کردند. ده پرچم‌دار آنان کشته شدند که پنج تن از همدان و پنج تن از یمنی‌ها بودند. هر که پرچم را می‌گرفت، کشته می‌شد. یزید بن قیس چون حال را چنین یافت، جَست و پرچم را گرفت و گفت:

قَدْ عِشْتِ يا نَفْسُ وَ قَدْ عَشَّيْتِ{{{2}}}
أطْلُب طُولَ العُمْرِ مَا حييت{{{2}}}
ای نفْس من! بسیار زنده ماندی و گمراه شدی. اکنون بقای تو بسی باشد. تا چند، طول عمر را می‌خواهی تا زنده هستی، عمر دراز را می‌خواهی؟[۱۱۷].[۱۱۸]

فرستادن عایشه به سوی مدینه‌

چون امیرمؤمنانْ تصمیم حرکت به سوی کوفه گرفت کسی را نزد عایشه فرستاد که به وی دستور دهد به سوی مدینه کوچ کند. وی برای حرکت، مهیا شد. امام به محمّد بن ابی بکر که برادر عایشه بود، گفت تا خواهرش را به بصره ببرد. سپس چهل زن را دستار و کلاه پوشانید و شمشیر در اختیارشان نهاد و به آنان فرمان داد از عایشه محافظت کنند و او را از راست و چپ و پشت سر، درمیان گیرند. عایشه در طول راه می‌گفت: بار خدایا! با علی بن ابی طالب، چنان کن که با من رفتار کرد؛ مردان را به همراهم فرستاد و حرمت پیامبر خدا را نگه نداشت. وقتی زنان، همراه با عایشه به مدینه رسیدند، دستارها و شمشیرها را برداشتند و با وی وارد مدینه شدند. چون عایشه آنان را دید، از دشنام‌گویی و نکوهش امیرمؤمنان، پشیمان شد و گفت: خداوند به پسر ابی طالب، پاداش نیکو دهد؛ چراکه حرمت پیامبر خدا را درباره من، پاس داشت[۱۱۹].[۱۲۰]

تعداد کشتگان در جنگ ‌

از سپاه امام علی(ع) در جنگ جمل، پنج هزار نفر کشته شدند و تمام متون تاریخی، بدون کم‌ترین اختلافی بر این عدد، اتفاق دارند؛ ولی متون تاریخی درباره تعداد کشته‌های لشکر جمل، اختلاف بسیار دارند که نمی‌توان بر هیچ یک از آنها اعتماد کرد. در برخی گزارش‌ها آمده است که تعداد کشتگان آنها بیست هزار نفر بود، با آن‌که در گزارش‌های دیگری آمده که سیزده هزار نفر از آنان کشته شدند و در خبر دیگری ده هزار یا پنج هزار نفر آمده است[۱۲۱].

شهدای نامدار جنگ جمل

چند تن از فرماندهان امیرالمؤمنین در جنگ جملشهید شدند که باید جداگانه از آنان یاد کرد. اهمیت این موضوع وقتی بیشتر می‌شود که توجه کنیم در نامه‌ای که حضرت بعد از جنگ جمل ـ به نقل شیخ مفید و تمیمی ـ به خواهرش ام هانی نوشت، بعد از اشاره به کشته شدن طلحه، زبیر و عبدالرّحمان بن عتاب از گروه ناکثین، از شهدای طرف‌دار خود یاد می‌کند: «و از ما کشته شدند فرزندان مَحدوج و دو فرزند صوحان، علباء، هند و ثمامه که از مسلمانان شمرده میشوند. رحمت خدا بر آنان باد. والسّلام»[۱۲۲]

این نامه را تمیمی در کتاب المحن آورده که در آن، نقل بنومَحدوج سه تن، دو فرزندِ صوحان، هند جملی و ثمامة بن مثنی بیان شده است[۱۲۳].

به نقل طبری، امام(ع) این نامه را برای حاکم کوفه نوشت: در نیمۀ جمادی الاخره در خریبه با یکدیگر جنگیدیم؛ از ما و آنان جمع زیادی کشته شدند. کشته شدگان ما عبارت‌اند از: ثمامة بن مثنی، هند بن عَمرو، علباء بن هیثم، «سیحان» و زید، فرزندان «صوحان» و فرزندان محدوج. آن را عبیدالله بن ابی رافع نوشت و به وسیلۀ زفر بن قیس[۱۲۴] در جمادی الاخر برای بشارت پیروزی به کوفه، فرستاده شد[۱۲۵].

در نامه، حضرت امیر(ع) نام چند شهید بزرگوار را برده است:

  1. فرزندان مَحدوج.
  2. دو فرزند صوحان:
    1. زید که فرمانده بود[۱۲۶].
    2. سیحان.
  3. علباء بن هیثم سدوسی.
  4. هند بن عَمرو بن جدراۀ جملی[۱۲۷].
  5. ثمامة بن مثنی[۱۲۸].

غنیمت‌های جنگ ‌

یاران علی(ع) آنچه را اهل بصره برای پیکار با علی(ع) به لشکرگاه خود آورده بودند، به غنیمت گرفتند؛ ولی متعرض دیگر اموال آنان نشدند. علی(ع) جز آن مال‌ها، اموال کشتگان اهل بصره را برای ورثه‌شان باقی گذاشت و از آنچه [سپاهش‌] به عنوان غنیمت برداشتند، خمس گرفت و بدین ترتیب، سنتْ جاری شد[۱۲۹].[۱۳۰]

فرمان عفو عمومی و سرزنش اهل بصره از سوی امام {{ع}

چون امیرمؤمنان، نامه‌های پیروزی را نوشت، در میان مردم به سخنرانی برخاست و خداوند متعال را حمد کرد و بر او ثنا گفت و بر محمد و خاندانش درود فرستاد. سپس فرمود: "اما بعد؛ به‌راستی که خداوند، بخشنده مهربان و عزیزِ صاحب انتقام است. گذشت و آمرزش خود را برای اهل طاعت نهاده و عذاب و کیفرش را برای کسی که نافرمانی کند و دستورش را مخالفت نماید و در دین، بدعت گذارَد. صالحان با رحمت او مدد یافتند. ای اهل بصره! خداوند، مرا بر شما قدرت بخشید و شما را به خاطر رفتارتان تسلیم کرد. پس مبادا به کارهایی مانند کارهای گذشته باز گردید؛ چراکه شما نخستین کسانی بودید که پیکار و اختلاف را آغاز کردید و حق و انصاف را کنار نهادید"[۱۳۱].

امام باقر(ع) فرمودند: علی(ع) به منادی‌اش در جنگ بصره (جمل) دستور داد که فریاد زند: فراریان از جنگ، دنبال نمی‌شوند، زخمی‌ها کشته نمی‌شوند، اسیران به قتل نمی‌رسند، هرکس در خانه‌اش را ببندد، در امان است و هرکس سلاحش را بر زمین اندازد، در امان است و هیچ چیز از اموال آنان (جملیان) [به غنیمت‌] گرفته‌ نمی‌شود[۱۳۲].[۱۳۳].[۱۳۴]

ورود امام(ع) به بیت المال بصره‌

چون عثمان بن حنیف از بصره بیرون رفت و طلحه و زبیر به بیت المال برگشتند و در برابر آنچه در آن بود، درنگ کردند، همین که میزان طلا و نقره‌اش را دیدند، گفتند: اینها، همان غنیمت‌هایی است که خداوند، ما را به آنها وعده داده است و به ما خبر داده است که آن را به زودی در اختیارمان می‌نهد. ابو الأسود می‌گوید: این سخن را از آنان شنیدم و پس از آن ماجرا، علی(ع) را دیدم که وارد بیت المال بصره شد. وقتی ثروت‌های آن را دید، فرمود: "ای [طلاهای‌] زرد! ای [نقره‌های‌] سفید! دیگری را بفریبید. ثروت، مقتدای ستمگران است و من، پیشوای مؤمنان. به خدا سوگند، نه بدانچه در آنجا بود، توجهی کرد و نه در آنچه دیده بود، اندیشید؛ بلکه ثروت‌ها را نزد او چون خاکی بی‌ارزش یافتم. از آنان (طلحه و زبیر) و از وی شگفت‌زده شدم! از این رو با خود گفتم: "آنان از کسانی‌اند که دنیا را می‌خواهند، و این از کسانی است که آخرت را می‌جویند" و آگاهی‌ام نسبت به وی افزون شد[۱۳۵].[۱۳۶]

جانشین گذاردن ابن عباس در بصره‌

در کتاب الجمل به نقل از واقِدی آمده است: چون امیرمؤمنان تصمیم گرفت از بصره بیرون برود، عبد الله بن عباس را بر آن شهر گمارد و به او سفارش کرد. از جمله سفارش‌هایش این بود که فرمود: "ای ابن عباس! بر تو باد پروای الهی و [برقراری‌] عدالت در میان کسانی که بر آنان گمارده شده‌ای و اینکه برای مردم، چهره بگشایی و مجلست را عمومی‌سازی و مردم را با بردباری خود، پذیرا باشی. بپرهیز از خشم که آن، انگیزه‌ای شیطانی است و بپرهیز از هوا و هوس که از راه خداوند، بازت می‌دارد! بدان که آنچه تو را به خداوند نزدیک می‌سازد، همان، دورکننده تو از آتش است و آنچه تو را از خداوند دور می‌سازد، همان، نزدیک‌کننده تو به آتش است. خدا را بسیار یاد کن و از غافلان مباش. و ابومِخْنَفْ لوط بن یحیی گزارش کرده است که: چون امیرمؤمنان، عبد الله بن عباس را به بصره گمارد، برای مردم سخنرانی کرد، خداوند را سپاس و ثنا گفت و بر پیامبرش درود فرستاد. سپس فرمود: "ای مردم! عبد الله بن عباس را بر شما گماردم. از او بشنوید و دستورهایش را ـ تا وقتی از خداوند و پیامبرش اطاعت می‌کند ـ اطاعت کنید و اگر بدعتی گذاشت یا از حق کناره گرفت، به من خبر دهید تا او را از حکومت بر شما عزل کنم. به‌راستی که امیدوارم او را پاک‌دامن، پارسا و خودنگهدار بیابم. من او را بدین کار نگماردم، جز آنکه می‌دانم این خصلت‌ها در وی وجود دارد. خداوند بر من و شما ببخشد!". عبد الله در بصره ماند، تا زمانی که امیرمؤمنان به سوی شام، حرکت کرد. در آن هنگام، زیاد بن ابیه را به جای خود بر بصره گمارد و ابو الأسود دُئلی را نیز معاون او نهاد و خود به امیرمؤمنان پیوست و با او به سوی صِفین حرکت نمود[۱۳۷].[۱۳۸]

ورود امام(ع) به کوفه‌

چون علی بن ابی طالب(ع) از بصره به کوفه رسید، روز دوشنبه، دوازدهم رجب سال سی و ششم هجری بود و خداوند، پیروزی‌اش را گرامی داشت و او را بر دشمنش پیروز گردانید و به همراه او، بزرگان مردم و اهل بصره بودند. کوفیان به استقبال آمدند و در میان آنها قاریان و بزرگان کوفه حضور داشتند. سپس برای او به خیر و برکت، دعا کردند و گفتند: ای امیرمؤمنان! کجا اقامت می‌کنی؟ آیا به قصر[حکومتی‌] می‌روی؟ فرمود: "نه؛ ولی در رُحبه[۱۳۹]، توقفی خواهم داشت". پس در رُحبه، توقف کرد و سپس وارد مسجد بزرگ شهر شد و در آن، دو رکعت نماز گزارْد و بر منبر رفت و حمد و ثنای خداوند گفت و بر پیامبرش درود فرستاد و فرمود: "اما بعد؛ ای مردم کوفه! همانا برای شما در اسلام، فضیلتی است تا زمانی که آن را دگرگون نسازید و تغییر ندهید. شما را به سوی حق فرا خواندم و شما اجابت کردید و آغاز کردید به مبارزه با مُنکر و آن را دگرگون ساختید. بدانید که فضیلت میان شما و خداوند، در احکام و تقسیم‌هاست. شما الگوی کسانی هستید که شما را پاسخ می‌گویند و در آنچه شما داخل‌گشتید، داخل‌می‌گردند. بدانید که بیشترین هراس من بر شما، پیروی از هوا و هوس و آرزوهای طولانی است؛ زیرا که پیروی هوا و هوس، از حق باز می‌دارد و آرزوی دراز، آخرت را از یاد می‌بَرَد. بدانید که دنیا پشت می‌کند و می‌رود و آخرت روی می‌آورد و می‌آید و هریک را فرزندانی است. شما از فرزندان آخرت باشید. امروز، روز عمل است و حسابی نیست و فردا [روز] حساب است و جای عمل نیست. سپاسْ خدایی را که ولی خود را یاری کرد و دشمنش را بی‌یاور گذاشت و راستگوی حق‌مدار را عزیز گردانید و بیعت‌شکنِ باطل مَدار را خوار ساخت. بر شما باد پروای الهی و پیروی اهل بیت پیامبرتان که از خداوند، اطاعت می‌کنند؛ آنان که در آنچه خدا را اطاعت می‌کنند، از دیگر فرقه‌هایی که خود را به دین می‌بندند و ادعا دارند و با ما به مقابله می‌پردازند، سزاوارتر به پیروی شدن‌اند، در حالی که آن دیگران، از فضیلت ما فضیلت یافته‌اند؛ ولی امر (حکومت) ما را انکار می‌کنند، و در حق ما با ما کشمکش می‌کنند و ما را از آن، دور می‌سازند. آنان، نتیجه رفتار خود را چشیدند و به زودی [سزای‌] گم‌راهی [خود] را خواهند دید. بدانید که مردانی از شما از یاری من سر باز زدند و من، آنان را نکوهش و توبیخ می‌کنم. از آنان کناره جویید و آنچه را خوش نمی‌دارند، به گوششان برسانید تا بازگردند، و از این طریق، به هنگام جدا شدن‌ها، حزب خدا شناخته می‌شود"[۱۴۰].[۱۴۱]

منابع

  1. ذاکری، علی اکبر، سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۴
  2. محدثی، جواد، فرهنگ غدیر
  3. محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی
  4. محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین
  5. رجبی دوانی، محمد حسین، کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی
  6. حسینی، سید امیر، بصره و نقش آن در تحولات قرن اول هجری

پانویس

  1. ↑ منقری، وقعة صفین، ص۳۳۸.
  2. ↑ عصفری، تاریخ خلیفة بن خیاط، ص۱۳۸.
  3. ↑ سیمای کارگزاران...، ج۲، ص۳۲۴- ۳۸۶.
  4. ↑ ذاکری، علی اکبر، سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۴، ص۵۲.
  5. ↑ رجبی دوانی، محمد حسین، کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی، ص۱۸۶؛ محدثی، جواد، فرهنگ غدیر، ص۱۸۳.
  6. ↑ تاریخ طبری، ج۶، ص۲۳۵۷؛ کامل، ج۹، ص۳۴۶.
  7. ↑ حسینی، سید امیر، بصره و نقش آن در تحولات قرن اول هجری، ص۱۳۵.
  8. ↑ تجارب‌الامم، ج۱، ص۴۳۸-۴۴۵.
  9. ↑ فتوح، ص۴۱۲.
  10. ↑ امامت و سیاست (تاریخ خلفا)، ص۹۷.
  11. ↑ حسینی، سید امیر، بصره و نقش آن در تحولات قرن اول هجری، ص۱۳۵.
  12. ↑ سیابجه اهالی سوماترا بودند که به هند و عراق و به سواحل خلیج فارس کوچ کردند. ایشان پیش از اسلام و در زمان ساسانیان برای دفاع در مقابل دزدان دریایی به کار گرفته می‌شدند. بنابر روایت بلاذری، سیابجه تنها در بصره زندگی نمی‌کردند؛ چراکه گروهی هم از کوفه به امام علی(ع) در ذی‌قار پیوستند. آنها از جمله کسانی بودند که در همان نخستین جنگ‌های ایران، اسیر شدند و چون از موقعیت اسب‌سواران آگاهی یافتند، اسلام آوردند. ابوموسی نیز آنان را مانند اسب‌سواران در بصره منزل داد. گروهی از سیابجه متصدی بیت‌المال در بصره بودند که شمار آنها را چهل یا چهارصدتن گفته‌اند. در جریان جنگ جمل با این که سیابجه و زطها حلیف بنی‌تمیم و بیشتر بنی‌تمیم دشمن امیرالمؤمنین بودند؛ اما آنها جزء سربازان حضرت به جنگ پرداختند. بعدها معاویه گروهی از آنان را به سواحل شام و انطاکیه منتقل کرد و پس از وی، ولید بن عبدالملک نیز گروهی از آنان را به انطاکیه و نواحی آن منتقل کرد. کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی، ص۱۴۴-۱۴۳).
  13. ↑ فتوح‌البلدان، ص۵۲۵.
  14. ↑ حسینی، سید امیر، بصره و نقش آن در تحولات قرن اول هجری، ص۱۳۵.
  15. ↑ تاریخ طبری، ج۳، ص۴۹۳.
  16. ↑ تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۸۲.
  17. ↑ خزیمة بن ثابت انصاری: از قبیله اوس و تیره بنی خطمه بود. او مشهور به ذوالشهادتین است؛ زیرا پیغمبر(ص) شهادت او را شهادت دو مرد حساب کرد. خزیمه و عمیربن عدی بت‌های قبیله خود را شکستند. وی در جنگ بدر و تمام جنگ‌های پس از آن حضور داشت. در جریان فتح مکه پرچم بنی خطمه را در دست داشت. خزیمه در جنگ‌های جمل و صفین در رکاب علی(ع) بود، ولی در آن صحنه‌ها نجنگید. در گیر و دار جنگ صفین پس از اینکه عمار بن یاسر به شهادت رسید، خزیمه گفت: از پیغمبر خدا(ص) شنیدم که فرمود عمار را گروه سرکش و طغیان‌گر می‌کشند. سپس شمشیرش را کشید و جنگید تا کشته شد (اسدالغابه، ج۲، ص۱۱۴).
  18. ↑ مروج الذهب، ج۲، ص۳۶۷.
  19. ↑ رجبی دوانی، محمد حسین، کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی، ص۱۸۶.
  20. ↑ زید بن صوحان: وی پیغمبر(ص) را با مسلمان شدن خود درک کرد، ولی در صحابی بودنش اختلاف است. زید، مردی فاضل و مؤمن بود و همراه با برادرانش در میان قوم خود بزرگ و محترم بودند. وی و جندب ازدی در گفتار پیغمبر(ص) تحسین شده‌اند. پیغمبر(ص) درباره او فرمود: «وی کسی است که دستش بر او، در رفتن به بهشت پیشی می‌گیرد». یک دست زید در جنگ جلولا یا قادسیه قطع شد و خود در جنگ جمل در رکاب امیرالمؤمنین علی(ع) به شهادت رسید، وی در این جنگ، پرچم قبیله عبدالقیس را حمل می‌کرد (اسدالغابه، ج۲، ص۲۳۳).
  21. ↑ نک: تاریخ طبری، ج۳، ص۴۹۲-۵۰۱.
  22. ↑ تاریخ طبری، ج۳، ص۵۱۲.
  23. ↑ تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۸۲.
  24. ↑ الاخبارالطوال، ص۱۸۱.
  25. ↑ تاریخ طبری، دوره ۱۱ جلدی، به تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، ج۴، ص۴۸۵.
  26. ↑ تاریخ طبری، ج۴، ص۵۰۰.
  27. ↑ تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۲۸.
  28. ↑ مروج الذهب، ج۲، ص۳۶۸.
  29. ↑ الاخبارالطوال، ص۱۸۲.
  30. ↑ رجبی دوانی، محمد حسین، کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی ص۱۸۶.
  31. ↑ بلاذری، أنساب الاشراف، تحقیق محمد باقر محمودی، ج۲، ص۲۳۳.
  32. ↑ دینوری، اخبار الطّوال، ص۱۴۶.
  33. ↑ دینوری، اخبار الطّوال، ص۱۴۶.
  34. ↑ دینوری، اخبار الطّوال، ص۱۴۶.
  35. ↑ تاریخ طبری، چ اعلمی، ج۳، ص۵۱۳.
  36. ↑ تاریخ طبری، چ اعلمی، ج۳، ص۵۱۳.
  37. ↑ بلاذری، أنساب الاشراف، تحقیق محمدباقر محمودی، ج۲، ص۲۳۵-۲۳۶.
  38. ↑ تاریخ طبری، چ اعلمی، ج۳، ص۵۱۳.
  39. ↑ ذاکری، علی اکبر، سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۴، ص۵۲ ـ ۵۴؛ رجبی دوانی، محمد حسین، کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی، ص۱۸۶.
  40. ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص۳۳۴؛ محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی، ص۷۵.
  41. ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص۳۳۴.
  42. ↑ سیمای کارگزاران...، ج۳، ص۱۱۵.
  43. ↑ عصفری، تاریخ خلیفة بن خیاط، ص۱۳۸.
  44. ↑ ذهبی، تاریخ الاسلام، ج۳، ص۴۸۵.
  45. ↑ ر.ک: سیمای کارگزاران...، ج۲، ص۳۹۱. او بعد از جنگ جمل کارگزار بصره شد.
  46. ↑ ابناثیر، الکامل، ج۳، ص۲۴۷.
  47. ↑ سیمای کارگزاران...، ج۳، ص۷۵۹، به عنوان مسئول بیت المال شرح حالش آمده است.
  48. ↑ عصفری، تاریخ خلیفة بن خیاط، ص۱۳۸.
  49. ↑ الجمل، چاپ نجف، ص۱۷۱ و تحقیق میر شریفی، (ص۳۱۹) به جای رایات، ریاست آمده، که رایات مناسب می‌نماید؛ چون فرمانده هر قبیله‌ای پرچمی داشته است.
  50. ↑ ابناعثم، الفتوح، مترجم، ص۴۲۵.
  51. ↑ ابنقتیبه، الإمامة والّسیاسه، ج۱، ص۱۱۱.
  52. ↑ دینوری، الأخبار الطّوال، ص۱۴۶.
  53. ↑ ابنعبدالبر، الإستیعاب، ج۴، ص۱۶۶۶؛ بلاذری، جمل من أنساب الأشراف، ج۶، ص۱۴۳.
  54. ↑ شیخ مفید، الجمل، تحقیق میرشریفی، ص۳۲۰. در نسخۀ چ نجف، ص۱۷۱ «مخدوع ذهلی» آمده است.
  55. ↑ حسکانی، شواهد التنزیل، ج۲، ص۹۴.
  56. ↑ طوسی، الأمالی، ص۳۹۵؛ بحارالانوار، ج۶۳، ص۱۲۷؛ میرزا حسین نوری، مستدرک الوسائل، ج۱۶، ص۳۸۹.
  57. ↑ شیخ مفید، الجمل، ص۳۱۹-۳۲۱؛ نبرد جمل، ص۱۹۳. اسامی بر اساس نسخه تصحیح شده جمل می‌باشد، که دقیق‌تر است.
  58. ↑ الجمل و النصرة لسید العترة فی حرب البصره، ص۳۳۶.
  59. ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ج۲، ص۲۳۹.
  60. ↑ نهج البلاغه، ص۵۵، خطبه ۱۱؛ ذهبی، تاریخ الاسلام، ج۳، ص۴۸۵.
  61. ↑ عصفری، تاریخ خلیفة بن خیاط، ص۱۳۸.
  62. ↑ دینوری، الأخبار الطّوال، ص۱۴۶.
  63. ↑ دینوری، الأخبار الطّوال، ص۱۴۶.
  64. ↑ تاریخ طبری، چ اعلمی، ج۳، ص۵۱۳.
  65. ↑ دینوری، الأخبار الطّوال، ص۱۴۶.
  66. ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ج۲، ص۲۳۶؛ جمل من أنساب الأشراف، تحقیق سهیل زکار، ج۳، ص۳۲.
  67. ↑ دینوری، الأخبار الطّوال، ص۱۴۶.
  68. ↑ ذاکری، علی اکبر، سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۴، ص۵۴ - ۵۹.
  69. ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص۳۳۴.
  70. ↑ الجمل، ص۳۱۳ و ۳۱۴.
  71. ↑ الجمل، ص۳۳۶- ۳۳۸.
  72. ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص۳۶۵-۳۷۰.
  73. ↑ مروج الذهب، ج ۲، ص۳۷۱.
  74. ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص۳۶۵-۳۷۰.
  75. ↑ الجمل، ص۳۹۰ و ص۳۸۷.
  76. ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص۳۶۵-۳۷۰.
  77. ↑ الإمامة والسیاسة، ج ۱، ص۹۵.
  78. ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص۳۶۵-۳۷۰.
  79. ↑ اعراف، آیه ۸۹.
  80. ↑ الجمل، ص۳۴۱.
  81. ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص۳۷۰-۳۷۵.
  82. ↑ سوره توبه، آیه ۳۰.
  83. ↑ الجمل: «إن أمیرَ المُؤمِنینَ(ع) أنظَرَهُم‌ [أصحابَ الجَمَلِ‌] ثَلاثَةَ أیامٍ؛ لِیکفوا ویرعَووا، فَلَما عَلِمَ إصرارَهُم عَلَی الخِلافِ قامَ فی أصحابِهِ فَقالَ: عِبادَ اللهِ! انهَدوا إلی‌ هَؤلاءِ القَومِ مُنشَرِحَةً صُدورُکم، فَإِنهُم نَکثوا بَیعَتی، وقَتَلوا شیعَتی، ونَکلوا بِعامِلی، وأخرَجوهُ مِنَ البَصرَةِ بَعدَ أن آلَموهُ بِالضربِ المُبَرحِ، وَالعُقوبَةِ الشدیدَةِ، وهُوَ شَیخٌ مِن وُجوهِ الأَنصارِ وَالفُضَلاءِ، ولَم یرعَوا لَهُ حُرمَةً، وقَتَلُوا السبابِجَةَ رِجالًا صالِحینَ، وقَتَلوا حُکیمَ بنَ جَبَلَةَ ظُلماً وعُدواناً؛ لِغَضَبِهِ للهِ، ثُم تَتَبعوا شیعَتی بَعدَ أن هَرَبوا مِنهُم وأخَذوهُم فی کل غائِطَةٍ، وتَحتَ کل رابِیةٍ، یضرِبونَ أعناقَهُم صَبراً، ما لَهُم؟ «قتَلَهُمُ اللهُ أَنی‌ یؤْفَکونَ»!! فَانهَدوا إلَیهِم عِبادَ اللهِ، وکونوا اسوداً عَلَیهِم؛ فَإِنهُم شِرارٌ، ومُساعِدوهُم عَلَی الباطِلِ شِرارٌ، فَالقَوهُم صابِرینَ مُحتَسِبینَ مَوَطنینَ أنفُسَکم، إنکم مُنازِلونَ ومُقاتِلونَ، قَد وَطنتُم أنفُسَکم عَلَی الضربِ وَالطعنِ ومُنازَلَةِ الأَقرانِ. فَأَی امرِی‌ءٍ أحَس مِن نَفسِهِ رَبَاطَةَ جَأشٍ عِندَ الفَزَعِ وشَجاعَةً عِندَ اللقاءِ ورأی‌ مِن أخیهِ فَشَلًا ووَهناً، فَلیذُب عَنهُ کما یذُب عَن نَفسِهِ؛ فَلَو شاءَ اللهُ لَجَعَلَهُ مِثلَهُ»؛ الجمل، ص۳۳۴.
  84. ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص۳۷۰-۳۷۵.
  85. ↑ اشاره به اینکه آغازگر جنگ مباش. (م).
  86. ↑ الجمل، ص۳۵۵.
  87. ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص۳۷۰-۳۷۵.
  88. ↑ الإمامة والسیاسة، ج ۱، ص۹۶.
  89. ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص۳۷۰-۳۷۵.
  90. ↑ الفتوح، ج ۲، ص۴۷۸.
  91. ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص۳۷۰-۳۷۵.
  92. ↑ انفال، آیه ۲۵.
  93. ↑ الفتوح، ج ۲، ص۴۷۸.
  94. ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص۳۷۰-۳۷۵.
  95. ↑ تاریخ الطبری، ج ۴، ص۵۱۴.
  96. ↑ محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص۳۷۰-۳۷۵.
  97. ↑ الجمل، ص۳۵۰.
  98. ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص۳۷۰-۳۷۵.
  99. ↑ «نعَم! فلعنَ اللهُ قتلةَ عثمانٍ فوَ اللهِ ما قَتلَهُ غَيرَهُم و ما يَلعَنونَ إلّا أنفُسَهُم و لا يَدعُونَ إلّا عَليها».
  100. ↑ أنساب الأشراف، ج۲، ص۲۴۱؛ جمل من أنساب الأشراف، ج۳، ص۳۷.
  101. ↑ ذاکری، علی اکبر، سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۴، ص۲۵۹ - ۲۶۰.
  102. ↑ أنساب الأشراف، ج۲، ص۲۴۱؛ تاریخ ابن خلدون، ج۲، ص۶۱۹.
  103. ↑ تاریخ طبری، اعلمی، ج۳، ص۵۲۹.
  104. ↑ الکامل، ج۳، ص۲۵۱..
  105. ↑ تاریخ ابن خلدون، ج۲، ص۶۱۹.
  106. ↑ ابن‌عبدالبر، الإستیعاب، ج۴، ص۱۴۶۷؛ ابن اثیر، أسدالغابه، دارالفکر، ج۴، ص۳۵۲.
  107. ↑ أنساب الأشراف، ج۲، ص۲۴۱؛ جمل من أنساب الأشراف، ج۳، ص۳۷؛ تاریخ طبری، دارالتراث، ج۴، ص۵۲۱: فَضُرِبَ مِخْنَف بن سُلَيم عَلى رَأسِهِ فَسَقَطَ و أخذ الرَّاية مِنهُ الصَّقْعب بن سُلَيم أخُوهُ.
  108. ↑ ابن‌اعثم، الفتوح، ج۲، ص۴۷۴.
  109. ↑ ابن‌حجر، تقریب التّهذیب، چ دارالرشید، ص۵۲۴؛ همو، تهذیب التّهذیب، ج۱۰، ص۷۰.
  110. ↑ ذاکری، علی اکبر، سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۴، ص۲۶۰ - ۲۶۱.
  111. ↑ تاریخ ابن خلدون، ج۲، ص۶۱۹؛ ابن اثیر، الکامل، ج۳، ص۲۵۲.
  112. ↑ ذاکری، علی اکبر، سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۴، ص۲۶۱.
  113. ↑ تاریخ طبری، دارالتراث، ج۴، ص۵۲۲.
  114. ↑ ابن‌سعد، طبقات الکبری، دارالکتب العلمیه، ج۶، ص۲۴۴؛ شیخ عباس قمی، سفینة البحار، ج۳، ص۸۲؛ علی احمدی، مکاتیب الأئمه(ع)، ج۱، ص۱۳۳.
  115. ↑ ابن‌اعثم، الفتوح، دارالاضواء، ج۲، ص۴۷۴.
  116. ↑ ذاکری، علی اکبر، سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۴، ص۲۶۱-۲۶۲.
  117. ↑ تاریخ طبری، ج۳، ص۵۲۴؛ الکامل فی التّاریخ، ج۲، ص۲۴۶؛ کامل، ترجمۀ عباس خلیلی، ج۹، ص۴۰۳.
  118. ↑ ذاکری، علی اکبر، سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۴، ص۲۶۲.
  119. ↑ الجمل، ص۴۱۵.
  120. ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص۳۷۵؛ محدثی، جواد، فرهنگ غدیر، ص۱۸۳.
  121. ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص۳۳۴.
  122. ↑ «وَ قُتِلَ مِنَّا بَنُو مَحدوج (عبارت جمل شیخ مفید، مجدوع است که آقای میرشریفی آن را تصحیح نکرده و در تاریخ طبری «محدوج» آمده که دقیق نیست، بلکه «بنومَحدوج» درست است.) وَ ابْنَا صُوحَانَ وَ عِلْبَاءُ وَ هِنْدٌ وَ ثُمَامَةُ فِیمَنْ یُعَدُّ مِنَ الْمُسْلِمِینَ رَحِمَهُمُ اللَّهُ وَ السَّلَامُ»؛ مفید، الجمل، ص۳۹۷؛ تاریخ طبری، چ اعلمی، ج۳، ص۵۴۵.
  123. ↑ تمیمی، المحن، ص۱۲۵: و قُتِلَ مِنّا بَنُو مَحْدُوجٍ الثَّلاثةِ و ابنا صوحان و عِلباءُ و هِندَ الجَمَلی و ثِمامة بن المثنی فی مَنْ لا أَعَدَّ و السّلام علیکِ و رحمة الله.
  124. ↑ به نظر می‌رسد «زحر بن قیس»، درست باشد.
  125. ↑ تاریخ طبری، اعلمی، ج۳، ص۵۴۵.
  126. ↑ أنساب الأشراف، ج۲، ص۲۴۴-۲۴۵؛ جمل من أنساب الأشراف، ج۳، ص۴۰.
  127. ↑ أنساب الأشراف، ج۲، ص۲۴۴-۲۴۵.
  128. ↑ ذاکری، علی اکبر، سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۴، ص۷۸ - ۷۹.
  129. ↑ شرح الأخبار، ج ۱، ص۳۸۹، ح ۳۳۱.
  130. ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص۳۷۵.
  131. ↑ الجمل، ص۴۰۰.
  132. ↑ چنان که از احادیث برداشت می‌شود، بازماندگان لشکر جمل، اجازه یافتند که اموالشان را با خود ببرند؛ اگر چه اثاث و اسلحه کشتگان و فراریانی که بازنگشتند، بر جای ماند و امام(ع) آنها را میان سپاه خویش، تقسیم نمود. (م).
  133. ↑ «الإمام الباقر(ع): أمَرَ عَلِی(ع) مُنادِیهُ فَنادی‌ یومَ البَصرَةِ: «لا یتبَعُ مُدبِرٌ، ولا یذَففُ عَلی‌ جَریحٍ، ولا یقتَلُ أسیرٌ، ومَن أغلَقَ بابَهُ فَهُوَ آمِنٌ، ومَن ألقی‌ سِلاحَهُ فَهُوَ آمِنٌ»، ولَم یأخُذ مِن مَتاعِهِم شَیئاً»؛ السنن الکبری، ج ۸، ص۳۱۴، ح ۱۶۷۴۷.
  134. ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص۳۷۵.
  135. ↑ الجمل، ص۲۸۵.
  136. ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص۳۷۵.
  137. ↑ الجمل، ص۴۲۰.
  138. ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص۳۷۵.
  139. ↑ رُحْبه در اینجا به معنای میدان و توقفگاه عمومی شهر است. (م).
  140. ↑ وقعة صفین، ص۳.
  141. ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص۳۷۵.
برگرفته از «https://fa.imamatpedia.com/w/index.php?title=جنگ_جمل_در_تاریخ_اسلامی&oldid=1328119»