بنی‌ثقیف در تاریخ اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث بنی‌ثقیف است. بنی‌ثقیف از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: بنی‌ثقیف در قرآن - بنی‌ثقیف در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

بنی ثقیف قبیله‌ای بزرگ و پُرجمعیت بوده و از بزرگ‌ترین بنیان‌های قوم عرب محسوب می‌شد. این قبیله از گذشته‌های دور در مقایسه با دیگر قبایل عرب، دارای اهمیت بسیار در ابعاد گوناگون، از جمله تیره‌های مختلف، جنگ‌ها و رخدادهای تاریخی فراوان و پهنه پهناور سرزمین‌های محل سکونت بوده است. با ظهور اسلام عده‌ کمی از آنان به اسلام گرویدند. مردم این قبیله پس از پذیرش اسلام، نقش‌های مهمی ایفا نمودند؛ برخی از آنان به کارگزاری پیامبر (ص) نائل آمدند و بسیاری از ایشان نیز در فتوحات اسلامی حضوری گسترده و مؤثر یافتند. انان در زمان حکومت اموی خدمات زیادی به آنان کردند و در جنگ‌های جمل و صفین رو در روی امام علی (ع) ایستادند و در واقعه عاشورا در لشکر کوفه نقش پررنگی داشتند.

نسب بنی ثقیف

ثقفیان‌ قبیله‌ای بزرگ و تأثیرگذار بر تاریخ شبه جزیره عربستان‌اند که نسب از قَسِیّ بن‌ مُنَبِّه ملقب به "ثقیف" می‌‌برند. ثقیف در لغت به معنای حاذق و تیزهوش است و از آن‌رو که قسی در روابط اجتماعی و امور کشاورزی مهارت داشت، وی را "ثقیف" لقب داده‌اند. برخی منابع نام "قسی" را هم بر اساس برخی روایات، لقب شمرده، وجه تسمیه‌اش را «قساوت قلب و آسانی ارتکاب قتل» یا «غارت اموال ضعیفان» دانسته‌اند.

ذکر دقیق نسب این قبیله، محل اختلاف نسب‌شناسان و تراجم نگاران قرار گرفته است. چندان که برخی ثقیف (قسی و فرزندانش) را براساس بعضی اقوال، به ایاد بن نزار -از بازماندگان قوم ثمود- منتسب کرده و در تأیید این قول، به حدیثی از پیامبر (ص) مبنی بر اینکه ثقیف از ایاد است و ایاد از بازمانده‌های ثمود، دست یا زیده‌اند. بر اساس این روایات، منبه پدر قسی، فرزند نبیت بن منصور بن یقدم از قبیلۀ ایاد عنوان شده است. نیز در حدیثی دیگر از پیامبر اکرم (ص)، مردی از ثمود به نام "ابورغال"، به عنوان نیای بزرگ قبیلۀ ثقیف شناخته ‌شده است؛ کسی که در حرم مکه خانه داشت و چون خداوند قوم او – ثمود - را هلاک کرد، به سبب حضور در حرم، عذاب از وی مرتفع شد. بر پایۀ این روایت، او پس از نجات، مکه را ترک گفت و در سرزمینی که بعدها به مسکن ثقفیان بدل شد، ساکن شد. برخی روایات هم، ثقیف را بردۀ ابی رغال شمرده‌اند. گویا این باور در عصر صحابه رواج داشته، چندان که در روایاتی از امام علی (ع) و عبدالله بن زبیر قوم ثقیف به ثمود منتسب شده‌اند. حتی امیة بن ابی‌الصلت - شاعر کهن ثقیف - نیز، در شعر خود همین انتساب را تأیید کرده است. اما برخی محققان معاصر، انتساب ایشان به ثمود را نادرست و گزارش‌های مربوط به آن را جعلی و برخاسته از بغض و کینه مردم از ظلم‌های حجاج بن یوسف ثقفی دانسته‌اند. قول دوم که بیشتر مورد پسند خودِ ثقفیان در اوایل عصر اسلامی بوده و نزد مؤلفانِ سده‌های بعد نیز بیشتر شهرت یافته است، انتساب این قوم به قبیلۀ بزرگ هوازن است. هوازن خود از اخلاف قیس عیلان از قبایل عدنانی می‌‌باشد. در این قسم از روایات، نسب قسی به صورت «قسی بن منبه بن بکر بن هوازن» ضبط شده که البته در مقام هم‌سنجی و ارزیابی، قراین مختلف، جداییِ نسب ثقیف از هوازن را در قیاس با نسب هوازنی آن مرجح می‌سازد. گروه سومی از نسب‌شناسان، خاستگاه ثقیف را به یمن و عرب قحطانی بازگردانده‌، به نقل از ابن کلبی آورده‌اند که قسی نیای ثقیف فردی از مردم یمن بود که زندگی بر او دشواری گرفت و ناچار به جلای وطن شد و به طائف راه جست.

در هر حال، آنچه مسلم است این است که نَسَب ثقیف در طول سه سدۀ نخست هجری، همواره محل منازعه بزرگان بود و این منازعه هم رنگ سیاسی به خود گرفته بود و هم رنگ فرقه‌ای و نسب‌شناختی. برخی از صاحب‌نظران در این سده‌ها مانند ابن اسحاق و قاضی احمد بن ابی دؤاد -از متکلمان معتزلی- بر انتساب ثقیف به ایاد و نفی نسب عدنانی آنان تأکید داشتند. در مقابل، حجاج بن یوسف به‌عنوان یک رجل سیاسیِ ثقفی، نه تنها در خطبه‌هایش نسبت این قبیله به ثمود را نفی می‌کرد و با معرفی قیس عیلان به عنوان نیای ایشان، تبارشان را به هوازن بازمی‌گرداند، بلکه با برخی رجال قبایل دیگر چون کثیر بن هراشه از کنده در این باره مناظراتی داشت.

قسی -جد جاهلی این قبیله– که در میانه سده چهارم میلادی می‌‌زیست، در ایام شباب، به دلیلی نامعلوم، قوم خود را ترک گفت و به طائف رفت. در بیان علت جدایی او از قوم خود، روایاتی نقل شده است. بر اساس برخی از این روایات، وی به سبب جرایم بسیار و قتل‌هایی که در میان خویشاوندان خود مرتکب شده بود، چاره‌ای جز جدایی قوم خود و جُستن هم‌پیمانان جدید نداشت. برخی نیز آورده‌اند که وی به سبب همراهی در کُشتن یکی از کار‌گزاران حاکم یمن، به سوی طائف گریخت

قسی به مدد کیاست و نیز نبوغ و مهارتش در پرورش انگور، «ثقیف» لقب یافت و پس از ازدواج با دختر عامر بن ظَرْب عَدوانی -حاکم طائف و بزرگ قبیله عَدوان- در این شهر ساکن شد. قسی از زینب -دختر عامر بن ظرب- صاحب سه پسر به نام‌های «جُشم»، «عوف» و «دارس» شد. ضمن این که بلاذری از «سلامه» به عنوان دیگر فرزند قسی و زینب یاد کرده است. از جشم، تنها یک پسر به نام «حُطیط» و از عوف دو پسر به نام «غِیره» و «سعد» باقی ماندند. اما فرزندان دارس از عموزادگان خود جدا شدند و همگی به شَنوءه از شاخه‌های قبیله ازد -از بزرگ‌ترین قبایل عرب جنوبی- پیوستند. ثقیف پس از مرگ همسرش زینب، با آمنه یا عمره و به قولی امیمه دختر دیگر عامر ازدواج کرد و از او صاحب پسری به نام ناضره شد. عمره پیش از ازدواج با قسی، با صعصعة بن معاویة بن بکر بن هوازن ازدواج کرده و از وی عامر را به دنیا آورده بود. عامر بن ظرب تنها دو دختر داشت و ثقیف و عامر بن صعصعه، تنها وارثان وی بودند. پس از مرگ عامر، طائف بین فرزندان ثقیف و فرزندان عامر بن صعصعه باقی ماند. نسل قسی، در فرزندان جشم و عوف بیش از دیگر فرزندان وی، ماندگار شد و دو شاخه بنی‌مالک از زیر مجموعه‌های بنوحطیط بن جشم و بنی‌عوف با دو زیر شاخه بنوسعد و بنوغیره در رویدادهای عصر نبوی (ص) و پس از آن اثر گذار بودند.

فرزندان ثقیف به تیره‌ها، بطون و شعوب مختلف تقسیم شدند و هر یک در طائف و مناطق دور و نزدیک آن سکونت یافتند. ثقیف به دو تیره بزرگ «احلاف» و بنو مالک تقسیم شد و این تیره‌ها توانستند موجودیت خود را تا ظهور اسلام، هم چنان حفظ کنند. به فرزندان جهم و فرزندان عوف پسران ثقیف، "احلاف" اطلاق می‌‌شد که از موقعیت و پایگاه اجتماعی بالاتری نسبت به تیره دیگر ثقیف یعنی بنو مالک برخوردار بودند. فرزندان بنو مالک نیز به دو تیره بزرگ بنو سائب بن اقرع و بنو حارث بن مالک که به آنان "الأثرون" گفته می‌‌شد، تقسیم می‌‌شدند. از تیره‌های معروف ثقیف می‌‌توان از: بنوحبیب، بنو سعد بنعوف بن ثقیف، بنوسفیان، بنوعقدة بن غیره، بنومعتب، بنوغـِیَرَه و بنو یسار بن مالک بن حطَیط یاد کرد. ضمن آنکه از تیره‌های کوچکتر ثقیف نیز می‌‌توان از: آل ساعده از تیره بنی سفیان از قبیله ثقیف، آل عاشة (آل عائشة) تیره‌ای از بنی سفیان، آل عبید از آل ساعده، بطن النور، بطن بنی سالم، بطن سفیان، بطن شماله، بطن عوف، بطن قریش، بطن هذَیل، بطن عمر، بطن بنوعمر از تیره بنی سفیان، تیره نمور، بطن ثقیفِ ترعه، بطن حمده، بطن طُوَیرق، (که بادیه نشین و غیر بادیه نشین بودند)، بطن عتیبه و بطن غُنَّم نام برد. هر یک از این بطون خود به عشیره‌های دیگر تقسیم می‌‌شدند.

مساکن ثقیف

مساکن‌ قبیله ثقیف‌ از عصر جاهلیت‌ در ناحیة‌ طائف‌ -در دوازده فرسخی مکه- قرار داشت. آنان نخست میهمان قبیله‌ عدوان ‌بن‌ عمرو در طائف بودند، اما اندکی بعد، با استفاده از خویشاوندی مادری و توانایی‌های خود، زمام امور را به دست گرفتند و در نهایت عدوانیان را از طائف بیرون راندند. برخی روایات سخن از آن دارند که طائف را بنوعامر بن صعصعه از قبیله عدوان به ارث بردند و آن را به عنوان مسکن تابستانی خود قرار دادند. تا این که ثقفیان که از جمعیت و جایگاه اجتماعی برخوردار شدند، توانستند نخست با توافق بنی‌عامر اداره طائف را به دست گیرند و سپس با حصارکشی گرداگرد آن، مانع ورود بنی‌عامر به شهر شوند. نبرد بنی‌عامر برای بازپس‌گیری شهر نتیجه‌ای نداشت. پس از حصارکشی، این شهر که تا آن هنگام «وَجّ» خوانده می‌شد، به طائف مشهور گشت.

برخی حصارکشی گرداگرد شهر را به دوران ریاست مسعود بن معتب ثقفی در میانه سده ششم میلادی نسبت می‌دهند. از گزارشی مربوط به حمله اصحاب فیل در ۵۷۰ میلادی در معرفی ساکنان طائف که نامی از عدوانی‌ها و بنی‌عامر در آن نیست، می‌توان تسلط ثقیف در طائف را پیش از آن سال دانست. بدین ترتیب، شهر طائف در ۱۲ فرسخی مکه (حدود ۷۰ کیلومتر) به عنوان مسکن ثقیف شناخته شد. استواری حصار طائف، این شهر را به جایگاهی امن برای فراریان تبدیل کرد.

در جریان فتوح، ثقفیان در دو شهر تازه تأسیس کوفه و بصره ساکن شدند و محلاتی از آن را به خود اختصاص دادند. ثقیفِ کوفه مسجدی مختص به خود داشت که در روایات شیعی، یکی از چند مسجد ملعون شمرده شده است. در بصره نیز که به هنگام تأسیس، بر چهار خطه بنا نهاده شد، این قبیله در خطه "اهل عالیه" در کنار بسیاری دیگر از قبایل که تعدادشان در بصره اندک بود از جمله: سلیم، ضبَّه، مزینه، باهله، ثقیف، خزاعه، هذیل، قشیر، نهد، نمیر و غنی سکنی گزیده بود. آنان در این شهر، نهری به نام خود داشتند. افزون بر این دو شهر، بخشی از قبیلۀ ثقیف، شاید از همان اوایل عصر اسلامی به منطقۀ یمامه در شمال شرق شبه جزیره کوچیده بودند و طی سده‌های متقدم اسلامی، در منطقۀ قرقری در جنوب یمامه، یک منطقۀ کشاورزی با دو قلعه در اختیار داشتند. نصب عثمان بن ابی العاص به عنوان والی عمان و بحرین در عصر خلافت عمر، زمینه‌ای برای تشدید فعالیت و گسترش نفوذ ثقیف در شمال شرق شبه جزیره بود که با قبایل‌این نواحی مراودات تجاری یافت و پیمانهای مختلف بست. همچنین وجود برخی چهره‌های ثقفی در اندلس مانند حر بن عبدالرحمن، تمام بن عامر ثقفی و.... نیز حاکی از حضور برخی طوایف ثقیف در این سرزمین دارد.

در ایران هم، حضور پراکندۀ ثقفیان مهاجر در نواحی مختلف دیده می‌شد، اما در آن میان، اصفهان وضعیتی متمایز داشت. نصب سائب بن اقرع ثقفی به حکمرانی اصفهان، موجب شد تا این شهر به پایگاهی برای ثقیف در ایران مبدل شود و طی سدۀ نخست هجری، فرزندان وی همچنان از رجال متنفذ در آن شهر باشند. در دو سدۀ نخست اسلامی، گروهی از قبایل عرب و در رأس آنها ثقیف از کوفه و بصره به اصفهان کوچیدند و در تاریخ این شهر نامی از خود برجای نهادند. در جانب خراسان نیز، به ویژه در دورۀ طاهریان، ثقیف دارای نفوذی چشمگیر بود و شماری از رجال سیاسی‌ این ولایت، از این قبیله بودند.

در حال حاضر نیز، بقایای‌ قبیله ثقیف‌، مشتمل‌ بر ده‌ها طایفه کوچک‌ و بزرگ‌، هنوز در طائف‌ و اطراف‌ آن‌ به‌سر می‌برند و کوه‌ حجاز در میان‌ مکه‌ و طائف‌، یکی‌ از مراکز اصلی‌ سکونت‌ آنان‌ است. ‌ این قبیله شامل هفت بطن: طویرق (حضری و بدوی)، بطن النمور، بطن ثماله، بطن بنی سالم، بطن عوف، بطن سفیان، بطن قریش، بطن هذیل و ثقیف الیمن است که اختلاط قبیله‌ای حتی در نام‌های آن دیده می‌شود. در شهر طائف، نسب امروز مردم شهر، به دو تبار اصلی عتیبه و ثقیف باز می‌گردد.

پیشینه در تاریخ جاهلی

در اوایل سدۀ پنجم میلادی، ثقیف هنوز خاندانی با جمعیت‌ اندک بود. قسی از زینب دختر عامر بن ظرب سه فرزند پسر داشت: یکی به نام «جشم» که تنها یک پسر به نام «حطیط» از او برجای ماند؛ دیگری «عوف» بود که از او دو پسر به نام‌های «سعد» و «غیرة» برجای بود؛ و فرزند سومی که گویا چندان سازگاری با برادرانش و حتی با خاندان مادری‌اش عدوان نداشت و فرزندانش به ازد شنوئه پیوستند. کلبی از پسر چهارم ثقیف به نام «ناضره» نیز نام می‌برد که مادرش امیمه -دختر دیگر عامر بن ظرب - بود، اما گویا پشتی از او برجای نمانده است.

در نسل نوادگان ثقیف، تک فرزند بودن «جشم» از یک سو و جدایی فرزندان عوف در مادر از سوی دیگر موجب شده بود تا هستۀ مقتدری در خاندان شکل نگیرد. از این رو، آنان در جهت رفع نقصان جمعیتی و نیز پشتوانه قبیلگی خود، کوشیدند تا با برقراری پیوندهای سببی با دیگر تیره‌ها و قبایل ساکن در مکه و پیرامون آن همچون قریش و هوازن، به استوارسازی جایگاه خود در میان قبایل منطقه بپردازند. بر این اساس، حطیط از بنی مالک بن کنانه همسر گزید و فرزندش مالک -که نیای بنی مالک بود- همسر از قبیله فهم از فروع قیس عیلان گرفت. عوف همسرانی از قبیله بنی‌هُذیل و تیره هوازنی بنی‌نصر بن معاویه برگزید. فرزندش سعد، با مکرمه بنت کعب از قبیلۀ خزاعه وصلت کرد. عمرو بن سعد بن عوف نیز با فاطمه بنت بلال از تیرۀ ثمالۀ ازد ازدواج کرد. این شیوه در نسل‌های پسین ثقیف ادامه یافت. ازدواج مردانی از بنی‌عوف همچون ابوالصلت بن ربیعه با رقیّه دختر عبدشمس بن عبدمناف، مسعود بن عامر بن معتب با «سُبیعه» دیگر دختر عبدشمس و ابومُرّه ثقفی با میمونه دختر ابوسفیان بن حرب از آن جمله است. چنین می‌نماید که قرابت فرهنگی ثقیف با طوایف قیس عیلان نیز از همین دوره آغاز شده باشد؛ قرابتی که از جانب بنی عوف بیشتر به‌سوی بنی سلیم، و از جانب بنی مالک بیشتر به سوی فهم بود. این پیوستگی‌های برون خاندانی هر چند نقصان جمعیتی اولیه ثقیف را رفع نمود و بر جایگاه و منزلت اجتماعی شان در عرب افزود اما باعث بروز مشکلی دیگر بود و آن، افزایش فواصل موجود میان شاخه‌های مختلف ثقیف بود.

از اوایل سدۀ پنجم میلادی ثقیف هم از حیث جمعیت و هم از حیث نفوذ سیاسی روی به اهمیت نهاد. ازدواجهای متعدد میان اعضای تیره‌های ثقیف با قبایل دیگر نشان از فعال شدن قبیلۀ ثقیف دارد و به خصوص پیوندی مستحکم میان بنی عوف با حارث بن فهر را نشان می‌دهد.

در دهه‌های انتقال از سدۀ پنج به شش میلادی هم‌زمان با کثرت گرفتن جمعیت ثقیف، همبستگی میان تیره‌های آن نیز مورد تأکید رؤسا بود؛ در این دوره مشهورترین و متنفذترین رئیس ثقیف، حبیب‌ ابن حارث از بنی مالک بود که برای تقویت روابطش با بنی عوف، یکی از زنان بنی عمرو بن سعد را به زنی گرفت. ازدواج‌های دیگری میان بنی مالک و بنی غاضرة روابط درونی ثقیف را مستحکم‌تر کرد؛ همچنین، ازدواج‌هایی بیرون از قبیله، از جمله با بنی هلال بن عامر و قیس عیلان ضامن بهبود روابط آنان با قبایل پیرامون خود بود و می‌توانست از وابستگی ثقفیان به میزبانان خود، عدوان، رفته‌ رفته بکاهد.

دهه‌های آغازین سدۀ شش میلادی دورۀ اوج در اقتدار ثقیف تحت ریاست معتّب بن مالک از بنی سعد بن عوف بود. وی که با ازدواجش با خبیة بنت ربیعه، زمینۀ اتحاد میان بنی عوف و بنی مالک را پدید آورده بود، دو همسر دیگر از تیرۀ ثماله از ازد و عدوان نیز داشت. در واقع سه قبیلۀ درگیر در صحنۀ سیاسی سرات، یعنی ازد شنوئه، عدوان و ثقیف عملاً در همسران وی ظهور یافته بودند. شخصیت محوری در میان بنی مالک نیز حارث بن حبیب بن حارث بود که ظاهراً تحت تابعیت معتب قرار داشت. با آغاز دوره اقتدارِ ثقیف، گزارش‌ها از تمایل تیره‌ها و قبایل بزرگ برای ازدواج با زنان ثقفی حکایت دارند؛ به گونه‌ای که در این دوره -که دورۀ زندگی هاشم نیای پیامبر (ص) و دورۀ محوریت قریش در مکه است - رابطۀ سببی میان قریش و ثقیف روی به گسترش نهاد. در این سال‌ها برخی از رؤسای ثقیف زنان قرشی داشتند، رجال متنفذی از قریش نیز همسران ثقفی اختیار کردند که از آن جمله می‌توان از ازدواج هاشم بن عبدمناف نیای پیامبر (ص) با جحد بنت حبیب از بنی مالک و ازدواج برادرش ابوعمرو بن عبدمناف با حبیبه بنت عبدیالیل از بنی مالک یاد کرد. بر این اساس، بنی مالک بیشتر با بنی هاشم، و بنی عوف بیشتر با بنی عبدشمس پیوندهای سببی برقرار کردند. افزون بر بنی عبدمناف از قریش، خزاعه به عنوان قبیلۀ ذی نفوذ دیگر در منطقۀ مکه نیز مورد توجه ثقیف بود و وصلت‌هایی مانند ازدواج جحد بنت حبیب بن حارث از بنی مالک با اجحم بن دندنۀ خزاعی صورت گرفته بود. در منابع تاریخی و روایی، از هم‌قسم بودن ثقیف- همه یا یکی از دو بطن آن- با بجیله و نیز از هم‌قسم بودن ثقیف یا بخشی از آن با بنی‌سُلیم و بنی‌نصر و بنی‌عقیل هوازن

در عصری متصل به ظهور اسلام سخن به میان آمده است. البته گاه ثقفیان در برابر متحدان خود مواضع خصمانه می‌گرفتند که همراهی تمامی طوایف ثقیف-در حدود سال ۵۸۴ میلادی و در زمان ریاست مسعود بن معتب - با هوازن و طوایف قیس عیلان در جنگ‌های فِجار در برابر قریش و متحدان دیرین خود چون بنی‌هاشم و بنی‌عبدشمس از مصادیق کمیاب شکسته شدن اتحاد ثقیف و قریش است.

قدرت گرفتن قبیلۀ ثقیف از دل زیستگاه‌های عدوان در منطقۀ طائف، استواری روابط آنان با قبایل قیس عیلان و با بنی عبدمناف از قریش و بی‌نیازی ایشان از حمایت عدوان، موجب شد تا ثقیف در همین حدود زمانی - به تخمین در زمان ریاست معتب - عدوان را از منطقۀ طائف بیرون راند و به عقب‌نشینی در سرات به سمت جنوب وادارد. پس از این جابه‌جایی، ثقیف در سرات شمالی، عدوان در سرات میانی، و ازد شنوئه در سرات جنوبی غلبه داشته‌اند. اگر بتوان بر روایات مربوط به اصحاب فیل تکیه کرد، در این سال‌ها - یعنی پیش از واقعۀ یاد شده - جمعیت طائف متشکل از ثقیف، خثعم و نصر بن معاویه (از هوازن) بوده است و خروج عدوان مدتی پیش از آن انجام یافته است. پس از بیرون راندن عدوان از طائف، غلبۀ سیاسی در این شهر با ثقیف بود، اما در کنار ثقفیان، مردمی از قبایل بدوی پیرامون، مانند: هذیل، هوازن، مزینه و جهینه، مهاجرانی از قبیلۀ حمیری یمن، مهاجرانی از یثرب از دو قبیلۀ اوس و خزرج، مهاجرانی از قریش، اقلیتی از یهود و اقلیتی از روم -تجار بیزانسی- در این شهر می‌زیستند که همه تحت ادارۀ ثقیف قرار داشتند.

دورۀ ریاست معتب، اوج شکوفایی جامعۀ ثقفیان در کشاورزی و رشد اقتصادی شهر طائف بود و همین زمینۀ رشد، توجه تاجران و سرمایه‌گذارانی از سرزمین‌های نزدیک و دور را به این شهر جلب کرد. نزدیکی رابطۀ قریش با ثقیف و شکوفایی طائف موجب شد تا برخی از رجال قریش مایل به خرید زمین و منابع آب در طائف باشند و گاه تابستان را در طائف بگذرانند. از جمله این افراد، عبدالمطلب بود که در طائف املاکی را خریداری کرده بود. این سرمایه‌گذاری از سویی موجب رونق بیشتر طائف و اقتدار شاخۀ حاکم ثقیف در آنجا بود، و از سوی دیگر رقابتی را میان قریش و ثقیف دامن می‌زد که به یک عصبیت ماندگار مبدل شد. گفته می‌شود حلفی که در اثر همین همکاری‌های اقتصادی میان قریش و ثقیف به وجود آمد، دیرپا نبود و با‌ اندکی تغییر شرایط خدشه‌دار شد.

اما تثبیت جایگاه ثقیف، ستیز‌های داخلی میان دو شاخه اصلی این قبیله را آشکار کرد. به گونه‌ای که پس از درگذشت معتب -در حدود سال ۵۴۰ میلادی- و به ریاست رسیدن پسرش مسعود بن معتب در ثقیف وی که مادرش سبیعه دختر عبدشمس بن عبدمناف بود، روابط بنی مالک را با هستۀ اقتدار در قریش -البته شاخۀ عبدشمسی آن- مستحکم ساخت. این در حالی بود که شاخه‌های فرعی خاندان بنی مالک که به خزاعه و بنی هاشم نزدیک‌تر بودند، از این رو این عمل و نیز اقدامات دیگر او موجب گردید که تا در همان اوایل ریاستِ مسعود، اتحاد ثقیف از هم بپاشد و میان بنی مالک که ریاست آنان را جندب بن حارث بن حبیب برعهده داشت، با بنی عوف که مسعود را به ریاست می‌شناخت، شکافی عمیق پدید آید و زمینه‌ساز ستیزه‌جویی‌های درون ثقیف گردد.

برتری‌طلبی بنی‌عوف که از قدرت و جمعیت بیشتر برخوردار بودند، آنان را به تصاحب زمین‌های بنی‌مالک کشاند. بنی‌عوف به زمین‌های متحد خود، بنی‌نصر بن معاویه از تیره‌های هوازن، نیز دست‌درازی کردند و بنی نصر را به دشمن خود مبدل ساختند. رفتار بنی عوف، به درگیری میان آنان و بنی‌مالک انجامید. در این نبرد، بنی‌نصر با بنی‌مالک و بنی‌غاضرة بن حطیط -از خویشاندان نزدیک و تیره‌های هم عرض بنی‌مالک- با بنی‌عوف متحد شدند. شکست بنی‌مالک در این ستیز، اخراجشان را از طائف به همراه داشت و موجب شد تا اداره کامل این شهر، در اختیار بنی‌عوف درآید. در راستای کوشش بنی مالک برای بازگشت اقتدار خود، گویا آنان به حمایت هستۀ مرکزی قریش -یعنی بنی عبدمناف- نیز متوسل شدند و روابط خود را با خزاعه هم استوار کردند. حویریث پسر حبیب بن حارث -رئیس پیشین قبیلۀ ثقیف - با نظر به همین پیوند، نام پسر خود را «خزاعی» نهاد. همچنین بنی مالک روی به دوستی با دوس و خثعم از همسایگان دیرین خود آوردند و با آنان بر ضد احلاف (بنی عوف و متحدان آن) هم‌قسم شدند. در مقابل، احلاف، افزون بر ازدواجهاشان با بنی حارث بن فهر -از قبایل پیرامونی قریش- در شاخۀ بنی غیره به پیمانی با بنی زهره -از قبایل پیرامونی قریش - دست یافته بودند، برای یافتن متحدین بیشترِ بیرون از طائف به سوی یثرب رفتند و قبیلۀ اوس را به اتحاد فراخواندند، هرچند پاسخ مساعدی در این باره دریافت نکردند.

در این دوره، ثقیف در طائف هدف حملات برخی از قبایل بدوی که در پیرامون آنان می‌زیستند، قرار داشتند که از آن جمله می‌توان به حملۀ خثعم از قبایل یمنی اشاره کرد که توسط جنگجویان ثقیف به فرماندهی غیلان بن سلمه، برادرزادۀ مسعود بن معتب دفع شد. نیز باید به این جمله دو هجمه از سوی بنی خالد بن هوذه در "یوم وجّ" و بنی عامر بن ربیعه و همپیمانانش با ثقیف را علاوه کرد که همه با پیروزی ثقیف دفع شد.

انحصار قدرت در طائف به دست بنی عوف که چندی پس از ۵۵۰ میلادی تحقق یافته بود، برای قریشیانِ سرمایه‌گذار در طائف، به معنای گسترش نفوذ بنی عبدشمس و به خطر افتادن منافع بنی هاشم نیز می‌توانست باشد. به هر روی می‌دانیم که فارغ از اینکه طیف وسیعی از ثقفیان از نفوذ قریشیان در طائف به طور کلی ناخشنود بوده‌اند، منافع هاشمیان با بیشترین خطر مواجه شده بود؛ چنان‌که چاه "ذوالهرم" که توسط عبدالمطلب در طائف خریداری شده بود، برای مدتی مدید مورد استفاده و تصرف قهری ثقفیان بود، تا این که در اواخر عمر عبدالمطلب با حکمیت کاهنی از قضاعه، به عبدالمطلب بازگردانده شد. به هر حال شواهد، حکایت از آن دارد که طی این سال‌ها، ثقفیان نه تنها نسبت به بنی هاشم، که نسبت به کل قریش، نوعی احساس رقابت و معارضه یافته، نگرانی از سلطه‌جویی قریشیان، دل‌های آنان را از قریش دور ساخته بود. چندان که با لشکرکشی ابرهه به حجاز در سال ۵۷۰ میلادی -که مقارن با واپسین ایام ریاست مسعود بن ثقیف بود- بر اساس برخی روایات، آنگاه که ابرهه به شهر طائف رسید و ثقیف از مقصود او نسبت به مکه مطلع شد، مسعود نسبت به وی اعلام صلح و همکاری کرد و راهنمایی را به نام "ابورغال" همراه ایشان گماشت. بر اساس روایتی، ثقفیان حتی او را برای حمله به قریش تشویق کردند.

در این حین، تحولات اقتصادی رخ داده در منطقۀ حجاز طی دهۀ ۵۷۰ میلادی و فعال شدن ثقیف در تجارت، که بر اقتدار بیش از پیش ‌این قبیله افزود، رقابت آنان با قریشیان را معنایی نو بخشید و زمینۀ روی آوردن ثقیف به اتحاد درونی را فراهم آورد.

مسعود بن ثقیف در حدود سال ۵۸۴ میلادی در حالی که بسیار سالخورده، و ریاستش بیشتر نمادین بود، جنگ‌های فجار را رهبری نمود. این جنگ، از یک سو، اوج دشمنی ثقیف با قریش بود و ثقیف بدون آنکه تمییزی در شعبه‌هایش باشد، در مقابل تمام تیره‌های قریش از بنی هاشم و بنی عبدشمس گرفته تا تیره‌هایی مانند بنی زهره و بنی حارث بن فهر که متحدان دیرین آنان بودند، قرار گرفت و از سوی دیگر، اوج اتحاد ثقیف با هوازن و طوایف قیس عیلان بود.

جایگاه اجتماعی در دوران جاهلی

جایگاه برجسته طائف در زمینه کشاورزی و تجارت و نیز وجود امنیت برای ساکنان شهر در سایه حصارهای استوار طائف، اهمیت اجتماعی و اقتصادیثقیف را افزون ساخت و شأن ساکنان این شهر را نزد عرب، به ویژه همسایگان قریشی آنان، والایی بخشید. این جایگاه ممتاز باعث شد تا قریشیان برای خود جای پایی در طائف باز کنند و در این منطقه، صاحب آب و باغ و زمین شوند. این خواسته، با تهدید ثقیف از سوی قریش محقق شد. در این میان، اهل طائف خود را همپای قریش دانسته، هر‌گونه برتری قریش را بر خود انکار می‏‌کردند. موقعیت ممتاز ثقفیان نزد مکیان تا بدان جا بود که در پی بعثت پیامبر اکرم (ص) برخی از مشرکان با انگیزه بهانه‏‌جویی در برابر ایشان‏، نبوت را در شأن یکی از مردان ثقیف می‏‌دانستند که آیه وَقَالُوا لَوْلَا نُزِّلَ هَذَا الْقُرْآنُ عَلَى رَجُلٍ مِنَ الْقَرْيَتَيْنِ عَظِيمٍ به این امر اشاره دارد. بسیاری از مفسران مقصود از الْقَرْيَتَيْنِ را طائف و مکه دانسته‌اند‏ و در معرفی مردی ثقفی که از دیدگاه مشرکان جایگاه پیامبری داشت، اختلاف دارند. رقابت ثقیف با قریش به امور اعتقادی و ساخت بُت‌ خانه‌‏ای همانند کعبه نیز انجامید. شاید بر اثر همین رقابت‏‌ها بود که مسعود بن معتب -رئیس ثقیف- همراه با جمعی از بزرگان شهر، آن گاه که سپاه ابرهه در سال ۵۷۰ میلادی به عزم ویرانی کعبه به طائف رسید، با تقدیم هدایای بسیار و اظهار بندگی در برابر ابرهه، فردی به نام ابورِغال را به‌عنوان راهنمای سپاه به سوی مکه فرستادند. اما این راهنما، در مُغَمّس در یک منزلی مکه، درگذشت و بعدها مردم قبر او را به عنوان خائن به کعبه سنگسار کردند.

گفتنی است ثقیف به برخی ویژگی‌ها مشهور بود که گاه بی‌طرفانه و گاه جانب‌دارانه بوده است. از جمله باید شهرت آنان به دهاء، یا چاره‌اندیشی اشاره کرد که بازتاب روشنی در تاریخ این قوم داشته است؛ خصوصیتی که گاه در رویکردی جانب‌دارانه به عنوان «اعقل العرب» بودن ثقیف بدان اشاره شده است. ستایش‌گران این قبیله گاه بر حلم و بخشندگی آنان نیز تأکید کرده‌اند. از لحاظ فرهنگی نیز، فصاحت زبان و وجود کاتبان حاذق همپای کاتبان قریش از ویژگی‏‌های ثقیف به شمار می‌‌رفت. همچنین شاعران ثقفی پس از شاعران یثرب و عبدالقیس در رتبه سوم قرار داشتند چندان که برخی از مفسران نیز، مقصود از شعراء در آیه وَالشُّعَرَاءُ يَتَّبِعُهُمُ الْغَاوُونَ را شاعران ثقیف، از جمله امیة بن ابی‌الصلت، می‏‌دانند. از لحاظ گویش، گویش عربی ثقیف در طول تاریخ به عنوان نزدیک‌ترین گویش به قریش و نمونه‌ای از یک گویش فصیح شناخته شده است، اما گاه تصور می‌شد که به سبب ارتباط‌های گستردۀ ثقیف با سرزمین‌های دیگر چون یمن، گویش آنان عناصر دخیلی را دریافت کرده بود. در کتابت قرآن، با توجه به این شهرت در عصر نخستین که قرآن بیشترین سنخیت را با گویش قریش دارد، ثقیف نیز در کنار قریش برای کتابت و جمع قرآن مطرح بوده است. در روایتی از ابن عباس، زبان قرآن زبان «عجز از هوازن» دانسته شده، و مشخصاً این زبان شامل گویش‌های بنی سعد بن بکر، بنی خثم بن بکر، بنی نصر بن معاویه و ثقیف به شمار آمده است. در منابع، چند واژه در قرآن برگرفته از گویش ثقیف شمرده شده است و گاه برخی قرائات شاذ به گویش ثقیف نسبت داده شده است. فارغ از قرآن، به ندرت نمونه‌هایی از واژه‌ها به گویش ثقیف نسبت داده شده است.

از نکات قابل توجه دیگر در این باب این که، رواج کشت انگور در منطقۀ طائف، فرهنگی نزد ثقیف پدید آورده بود که حتی پس از مسلمان شدن آنان، تنها قدری از اهمیت آن کاسته شد. مردی ثقفی به هنگام دیدار پیامبر اعظم (ص)، خمی از شراب به حضرت هدیه کرد، بدون آنکه به حرام بودن آن توجه داشته باشد. خلیفۀ دوم نیز همواره با نبیذ ثقفیان مشکل داشت و نوشیدن آن را دور از احتیاط می‌انگاشت و گاه نامی جز «خمر» بر آن نمی‌نهاد. ابومحجن بن حبیب از بنی عقده در عصر پیامبر (ص) شاعری بود که به شراب دوستی و سروده‌هایش در وصف شراب شهرت داشت. در سده‌های متقدم، ثقیف به سبب دل نبریدن از شراب و گاه افراط در مصرف آن مورد نقد بود و شدت علاقه‌اش به شراب، تا آن حد که به رغم تولید آن در طائف، گونه‌هایی از آن را از شام وارد می‌کرد، شگفتی همسایگان را برانگیخته بود. حتی آن طیف از ثقیف که از شراب پرهیز داشتند، در تولید انواع مختلف از نبیذ که با طعم‌های متنوع تهیه می‌شد، شهرت یافته بودند. از سوی دیگر، قرار داشتن بنیاد اقتصاد ثقیف بر کشاورزی و تجارت، و نیز ارتباط گستردۀ آنان با سرزمین‌های دیگر - به خصوص ایران- زمینه‌ساز رشد برخی علوم مانند پزشکی و اخترشناسی، و شرایط خاص زیستی، موجب رشد علومی مانند دانش استخراج آب در این قبیله بوده است. در تاریخ پزشکی ثقیف، حارث بن کلده که یک نسل پیش از پیامبر (ص) می‌زیست و گفته می‌شد طب را در ایران آموخته بود، به شخصیتی اسطوره‌ای مبدل شد. دربارۀ دانش اخترشناسی ثقیف نیز افسانه‌هایی نقل شده که از جمله آن می‌‌توان به این خبر که بنی ثقیف نخستین گروهی بودند که به دنبال رمی شیاطین و انقطاع اخبار آسمان، بر این امر واقف شدند، اشاره کرد.

حیات اقتصادی ثقیف در دوران جاهلی

خوشی آب و هوا و وجود زمین‌های مرغوب کشاورزی، زمینه‌ای مناسب فراهم آورد تا ثقفیان، اقتصاد خود را بیشتر بر کشاورزی -که در آن تبحر داشتند- بنا نهند. انگور، کشمش، موز، خرما و عسل از مهم‌ترین محصولات کشاورزی طائف به شمار می‌آمد که مازاد آن را در مکه می‌فروختند. بدین‌سان، طائف به تأمین کننده میوه مکه بدل گشت. طی سده‌های پنجم و ششم هجری، مهم‌ترین درآمد ثقیف در طائف، از طریق کشاورزی بود و پرورش انگور مهم‌ترین اشتغال آنان محسوب می‌شد، رویه‌ای که در دورۀ اسلامی نیز ادامه یافت. به دلیل وجود انگور مرغوب، این شهر به یکی از مراکز مهم تهیه شراب در پیش از اسلام بدل گشت. تأکید نمایندگان ثقیف در نخستین حضور خود در مدینه نزد پیامبر (ص) بر نیازمندی به شراب، بیانگر نقش شراب در معادلات اقتصادی طائف است. پس از آن نیز، در منابع تاریخی به شراب ثقیف بارها اشاره شده است. در ۵۷۵ میلادی، پس از تصرف یمن توسط ایرانیان در زمان انوشیروان، تجارت گسترده‌ای در مسیر یمن شام پای گرفت که هدف آنان جابه‌جایی کالا میان اقیانوس هند و حوز‌ۀ مدیترانه بود. در این تجارت نوپا، ثقیف به رقیبی بزرگ برای قریش بدل شد و تا عصر اسلامی و تغییرات اساسی در اوضاع سیاسی منطقه، این رقابت ادامه داشت. بسیار رخ می‌داد که در کاروان‌های تجاری، بازرگانان ثقفی و قریشی همدوش یکدیگر سفرهای خود به شام و یمن را انجام می‌دادند. ثقیف در تجارت با همسایگان قدرتمند خود نیز می‌کوشید. به همان ‌اندازه که قریش توانسته بود پایگاه‌هایی تجاری در مصر و حبشه به دست آورد، ثقیف نیز توفیقاتی در گسترش تجارت با ایران کسب کرده بود. غیلان بن سلمة بن معتب شاید در همان زمان ریاست عمویش‌ - مسعود- در رأس هیئتی از ثقیف به حضور شاه ‌ایران -ظاهراً خسرو انوشیروان- رسید. او با دربار ایران رابطه‌ای پایدار داشت و فضای تجاری مناسبی در عراق و ایران گشود. تحصیل طب از سوی حارث بن کلده ثقفی در جندی‌شاپور حاصل همین گسترش روابط بود. می‌دانیم که افزون بر ایران، ثقیف در این دوره، با دولت حیره نیز روابط حسنه برقرار کرده بود .

علاوه بر حضور تجاری در ایران و حیره، گزارش‌هایی هم از روابط تجاری بازرگانان ثقیف در مصر و بیزانس در دست است. همچنین نجاری و آهنگری -که نزد عرب، شغلی پست شمرده می‌شد- و نیز دباغی، از مهم‌ترین صنایع و حرفه‌های این قبیله به شمار می‌‌رفت. رشد اقتصادی و انباشت ثروت ثقیف، مردم آن دیار را بر آن داشت تا ثروت خود را در معامله اقتصادی شایع در آن روزگار، یعنی ربا، به کار گیرند. رباخواران ثقیف بعدها همانند دیگر رباخواران در توجیه رفتار خود ادّعا می‌کردند که ربا همانند بیع است و از این رو، آن را مباح می‌دانستند. برخی از مفسّران آیه الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهَى فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ را در باره بطلان همین باور می‏‌دانند. در این آیه، خداوند رباخواران را همانند کسانی می‌شمرد که بر اثر ارتباط با شیطان عقل آنان نابود گشته است و داد و ستد را کاری حلال و ربا را حرام می‌‏شمرند

برپایی بازار موسمی عکاظ در حومه طائف که جایی برای تبادل کالا میان قبایل بود، حکایت‌گر رونق اقتصادی و تجاری ثقیف و گامی در جهت فعالیت تجار ثقیف در داد و ستد قبایل درون شبه جزیره بود؛ بازاری که طولی نکشید به مهم‌ترین بازار موسمی در کل شبه جزیره مبدل شد. در سال‌های پایانی سدۀ شش میلادی، در آستانۀ ظهور اسلام طائف همچنان محلی برای سرمایه‌گذاری قریش بود؛ اما این بار، سرمایه‌گذاری نه بواسطه خرید املاک بلکه با وام دادن ربوی بود. ولید بن مغیره -رئیس قریش در زمان خود - از اصلی‌ترین کسانی بود که به ثقیف وام‌های ربوی داده بود. اما نباید از نظر دور داشت که در همین سال‌ها، در میان ثقیف نیز صاحبان سرمایه‌های بزرگ پدید آمده بودند؛ از آن جمله وهب بن خویلد از بنی عقده بود که افراد خاندانش دربارۀ میراث او دچار اختلاف شدند. اختلاف آنان تا زمان اسلام آوردنشان ادامه یافت و برای حل مسئله از پیامبر (ص) داوری خواستند.

ادیان، آیین‌ها و باورهای ثقیف در دوران جاهلی

ثقفیان‌ در دوره جاهلیت‌، مانند اکثر مردم‌ عرب‌، بت‌پرست‌ بودند لکن در عین حال به کعبه و ابراهیم (ع) نیز احترام می‌‌نهادند. ثقیف در جاهلیت، به لحاظ مرتبت دینی در ردیف قریش و بالاتر از سایر قبایل بود. آنان بمانند قریش، بنی‌کِنانه، خُزاعه، بنی‌مُدلِج و... در شمار حُمسی‏‌ها قرار داشته، خود را برتر از دیگران و در انجام مناسک حج، متعصب‌‏تر از دیگر اعراب می‏‌پنداشتند. از این رو، احکامی ویژه و عاداتی متفاوت داشتند که ترک وقوف در عرفات و خودداری از خوردن قسمتی از محصولات زراعی خود و حرام کردن گوشت برخی از حیوانات بر خود، از جمله آن است. ثقیف در عرض کعبه، «بیتی» برای عبادت نزد خود داشتند با این حال در مناسک حج شرکت می‌کردند و بر گرد کعبه طواف می‌‌کردند. ایشان در حج جاهلی، تلبیه‌ای ویژه داشت که متن آن با اختلاف در منابع چنین: "لبيك اللهم! ان ثقيفا قد أتوك وأخلفوا المال، وقد رجوك" یاد شده است.

مشهورترین بت‌های حجاز، بت‌های ثلاثه، یعنی لات، عزّی و منات بودند که دختران خدا تصور می‌‌شدند. ثقیف بتی ویژه به نام لات برای خود داشت که ظاهراً از نَبَطیان‌ به‌ ایشان رسیده‌ بود. لات هیبتی به شکل تخته سنگ چهار گوش سفید و یا صخره‌ای که هیئت طبیعی آن به یک پیکر جاندار شباهت داشت، بود و عبادت آن به قولی از زمان عمرو بن لحی، آغاز شده بود. ثقفیان بنایی بر آن ساخته، پرده‌ای بر آن انداخته و بر گرد آن طواف می‌‌کردند. آنان معتقد بودند خدایشان در تابستان نزد لات و در زمستان نزد عزّی می‌‌آید. این بت، نه تنها نزد بنی ثقیف بلکه مورد احترام همه قبایل عرب –از جمله قریش و ساکنان حجاز- بود و آنان از گذشته دور فرزندان خویش را به نام آن می‌‌نامیدند. ثقفیان، مردم را به زیارت، حج گزاری و قربانی برای آن فرا می‌‌خواندند و شبیه همان آدابی که در مکه برای کعبه انجام می‌‌شد برای لات انجام می‌‌دادند. آنان موسمی برای حج لات تعیین کرده بودند و درّه اطراف آن را حریم می‌‌دانستند. همه قبایل در این دره اجتماع کرده، لات را گرامی می‌‌داشتند. به نام این بت که دومین بت معروف عرب، به شمار می‌‌رفت و در شأن و مرتبت بعد از منات و پیش از عزّی قرار داشت و به آن "ربّة" یا "ربّة الطائف" می‌‌گفتند، در قرآن مجید اشاره شده است أَفَرَأَيْتُمُ اللَّاتَ وَالْعُزَّى؛ وَمَنَاةَ الثَّالِثَةَ الْأُخْرَى برخی مفسران بر این اعتقادند که لات، از کلمه "اللّه" مشتق شده چنان که عزّی از عزیز اشتقاق یافته است و تاء برای تأنیث است. این بت، مناصبی چون سدانت، حجابت، عرافه و زجر داشت و سدانت آن با ثقیف و در اختیار بنومالک بود و بنو عتّاب و بنو مُعَتَّب پرده داران آن بودند. ایشان و فرزندان ابوالعاص و فرزندان ابی العاصی را به عنوان "سدنه لات" شهرت داشتند. افرادی برای زجر به ازلام نزد لات می‌‌آمدند و وجوهی را نیز به متصدیان آن می‌‌پرداختند. بنو ثقیف، قربانگاهی به نام "غَبغَب" در کنار آن ساخته، هَدی را در آنجا قربانی می‌‌کردند. هدایا و نذورات لات، نظیر برخی محصولات کشاورزی، زیور آلات، اسلحه، پارچه و قماش نیز، در آنجا نگهداری می‌‌شد. ثقیف از منافع مالی، اجتماعی و سیاسی حجّاج و زوّار لات بهره می‌‌برد، البته نه به اندازه بهره قریش از منافع کعبه. در منابع از وجود کَهَنه در ثقیف –بمانند عمرو بن امیه از تیره بنی علاج، و عوف بن عامر بن حسان بن مالک - خبر داده شده که حاکی از اعتقاد مذهبی محکم آنها به این بت است. همچنین، برخی منابع از حرمت بت عزی نزد ثقیف خبر داده‌اند که بازتاب آن را می‌‌توان در نام‌گذاری فرزند ارشد غیرة بن عوف به عبدالعزی دید. نیز گفته می‌شود که بتی به نام "غبغب" در عرض لات نزد آنان وجود داشته است. ابن کلبی بر اساس وجود نام عبدیالیل در میان ثقیف، احتمال داده است که یالیل نیز نام یکی از خدایگان‌های این قبیله در جاهلیت بوده باشد.

علاوه بر بت پرستی، در منابع، از آیین حنیف و حنفا نیز در ثقیف اطلاعاتی به دست می‌‌آید، چندان که امیه بن ابی الصلت را به دلیل آنکه از بت پرستی روی برتافته بود، از حنفای ثقفی برشمرده‌اند. ضمن این که برخی از منابع نیز، از وجود برخی ساکنان مسیحی در طائف خبر داده‌اند. با وجود وضع مناسب اقتصادی و اشتغال به کشاورزی، ثقفیان هیچ گاه مرتکب زنده به گور کردن دختران نشده بودند. تعدد زوجات میان ثقیف بسیار رواج داشت چندان که داشتن حتی تا ده همسر هم در بین برخی از رجال برجسته این قوم گزارش شده است. این ازدواج‌ها گاه به ازدواج هم‌زمان با دو خواهر می‌‌انجامید چندان که برخی گزارش‌ها ازدواج قسی با دو دختر عامر را هم‌زمان شمرده‌اند. از جمله آداب خاص آنان در جاهلیت، حریم بحیره و سائبه و وصیله بود که در کنار خزاعه و بنی عامر بدان باور داشتند.

تعامل با بعثت نبوی

تعامل با رسول خدا (ص) پیش از هجرت

داده‌های تاریخی و نیز توجه به مناسبات نزدیک و تنگاتنگ میان قریش و ثقیف، و مسافت نزدیک بین مکه و طائف، ما را به این حقیقت سوق می‌‌دهد که ثقفیان از همان دوران آغازین بعثت، با اسلام آشنا بوده‌اند. حضور ثقفیان در مکه، بازارها، و رفت و آمدشان و روابط آنان با مکیان بهترین عامل و وسیله ارتباطی و نقل اخبار بوده است. خبر بعثت و پیدایی دین جدید و مخالفت پیروان این آیین با مشرکان و نفی بت پرستی، خبر کوچکی نبود که بر ثقیف پوشیده بماند. اساساً طائف، بستان مکه و محل ییلاقیِ اشراف مکه بود و بی‌شک آگاهی آنان از حادثه بعثت به همان سال‌های نخست، حتی ماه‌های نخست برمی‌گردد. ماجرای معجزه رسول خدا (ص) در پی درخواست یکی از اشراف ثقیف در محفل قریش و حرکت درخت و دو نیم شدن آن و شهادت دادن درخت به رسالت آن حضرت در مقابل شخص ثقفی مشرک، نمونه دیگر از حوادثی است که به سال‌های نخستین رسالت برمی گردد و نشان از آن دارد که ثقفیان تقریباً از آغاز با ظهور اسلام آشنا بودند. گذشته از آن، پیامبر اکرم (ص) هفت سال در بازار عکاظ -که یکی از بازارهای مهم و معروف عرب بود و نزدیک طائف برپا می‌‌شد - مردم را به دین اسلام دعوت کرده بود. در این بازار، ثقفیان چونان دیگر قبایل عرب حضوری پُر رنگ داشتند و در آن، به داد و ستد مشغول بودند. طبیعی است که آنان همچون دیگران، دعوت حضرت را شنیده باشند و چه بسا مخاطبِ حقیقی پیامبر (ص) هم بوده‌اند، امّا بر خلاف این آشنایی‌ها، نه تنها از گرویدن ایشان به اسلام گزارشی در دست نیست بلکه برخی از ثقفیان، قریش را در مبارزه با دعوت پیامبر (ص) همراهی هم می‌‌کردند. چندان که برخی از سران ایشان همانند عَدیّ بن حَمراء ثقفی همدست قریش در آزار رسانی و ایجاد مزاحمت برای حضرت در راه دعوت بزرگشان بودند. همچنین زمانی که قریش طی گفتگوهایی با ابوطالب، سیاست تهدید و تطمیع رسول خدا (ص) را در پیش گرفته بودند، أَخنَس بن شُرَیق بن عمرو بن وهب ثقفی، قریش را در این راهبردِ سیاسی همراهی نمود تا به زعم خود، پیامبر (ص) را از دعوتش باز دارند.

گستردگی ارتباطات ثقیف و قریش و منافع اقتصادی مشترک آنان و نیز اعتبار و منزلت ثقیف نزد عرب که واکنش آنان در برابر پیغمبر (ص) را دارای اهمیتی دو چندان می‏کرد، موجب اتخاذ مواضع کاملاً همسوی بنی ثقیف با قریش بود. چندان که نمود بارز و آشکار این همسویی و همراهی را می‌‌توان به سال دهم بعثت، زمانی که رحلت حامی بزرگ پیامبر (ص) –ابوطالب- شرایط را در مکه بر ایشان بسیار سخت و دشوار گرداند و ایشان را مجبور ساخت تا به طائف درآید و با دعوت مردم آن دیار به اسلام، حامیانی برای دین مبینش بیابد، یافت. در این سال، پیامبر (ص) با هدف دعوت مستقیم ثقفیان راهی طائف گردید. ایشان از مناسبات شدید ثقیف و قریش کاملاً آگاه بود، با این حال، فشارهای وارده از سوی قریش بر حضرت و مسلمانان به حدی رسید که ایشان، ناچار، تصمیم گرفت تا در سال دهم بعثت به امید مسلمان شدن ثقیف به اتفاق حضرت علی (ع) و زید بن حارثه به طائف سفر کند. بنی ثقیف، عبدالمطلب و ابوطالب و حضرت رسول (ص) را به خوبی می‌‌شناختند. حضرت در این سفر، با سه تن از فرزندان عمرو بن عمیر به نام‌های «عبدیالیل»، «حبیب» و «مسعود» که از بزرگان شاخه بنی‌مغیرة بن عوف ثقیف بودند و یکی از آنان همسری از قریش از بنی جُمَح را در حباله نکاح داشت، دیدار کرد و آنان را به یکتاپرستی دعوت کرد. ایشان هر یک پاسخی داده، حضرت را از خود راندند. پیامبر (ص) نزد همه بزرگان و اشراف طائف رفت و آنان را به اسلام دعوت کرد، اما هیچ یک ایمان نیاوردند. زمان این هجرت را سه روزِ آخر از ماه شوال سال دهم بعثت، و اقامت حضرت را ده روز، بیست و شش روز، یک ماه، و نیز چهل روز گفته‌اند، و بازگشت حضرت را بیست و سوم ذی القعده ثبت کرده‌اند. سرانجام پیامبر (ص) ناامید و مأیوس از اسلام آوردن ثقیف، از طائف به مکه بازگشت. برخی از مفسران نزول آیهفَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ وَلَا تَكُنْ كَصَاحِبِ الْحُوتِ إِذْ نَادَى وَهُوَ مَكْظُومٌ را در زمان بازگشت رسول خدا (ص) از طائف می‌‏دانند. در این حال، پیامبر (ص) می‌خواست به دلیل رفتار تند و زشت ثقیف، آنان را نفرین کند؛ ولی خداوند او را به صبر فرا خواند.

تعامل با دولت نبوی (ص) پس از هجرت

با هجرت پیامبر (ص) به مدینه و در پی پیروزی‌‏های مسلمانان بر مشرکان قریش و متحدانشان، شماری از مردم ثقیف که همگی از شاخه احلاف بودند، به تدریج و به انفراد اسلام پذیرفتند. به طوری که علاوه بر عتبة بن اسید -از بنی غیره- که او را قدیم‌الاسلامش خوانده‌اند، مغیرة بن شعبه که فردی از خاندان ریاستی ثقیف - یعنی بنی معتب - بود و با خاندان خود اختلافاتی داشت، در سال پنجم هجری اسلام آورد و در مدینه ساکن شد. جابر بن شیبان ثقفی نیز از دیگر مسلمانان ثقفی بود که در سال ششم هجری مسلمان شد و در بیعة الرضوان شرکت جُست. هبیرة بن شبل ثقفی هم مدتی پیش از فتح مکه در سال هشتم هجری اسلام آورد و در جریان فتح در رکاب پیامبر (ص) بود و از سوی حضرت، به عنوان امام جماعت در روز اول فتح مکه برگزیده شد. همچنین «ابوحذیفه»، یَعلی بن مُره و عمرو بن شبیل -از بنی‌عتاب بن مالک - از دیگر مسلمانان این قوم بودند که به سال ششم هجری در جمع مسلمانان و بیعت‌کنندگان رضوان حضور داشتند. در جریان فتح مکه، افزون بر قریشیان، ثقفیان مقیم مکه نیز به اسلام گرویدند که از جمله آنان می‌‌توان به نام اسید بن حارثه (تحریف جاریه) از بنی غیره اشاره داشت. اما در برابر مسلمانان انگشت‌شمار ثقیف، دیگر مردم این قبیله به رهبری بزرگان خود، حضور در کنار قریش برای رویارویی با مسلمانان را به صورت جدّی‏تر دنبال کردند. همدلی و همکاری ثقیف و قریش در مواجههمسلمانان چندان جدی بود که برخی از مفسران در تفسیر آیه وَالَّذِينَ كَفَرُوا بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ إِلَّا تَفْعَلُوهُ تَكُنْ فِتْنَةٌ فِي الْأَرْضِ وَفَسَادٌ كَبِيرٌ که کافران را یاوران و مدافعان یکدیگر می‌داند، مقصود از آنان را کافران قریش و ثقیف می‏‌دانند. اسیر ساختن دو تن از اصحاب پیامبر (ص) در همان سال‌های آغازین هجرت، مرثیه‌سرایی امیة بن ابی‌الصلت -شاعر ثقیف- در رثای کشتگان مشرکان در بدر، حضور بیش از ۱۰۰ تن از آنان به سال سوم هجری در نبرد احد، نقش بسزا در سپاه احزاب به سال پنجم هجری، و همراهی با نیروهای اعزامی قریش برای رویارویی با پیامبر (ص) در حدیبیه به سال ششم پس از هجرت، از جمله دشمنی‌‏های ثقیف با ایشان است. دیدار عروة بن مسعود به نمایندگی از قریش با پیامبر (ص) در حدیبیه و سخنان تند و توهین‌‏آمیز وی با ایشان گویای شدت رفتار ثقیف در برابر پیامبر (ص) است.

پس از فتح مکه، موضع ثقیف در قبال پیامبر (ص) روی به تشتت گذاشت. در حالی که بدنۀ ثقیف بر ادامۀ خصومت با پیامبر (ص) اصرار داشتند و با بادیه‌نشینان هوازن و بنی‌سلیم هماواز بودند، برخی از رؤسای این قبیله در طائف، به پذیرش اسلام متمایل شده بودند. آنگاه که رسول خدا (ص) به سال هشتم هجری به قصد جنگ حنین و نبرد با هوازن از مدینه خارج گشت، ثقیف که از چندین دهه پیش‌تر پیوندی نزدیک با هوازن یافته بود، به حمایت از ایشان، در این جنگ، علیه پیامبر (ص) وارد پیکار شد. در این جنگ، که بر اساس گزارشات تاریخی از هر دو طیف اصلی ثقیف، یعنی احلاف و بنی مالک به صورت متحد در آن شرکت داشتند، چهره‌های سرشناسی مانند عروة بن مسعود، رئیس ثقیف، و غیلان بن سلمه، مرد شماره دو بنی‌عوف (احلاف) و نیز بزرگان بنی‌حبیب به عنوان سران شاخه بنی‌مالک ثقیف، به بهانه‌هایی نظیر تأمین تجهیزات جنگی، از حضور در این جنگ، غیبت داشتند که این امر می‌‌تواند به معنای همدل نبودن برخی از بزرگان ثقیف با بدنه قبیله بوده باشد. هوازن و ثقیف با آگاهی از تصمیم پیامبر (ص)، نیروهای از پیش آماده خود را رهسپار نبرد با مسلمانان کردند. احلافِ ثقیف به فرماندهی قارب بن اسود –برادرزاده عروة بن مسعود- و بنی‌‏مالک به فرماندهی سُبیع بن حارث، در آغاز نبرد حنین با حربه غافل‌گیری و به‏ کار بستن همه توان خود، توانستند انسجام سپاه دوازده هزار نفری مسلمانان را از هم بگسلند. بدین ترتیب، هراس مسلمانان و گریز آنان از صحنه نبرد حنین، پیامبر (ص) و اصحاب وفادار او را دچار خطر کرد. اما با یاری خداوند و استواری رسول خدا (ص) و شماری اندک از مسلمانان و سپس بازگشت مسلمانان فراری به صحنه نبرد، ثقیف شکستی سنگین متحمل شد. فرار نیروهای احلاف با بر جای نهادن تنها دو کشته و نیز هوازنی‌‏ها از معرکه حنین، بار سنگین نبرد را بر دوش گروه بنی‌مالک ثقیف افکند و آمار کشته‏‌های آنان را به ۷۰ یا ۱۰۰ تن رساند که سبیع بن حارث از جمله آنان بود. ثقفیان پس از شکست در حنین، همراه با شاخه اخراجی بنی‌مالک و نیز برخی هوازنیان به طائف بازگشتند. پیامبر (ص) نیز بی‌درنگ پس از پایان جنگ حنین، روی به طائف نهاد، اما قبیلۀ ثقیف پیش از رسیدن ایشان، به تجهیز نظامی خود پرداختند و با گردآوری خواربار و آذوقه، ضمن پناه گرفتن در درون دیوارهای بلند شهر، خود را برای رویارویی با محاصره یکساله آماده کردند. سپاه اسلام به فرماندهی رسول خدا (ص) آنان را در محاصره خود گرفتند. ایشان در اثنای محاصره، حضرت علی (ع) را جهت شکستن بت‌های اطراف طائف به آنجا فرستاد. حضرت در راه رفتن به محل مأموریت، با نافع بن غیلان بن مُعَتِّب با نیروهایی از ثقیف که از قلعه طائف بیرون آمده بودند، برخوردند و پس درگیری با آنها، نافع را به هلاکت رساند و باقی مشرکان را فراری داد. با شکست و هزیمت آنان، رعب و وحشت ثقفیان را فرا گرفت و باعث شد گروهی چهل نفره از ایشان از پناه گاه خود خارج شده، به پیامبر (ص) پناه ببرند. همچنین با اعلام دستور "و أیّما حُرّ نزَلَ إلینا فهُوَ آمنٌ و أیّما عَبد نزل إلینا فهو حرٌّ" «هر برده‌ای که از دژ طائف خارج شود آزاد است»، بیست و سه تن از بردگان ثقیف که ابوبَکره، ابراهیم بن جابر، مُضطَجِع از جمله آنان بودند، از دژ طائف بیرون آمدند و به رسول خدا (ص) پناهنده شدند. محاصره قلعه طائف، ۱۵ یا ۱۸ روز، به درازا انجامید. اما طی این مدت، کوشش مسلمانان برای تسلیم کردن طائف با استفاده از منجنیق و ارابه ثمری نداشت و در پایان روز هجدهم، رسول خدا (ص) پس از مشورت با مشاوران، دستور عقب‌نشینی و ترک محاصره را صادر فرمود. چنین به نظر می‌‌رسد که با وجود آنکه تیراندازان ثقیف در حملات گاه و بیگاه خود چند تن از مسلمانان را به شهادت رساندند، اما در مجموع هیچ یک از دو طرف در افروختن آتش جنگ، عزمی جدی نداشته‌اند؛ گویی هدف محاصرۀ طائف از سوی پیامبر (ص) تنها یک پیام تهدید بود و به همین سبب اصراری بر دوام آن وجود نداشت.

پس از رفع محاصره طائف، عروة بن مسعود و غیلان بن سلمه که همچون حنین، در حصار طائف حضور نداشتند، به شهر بازگشتند. اندکی بعد، عروه به همراه جمعی از ثقیف، نزد نبی اکرم (ص) رفت و اسلام پذیرفت و پس از درنگی کوتاه در مدینه، از پیامبر (ص) اجازه گرفت تا برای دعوت قوم خود، به طائف بازگردد. پیامبر (ص) که نسبت به لجاجت طیفی از ثقیف بدگمان، و برای جان عروه بیمناک بود، نخست با این پیشنهاد مخالفت کرد؛ اما سرانجام به سبب اصرار عروه آن را پذیرفت. عروه با هدف تبلیغ اسلام به طائف بازگشت اما پس از چند روز به دست مردی از شاخه بنی‌مالک به شهادت رسید.

اسلام ثقیف

شهادت عروة بن مسعود ثقفی، نقطه عطفی در گرایش ثقفیان به اسلام بود. پس از شهادت عروه، فرزندش «ابومُلَیح» و برادرزاده‌اش قارب بن اسود در اعتراض به کشته شدن عروه، از قوم خود کناره گرفتند و گفتند که دیگر در هیچ زمینه‌ای حاضر به همکاری با آنان نیستند؛ سپس به مدینه رفتند و مسلمان شدند. اسلام آوردن این دو تن که از شخصیت‌های محوری در احلاف بودند، می‌توانست در روند نفوذ اسلام در شاخۀ احلاف ثقیف بسیار تأثیر گذار باشد. در این اثنا، مالک بن عوف نصری -رئیس پناهندگان هوازن در طائف- نیز، اسلام پذیرفت و به مدینه گریخت. اسلام وی نیز، به‌طبع زمینه‌ساز گرویدن بازماندۀ مشرکان هوازن به اسلام می‌‌شد؛ امری که مشرکان ثقیف را بیش از پیش در معرض فشار قرار می‌داد. به دنبال اسلام آوردن مالک بن عوف، پیامبر اکرم (ص) عیینة بن حصن بن بدر جهت تبلیغ اسلام در میان ثقفیان طائف تعیین فرمود، و مالک بن عوف را نمایندۀ خود در رسیدگی به امور مسلمان‌شدگان ثقیف و قبایل دیگر در طائف قرار داد. این اقدام به روند گسترش اسلام در میان ثقیف سرعتی مضاعف داد.

اقدامات بسیار حساب شده پیامبر (ص)، در کنار موج اسلام خواهی روزافزونی که پس از شهادت عروه در برخی طوایف ثقیف به راه افتاده بود از یک سو و وجود عواملی دیگر بخصوص احساس ناامنی شدید حاصل از حملات و غارت‌های بی‌وقفه مالک بن عوف علیه ثقفی‌‏ها -که ادامه زندگی را بر آنان دشوار کرده بود- همچنین فتح مکه و اسلام آوردن قریش که سرآمد مشرکان در جزیرة العرب بودند و نیز در هم شکستن هیمنه شرک و بت پرستی و فرو ریختن دیوارهای اوهام و خرافات و باورهای واهیِ جاهلی از جهات دیگر، هر گونه راه مفرّ را بر ثقفیان مشرک بست و به تدریج زمینه تسلیم طائف و پیوستن جمعی ثقیف را به اسلام - تنها چند ماه پس از شهادت عروة بن مسعود- فراهم آورد. ادامه این روند پس از چند ماه مقاومت و تحمل فشار، ثقیف را بر آن داشت که از دشمنی دست بردارند و راهی برای برون‌ رفت از این وضع بحرانی بیابد. از این رو ثقفیان جلسه‌ای ترتیب دادند و در مجموع به این نتیجه رسیدند که باید برای مذاکره راهی مدینه شوند. آنان نخست از عبد یالیل بن عمرو بن عمیر خواستند که به نمایندگی از آنان نزد نبی خاتم (ص) رود؛ ولی او از هراس گرفتار شدن به سرنوشت عروه، این کار را به همراهی مردانی دیگر از ثقیف مشروط کرد. از این‌رو، دو تن از احلاف به نام حکم بن عمرو و شرحبیل بن غیلان و سه تن از بنی‌مالک به نام عثمان بن ابی‌العاص، اوس بن عوف و نمیر بن خرشه به نمایندگی از ثقیف با عبد یالیل همراه شدند. ابن سعد، دو تن از فرزندان عبد یالیل به نام کنانه و ربیعه را نیز به این گروه شش نفره می‌افزاید و به همراهی ۷۰ تن دیگر از قبیله ثقیف اشاره می‏‌کند. برخی نیز تعداد نمایندگان ثقیف را کمی بیش از ۱۰ تن می‌‏دانند. هیئت ثقیف، پس از بازگشت پیامبر (ص) از جنگ تبوک (رجب سال نهم هجری)، روی به مدینه نهاد و در آستانۀ رمضان همان سال، پس از دیدار با مغیرة بن شعبه ثقفی در نزدیکی مدینه و آگاهی از وضع شهر، با کسب اجازه از رسول خدا (ص) وارد مدینه شد. نمایندگان احلاف که از خویشاوندان مغیرة بن شعبه بودند، در خانۀ وی اقامت گزیدند و برای بنی مالک چادری در محوطۀ مسجد نبوی در نظر گرفته شد. این هیئت در نخستین دیدار با رسول خدا (ص)، به رغم سفارش مغیره به شیوه مشرکان، به پیامبر (ص) سلام دادو با ایشان به گفت‌وگو نشست. آنان در این دیدار، خود را سرسخت‌ترین دشمنان رسول خدا (ص) در نبرد و بهترین آنان در صلح دانستند. این سخنان در کنار تقدیم هدیه این گروه به پیامبر (ص) و تأکید بر اینکه این هدیه پیشکش بوده و نه صدقه، از سوی شماری از محققان به معنای تلاش این هیئت برای برقراری صلح و نه قبول اسلام، تعبیر شده است. جملۀ مشهور پیامبر (ص) خطاب به هیئت ثقیف که « لَتُسْلِمُنَّ أَوْ لَأَبْعَثَنَّ إِلَيْكُمْ رَجُلاً مِنِّي»؛ «یا اسلام بیاورید یا مردی از جنس خودم را به سوی شما می‌‌فرستم» نیز می‌‌تواند مؤید این نظر باشد؛ و گویای این مسأله که هنوز هیئت ثقیف با گذشت چند روز از دیدارشان با حضرت، تصمیمی به پذیرش اسلام نداشته است. برخی گزارش‌ها نیز تصریح دارند که درخواست نخستین ثقیف آن بود که با پیامبر (ص) بیعت کنند و در عمل به دین پیشین خود آزاد گذاشته شوند. گام پسین ثقیف آن بود که گرویدن به اسلام را بپذیرند، به شرط آنکه تدریجی باشد. آنان از حضرت درخواست کردند تا یک سال بتان خود را نگاه دارند و به هدیه دادن به لات و دیگر خدایگان‌ها ادامه دهند. آنگاه که هیئت ثقیف اطمینان یافتند راهی برای پذیرش باقی ماندن آنان بر شرک وجود ندارد و تنها شرط صلح پیامبر (ص) را پذیرش اسلام دیدند، در مقام آن برآمدند تا اسلام را منهای برخی آیین‌ها و قوانین آن بپذیرند. از جمله پذیرش رکوع و سجود در عبادت را بر خود دشوار دانستند و آن را دون شأن خود تلقی کردند. گویا ایشان به سبب سردسیر بودن شهرشان، درخواست معاف بودن از غسل را نیز دادند که پذیرفته نشد. بر پایۀ برخی روایات، آنان درخواست داشتند تا محرماتی شامل زنا، نوشیدن شراب و دریافت ربا بر آنان حلال باشد، اما از سوی پیامبر (ص) مطلقاً پذیرفته نشد. با این همه، رسول خدا (ص) دربارۀ برخی درخواست‌های ثقیف نرمش نشان داد و با آنها موافقت کرد. درخواست آنان مبنی بر اینکه درخصوص حساب‌های ربا پیش از اسلام آوردن ثقیف، بدهی‌های ثقیف به دیگران از بابت سود ربا کلاً بخشوده شود، مورد پذیرش پیامبر (ص) قرار گرفت.

نمایندگان ثقیف در پی گفتگوی طولانی با پیامبر (ص) و آگاهی از دیدگاه ایشان، به شور نشستند و پس از مشورت با یکدیگر، همگی جز کنانه فرزند عبد یالیل اسلام آوردند. سپس به دستور رسول خدا (ص)، به خط خالد بن سعید اموی، پیمان‌نامه‌‏ای برای آنان نگاشته شد. بر اساس این پیمان‌نامه، به پیشنهاد ثقفیان و قبول پیامبر (ص)، آنان از جهاد و پرداخت زکات و پرداخت مالیات‌های جاری معاف شدند. نیز بواسطه این پیمان نامه، مالکیت زمین‌‏ها و اموال ثقیف به رسمیت شناخته شد و مقرر شد تا از غیر افراد قبیله عاملی بر آنان گماشته نشود. در بخش دیگر از صلح‌نامه، بر این موضوع تأکید شده‌ بود که سرزمین‌ وجّ همچون‌ حرم‌ است‌ و قطع‌ درختان‌ و صید جانوران‌ و هرگونه‌ ستم‌ و دزدی‌ و بدرفتاری‌ در آن‌ سرزمین‌، حرام‌ و نارواست، همچنین تمام دیون زماندار دیگران برعهدۀ ثقیف بخشوده است و دینها و رهن‌های ثقیف بر عهدۀ دیگران بر همان قاعده برقرار و در زمان خود واصل شود. این پیمان‌نامه با حضور شاهدانی از جمله امام حسن (ع) و امام حسین (ع) به امضای طرفین رسید و پس از امضاء به نُمیر بن خَرشه تحویل گردید.

هیئت اعزامی ثقیف، اسلام پذیرفتند و از آنجا که این امر در اواسط رمضان اتفاق افتاده بود، پیامبر (ص) دستور داد تا آنان باقی ماندۀ روزهای رمضان را روزه بدارند در بازگشت به طائف، هیئت ثقیف از اینکه لات را به دست خود فرو شکنند، پوزش خواستند. از این رو حضرت، مغیرة بن شعبه -از ثقفیانی که پیش‌تر اسلام آورده بودند- را با ابوسفیان و فردی از انصار یا خالد بن ولید همراه کرد که آن را درهم شکستند و در محل آن مسجدی برای پرستش خدای یکتا بنا نهادند. پیامبر (ص) بر اساس توافق، عثمان بن ابی العاص از بنی مالک را -که یکی از اعضای هیئت شش نفره بود - به عنوان کارگزار خود بر ثقیف در طائف، و سالف بن عثمان از تیره بنی‌کعب بن عوف (از احلاف) و به نقلی مالک بن عوف هوازنی را به عنوان مأمور گردآوری صدقات ثقیف منصوب کرد.

هیئت نمایندگی ثقیف پیش از ورود به طائف، به پیشنهاد عبد یالیل بر آن شدند تا برای آگاهی از واکنش اهل طائف و نیز ایجاد آمادگی در آنها برای قبول شرایط پیامبر (ص) نخست از اظهار اسلام خود و توافق‌هایشان با حضرت خودداری نمایند. از این رو، با حالتی مغموم و شکست خورده وارد شهر شدند و با بدگویی از پیامبر (ص) و ترساندن مردم از قدرت ایشان و نیز بیان این که ایشان زنا و شراب و ربا را منع کرده و خواهان شکستن لات است، با واکنش تند اهل طائف روبه‌رو شدند. سپس از مردم خواستند که آماده نبرد شوند و آذوقه دو سال را گردآوری کنند. اما با گذشت اندک زمانی، ثقفیان تسلیم خواسته‏‌های پیامبر (ص) شدند و از نمایندگان درخواست کردند که با رسول خدا (ص) پیمان ببندند. در این هنگام، نمایندگان ثقیف، مردم را از پیمان‏نامه خود آگاه کردند.

ثقیف پس از پیامبر (ص)

بنی ثقیف و جریان جانشینی پیامبر (ص)

پس از وفات نبی خاتم (ص) و در جریان ستیز بنی‌هاشم و قریش بر سر جانشینی رسول خدا (ص)، ثقفیان جانب غاصبین خلافت را گرفتند و برخی از آنان همچون مغیرة بن شعبه ضمن همراهی با اهل سقیفه، در تثبیت حکومت ابوبکر، تلاش بسیار کردند.

بنی ثقیف و جریان ارتداد قبایل

با رحلت پیامبر اکرم (ص) در صفر سال ۱۱ هجری و آغاز ماجرای ارتدادِ قبایل، ثقیف نیز خواهان بازگشت به باورهای گذشته و دست کشیدن از اسلام شد. اما پس از مشورت و با تدبیر عثمان بن ابی‌العاص -حاکم و کار‌گزار پیامبر (ص) در طائف- سران قبیله به این نتیجه رسیدند که بر دین اسلام باقی بمانند و در جنگ با اهل رده با خلیفه همکاری کنند. آنان بواسطه این تصمیم، حتی مورد نقد برخی قبایل پیرامون همچون بنی سلیم قرار گرفتند، اما با این وجود، در تصمیم خود ثبات قدم به خرج دادند و حتی در مقابله با جریان رده و یاری خلیفه تا سرزمین‌های دور مانند یمامه نیز رفتند؛ و بدین ترتیب جایگاه خود را در نظام سیاسی عصر خلافت به عنوان حامیان قریش تثبیت کردند.

فتوحات اسلامی

به طور کلی ثقیف از قبیله‌های فعال در جریان فتوح بود و با سابقه‌ای که در جنگ‌های رده از خود برجای نهاده بود، به یکی از قبایل قابل اعتماد در فتوحات اسلامی بدل گشته بود. در میان جبهه‌های مختلف فتوح، ثقیف بیش از همه به جبهۀ ایران گرایش داشت و این به سبب روابط تجاری این قبیله با ایران در دورۀ پیش از اسلام بود. آنان همچنین، در فتح عراق و نیز فتوحات ارمنستان نقشی چشمگیر ایفا نمودند. ابوعبیدة بن مسعود ثقفی - پدر مختار- در یوم جسر که جنگی خونین در جریان فتوح عراق و ایران بود، رشادت بسیار نشان داد و تا پای جان جنگید. او در قُسُّالناطِف‌ بر ساحل‌ فرات‌ کشته‌ شد و همراه با او بیش از ۳۰۰ تن از ثقیفیان از هر دو شاخه احلاف و بنی مالک در این جنگ کشته شدند. عثمان بن ابی العاص ثقفی هم از دیگر رجال برجسته این قوم بود که فرماندهی عرب را در جنگ‌های ارمینیه، فارس و ناحیۀ سند بر عهده داشت. سائب بن اقرع ثقفی هم در فتوح نهاوند نقشی مؤثر داشت که به پاس این حضور قوی، تقسیم غنایم این جنگ به او واگذار شد. او چندی بعد، به اصفهان گسیل، و به عنوان والی آنجا به فعالیت پرداخت. حضور مغیرة بن شعبه در فتوحات ایران ساسانی و آذربایجان، ابومحجن مالک بن حبیب ثقفی در قادسیه و جنگ با ساسانیان و نیز عثمان بن ابی‌العاص -حاکم عمان و بحرین- در فتح ارمنستان در سال ۱۹ هجری از دیگر نمونه‌‏های حضور مؤثر ثقفیان در دوره فتوحات به شمار آمده است.

ثقیف در فتح سرزمین‌های شام، نقش چندانی نداشت و در فتوح مصر نیز، تنها به مشارکتی محدود بسنده کرده بود. پس از فتح مصر، جمعیت ثقیف در کنار قریش، انصار، خزاعه، اسلم و شماری دیگر از قبایل سکن در آن، مجموعاً به عنوان «اهل الرایة» شناخته می‌شدند. آنان در فتوحات انجام گرفته در دوران امویان نیز پر رنگ حاضر شدند چندان که فتح سند را به سال ۹۲ هجری به جوانی از این قبیله به نام محمد بن‌ قاسم‌ ثقفی نسبت داده‌اند. حُرّ بن‌ عبدالرحمان‌ بن‌ عبدالله بن‌ عثمان‌ ثقفی‌ نیز از دیگر امیران‌ و بزرگان بنی ثقیف بود که نامش در شمار فاتحان‌ معروف‌ اندلس‌ در پایان‌ قرن‌ اول‌ ذکر شده است.

بنی ثقیف و حکومت علی (ع)

به روزگار حکومت امام علی (ع)، تأکید امام بر برابرانگاری قبایل و امتیازات آنان، و فعال شدن قبایل به حاشیه رانده شده، به‌خصوص ربیعه و قبایل یمنی، ثقیف را از موقعیت پیشین تنزل داد و زمینۀ مخالفت‌های ثقیف با آن حضرت را فراهم آورد. به‌طبع، رابطۀ ثقیف با بنی عبدشمس و پیشینۀ دشمنی با بنی هاشم در طیفی از خاندانهای ریاستی آن قبیله در دورۀ پیش از اسلام نیز می‌توانست بر این تحریکات بیفزاید. در جنگ جمل، ثقیف در جمع ناکثین و همراه با سپاه طلحه و زبیر بود و در جنگ صفین، ثقفیان بر ضد حضرت متحد بودند، تا آنجا که یکی از موافقان حضرت در شعری، آرزوی پاشیدن اتحاد ثقیف را داشته است. طیفی از ثقفیان که در عراق زندگی می‌کردند، در مناسبت‌هایی آن حضرت را آزار می‌دادند. همین رویکرد بود که موجب می‌شد حضرتْ، ثقیف را به عنوان قومی فریب‌کار که به هیچ عهدی پایبندی ندارد، نقد کند. به طبع، این موضعگیری مربوط به عموم ثقیف نبود و برخی از رجال قبیله با آن حضرت همکاری صمیمانه داشتند؛ تا آنجا که می‌دانیم برخی از کارگزاران حضرت –از جمله سعد بن مسعود ثقفی فرماندار استان زوابی و مدائن- از ثقیف بودند.

تعاملات بنی ثقیف و حکومت بنی امیه

ثقفیان با توجه به روابط و هم‌پیمانی دیرینه شان با بنی‌عبدشمس، از ارکان مهم حکومت بنی‌امیه به شمار می‌آمدند. آنان به روزگار عثمان بیش از هر زمان دیگر به دستگاه خلافت نزدیک شدند و از نزدیک‌ترین حامیان آن گشتند و حتی یکی از رجال آنان به نام مغیرة بن اخنس در جریان محاصرۀ عثمان کشته شد. اینان پس از استقرار دولت بنی امیه، با تصدی مسؤولیت‌های مهم، به ویژه حکومت ولایاتی چون عراق که می‌توانست همواره برای امویان خطرآفرین باشد، توانایی خود را در حفظ و تحکیم پایه‌های حکومت امویان و مبارزه با اهل بیت پیامبر (ص) و بنی‌هاشم و دوستداران آنان به کار بستند. مغیرة بن شعبه از جمله این افراد بود که تا پایان عمر خویش، در حکومت معاویه نقشی فعال داشت. وی در ایام حکومت علی (ع)، در حمایت از معاویه، از هیچ عملی برای مبارزه با آن حضرت فرو‌گذار نکرد. از دیگر رجال متنفذ ثقیف می‌‌توان به نام حجاج بن یوسف ثقفی و یوسف بن عمر ثقفی اشاره کرد. حتی زیاد بن ابیه -عامل معاویه بر عراق- و کسی که معاویه مدعی برادری با او بود، نیز، از حیث فِراشی که در آن تولد یافته بود، منتسب به قبیلۀ ثقیف بود. حجاج‌ بن‌ یوسف‌ ثقفی‌ سهم‌ عظیمی‌ در تثبیت‌ و استحکام‌ خلافت‌ امویان‌ داشت‌. وی با آغاز دوران حکومت مروانیان، به سال ۷۲ هجری در سن ۳۰ سالگی مأمور سرکوب قیام عبدالله بن زبیر در حجاز گردید. حجاج در ذی‌حجه این سال، با محاصره ابن زبیر در مسجدالحرام، و در پی به منجنیق بستن کعبه و ویرانی آن، پس از شش ماه و هفده روز، به حکومت زبیریان در سال ۷۳ هجری خاتمه داد و سپس حاکم مکه و مدینه شد. وی به سال ۷۵ هجری عهده‌دار حکومت عراق گردید و در سال ۷۸ هجری علاوه بر حکومت عراق، حکومت مناطقی گسترده‌ای چون خراسان و سیستان نیز به او سپرده شد. تا این که در سال ۹۵ هجری در سن ۵۳ سالگی در حالی که هزاران تن در زندان‌های او محبوس بودند و بیش از این تعداد نیز بر اثر اقدامات او کشته شده بودند، مُرد. فرزندان‌ و اعقاب‌ حجاج‌ بن‌ یوسف‌ ثقفی‌ نیز در ادوار مختلف تاریخ، از بزرگان‌ دولت‌ اموی‌ در حجاز و شام‌ و بعدها در اندلس‌ بودند.

یوسف بن عمر ثقفی هم از دیگر فعالان سیاسی در ایام حکومت امویان بود. وی در حکومت هشام بن عبدالملک به سال ۱۰۶ هجری نخست حکمران یمن و سپس در سال ۱۲۰ هجری به حکومت عراق منصوب شد. او در این ایام، قیام زید بن علی را سرکوب کرد و وی را به شهادت رساند و در زمان حکمرانی‌اش، سخت‌گیری‌هایی را علیه دوستداران اهل بیت (ع) اعمال نمود. یوسف در حکومت یزید بن ولید نیز، ولایت عراق را برای مدتی کوتاه در دست داشت. بنی ثقیف در روزگار بنی امیه، به ویژه در ایام امارت یوسف بن عمر و حجاج، رجال قبیلۀ خود را در عراق برکشیدند و جنگجویان ثقفی نیز، آنچه در توان داشتند، برای حمایت از این امرا به کار گرفتند.رشد ثقیف در عراق به گونه‌ای بود که در اواخر سدۀ نخست هجری، رجالشان همراه با مردانی از قریش و انصار، اشراف این سرزمین را تشکیل می‌‌دادند. در اواخر سدۀ نخست هجری، فاتحان ثقیف، بار دیگر با بنی امیه هم‌داستان شدند. رجالی چون محمد بن قاسم ثقفی جهت فتح سند، به سوی هند گُسیل شدند و موفقیت‌هایی در امر فتوحات کسب نمودند.

در جریان فتح اندلس نیز، مردانی از این قوم نقش آفریدند که حر بن عبدالرحمان ثقفی –از فرماندهان بزرگ این فتح- از آن جمله‌اند.‌

از سدۀ دوم هجری (۸ میلادی)، با کاهش رقابت‌های قبیله‌ای، ثقیف نیز وارد مرحله‌ای پایدار از نقش تاریخی خود شد و حساسیت‌های موجود دربارۀ آنان نیز به تدریج فراموش شد.

بنی ثقیف و تعامل با اهل بیت (ع)

همان گونه که اشاره شد، ثقفیان با یُمن روابط و هم‌پیمانی دیرینه با بنی‌عبدشمس، از آغاز تأسیس دولت اموی با آنان همراه شدند و در ارکان مهم حکومتی ورود یافتند. اینان با تصدی مسؤولیت‌های مهمی همچون فرمانداری ولایت عراق، خدمات ارزنده ای به حکومت اموی در اعصار مختلف کردند. مغیرة بن شعبه از جمله رجال ثقفی است که در آغازین روزهای انتصاب علی (ع)، به خلافت به معاویه پیوست و تا پایان عمر خویش در حکومت معاویه نقشی فعال داشت و در این مدت از هیچ عملی برای مبارزه با امام علی (ع) فرو‌گذار نکرد. حضور زیاد بن اَبیه در جمع والیان معاویه و کشتار شیعیان و سخت‌گیری بر آنان و نیز حکومت فرزندش عُبیدالله در کوفه و به شهادت رساندن مسلم بن عقیل و سپس اعزام سپاه کوفه -که در میان آنان مردانی از ثقیف نیز حضور داشتند- جهت سرکوبی قیام امام حسین (ع) به سال ۶۱ هجری گواه همراهی این قبیله با سفیانیان اموی است. ثقفیان، در کربلا با قرار گرفتن در جناح مقابل سپاه حسینی، به نبرد با سید و سالار شهیدان (ع) و یارانش پرداختند و پس از شهادتشان، مسؤولیت انتقال ۱۲ سر از سرهای مقدس شهیدان کربلا را بر عهده گرفتند. آنان در کوفه، مسجدی مختص به خود داشتند که در روایات شیعی، از مساجد ملعون برشمرده شده است. به نظر می‌رسد وجه این تلقی، دشمنی میان ثقیف با شیعه بوده، و اینکه مسجد ثقیف، پایگاهی برای سامان‌دهی فعالیت‌های ضد شیعی در کوفه به شمار می‌رفته است. همراهی میان ثقیف و حکام بنی امیه موجب شده بود تا شیعه و حامیان اهل بیت (ع) بیشتر و بیشتر از آنان فاصله گیرند؛ تا آنجا که ثقیف نماد یک قبیلۀ ضد اهل بیت (ع)، و نماد ظلم و استبداد شناخته می‌شد و روایاتی حاکی از انتقام حضرت مهدی (ع) از ثقیف در آخر الزمان نقل می‌شد.

روایاتی نیز با مضامین مختلف از سوی شیعه و اهل سنت نقل شده که در آن ثقیف در شمار قبایل مبغوض پیامبر (ص) جای گرفته است؛ چندان که اگر عروة بن مسعود در میان آنان نبود، شایسته لعن و نفرین نیز بودند. بنی ثقیف که در جمل و صفین رودرروی امام علی (ع) قرار گرفته بودند، از زبان ایشان قومی فریبکار و پیمان‌شکن معرفی شده‌اند. امام حسن (ع) نیز، آنان را فاقد هر گونه جایگاه و وجاهتی در روزگار جاهلیت و اسلام دانسته‌اند. این، علاوه بر آیات متعددی است که به زعم مفسران در شأن این قوم نازل شده است. بغض ثقیف میان طیف وسیعی از مردم جا کرده بود به طوری که از ابن عباس نقل ‌شده که می‌‌گفت: «کسی که ایمان به خدا و روز واپسین دارد، ثقیف را دوست نمی‌دارد». همین احساس، زمینۀ تألیف آثاری با عنوان مثالب ثقیف از سوی هشام کلبی و ابوحصین محمد بن علی دیمرتی اصفهانی را فراهم آورده است. با این وجود، این موضع گیری، مربوط به عموم ثقیف نبود؛ چراکه مردانی از این قوم بودند که به هواداری از اهل بیت (ع) در اعصار مختلف برخاسته بودند که برخی کارگزاران دولت علوی (ع) نیز مختار بن ابوعبید ثقفی از جمله آنان بودند. همچنین در منابع شیعی، از طیف وسیعی از ثقفیان در جمع راویان و نیز صحابه ائمه معصومین (ع)، خصوص امام باقر (ع) و امام صادق (ع) یاد شده است. شیخ طوسی(ره) نیز، در کتاب خود به ذکر نام چند تن از مؤلفان شیعی ثقفی پرداخته است.

اعلام و رجال ثقیف

قبیله ثقیف نیز چونان دیگر قبایل عرب، خاستگاه بسیاری از رجال سیاسی و علمی و مذهبی در جاهلیت و سده‌های مختلف اسلامی بوده است. از شمار اصحاب بسیاری که به این قبیله منتسب شده‌اند می‌‌توان از ابو حذیفه ثقفی از حاضران در بیعت رضوان،نُفَیع بن حارث بن کَلَده معروف به ابوبَکْرَه ثقفی و از شاهدان واقعه معروف عمل منافی عفت مغیرة بن شعبه ثقفی و ام جمیل، سعید بن عبید ثقفی از شرکت کنندگان در غزوه طائف و از مجروحین این جنگ، کنانة بن عبدیالیل بن عمرو بن عُمیر، از اشراف ثقیف، سفیان بن عبدالله بن ربیعه ثقفی، از اصحاب و صاحب سماع و روایت و از عمال عمر بر طائف، یاد کرد. ضمن این که از زنانی چون میمونه بنت کَردَم، در زمره صحابیات پیامبر (ص) و از روات احادیث ایشان و از رقَیقَه ثقفیه، أمة الله بنت ابی بکره ثقفیه و حکیمه بنت غیلان نیز، در زمره صحابیات رسول خدا (ص) یاد شده است. همچنین، ثقیف، زادگاه رجال علمی‌ای همچون حارث بن کلده، طبیب مشهور عرب و از حکماء مشهور طائف، ابوالعباس احمد بن عبیدالله بن محمد بن عمار کاتب، مورخ و ادیب شهیر شیعی، ابوبکره بکار بن قتیبه قاضی، فقیه، محدث اهل سنت و قاضی مصر در عهد متوکل عباسی و... بوده

و از شاعران بنام و شهیر آن هم، علاوه بر امیة بن ابی‌صلت که او را "اشعر" ثقیف خوانده‌اند، می‌‌توان به نام افرادی همچون عوف بن عامر بن حسان بن مالک، کاهن و شاعر دوره جاهلی، ابوالصلت بن ابی‌ربیعه، ابومحجن عمرو بن حبیب بن عمرو بن عمیر، غیلان بن سلمه، کنانة بن عبدیالیل، طریح بن اسماعیل ثقفی و ابوطلیق عمرو بن محمد ثقفی اشاره کرد.

از امراء و فرماندهان بزرگ و مشهور این قوم هم می‌‌توان به ذکر نام ابوعبید بن‌ مسعود ثقفی‌ از فرماندهان سپاه اسلام در نبرد با ساسانیان و از کشته شدگان در جنگ‌ یوم‌الجِسر، عثمان‌ بن‌ ابی‌العاص‌ ثقفی حاکم‌ شهر طائف در جاهلیت و امیر عمان‌ و بحرین‌ در عهد اسلامی و یکی‌ از فاتحان‌ ارمینیه‌ و فارس‌ و بعضی‌ بلاد هند در عهد خلافت‌ عمر بن‌ خطاب، سائب‌ بن‌ اَقْرَع‌ ثقفی‌ از حاضران در جنگ‌ نهاوند و از عمال عمر بن خطاب در امارت شهرهای مدائن و سپس اصفهان که این امارت تا سال ۳۵ هجری در ایام خلافت عثمان ادامه یافت. محمد بن‌ قاسم‌ ثقفی‌ فاتح‌ سند، و حُرّ بن‌ عبدالرحمان‌ بن‌ عبداللّه‌ بن‌ عثمان‌ ثقفی‌ از امیران‌ و فاتحان‌ معروف‌ اندلس‌ در پایان‌ قرن‌ اول‌، پرداخت. ضمن این که حجاج‌ بن‌ یوسف‌ ثقفی‌ –امیر مکه و مدینه و سپس عراق و خراسان و سیستان در عهد حکومت عبدالملک بن مروان- مغیرة بن شعبه عامل عمر در حکومت بصره و کوفه و بحرین و حکمران ارمنستان و آذربایجان در زمان عثمان و فرماندار کوفه در زمان حکومت معاویه و نیز یوسف بن عمر ثقفی حاکم یمن و سپس عراق در عهد هشام بن عبدالملک مروانی از دیگر چهره‌های شهیر بنی ثقیف در قرون نخست اسلامی به شمار آمده‌اند.

از چهره‌های شیعی و از اصحاب و روات امامی بسیار این قبیله هم می‌‌توان از بزرگانی چون ابراهیم بن محمد بن سعید از روات امام علی (ع) و صاحب تصنیفات بسیار از جمله: المغازی، السقیفه، النهروان و... ، سعید بن مسعود برادر ابوعبید بن مسعود ثقفی و عموی مختار و والی حضرت در مدائن، حکم بن صلت، عمرو بن عبدالله بن یعلی و عمرو بن سعید بن هلال ثقفی از اصحاب امام باقر (ع)، محمد بن مسلم بن ریاح، اشعث بن سوار و عیسی بن حمزه مدائنی ثقفی از اصحاب امام صادق (ع)، ابان بن عبدالملک ثقفی از مشایخ اصحاب شیعه و از راویان احادیث امام صادق (ع)، عمرو بن عثمان ثقفی خزاز از راویان احادیث و مؤلف کتبی همچون الجامع فی الحلال و الحرام و کتاب النوادر، ابوالفضل عباس بن عامر بن ریاح ثقفی قصبانی شیخ صدوق و کثیر الحدیث و... نام برد. ضمن این که از ذکر نام لیلی بنت ابی مرة بن عروة بن مسعود ثقفی مادر حضرت علی اکبر (ع) نیز نباید غفلت کرد.

منابع

1. حیدری آقایی، محمود، تاریخ قبیله ثقیف ۱، دوفصلنامه تاریخ اسلام در آینه پژوهش
2. حیدری آقایی، محمود، تاریخ قبیله ثقیف ۲، دوفصلنامه تاریخ اسلام در آینه پژوهش
3. خیرخواه علوی، سید علی، مقاله «بنی ثقیف»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۹
4. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، مکاتبه اختصاصی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت