جهاد تبیین در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث جهاد تبیین است. جهاد تبیین از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: جهاد تبیین در قرآن - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

جهاد با زبان و قلم عبارت است از اقامه حجت و برهان در برابر دشمنان اسلام و فراخواندن آنان به دین؛ مانند دعوت کافران به اسلام پیش از آغاز جهاد. برخی مراد آیه ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ جَاهِدِ الْكُفَّارَ وَالْمُنَافِقِينَ وَاغْلُظْ عَلَيْهِمْ وَمَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمَصِيرُ﴾ را که به جهاد با منافقان فرمان داده: ﴿جَاهِدِ الْكُفَّارَ وَالْمُنَافِقِينَ﴾ جهاد با زبان دانسته‌اند. جهاد با زبان و قلم مفهومی عام‌تر از دعوت دشمنان به دین دارد و شامل هرگونه تبلیغ و نشر معارف دین می‌شود.

در آموزه‌های وحیانی قرآن، بارها به عناوین و اصطلاحات گوناگون از فضایل، مقامات و مسئولیت‌ها و وظایف الهی معصومان(ع) سخن به میان آمده تا نشان دهد «ثقلین» از هم جدایی نداشته و دایم برای اجرای نقش هدایت گری نیازمند همراه بودن و معیت هستند؛ از این روست که حبل الله و عروه الوثقای الهی برای تمسک و اعتصام یک حقیقت است که دو وجه صامت و ناطق، تدوینی و تکوینی دارد. بنابراین برای رهایی از هر گونه اختلاف و تفرقه و ضلالت می‌‌بایست به این حقیقت یگانه به نام ثقلین مراجعه کرد که این یگانه روزگار از خدای یکتا بوده و به عنوان مظهریت آن خدای یکتا می‌‌تواند انسان را نجات بخشیده و به سعادت دنیوی و اخروی برساند.

جهاد تبیین جدایی حق از باطل

یکی از مهم‌ترین مسئولیت‌های پیامبر(ص) جهاد تبیین بر اساس حق و حقیقت است تا گرد باطل بر دامن کبریایی حق ننشیند. از همین روست که آن حضرت(ص) به عنوان تبیین گر حقایق و فصل الخطاب الهی ماموریت می‌‌یابد که علیه کافران باطل‌گرا و منافقان خطرناک‌تر از ایشان، به جهاد تبیین بپردازد.

بی‌گمان شناخت روش‌ها و شیوه‌های قرآنی که پیامبر(ص) از آن در جهاد تبیین سود جسته می‌‌تواند امروزه به عنوان سرمشقی از «اسوه حسنه» الهی مفید و کارساز باشد. از همین روست که نویسنده با مراجعه به آموزه‌های وحیانی قرآن بر آن شد تا گوشه ای از آن را بررسی و واکاوای کند. با هم این مطلب را از نظر می‌‌گذرانیم.

بی‌گمان در دنیایی که مرتبه دانی و پست تنزلات انوار صفات الهی است، نمی‌توان حق خالص را یافت؛ زیرا هر چند که همه هستی، مظاهر تجلیات اسماء الله و انوار الله است ﴿اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكَاةٍ فِيهَا مِصْبَاحٌ الْمِصْبَاحُ فِي زُجَاجَةٍ الزُّجَاجَةُ كَأَنَّهَا كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ يُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبَارَكَةٍ زَيْتُونَةٍ لَا شَرْقِيَّةٍ وَلَا غَرْبِيَّةٍ يَكَادُ زَيْتُهَا يُضِيءُ وَلَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ نُورٌ عَلَى نُورٍ يَهْدِي اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ يَشَاءُ وَيَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثَالَ لِلنَّاسِ وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ﴾، اما به سبب آنکه کم‌ترین ظهور برای انوارالله در عالم دنیا است، نوعی ظلمت باطل با نور حقیقت، هم چون کف روی آب خودنمایی می‌‌کند که می‌‌بایست آن را شناخت و کنار زد تا آب و نور حقیقت به تمام کمال تجلی کند.﴿أَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَسَالَتْ أَوْدِيَةٌ بِقَدَرِهَا فَاحْتَمَلَ السَّيْلُ زَبَدًا رَابِيًا وَمِمَّا يُوقِدُونَ عَلَيْهِ فِي النَّارِ ابْتِغَاءَ حِلْيَةٍ أَوْ مَتَاعٍ زَبَدٌ مِثْلُهُ كَذَلِكَ يَضْرِبُ اللَّهُ الْحَقَّ وَالْبَاطِلَ فَأَمَّا الزَّبَدُ فَيَذْهَبُ جُفَاءً وَأَمَّا مَا يَنْفَعُ النَّاسَ فَيَمْكُثُ فِي الْأَرْضِ كَذَلِكَ يَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثَالَ﴾

از نظر آموزه‌های وحیانی قرآن، در دنیا «حق و باطل» این گونه به هم آمیخته است؛ بلکه حتی می‌‌توان گفت که باطل به سبب پوچی همانند حباب و کف آب است که روی آب بیش‌تر و قوی‌تر از خود آب دیده می‌‌شود و خودنمایی می‌‌کند.﴿أَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَسَالَتْ أَوْدِيَةٌ بِقَدَرِهَا فَاحْتَمَلَ السَّيْلُ زَبَدًا رَابِيًا وَمِمَّا يُوقِدُونَ عَلَيْهِ فِي النَّارِ ابْتِغَاءَ حِلْيَةٍ أَوْ مَتَاعٍ زَبَدٌ مِثْلُهُ كَذَلِكَ يَضْرِبُ اللَّهُ الْحَقَّ وَالْبَاطِلَ فَأَمَّا الزَّبَدُ فَيَذْهَبُ جُفَاءً وَأَمَّا مَا يَنْفَعُ النَّاسَ فَيَمْكُثُ فِي الْأَرْضِ كَذَلِكَ يَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثَالَ﴾ از همین روست که بیش‌تر مردم چون اهل تفقه و تعقل نیستند، حتی ممکن است، آب را نبینند و به همین ظواهر حباب بسنده کنند که برآب مسلط شده است. این گونه است که بیش‌تر مردم در دام باطل می‌‌افتند تا جایی که بیش‌ترین آسیب‌ها را در ساحت اندیشه شناختی و انگیزه عملی همین توده‌های افتاده در کوره فتنه‌های الهی متحمل می‌‌شوند که بدون تفقه و تعقل به کاری دست می‌‌زنند و از روی جهالت علمی و عقلی و ظنون غیر معتبر رفتار می‌‌کنند.

البته از نظر قرآن، همه انسان‌ها در شرایط استوا و اعتدال، آفریده شده‌اند و نفس آنان توانایی شناختی و گرایشی مناسبی دارد تا حق را بشناسد و به سوی آن گرایش یابد؛ اما بسیاری از مردم آن توانایی ذاتی و الهی خویش را دفن می‌‌کنند و تغییر می‌‌دهند؛ از همین روست که دیگر نمی‌توانند در شرایط فتنه حق را بشناسند و بدان گرایش یابند.﴿قَالَ رَبُّنَا الَّذِي أَعْطَى كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَى﴾، ﴿وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا﴾، ﴿فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا﴾، ﴿قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاهَا﴾، ﴿وَقَدْ خَابَ مَنْ دَسَّاهَا﴾

از نظر قرآن، حتی شرایط دنیا به گونه‌ای است که حقایق موجود در «ام الکتاب» اگر بخواهد در قالب تنزلات از جمله تنزلات الفاظ به مردم برسد، نوعی تشابه‌سازی و شباهت‌سازی در قالب «تمثیلات» لازم است تا حجم انبوهی از اطلاعات و علوم عالی و متعالی به مردمان برسد؛ از همین روست که قرآن، دارای آیات متشابه است ﴿هُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاء الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاء تَأْوِيلِهِ وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاَّ اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِّنْ عِندِ رَبِّنَا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلاَّ أُوْلُواْ الأَلْبَابِ﴾ ؛ چنان که حقایق در بسیاری از موارد به شکل «امثال» و تمثیلات بیان شده است: ﴿وَتِلْكَ الْأَمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ﴾؛ آنها امثال است که ما آنها را برای مردم می‌‌زنیم تا شاید تفکر و اندیشه کنند. و یا می‌‌فرماید: ﴿وَتِلْكَ الْأَمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ وَمَا يَعْقِلُهَا إِلَّا الْعَالِمُونَ﴾

از نظر قرآن، متشابهات و امثال کمک می‌‌کند تا ظرفیتی بی‌مانند برای انتقال مفاهیم و علوم و معارف قرآنی فراهم آید؛ زیرا هر یک از آنها به سبب احتمالات معنا و مفهومی را منتقل می‌‌کند که ظرفیت الفاظ را از حالت عادی کرده و ظرفیتی بی‌پایان و بی‌نهایت برای آنها ایجاد می‌‌کند. از همین روست که قرآن با همه تفاسیر و تبیین‌ها وقتی در قیامت وارد صحنه قیامت می‌‌شود، هم چون دست نخورده و باکره است.

به هر حال، به هر دلیلی شرایط در دنیا به گونه‌ای است که حق و باطل به هم آمیخته است؛ بنابراین، لازم است تا حق از باطل بازشناخته شود. از همین روست که پیامبر(ص) مامور می‌‌شود تا در جهاد تبیین علمی قرار گیرد: ﴿وَجَاهِدْهُمْ بِهِ جِهَادًا كَبِيرًا﴾.

پیامبر(ص) از سوی خدا مامور و مسئول است تا به جهاد تبیین بپردازد و حق را از باطل جدا سازد و اجازه ندهد تا متشابهات موجب شود تا مردم گمراه شوند؛ از همین روست که خدا می‌‌فرماید: ﴿وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ﴾

البته از نظر قرآن، پیامبر(ص) در جهاد تبیین خویش نیز بهره‌مند از وحی الهی است؛ زیرا کلام و نطق ایشان تنها به وحی است ﴿وَمَا يَنْطِقُ عَنِ الْهَوَى﴾، ﴿إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَى﴾؛ از همین روست که خدا در ساحت تبیین گری پیامبر(ص) آن را نیز مستند به خویش دانسته و می‌‌فرماید: ﴿ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنَا بَيَانَهُ﴾.

از نظر قرآن، اگر جهاد تبیین پیامبر(ص) مبتنی بر وحی قرآنی نباشد، مردم در شناخت حقیقت به ویژه در هنگام فتنه و در موارد متشابه گرفتار می‌‌شوند و به هلاکت می‌‌افتند.

البته افزون بر پیامبر(ص) خدا اولوا الامر از معصومان از اهل بیت(ع) را نیز به عنوان تبیین گران الهی معرفی می‌‌کند و از آنان به عنوان اهل الذکر و راسخون در علم الهی یاد کرده و از مردمان می‌‌خواهد تا برای فهم حقیقت و رهایی از متشابهات به ایشان مراجعه کنند.﴿هُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاء الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاء تَأْوِيلِهِ وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاَّ اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِّنْ عِندِ رَبِّنَا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلاَّ أُوْلُواْ الأَلْبَابِ﴾؛ ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ إِلَّا رِجَالًا نُوحِي إِلَيْهِمْ فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ﴾؛ ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا قَبْلَكَ إِلَّا رِجَالًا نُوحِي إِلَيْهِمْ فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ﴾

از نظر آموزه‌های وحیانی قرآن، همان طوری که قرآن، فرقان است، پیامبر اکرم(ص) و امامان معصوم(ع) نیز فرقان هستند؛ زیرا آنان در مقامی از عصمت قرار دارند که خود جداکننده حق از باطل هستند و هرگز آنان گرفتار فتنه نیستند، بلکه حق چنان در آنان خودنمایی و بروز دارد که دیگر جایی برای باطل باقی نمی‌ماند. از همین روست که آنان خود معیار حق بوده و برای سنجش حق به کار می‌‌روند؛ زیرا آنان «معیار الحق و میزان الحق» هستند. از روایات معتبر نبوی به دست می‌‌آید که امیرمؤمنان علی(ع) به مقام فرقان رسیده بود. به این معنا که خود ایشان معیاری برای جدای حق از باطل شده است. از همین روست که از ایشان به قاسم یعنی جداکننده حق از باطل و بهشتی از دوزخی یاد می‌‌شود.

پیامبر گرامی(ص) می‌‌فرماید: «عَلِيٌّ مَعَ اَلْحَقِّ وَ اَلْحَقُّ مَعَ عَلِيٍّ يَدُورُ مَعَهُ حَيْثُمَا دَارَ»؛ علی با حق و حق با علی دور می‌‌زند.

همچنین نقل شده که فرمود: « لَقَدْ كانَ عَلِيُّ عَلَى الْحَقِّ فِي جَمِيعِ أَحْوَالِهِ يَدُورُ الْحَقِّ مَعَهُ حَيْثُ دَارٍ»؛ علی در جمیع احوال برحق است وحق با علی دور می‌‌زند. یا می‌‌فرماید: « عَلَيَّ مَعَ الْحَقَّ وَ الْحَقُّ مَعَ عَلِيٍّ حَيْثُ دَارٍ»

کسانی می‌‌خواهند به بصیرتی دست یابند که حق و باطل برای آنان مشهود باشد و اهل کشف و شهود نسبت به حق و باطل شوند به طوری که حق و باطل در فتنه برای آنان جدا شود و متشابهات جای محکمات را نگیرد و راه خروجی در میادین حق و باطل برای خود بیابند و با تشخیص حق به آن سمت بروند، می‌‌بایست تقوا پیش گیرند. این راهی است که خداوند در آیات قرآنی از جمله آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا تَدَايَنْتُمْ بِدَيْنٍ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى فَاكْتُبُوهُ وَلْيَكْتُبْ بَيْنَكُمْ كَاتِبٌ بِالْعَدْلِ وَلَا يَأْبَ كَاتِبٌ أَنْ يَكْتُبَ كَمَا عَلَّمَهُ اللَّهُ فَلْيَكْتُبْ وَلْيُمْلِلِ الَّذِي عَلَيْهِ الْحَقُّ وَلْيَتَّقِ اللَّهَ رَبَّهُ وَلَا يَبْخَسْ مِنْهُ شَيْئًا فَإِنْ كَانَ الَّذِي عَلَيْهِ الْحَقُّ سَفِيهًا أَوْ ضَعِيفًا أَوْ لَا يَسْتَطِيعُ أَنْ يُمِلَّ هُوَ فَلْيُمْلِلْ وَلِيُّهُ بِالْعَدْلِ وَاسْتَشْهِدُوا شَهِيدَيْنِ مِنْ رِجَالِكُمْ فَإِنْ لَمْ يَكُونَا رَجُلَيْنِ فَرَجُلٌ وَامْرَأَتَانِ مِمَّنْ تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَدَاءِ أَنْ تَضِلَّ إِحْدَاهُمَا فَتُذَكِّرَ إِحْدَاهُمَا الْأُخْرَى وَلَا يَأْبَ الشُّهَدَاءُ إِذَا مَا دُعُوا وَلَا تَسْأَمُوا أَنْ تَكْتُبُوهُ صَغِيرًا أَوْ كَبِيرًا إِلَى أَجَلِهِ ذَلِكُمْ أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ وَأَقْوَمُ لِلشَّهَادَةِ وَأَدْنَى أَلَّا تَرْتَابُوا إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً حَاضِرَةً تُدِيرُونَهَا بَيْنَكُمْ فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَلَّا تَكْتُبُوهَا وَأَشْهِدُوا إِذَا تَبَايَعْتُمْ وَلَا يُضَارَّ كَاتِبٌ وَلَا شَهِيدٌ وَإِنْ تَفْعَلُوا فَإِنَّهُ فُسُوقٌ بِكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَيُعَلِّمُكُمُ اللَّهُ وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ﴾ و آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ يَجْعَلْ لَكُمْ فُرْقَانًا وَيُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَيَغْفِرْ لَكُمْ وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ﴾ و مانند آن بیان کرده است.

پس می‌‌توان از طریق تقوا به جایگاهی رسید که خود شخص بتواند از درون کشف و شهود کند و حق و باطل را بشناسد و به سمت حق گرایش یابد. مؤمنان می‌‌بایست به چنین سطح از تقوای الهی برسند که حق و باطل برای آنان چنین روشن شود:﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ يَجْعَلْ لَكُمْ فُرْقَانًا وَيُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَيَغْفِرْ لَكُمْ وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ﴾

البته خدا همان طوری که بر پیامبر(ص) و اهل الذکر خواسته تا به جهاد تبیین بپردازند، از مردمان نیز خواسته تا به ایشان مراجعه کنند و درخواست کنند تا به جهاد تبیین بپردازند. ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ إِلَّا رِجَالًا نُوحِي إِلَيْهِمْ فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ﴾؛ ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا قَبْلَكَ إِلَّا رِجَالًا نُوحِي إِلَيْهِمْ فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ﴾ همچنین خدا از مردمان می‌‌خواهد تا در هر موردی که اختلاف می‌‌کنند، به پیامبر(ص) و اولواالامر مراجعه کرده ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا﴾ و آنان را «فصل الخطاب» قرار دهند؛ یعنی همان طوری که پیامبران دیگر فصل الخطاب بودند و حکم ایشان حکم نهایی است و کسی نباید در آن شک و ریب و تردید روا دارد و مخالفت ورزد، همچنین کلام و حکم پیامبر(ص) و نفوس آن حضرت از امامان معصوم(ع) نیز چنین است؛ زیرا آنان دارای ولایت الهی هستند.﴿فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ﴾، ﴿حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ وَالدَّمُ وَلَحْمُ الْخِنْزِيرِ وَمَا أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَّهِ بِهِ وَالْمُنْخَنِقَةُ وَالْمَوْقُوذَةُ وَالْمُتَرَدِّيَةُ وَالنَّطِيحَةُ وَمَا أَكَلَ السَّبُعُ إِلَّا مَا ذَكَّيْتُمْ وَمَا ذُبِحَ عَلَى النُّصُبِ وَأَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالْأَزْلَامِ ذَلِكُمْ فِسْقٌ الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا فَمَنِ اضْطُرَّ فِي مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجَانِفٍ لِإِثْمٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾، ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾، ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾

به هر حال، از نظر قرآن، پیامبر(ص) مامور به ابلاغ حق است تا باطل از میان برود.﴿وَقُلْ جَاءَ الْحَقُّ وَزَهَقَ الْبَاطِلُ إِنَّ الْبَاطِلَ كَانَ زَهُوقًا﴾، ﴿قُلْ جَاءَ الْحَقُّ وَمَا يُبْدِئُ الْبَاطِلُ وَمَا يُعِيدُ﴾این ابلاغ حق چیزی جز جهاد تبیین نیست تا امکان شناخت حق و باطل برای مردمان فراهم آید﴿وَقُلْ جَاءَ الْحَقُّ وَزَهَقَ الْبَاطِلُ إِنَّ الْبَاطِلَ كَانَ زَهُوقًا﴾، ﴿قُلْ جَاءَ الْحَقُّ وَمَا يُبْدِئُ الْبَاطِلُ وَمَا يُعِيدُ﴾؛ چراکه اصولا رسالت و ماموریت پیامبران چیزی جز جهاد تبیین حق نیست تا مردم از افتادن در دام باطل رها شوند.﴿كَانَ النَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرِينَ وَمُنْذِرِينَ وَأَنْزَلَ مَعَهُمُ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ فِيمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ وَمَا اخْتَلَفَ فِيهِ إِلَّا الَّذِينَ أُوتُوهُ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَيِّنَاتُ بَغْيًا بَيْنَهُمْ فَهَدَى اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا لِمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ مِنَ الْحَقِّ بِإِذْنِهِ وَاللَّهُ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾، ﴿وَقُلْ جَاءَ الْحَقُّ وَزَهَقَ الْبَاطِلُ إِنَّ الْبَاطِلَ كَانَ زَهُوقًا﴾، ﴿وَلَقَدْ آتَيْنَا إِبْرَاهِيمَ رُشْدَهُ مِنْ قَبْلُ وَكُنَّا بِهِ عَالِمِينَ﴾

البته هماره کسانی هستند که حق را می‌‌شناسند ولی به دلایل چون حسادت، برترجویی و ظلم و عصیان با آن مخالفت می‌‌ورزند ﴿كَانَ النَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرِينَ وَمُنْذِرِينَ وَأَنْزَلَ مَعَهُمُ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ فِيمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ وَمَا اخْتَلَفَ فِيهِ إِلَّا الَّذِينَ أُوتُوهُ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَيِّنَاتُ بَغْيًا بَيْنَهُمْ فَهَدَى اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا لِمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ مِنَ الْحَقِّ بِإِذْنِهِ وَاللَّهُ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾؛ ﴿وَجَحَدُوا بِهَا وَاسْتَيْقَنَتْهَا أَنْفُسُهُمْ ظُلْمًا وَعُلُوًّا فَانْظُرْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُفْسِدِينَ﴾ و به سبب پیروی از هواهای نفسانی ﴿قَدْ نَرَى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّمَاءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَيْثُ مَا كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ وَإِنَّ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ لَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا يَعْمَلُونَ﴾، ﴿وَلَئِنْ أَتَيْتَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ بِكُلِّ آيَةٍ مَا تَبِعُوا قِبْلَتَكَ وَمَا أَنْتَ بِتَابِعٍ قِبْلَتَهُمْ وَمَا بَعْضُهُمْ بِتَابِعٍ قِبْلَةَ بَعْضٍ وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءَهُمْ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ إِنَّكَ إِذًا لَمِنَ الظَّالِمِينَ﴾، ﴿وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتَابِ وَمُهَيْمِنًا عَلَيْهِ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ عَمَّا جَاءَكَ مِنَ الْحَقِّ لِكُلٍّ جَعَلْنَا مِنْكُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَعَلَكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَكِنْ لِيَبْلُوَكُمْ فِي مَا آتَاكُمْ فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعًا فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ﴾، ظنون غیر معتبر ﴿وَمَا يَتَّبِعُ أَكْثَرُهُمْ إِلَّا ظَنًّا إِنَّ الظَّنَّ لَا يُغْنِي مِنَ الْحَقِّ شَيْئًا إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِمَا يَفْعَلُونَ﴾ و جهل عقلی و علمی﴿أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ آلِهَةً قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ هَذَا ذِكْرُ مَنْ مَعِيَ وَذِكْرُ مَنْ قَبْلِي بَلْ أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ الْحَقَّ فَهُمْ مُعْرِضُونَ﴾ دست از حق می‌‌شویند و به باطل می‌‌گرایند و در گمراهی ﴿فَذَلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمُ الْحَقُّ فَمَاذَا بَعْدَ الْحَقِّ إِلَّا الضَّلَالُ فَأَنَّى تُصْرَفُونَ﴾ در می‌‌آیند و از هدایت‌های وحیانی قرآن محروم می‌‌شوند.﴿أَمْ يَقُولُونَ بِهِ جِنَّةٌ بَلْ جَاءَهُمْ بِالْحَقِّ وَأَكْثَرُهُمْ لِلْحَقِّ كَارِهُونَ﴾، ﴿وَلَوِ اتَّبَعَ الْحَقُّ أَهْوَاءَهُمْ لَفَسَدَتِ السَّمَاوَاتُ وَالْأَرْضُ وَمَنْ فِيهِنَّ بَلْ أَتَيْنَاهُمْ بِذِكْرِهِمْ فَهُمْ عَنْ ذِكْرِهِمْ مُعْرِضُونَ﴾.

بهره‌مندی شیطان از التقاط حق و باطل

از نظر آموزه‌های وحیانی قرآن، شیطان در ساحت آمیختگی حق و باطل است که می‌‌تواند به مقاصد شوم و پلید خویش برسد و انسان را گمراه کند. یاوران و پیروان شیطان حتی از اهل اسلام مانند اهل کتاب نیز در همین ساحت است که می‌‌توانند دنیاطلبی خویش را داشته باشند و با دین‌سازی و بدعت و کتمان حق و حقیقت، مردمان را به گمراهی سوق دهند و از آنان بهره دنیوی برند.﴿وَلَا تَلْبِسُوا الْحَقَّ بِالْبَاطِلِ وَتَكْتُمُوا الْحَقَّ وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴾؛ ﴿يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لِمَ تَكْفُرُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ وَأَنْتُمْ تَشْهَدُونَ﴾، ﴿يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لِمَ تَلْبِسُونَ الْحَقَّ بِالْبَاطِلِ وَتَكْتُمُونَ الْحَقَّ وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴾

دشمنان با پوشاندن لباس حق بر تن باطل، آن را می‌‌آرایند و به خورد مردمان می‌‌دهند؛ از همین روست ابلیس با سوگند دروغ به خدا و وعده‌های دروغین، آدم(ع) را فریفت و از بهشت ابتدایی راند و به هبوط در زمین گرفتار کرد.﴿وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُواْ لآدَمَ فَسَجَدُواْ إِلاَّ إِبْلِيسَ أَبَى وَاسْتَكْبَرَ وَكَانَ مِنَ الْكَافِرِينَ وَقُلْنَا يَا آدَمُ اسْكُنْ أَنتَ وَزَوْجُكَ الْجَنَّةَ وَكُلاَ مِنْهَا رَغَدًا حَيْثُ شِئْتُمَا وَلاَ تَقْرَبَا هَذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَكُونَا مِنَ الظَّالِمِينَ فَأَزَلَّهُمَا الشَّيْطَانُ عَنْهَا فَأَخْرَجَهُمَا مِمَّا كَانَا فِيهِ وَقُلْنَا اهْبِطُواْ بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَلَكُمْ فِي الأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَمَتَاعٌ إِلَى حِينٍ فَتَلَقَّى آدَمُ مِن رَّبِّهِ كَلِمَاتٍ فَتَابَ عَلَيْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ قُلْنَا اهْبِطُواْ مِنْهَا جَمِيعًا فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُم مِّنِّي هُدًى فَمَن تَبِعَ هُدَايَ فَلاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ ﴾

دشمنان دین نیز امروزه با همین پوشش زیبای حق چون آزادی و حقوق بشر و اخلاق و انسانیت، به دنبال آن هستند تا باطل خویش را عرضه کنند و مردم را از حق غافل سازند که در زیر این حباب‌های دروغین در جریان است. لباس و پوششی که آنان بر تن باطل خویش می‌‌پوشانند همان «التباس» است که خدا به مؤمنان نسبت به این عملکرد مدعیان دروغین حق و حقیقت هشدار می‌‌دهد.﴿فَوَسْوَسَ لَهُمَا الشَّيْطَانُ لِيُبْدِيَ لَهُمَا مَا وُورِيَ عَنْهُمَا مِنْ سَوْآتِهِمَا وَقَالَ مَا نَهَاكُمَا رَبُّكُمَا عَنْ هَذِهِ الشَّجَرَةِ إِلَّا أَنْ تَكُونَا مَلَكَيْنِ أَوْ تَكُونَا مِنَ الْخَالِدِينَ وَقَاسَمَهُمَا إِنِّي لَكُمَا لَمِنَ النَّاصِحِينَ فَدَلاَّهُمَا بِغُرُورٍ فَلَمَّا ذَاقَا الشَّجَرَةَ بَدَتْ لَهُمَا سَوْآتُهُمَا وَطَفِقَا يَخْصِفَانِ عَلَيْهِمَا مِن وَرَقِ الْجَنَّةِ وَنَادَاهُمَا رَبُّهُمَا أَلَمْ أَنْهَكُمَا عَن تِلْكُمَا الشَّجَرَةِ وَأَقُل لَّكُمَا إِنَّ الشَّيْطَانَ لَكُمَا عَدُوٌّ مُّبِينٌ قَالاَ رَبَّنَا ظَلَمْنَا أَنفُسَنَا وَإِن لَّمْ تَغْفِرْ لَنَا وَتَرْحَمْنَا لَنَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِينَ قَالَ اهْبِطُواْ بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَلَكُمْ فِي الأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَمَتَاعٌ إِلَى حِينٍ قَالَ فِيهَا تَحْيَوْنَ وَفِيهَا تَمُوتُونَ وَمِنْهَا تُخْرَجُونَ يَا بَنِي آدَمَ قَدْ أَنزَلْنَا عَلَيْكُمْ لِبَاسًا يُوَارِي سَوْآتِكُمْ وَرِيشًا وَلِبَاسُ التَّقْوَىَ ذَلِكَ خَيْرٌ ذَلِكَ مِنْ آيَاتِ اللَّهِ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ يَا بَنِي آدَمَ لاَ يَفْتِنَنَّكُمُ الشَّيْطَانُ كَمَا أَخْرَجَ أَبَوَيْكُم مِّنَ الْجَنَّةِ يَنزِعُ عَنْهُمَا لِبَاسَهُمَا لِيُرِيَهُمَا سَوْآتِهِمَا إِنَّهُ يَرَاكُمْ هُوَ وَقَبِيلُهُ مِنْ حَيْثُ لاَ تَرَوْنَهُمْ إِنَّا جَعَلْنَا الشَّيَاطِينَ أَوْلِيَاء لِلَّذِينَ لاَ يُؤْمِنُونَ ﴾

با آنکه خدا به همگان فرمان می‌‌دهد تا حق را مبنا قرار دهند و اجازه ندهند تا شرایط دنیوی مردم را به هلاکت اندازد؛ اما با همه این هشدار می‌‌بینیم که بسیاری از مردم بلکه حتی عالمان مدعی اسلام در همه شرایع پیشین و کنونی دنبال التباس می‌‌روند تا این گونه کالای باطل خویش را به نام حق عرضه دارند و مقاصد دنیوی خویش را بر آورده سازند.﴿فَوَسْوَسَ لَهُمَا الشَّيْطَانُ لِيُبْدِيَ لَهُمَا مَا وُورِيَ عَنْهُمَا مِنْ سَوْآتِهِمَا وَقَالَ مَا نَهَاكُمَا رَبُّكُمَا عَنْ هَذِهِ الشَّجَرَةِ إِلَّا أَنْ تَكُونَا مَلَكَيْنِ أَوْ تَكُونَا مِنَ الْخَالِدِينَ وَقَاسَمَهُمَا إِنِّي لَكُمَا لَمِنَ النَّاصِحِينَ فَدَلاَّهُمَا بِغُرُورٍ فَلَمَّا ذَاقَا الشَّجَرَةَ بَدَتْ لَهُمَا سَوْآتُهُمَا وَطَفِقَا يَخْصِفَانِ عَلَيْهِمَا مِن وَرَقِ الْجَنَّةِ وَنَادَاهُمَا رَبُّهُمَا أَلَمْ أَنْهَكُمَا عَن تِلْكُمَا الشَّجَرَةِ وَأَقُل لَّكُمَا إِنَّ الشَّيْطَانَ لَكُمَا عَدُوٌّ مُّبِينٌ قَالاَ رَبَّنَا ظَلَمْنَا أَنفُسَنَا وَإِن لَّمْ تَغْفِرْ لَنَا وَتَرْحَمْنَا لَنَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِينَ قَالَ اهْبِطُواْ بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَلَكُمْ فِي الأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَمَتَاعٌ إِلَى حِينٍ قَالَ فِيهَا تَحْيَوْنَ وَفِيهَا تَمُوتُونَ وَمِنْهَا تُخْرَجُونَ يَا بَنِي آدَمَ قَدْ أَنزَلْنَا عَلَيْكُمْ لِبَاسًا يُوَارِي سَوْآتِكُمْ وَرِيشًا وَلِبَاسُ التَّقْوَىَ ذَلِكَ خَيْرٌ ذَلِكَ مِنْ آيَاتِ اللَّهِ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ يَا بَنِي آدَمَ لاَ يَفْتِنَنَّكُمُ الشَّيْطَانُ كَمَا أَخْرَجَ أَبَوَيْكُم مِّنَ الْجَنَّةِ يَنزِعُ عَنْهُمَا لِبَاسَهُمَا لِيُرِيَهُمَا سَوْآتِهِمَا إِنَّهُ يَرَاكُمْ هُوَ وَقَبِيلُهُ مِنْ حَيْثُ لاَ تَرَوْنَهُمْ إِنَّا جَعَلْنَا الشَّيَاطِينَ أَوْلِيَاء لِلَّذِينَ لاَ يُؤْمِنُونَ ﴾.

جهاد تبیین مسئولیت مؤمنان

از نظر آموزه‌های وحیانی قرآن، همان طوری که بر پیامبران و امامان معصوم(ع) است تا به جهاد تبیین بپردازند و حق را از باطل جدا کنند تا موجب رسوایی باطل و نابودی آن شود؛ همچنین بر مؤمنان است تا با بهره‌گیری از روش‌های قرآنی به جهاد تبیین بپردازند و مردمان را به سوی حق و حقیقت رهنمون سازند.

با نگاهی به آیات قرآنی معلوم می‌‌شود که کتب آسمانی به عنوان «فرقان» عمل می‌‌کرده که به معنای جداسازی حق و باطل است ﴿وَإِذْ آتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ وَالْفُرْقَانَ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ﴾ بنابراین، مؤمنان می‌‌توانند با بهره‌گیری از کتب آسمانی به ویژه قرآن که بدون تغییر و تحریف است، به جداسازی حق و باطل رو آورند وبه جهاد تبیین بر اساس آموزه‌های محکم آیات الهی بپردازند.﴿هُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاء الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاء تَأْوِيلِهِ وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاَّ اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِّنْ عِندِ رَبِّنَا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلاَّ أُوْلُواْ الأَلْبَابِ﴾ البته در این راه خدا با فرشتگانش به مؤمنان در همه صحنه‌های علمی و علمی کمک می‌‌کند تا این جداسازی اتفاق افتد و جهاد تبیین به شکل جداسازی حق و باطل در ساحات علمی و عملی رخ دهد.﴿وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَمَا أَنْزَلْنَا عَلَى عَبْدِنَا يَوْمَ الْفُرْقَانِ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ وَاللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾، ﴿وَلَقَدْ آتَيْنَا مُوسَى وَهَارُونَ الْفُرْقَانَ وَضِيَاءً وَذِكْرًا لِلْمُتَّقِينَ﴾

باید یادآور شد که واژه فرقان از فرق گرفته شده است. از آن جایی که "زياده المباني تدل على زياده‌المعاني"؛ «زیادی حروف نشانه ای بر زیادی مفهوم و معناست»، واژه فرقان از واژه فرق در بیان مطلب رساتر و گویاتر است. پس فرقان به معنای جدایی است که کاملا روشن و شفاف است بی‌آنکه ریب و شکی در آن راه یابد و قطع و یقین را از میان ببرد. در آیات قرآنی، فرقان بیش‌تر در معنای جداسازی حق از باطل به کار رفته است. البته گاه نیز بر هر ابزاری که حقی را از باطی جدا می‌‌کند و حقیقت امری را آشکار می‌‌کند به کار رفته است. از همین روست که خداوند افزون بر انجیل و تورات و دیگر کتب آسمانی ﴿وَإِذْ آتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ وَالْفُرْقَانَ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ﴾؛ ﴿نَزَّلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ وَأَنْزَلَ التَّوْرَاةَ وَالْإِنْجِيلَ﴾، ﴿مِنْ قَبْلُ هُدًى لِلنَّاسِ وَأَنْزَلَ الْفُرْقَانَ إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا بِآيَاتِ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِيدٌ وَاللَّهُ عَزِيزٌ ذُو انْتِقَامٍ﴾ که همانند قرآن جدا کننده حق از باطل بوده است، بر جنگ بدر نیز عنوان یوم الفرقان اطلاق می‌‌کند﴿وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَمَا أَنْزَلْنَا عَلَى عَبْدِنَا يَوْمَ الْفُرْقَانِ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ وَاللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾.؛ زیرا در این روز با جنگ دو گروه حق و باطل از هم بازشناخته شدند.

از نظر آموزه‌های قرآنی بهترین و قطعی‌ترین راه شناخت یقینی نسبت به حقایق و جداسازی آن از باطل همان کتب آسمانی به ویژه قرآن است که بدون تحریف در اختیار بشر قرار گرفته است.﴿تَبَارَكَ الَّذِي نَزَّلَ الْفُرْقَانَ عَلَى عَبْدِهِ لِيَكُونَ لِلْعَالَمِينَ نَذِيرًا﴾

آموزه‌های قرآنی چنان که گفته شد به دلیل آنکه از خداوند حکیم و علیم مطلق نازل شده است هیچ ریب و شکی در آن نیست و حجت تمام بر حق و حقانیت است و اگر کسی بخواهد بر حقی حجتی بیاورد می‌‌تواند به آیات قرآنی به عنوان حجت مطلق و برهان قاطع استدلال نماید. از این روست که خداوند قرآن را به فرقان ستوده است؛ زیرا یکی از معانی و دست کم کاربردها و استعمال‌های فرقان همان حجت و دلیل است. پس این که قرآن را حجت و دلیل بدانیم سخنی به گزاف نیست؛ زیرا هم خداوند آن را به فرقان یعنی حجت و دلیل ستوده و توصیف کرده است و هم آنکه عقل تجریدی به اندک نظری در می‌‌یابد که وحی به سبب اتصال به خداوند علیم و حکیم نمی‌تواند جز حجت و دلیل قاطع چیزی باشد.

از نظر قرآن، مؤمنان به سبب ویژگی‌هایی چون سلامت قلب ﴿لِيَجْعَلَ مَا يُلْقِي الشَّيْطَانُ فِتْنَةً لِلَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَالْقَاسِيَةِ قُلُوبُهُمْ وَإِنَّ الظَّالِمِينَ لَفِي شِقَاقٍ بَعِيدٍ﴾، ﴿وَلِيَعْلَمَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ فَيُؤْمِنُوا بِهِ فَتُخْبِتَ لَهُ قُلُوبُهُمْ وَإِنَّ اللَّهَ لَهَادِ الَّذِينَ آمَنُوا إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾، علم به وحدانیت خدا ﴿لِيَجْعَلَ مَا يُلْقِي الشَّيْطَانُ فِتْنَةً لِلَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَالْقَاسِيَةِ قُلُوبُهُمْ وَإِنَّ الظَّالِمِينَ لَفِي شِقَاقٍ بَعِيدٍ﴾، ﴿وَلِيَعْلَمَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ فَيُؤْمِنُوا بِهِ فَتُخْبِتَ لَهُ قُلُوبُهُمْ وَإِنَّ اللَّهَ لَهَادِ الَّذِينَ آمَنُوا إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾، تواضع در برابر حق و پرهیز از هر گونه تکبر و استکبار ﴿لَتَجِدَنَّ أَشَدَّ النَّاسِ عَدَاوَةً لِلَّذِينَ آمَنُوا الْيَهُودَ وَالَّذِينَ أَشْرَكُوا وَلَتَجِدَنَّ أَقْرَبَهُمْ مَوَدَّةً لِلَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ قَالُوا إِنَّا نَصَارَى ذَلِكَ بِأَنَّ مِنْهُمْ قِسِّيسِينَ وَرُهْبَانًا وَأَنَّهُمْ لَا يَسْتَكْبِرُونَ﴾، ﴿وَإِذَا سَمِعُوا مَا أُنْزِلَ إِلَى الرَّسُولِ تَرَى أَعْيُنَهُمْ تَفِيضُ مِنَ الدَّمْعِ مِمَّا عَرَفُوا مِنَ الْحَقِّ يَقُولُونَ رَبَّنَا آمَنَّا فَاكْتُبْنَا مَعَ الشَّاهِدِينَ﴾، اجتناب از سودجویی ﴿وَإِذَا دُعُوا إِلَى اللَّهِ وَرَسُولِهِ لِيَحْكُمَ بَيْنَهُمْ إِذَا فَرِيقٌ مِنْهُمْ مُعْرِضُونَ﴾، ﴿وَإِنْ يَكُنْ لَهُمُ الْحَقُّ يَأْتُوا إِلَيْهِ مُذْعِنِينَ﴾ و پیروی از فرقان قرآن و بهره‌مندی از روش و سنت پیامبر(ص) و گوش جان سپردن به حکم و ولایت الهی اش ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا﴾ و مانند آنها دنبال حق می‌‌روند و حق‌طلبی داشته و بر آن هستند تا دستگیر دیگران باشند و آنان را از چاه فتنه بیرون آورند.

اصولاً از نظر قرآن، کسانی که حق را به طریق بهره‌مندی از قرآن می‌‌شناسند و فرشتگان و رهبران الهی ازدرون و برون آنان را برای شناخت حق و حقیقت یاری می‌‌رسانند، اهل بصیرت هستند ﴿ أَفَمَن يَعْلَمُ أَنَّمَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَبِّكَ الْحَقُّ كَمَنْ هُوَ أَعْمَى إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُوْلُواْ الأَلْبَابِ ﴾ و به سبب امیدی به خدا و کسب حقانیت دارند ﴿لَتَجِدَنَّ أَشَدَّ النَّاسِ عَدَاوَةً لِلَّذِينَ آمَنُوا الْيَهُودَ وَالَّذِينَ أَشْرَكُوا وَلَتَجِدَنَّ أَقْرَبَهُمْ مَوَدَّةً لِلَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ قَالُوا إِنَّا نَصَارَى ذَلِكَ بِأَنَّ مِنْهُمْ قِسِّيسِينَ وَرُهْبَانًا وَأَنَّهُمْ لَا يَسْتَكْبِرُونَ﴾، ﴿وَإِذَا سَمِعُوا مَا أُنْزِلَ إِلَى الرَّسُولِ تَرَى أَعْيُنَهُمْ تَفِيضُ مِنَ الدَّمْعِ مِمَّا عَرَفُوا مِنَ الْحَقِّ يَقُولُونَ رَبَّنَا آمَنَّا فَاكْتُبْنَا مَعَ الشَّاهِدِينَ﴾ چنان با حقیقت عجین و آمیخته می‌‌شوند که هیچ چیز آنان را از راه حق باز نمی‌دارد و برای حق همه چیز خویش را فدا می‌‌کنند.

از نظر قرآن، همه انسان‌ها در دنیا در خسران و زیان هستند و سرمایه وجودی خویش را ازدست می‌‌دهند، مگر آنکه به چهار عمل اصلی بپردازند که شامل ایمان به خدا و عمل صالح و نیز توصیه دیگران به حق و صبر و استقامت برای حق است.﴿وَالْعَصْرِ﴾، ﴿إِنَّ الْإِنْسَانَ لَفِي خُسْرٍ﴾، ﴿إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَتَوَاصَوْا بِالْحَقِّ وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ﴾ بنابراین، مؤمنان با این باور و اعتقاد بر خود لازم و فرض می‌‌دانند تا به جهاد تبیین پرداخته و دیگران را به بدان دعوت و سفارش کنند.

بی‌گمان حق به سبب دو ویژگی اساسی سودمندی و ماندگاری ﴿أَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَسَالَتْ أَوْدِيَةٌ بِقَدَرِهَا فَاحْتَمَلَ السَّيْلُ زَبَدًا رَابِيًا وَمِمَّا يُوقِدُونَ عَلَيْهِ فِي النَّارِ ابْتِغَاءَ حِلْيَةٍ أَوْ مَتَاعٍ زَبَدٌ مِثْلُهُ كَذَلِكَ يَضْرِبُ اللَّهُ الْحَقَّ وَالْبَاطِلَ فَأَمَّا الزَّبَدُ فَيَذْهَبُ جُفَاءً وَأَمَّا مَا يَنْفَعُ النَّاسَ فَيَمْكُثُ فِي الْأَرْضِ كَذَلِكَ يَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثَالَ﴾ بر خلاف باطل انسان‌های فقیه و عاقل را به سوی خویش می‌‌کشاند. از آن جایی که مؤمنان اهل عقلانیت رشدی هستند ﴿وَمَنْ يَرْغَبُ عَنْ مِلَّةِ إِبْرَاهِيمَ إِلَّا مَنْ سَفِهَ نَفْسَهُ وَلَقَدِ اصْطَفَيْنَاهُ فِي الدُّنْيَا وَإِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ﴾، ﴿وَاعْلَمُوا أَنَّ فِيكُمْ رَسُولَ اللَّهِ لَوْ يُطِيعُكُمْ فِي كَثِيرٍ مِنَ الْأَمْرِ لَعَنِتُّمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الْإِيمَانَ وَزَيَّنَهُ فِي قُلُوبِكُمْ وَكَرَّهَ إِلَيْكُمُ الْكُفْرَ وَالْفُسُوقَ وَالْعِصْيَانَ أُولَئِكَ هُمُ الرَّاشِدُونَ﴾ به سوی حق گرایش داشته و دیگران را بدان دعوت می‌‌کنند.

از نظر قرآن، انسان‌هایی که بر فطرت پاک و هدایت الهی هستند، به سوی حق جلب و جذب می‌‌شوند و بر آن هستند تا از کسانی پیروی و اطاعت کنند که حق را می‌‌شناسند و بدان گرایش دارند ﴿قُلْ هَلْ مِنْ شُرَكَائِكُمْ مَنْ يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ قُلِ اللَّهُ يَهْدِي لِلْحَقِّ أَفَمَنْ يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ يُتَّبَعَ أَمَّنْ لَا يَهِدِّي إِلَّا أَنْ يُهْدَى فَمَا لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ﴾.

نیاز قرآن به بیان الهی و تبیین پیامبری

همچنین ببینید: وظایف پیامبر و تبیین قرآن

الفاظ و کلمات الهی و وحیانی قرآن، دارای بطون هفت یا هفتادگانه ای است که بیانگر کثرت معانی و مفاهیم آن است. البته ممکن است این معنای و مفاهیم به طور مستقیم از موضوع له لفظ دانسته نشود، و گرنه اگر چنین بود که لغویون به عنوان کارشناسان خبره این فن می‌‌توانست به آنها دست یابند، چنان که از مفاهیم اصطلاحی ساده نیست که اصولیون یا اخلاقیون یا هر اندیشمندی به سادگی به آن دست یابد؛ از همین روست که خدا در قرآن، به صراحت می‌‌فرماید که نه تنها نزول قرآن و الفاظ و حتی جمع و قرائت آن وحیانی است، بلکه فراتر از آن «بیان» آن نیز وحیانی است؛ چنان که در آیات ﴿إِنَّ عَلَيْنَا جَمْعَهُ وَقُرْآنَهُ﴾، ﴿فَإِذَا قَرَأْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ﴾، ﴿ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنَا بَيَانَهُ﴾ بیان کرده و در آیه اخیر فرموده است: ﴿ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنَا بَيَانَهُ﴾.

به سخن دیگر، از نظر قرآن، بر اساس آیه ﴿وَيَوْمَ نَبْعَثُ فِي كُلِّ أُمَّةٍ شَهِيدًا عَلَيْهِمْ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَجِئْنَا بِكَ شَهِيدًا عَلَى هَؤُلَاءِ وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِكُلِّ شَيْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةً وَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِينَ﴾ خود قرآن ﴿تِبْيَانًا لِكُلِّ شَيْءٍ﴾ است و هر چیزی را به شکل واضح چنان بیان کرده که هیچ خلط و آمیزه ای در آن نیست که انسان نتواند حقیقت الفاظ و معانی لفظی آن را نفهمد؛ اما با این همه، برای قرآن مراتبی از بیان است که خود خدا می‌‌بایست آن را «بیان» کند.

پس همان طوری که خدا قرآن را به شکل «تبیان» نازل کرده، اما خود خدا به بیان آن نیز پرداخته و پیامبر(ص) به وحی آن بیان را دریافت کرده و می‌‌بایست به مردمان برساند؛ چنان که خدا به صراحت می‌‌فرماید: ﴿بِالْبَيِّنَاتِ وَالزُّبُرِ وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ﴾ در جایی دیگر نیز می‌‌فرماید: ﴿وَمَا أَنْزَلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ إِلَّا لِتُبَيِّنَ لَهُمُ الَّذِي اخْتَلَفُوا فِيهِ وَهُدًى وَرَحْمَةً لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ﴾

از نظر آموزه‌های وحیانی قرآن یکی از علت‌هایی که نیاز است تا خدا بیان و پیامبر(ص) تبیین کند، وجود متشابهات در قرآن است که می‌‌بایست آن را به «ام الکتاب» حقیقت ارجاع داده که از محکمات قرآنی است و این گونه متشابه با تکیه و اعتماد و ارجاع به این محکمات ام الکتاب، خود نیز از تشابه در آمده و به محکم تبدیل شود. از همین روست که خدا در قرآن لازم دانسته تا راسخون در علم از معصومان(ع) به سبب فهم آن حقایق ام الکتاب در جایگاه و مقام تبیینگری قرار گیرند و به جهاد تبیین بپردازند؛ زیرا اگر چنین نکنند منافقان کور دل و بی‌بصیرت با بهره‌گیری از همین متشابهاتدین حقیقی را از مردم به نام دین می‌‌گیرند و به جای دین جعلی قرار می‌‌دهند.﴿هُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاء الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاء تَأْوِيلِهِ وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاَّ اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِّنْ عِندِ رَبِّنَا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلاَّ أُوْلُواْ الأَلْبَابِ ﴾

البته بهره‌مندی از متشابهات در قرآن از سوی خدا برای بهره‌مندی از ظرفیت بی‌پایان متشابهات برای رساندن پیام‌های خاص در قالب بطون است؛ زیرا چند وجهی بودن این متشابهات کمک می‌‌کند تا ظرفیت پیام رسانی بالاتر رفته و حقایق بیش تری در کلمات کم‌تر و حجم اندکی بیان شود.

از نظر قرآن، تناظر آیات قرآنی نسبت به هم این امکان را می‌‌بخشد تا از هر گونه سوء استفاده از متشابهات جلوگیری شود؛ اما این به معنای آن نیست که قرآن با همه تبیان بودن، نیاز به بیان و تبیین نداشته باشد؛ زیرا بطون بسیار برای الفاظ و کلمات و جملات قرآنی از یک سو، و ضرورت همراهی و معیت ثقلین در مقام تبیین‌گری و رهبری و اولی الامر بودن از یک سوی دیگر اجازه نمی‌دهد که ثقلین از هم جدا شوند و کسی بتواند به تنهایی از قرآن بهره‌مند شود؛ بلکه برای دست یابی به بطون آیات قرآنی لازم است تا به معصومان(ع) برای این امور مراجعه شود. بنابراین، ادعای این که «حسبنا کتاب الله» یا «حسبنا عترت الله» باطل و نادرست است؛ زیرا هر دو یک حقیقت همانند ریسمانی هستند که تار آن کتاب الله و پود آن عترت الله است.

به هر حال، قرآن دارای بطون هفت یا هفتادگانه است که در روایات متواتر به آن اشاره شده که همگی بیان از کثرت بطون قرآنی دارد و نمی‌تواند بدون بیان الهی و تبیین پیامبری به محتوای آن دست یافت. اینجا است که بر اساس آموزه‌های وحیانی قرآن، و روایات بسیار متواتر و معتبر از پیامبر(ص) لازم است برای فهم بطون آیات قرآنی به معصومان(ع) به عنوان «نفس پیامبر» ﴿فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ﴾ و «اولی الامر»﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا﴾ و اتمام و اکمال کننده دین و نعمت﴿حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ وَالدَّمُ وَلَحْمُ الْخِنْزِيرِ وَمَا أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَّهِ بِهِ وَالْمُنْخَنِقَةُ وَالْمَوْقُوذَةُ وَالْمُتَرَدِّيَةُ وَالنَّطِيحَةُ وَمَا أَكَلَ السَّبُعُ إِلَّا مَا ذَكَّيْتُمْ وَمَا ذُبِحَ عَلَى النُّصُبِ وَأَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالْأَزْلَامِ ذَلِكُمْ فِسْقٌ الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا فَمَنِ اضْطُرَّ فِي مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجَانِفٍ لِإِثْمٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ مراجعه کرد و از آنان به عنوان «اهل الذکر» ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ إِلَّا رِجَالًا نُوحِي إِلَيْهِمْ فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ﴾، ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا قَبْلَكَ إِلَّا رِجَالًا نُوحِي إِلَيْهِمْ فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ﴾ بهره گرفت؛ زیرا خدا پس از بیان وجوب رجوع به اهل الذکر برای نادانسته‌ها و بهره‌گیری از آنان برای بینات الهی و زبور و دعا و فهم حقایق کلیدی و باطنی، به جایگاه پیامبر(ص) در تبیین‌گری ﴿الذِّكْرِ﴾ کتاب الله اشاره می‌‌کند.﴿وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ إِلَّا رِجَالًا نُوحِي إِلَيْهِمْ فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ﴾، ﴿بِالْبَيِّنَاتِ وَالزُّبُرِ وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ﴾

همچنین باید یادآور شد که از نظر قرآن، همان طوری که قرآن ذکر است ﴿بِالْبَيِّنَاتِ وَالزُّبُرِ وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ﴾، همچنین خود پیامبر(ص) نیز ذکر است.﴿أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ عَذَابًا شَدِيدًا فَاتَّقُوا اللَّهَ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ الَّذِينَ آمَنُوا قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَيْكُمْ ذِكْرًا﴾، ﴿رَسُولًا يَتْلُو عَلَيْكُمْ آيَاتِ اللَّهِ مُبَيِّنَاتٍ لِيُخْرِجَ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَمَنْ يُؤْمِنْ بِاللَّهِ وَيَعْمَلْ صَالِحًا يُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا قَدْ أَحْسَنَ اللَّهُ لَهُ رِزْقًا﴾ پس مراد از اهل الذکر می‌‌تواند هم به معنای کسانی باشد که اهل کتاب الله شمرده شده‌اند، وهم مراد کسانی باشند که از «اهل بیت» پیامبر(ص) هستند؛ زیرا وقتی پیامبر(ص) ذکر است، اهل بیت ایشان، اهل الذکر خواهند بود. همین اهل بیتی مراد و مقصود است که در آیه ﴿وَقَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ وَلَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِيَّةِ الْأُولَى وَأَقِمْنَ الصَّلَاةَ وَآتِينَ الزَّكَاةَ وَأَطِعْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾ از تطهیر آنان از هر گونه رجس سخن بیان آمده و ایشان را در مقام معصومین قرار می‌‌دهد؛ زیرا تنها معصوم می‌‌تواند در جایگاه معصوم(ع) قرار گیرد و به مسئولیت عظیم تبیین گری قرآن، ولایت الهی و رهبری بپردازد و مردم را از هر گونه اختلاف حفظ کرده و به سعادت دنیوی و اخروی برساند.

در همین مطالب پیشین خود به شکلی از بطون قرآن سخن به میان آمده و مصادیق آن نیز بیان شده است. باید توجه داشت که در تفاسیر روایی از پیامبر(ص) و معصومان(ع) از باب جری و تطبیق بر مصادیق، بطون آیات قرآنی بیان شده است؛ پس یکی از راه‌های بیان و تبیین بطون قرآن، همین روایات تفسیری است که مصادیق را از باب جری و تطبیق بیان کرده است.

معصومان، چشمه‌های الهی و آب حیات حقیقی

از نظر آموزه‌های وحیانی قرآن، حقیقت حیات با «آب» آمیخته و عجین است؛ یعنی اگر زندگی و حیات را بخواهیم تجسم وجودی بخشیم و در مراتب تنزلی عوالم در عالم ماده به شکل ماده در آوریم، آن ﴿الْحَيُّ الْقَيُّومُ﴾ در آیه ﴿اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ لَا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَلَا نَوْمٌ لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ مَنْ ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ يَعْلَمُ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَلَا يُحِيطُونَ بِشَيْءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلَّا بِمَا شَاءَ وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَلَا يَئُودُهُ حِفْظُهُمَا وَهُوَ الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ﴾، ﴿اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ﴾ الهی در مراتب عالی که نام هستی بخش خدا است، در مراتب تنزلی در عالم ماده دنیا به شکل «آب» ظهور می‌‌کند؛ پس آب مظهر اسم الحی القیوم الهی است. از همین روست که خدا به صراحت می‌‌فرماید:﴿وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاءِ كُلَّ شَيْءٍ حَيٍّ أَفَلَا يُؤْمِنُونَ﴾

از نظر آموزه‌های قرآنی، حیات حقیقی را می‌‌بایست در علم و ایمان اشخاص جستجو کرد؛ هر چند که حیات ظاهری دنیوی به نفس کشیدن و وجود نفس در گیاه و جانور و انسان است؛ اما حقیقت حیات انسان در همان علم و ایمان شخص است؛ از این روست که خدا کافر را مرده می‌‌داند و حیات را تنها برای مؤمن قبول دارد. بنابراین، اگر کسی ایمان بیاورد و نور ایمان قلب او زینت بخشد، چنین شخصی به حقیقت زنده است و احیای ایمان افراد به معنای احیای زندگی است. پس کافران از نظر قرآن اموات و مؤمنان احیاء هستند؛ از همین روست که دل‌های کافران چون مرده است، غیر قابل آن است تا مطلبی به آن رسانده و مرده از آن بهره‌مند شود؛ چراکه چنین اشخاصی هر چند که به ظاهر جان دارند، ولی در باطن بی‌جان هستند و مردگان در گورستان؛ چون دل‌های آنان مرده و در گور است. ﴿وَمَا يَسْتَوِي الْأَحْيَاءُ وَلَا الْأَمْوَاتُ إِنَّ اللَّهَ يُسْمِعُ مَنْ يَشَاءُ وَمَا أَنْتَ بِمُسْمِعٍ مَنْ فِي الْقُبُورِ﴾

از نظر قرآن، پیامبر(ص) و معصومان(ع) همان چشمه‌های الهی آب حیات روان هستند که مردمان از آنان بهره می‌‌گیرند؛ یعنی همان طوری که قرآن و پیامبر(ص) از سوی خدا به سوی خلق فروفرستاده و به تعبیر قرآنی ﴿أَنْزَلْنَاهُ﴾ شده‌اند ﴿إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ﴾ همچنین آب ظاهری و آب حقیقی از آسمان حقیقت نازل شده است. به سخن دیگر، اگر خدا با تعبیر "انزلنا من السماء ماء"؛ «ما از آسمان آب را فرو فرستادیم»، می‌‌گوید که آب حیات جانداران و گیاهان از سوی خدا از بالا فرو فرستاده شده، آب حیات حقیقت جان‌ها و نفوس مردمان یعنی پیامبر(ص) و اهل بیت عصمت و طهارت(ع) نیز این گونه انزال شده است.

در روایات تفسیری متواتر و معتبر، معصومان(ع) به عنوان چشمه آب حیات و آب روان تعبیر شده‌اند؛ به عنوان نمونه خدا در قرآن می‌‌فرماید: ﴿ وَأَلَّوِ اسْتَقَامُوا عَلَى الطَّرِيقَةِ لَأَسْقَيْنَاهُم مَّاء غَدَقًا ﴾

بر اساس روایات تفسیری اگر مردم بر طریقت قرآن و عترت(ع) یعنی ثقلین باشند و بر آن استقامت ورزند و از خط آن خارج نشوند و به وصیت خدا و پیامبر(ص) عمل کنند، خدا از علم الهی آنان را سیراب می‌‌گرداند. این علم اشرابی از طریق تعلیم و تزکیه عترت طاهره و امامان معصوم(ع) انجام می‌‌شود؛ چنان که امام صادق(ع) در ذیل آیه در مقام تفسیر و تبیین الهی می‌‌فرماید: « لَأَذَقْنَاهُمْ عِلْماً کَثِیراً یَتَعَلَّمُونَهُ مِنَ الْأَئِمَّهًِْ»؛ «به آنان که استقامت ورزیدند علم بسیاری می‌‌چشانیم که از امامان می‌‌آموزند».

از نظر آموزه‌های وحیانی قرآن، استقامت در ایمان و صراط مستقیم دین فطری و شرعی موجب می‌‌شود تا فرشتگان در دلهای آنان شرایطی ایجاد کنند که قلوب آنان سرشار از نور ایمان شود. البته این اشراب نور ایمان در قلوب مؤمنان به دست امامان معصوم(ع) انجام می‌‌شود و فرشتگان مامور به خدمت ایشان هستند؛ زیرا تنزل فرشتگان برای قلوب منور به نور ایمان است؛ و بر اساس روایات تفسیری این نور ایمان را امامان در قلوب مردمان اشراب می‌‌کنند و آنان منور به نور ایمان می‌‌شوند؛ پس تا زمانی که نور ایمان در قلوب مردمان به دست امامان اشراب نشود، جایی برای تنزل فرشتگان نیست؛ زیرا فرشتگان تنها در جایی فرود می‌‌آیند که قلوب به نور ایمان منور شده باشد. از همین روست که امام صادق(ع) می‌‌فرماید: «لَأَشْرَبْنَا قُلُوبَهُمُ اَلْإِيمَانَ»؛ «ما هستیم که قلوب مردمان را به نور ایمان اشراب می‌‌کنیم».

از نظر قرآن و روایات تفسیری، اگر آب، مایه حیات جانداری و گیاهی است، حیات حقیقی انسان با علم الهی است که از سوی معصومان(ع) در قلوب انسان جاری می‌‌شود. این جریان علم در قلوب با تعلیم و تزکیه یعنی تصرفات رشدی معصومان(ع) است که به عنوان مظاهر الهی عمل می‌‌کنند؛ زیرا از نظر قرآن، تزکیه تنها برای خدا است؛ زیرا تزکیه تصرفات تکوینی برای ایجاد رشد و دست یابی به عقلانیت رشدی است که شخص در آن زمان به حقیقت نور ایمان می‌‌رسد و تولی و تبری را در اطاعت خدا و رسول الله(ص) و عصیان از شیطان و ولایت او به نمایش می‌‌گذارد﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ وَمَنْ يَتَّبِعْ خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ فَإِنَّهُ يَأْمُرُ بِالْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ مَا زَكَى مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَدًا وَلَكِنَّ اللَّهَ يُزَكِّي مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾، ﴿وَاعْلَمُوا أَنَّ فِيكُمْ رَسُولَ اللَّهِ لَوْ يُطِيعُكُمْ فِي كَثِيرٍ مِنَ الْأَمْرِ لَعَنِتُّمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الْإِيمَانَ وَزَيَّنَهُ فِي قُلُوبِكُمْ وَكَرَّهَ إِلَيْكُمُ الْكُفْرَ وَالْفُسُوقَ وَالْعِصْيَانَ أُولَئِكَ هُمُ الرَّاشِدُونَ﴾؛ اما از نظر قرآن مظاهر الهی خدا از معصومان(ع) نیز در مقام مظهریت اسماء الله از چنین ظرفیتی برخوردار هستند که به تعلیم و تزکیه و تطهیر نفوس بپردازند.﴿لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ﴾، ﴿خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلَاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾

بنابراین از نظر قرآن و روایت معتبر متواتر، معصومان(ع) به عنوان مظاهر اتم و اکمل در مقام خلافت الهی و مظهریت در ربوبیت می‌‌توانند چنین تصرفاتی در قالب تعلیم و تزکیه و تطهیر در نفوس دیگران داشته باشند. بنابراین، اگر خدا در مقام ﴿الْحَيُّ الْقَيُّومُ﴾ مایه حیات هر چیزی است؛ معصومان(ع) در مقام مظهریت نیز این چنین جایگاهی برخوردار هستند. پس آنان همان «ماء معین» هستند که خدا برای مردم قرار داده تا از آن برای حیات واقعی و حقیقی بهره گیرند.

این که در تعبیر رویا گفته می‌‌شود دیدن آب و رود و دریا به معنای علم و بهره‌مندی از آن است، از آن روست که آب نمادی برای علم و حیات و زندگی حقیقی است. پس وقتی از معصومان(ع) به عنوان آب و چشمه آب یاد می‌‌شود، به این معنا است که علم و حیات و زندگی حقیقی در بهره‌مندی از معصومان(ع) است و اگر کسی از آنان ببرد و پشت به ایشان کند، از حقیقت علم و حیات و زندگی رو بریده و گرفتار ممات و مرگ و جهل و جهالت شده است.

از نظر قرآن، اگر مردم درست عمل نکنند، ممکن است که خدا آب روان حقیقت زندگی را از مردمان بگیرد و آب روان را به عالم «غیبت» برد؛ خدا می‌‌فرماید: قل ارایتم ان اصبح ماؤکم غورا فمن یاتیکم بماء معین؛ بگو به من خبر دهید اگر آب مورد بهره داری شما در زمین فرو رود، چه کسی آن را برای شما می‌‌آورد؟!﴿قُلْ أَرَأَيْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ مَاؤُكُمْ غَوْرًا فَمَنْ يَأْتِيكُمْ بِمَاءٍ مَعِينٍ﴾

از روایات تفسیری دانسته می‌‌شود که غیبت معصومان(ع) مثل غیبت امام زمان(ع) یکی از مصادیق جری و تطبیق این «غور» است که اتفاق افتاده است؛ زیرا مردم با کفران نعمت آب حیات و علم معصومان(ع) غضب را برای خویش خواستار شدند و خدا آب را «غور» داده تا دسترسی به علم و تعلیم و تزکیه و تطهیر معصوم(ع) برای همگان فراهم نباشد. بنابراین، از نظر قرآن تنها با استقامت بر طریقت ثقلین و بازگشت به آن می‌‌توانند دوباره از «ماء غدق» و آب فراوان معصوم(ع) بهره گیرند و خود را به حیات و زندگی حقیقی برسانند و در دنیا و آخرت از حیات طیبه الهی بهره‌مند شوند.﴿ وَأَلَّوِ اسْتَقَامُوا عَلَى الطَّرِيقَةِ لَأَسْقَيْنَاهُم مَّاء غَدَقًا﴾

از روایات تفسیری به دست می‌‌آید که نور ایمان چیزی جز همان حقیقت نور محمدی(ص) نیست که در قالب ثقلین خود را نشان می‌‌دهد؛ زیرا قرآن و ثقلین همان «نفس» پیامبر(ص) هستند.﴿فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ﴾

خدا در قرآن می‌‌فرماید: ﴿يَا أَهْلَ الْكِتَابِ قَدْ جَاءَكُمْ رَسُولُنَا يُبَيِّنُ لَكُمْ كَثِيرًا مِمَّا كُنْتُمْ تُخْفُونَ مِنَ الْكِتَابِ وَيَعْفُو عَنْ كَثِيرٍ قَدْ جَاءَكُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَكِتَابٌ مُبِينٌ﴾

از نظر قرآن، این نور در آیه همان نور رسول الله(ص) است؛ و ضمیر «به» که مفرد مذکر است می‌‌بایست یا به کتاب یا نور بازگردانده شود؛ اما واقعیت این است که ضمیر مفرد به هر دو باز می‌‌گردد؛ یعنی خدا با نور و کتاب مردم را هدایت می‌‌کند؛ زیرا از نظر قرآن، قرآن و رسول الله(ص) یکی است؛ چنان که در تفسیر «انزلناه» آیه نخست سوره قدر این مطلب از سوی معصومان و مفسران بیان شده است.

بر اساس تفاسیر روایی و تبیینی قرآن و پیامبر(ص) بلکه قرآن و معصومان(ع) متحد حقیقی هستند؛ زیرا خدا به صراحت امیرمؤمنان امام علی(ع) را «نفس» پیامبر(ص) شمرده است﴿فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ﴾ و بر اساس روایات پیامبر(ص) همه معصومان(ع) چنین نسبتی به پیامبر(ص) دارد، از همین روست که بارها از پیامبر(ص) شنیده می‌‌شود که «حُسَيْنٌّ مِنِّي وَ أَنَا مِنْ حُسَيْنِ» و همین تعبیر را نیز نسبت به امام حسن مجتبی(ع) دارد.

از آیه ﴿يَا أَهْلَ الْكِتَابِ قَدْ جَاءَكُمْ رَسُولُنَا يُبَيِّنُ لَكُمْ كَثِيرًا مِمَّا كُنْتُمْ تُخْفُونَ مِنَ الْكِتَابِ وَيَعْفُو عَنْ كَثِيرٍ قَدْ جَاءَكُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَكِتَابٌ مُبِينٌ﴾ و وحدت ضمیر دانسته می‌‌شود که نور رسول الله(ص) و نور کتاب الله قرآن متحد است؛ از این روست که پیامبر(ص) در حدیث ثقلین می‌‌فرماید: «إِنِّي تَارِكٌ فِيكُمُ اَلثَّقَلَيْنِ كِتَابَ اَللَّهِ وَ عِتْرَتِي أَهْلَ بَيْتِي لَنْ يَفْتَرِقَا حَتَّى يَرِدَا عَلَيَّ اَلْحَوْضَ»؛ من در میان شما دو ثقل کتاب و عترت خویش را می‌‌گذارم… این دو از هم جدایی ندارند تا زمانی که بر حوض کوثر بر من وارد شوند.

پس از نظر آموزه‌های وحیانی قرآن و روایات تفسیری تبیینی معصومان(ع) قرآن و عترت از هم جدایی ندارد و اگر کسی بخواهد رضایت الهی را با پیروی از ثقلین به دست آورد در راه سلامت گام گذاشته است؛ چنان که خدا در ادامه آیات ﴿يَا أَهْلَ الْكِتَابِ قَدْ جَاءَكُمْ رَسُولُنَا يُبَيِّنُ لَكُمْ كَثِيرًا مِمَّا كُنْتُمْ تُخْفُونَ مِنَ الْكِتَابِ وَيَعْفُو عَنْ كَثِيرٍ قَدْ جَاءَكُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَكِتَابٌ مُبِينٌ﴾ می‌‌فرماید: ﴿مَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَهُ سُبُلَ السَّلَامِ﴾

بنابراین، از نظر قرآن، با پیروی از ثقلین کتاب الله و عترت است که انسان به سلامت می‌‌رسد و مصداق آیه ﴿وَسَلَامٌ عَلَيْهِ يَوْمَ وُلِدَ وَيَوْمَ يَمُوتُ وَيَوْمَ يُبْعَثُ حَيًّا﴾ شده و در مقام سلام الهی در می‌‌آید و خدا به این افراد می‌‌فرماید: ﴿سَلَامٌ قَوْلًا مِنْ رَبٍّ رَحِيمٍ﴾

پس باید گفت که در آیات قرآنی نور به پیامبر(ص) و قرآن اطلاق شده است؛ زیرا هر دو یک حقیقت نوری هستند؛ یکی ناطق و آن دیگری صامت؛ همچنین نسبت قرآن و عترت(ع) نیز این گونه است. پس اگر کسی بخواهد منور به نور ایمان و علم و حیات حقیقی شود، می‌‌بایست به آن حقیقت یگانه قرآن و عترت(ع) توجه یابد و از آن بهره گیرد.

جایگاه جهاد تبیین در جنگ شناختی

یکی از پیچیده‌ترین جنگ‌ها، جنگ شناختی است. جنگ شناختی به معنای جنگ در حوزه افکار و ‌اندیشه‌ها و سلطه بر اذهان و قلوب و دگرگونی افکار و رفتار به نفع یکی از دو جبهه حق و باطل است.

امروزه جنگ شناختی به سبب فن‌آوری‌های روز همچون گوشی‌های تلفن همراه، اینترنت، شبکه‌های اجتماعی در فضای مجازی و از آن مهم‌تر شناخت علمی – تجربی نسبت به ساحات روان‌شناسی و جامعه‌شناسی با بهره‌گیری از علوم شناختی مرتبط با ساحت ذهن و قلب و قوه‌ اندیشه و انگیزه، یکی از بزرگ‌ترین تهدیدها نسبت به جامعه بشری تبدیل شده است؛ زیرا اهل باطل با بهره‌گیری از همه ابزارها در قالب «هدف وسیله را توجیه می‌کند» بر آن هستند تا به استثمار بشر بپردازند و آنان را بردگان مطیع شیاطین جنی و انسی کنند. از همین رو، جنگ شناختی برای دفاع از حق و حقیقت و صیانت از آرمان‌های اخلاق متعالی و فطرت الهی انسان، لازم و ضروری است. جنگ شناختی(Cognitive warfare) یا همان جنگ موریانه‌ای، به معنای هدف قرار دادن قوه شناخت عموم مردم و نخبگان جامعه هدف، با تغییر هنجارها، ارزش‌ها، باورها، نگرش‌ها و رفتار‌ها از طریق مدیریت ادراک و برداشت است. در حقیقت در جنگ شناختی، همه هویت شخص یا جامعه هدف، همانند تهاجم موریانه از درون مورد تهاجم قرار می‌گیرد.

چنین جنگی دارای ماهیت موذیانه‌ و مکّارانه بدون هیچ‌گونه تهدید ظاهری است که واکنش ما را برانگیزد. در چنین فضایی، حق و باطل چنان آمیخته می‌شود که چون فضای فتنه‌، تشخیص حق و باطل برای اکثریت مردم سخت و دشوار یا حتی ناشدنی است؛ از همین‌رو، لازم است تا به هدف جدا‌سازی حق از باطل، «جهاد کبیر علمی» با بهره‌گیری از آموزه‌های قرآن و شیوه معصومان(ع) جهاد تبیین انجام شود؛ زیرا همان طوری که پیامبر(ص) به حکم الهی مامور می‌شود تا در جهاد تبیین علمی وارد کارزار جنگ شناختی شود: ﴿وَجَاهِدْهُمْ بِهِ جِهَادًا كَبِيرًا﴾، همچنین بر مؤمنان است تا با اسوه حسنه قرار دادن ایشان، جهاد تبیین را در این ساحت به عهده گیرند.

هدف جهاد تبیین

هدف از جهاد تبیین جدا‌سازی حق از باطل است تا به دشمن اجازه داده نشود با متشابهات‌، مردم را در فتنه افکند و آنان را از مسیر حق و حقیقت گمراه سازند.

در حقیقت جهاد تبیین فرصتی به مردم است تا در شرایط معقول و مقبول به دور از فتنه‌انگیزی دشمنان و فضا‌سازی و افکار‌سازی دروغین با تبلیغات فریب و نیرنگ، در امور بیندیشند و به دور از هیاهو در مسائل تفکر کنند. قرآن می‌فرماید: ﴿وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ﴾ از نظر قرآن، اگر جهاد تبیین پیامبر(ص) مبتنی بر وحی قرآنی نباشد، مردم در شناخت حقیقت به ویژه در هنگام فتنه و در موارد متشابه گرفتار می‌شوند و به هلاکت می‌افتند.

امروزه در فضای جنگ شناختی با بهره‌گیری از سنت و سیره معصومان(ع) و آموزه‌های وحیانی کتاب الله می‌بایست گام در جهاد تبیین گذاشت و حق و باطل را از هم جدا ساخت؛ زیرا «تبیین» از واژه «بان» به معنای آشکار کردن است. جهاد تبیین در جنگ شناختی باید به گونه‌ای انجام شود که جایی برای شک باقی نماند و متشابهات، جای خود را به محکمات بدهد.

شیطنت «بازی با افکار عمومی»

یکی از شیطنت‌های شیاطین جنی و انسی، بازی با افکار عمومی به اشکال گوناگون است. این بازی شیطانی در قالب افکار سازی، دستکاری افکار عمومی، موج سواری بر افکار و احساسات عمومی، تهییج افکار عمومی و مانند آنها است.

گزارش‌های قرآنی، مجموعه متنوع از شیطنت‌های شیاطین جنی و انسی را بیان می‌‌کند که همگی با بهره‌گیری از سطحی نگری توده‌های مردم بلکه حتی خواص بی‌بصیرت، در پی اهداف پلید شیطانی بود.

از آن جایی که افکار عمومی نقش اساسی در سرنوشت ملت وامت‌ها دارد.

پژوهشگران قرآنی با مراجعه به آموزه‌های وحیانی قرآن می‌توانند برخی از این شیوه‌ها و روش‌های شیطانی را تبیین کرده و هوشیاری و بیداری مؤمنان را نسبت به مکر و کید شیطانی برانگیزانند.

جایگاه مردم و افکار عمومی در اقتدار

از نظر قرآن، توده مردم، عامل حرکت و قیام هستند. هر کسی زمام امور توده مردم را داشته باشد، بر امور مسلط و حاکم است؛ زیرا توده مردم، فاقد تعقل و تفقه بوده و تنها به ظواهر و خواسته‌ها و هواهای نفسانی تمایل و گرایش دارد. از همین روست که توده‌های مردم، خواسته و ناخواسته مردمانی مقلد و تابع و مطیع هستند.

توضیح این که از نظر قرآن، انسان‌ها به دو دسته اصلی تقسیم می‌‌شوند؛ کسانی که اهل تعقل و تفقه و تذکر و تدبر و بصیرت هستند؛ و کسانی که فاقد این امور هستند. از نظر قرآن، گروه نخست بر اساس نفس و فطرت سالم خویش بر اعتدال وتسویه هستند و نسبت به حق و باطل شناخت کاملی داشته و گرایش‌های آنان به سوی حق و گریز از باطل است؛ زیرا نرم افزار فطری الهی با همه امکانات کامل و تمام در نفس انسانی قرار داده شده است و هر کسی از آن بهره گیرد به سعادت دنیوی و اخروی می‌‌رسد و هر کسی آن را دفن و دسیسه کند، گرفتار خیبه و نومیدی می‌‌شود.

از نظر قرآن، کسانی که به فجور گرفتار می‌‌شوند و اصول فطری اخلاقی و عهد الهی را کنار می‌‌گذارند، نور نفس خویش را دفن و دسیسه کرده به طوری که دیگر قدرت شناخت و گرایش به حق را از دست می‌‌دهند. این گونه است که قدرت تعقل و تفقه از دست می‌‌رود و شخص گرفتار سفاهت می‌‌شود. از همین روست که اسلام فطری و تشریعی را نمی‌پذیرد و به خدا و صراط مستقیم ایمان نمی‌آورد.

از نظر آموزه‌های وحیانی قرآن، اکثریت مردم یا همان ناس به سبب عدم تعقل و تفقه و گرفتار بودن به هواهای نفسانی ظاهری و گرایش به زینت‌ها و ظواهر مادی دنیا از مال و ثروت و زر و سیم مردمانی هستند که دنبال کسانی می‌‌روند که آنان را موفق و سعادتمند می‌‌دانند. از آن جایی که ثروت و قدرت و زینت‌های زندگی دنیوی، ظاهر سعادت را به نمایش می‌‌گذارد، توده‌های مردم دنبال ثروتمندان و قدرتمندان و ستارگان آسمان دنیوی می‌‌روند.

به سخن دیگر، انسان یا متعقل و متفقه است، یا نیست. کسی که متعقل و متفقه نیست، به جای تعقل و تفقه، استماع می‌‌کند و تقلید. پس اکثریت مردم اهل تقلید و استماع هستند و فلسفه و سبک زندگی خویش را از دیگران دارند و تابع و مطیع آنان می‌‌شوند.

از نظر قرآن، اگر توده مردم به عنوان مستمع و مقلد، دنبال نخبگان حقیقی از پیامبران و اولیای الهی باشند، پس از عبور از فتنه‌ها و ابتلائات الهی و موفقیت در آنها، در دنیا و آخرت به سعادت می‌‌رسند و از دوزخ می‌‌رهند؛ اما اگر دنبال نخبگان غیر حقیقی از ثروتمندان و قدرتمندان باشند، هر چند که مورد ابتلاء و فتنه قرار می‌‌گیرند، ولی چون مدعی ایمان نیستند، کم‌تر دچار این امور می‌‌شوند. این گونه است که آنان سعادت دنیا را به دست می‌‌آورند، ولی از آخرت باز می‌‌مانند.

از نظر آموزه‌های وحیانی قرآن، تقلید توده مردم و ناس از نخبگان و اولیای الهی، هر چند که در قالب استماع و تقلید است، در فرآیندی آنان را قرار می‌‌دهد که با آزمون‌های الهی به رشد عقلی رسیده و از سفاهت خارج می‌‌شوند و این گونه به عنوان راشدون به سعادت می‌‌رسند ؛ اما توده‌های مردمی که از نخبگان قدرت و ثروت و ستارگان آسمان مادیت پیروی می‌‌کنند، به سقوط از انسان رسیده و هویت انسانی آنان تبدیل به هویتی دیگر می‌‌شود که از آن به ﴿كَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ﴾

از نظر آموزه‌های وحیانی قرآن، نخبگان حق و باطل هر دو دنبال توده‌های مردم هستند؛ زیرا نخبگانباطل برای بهره‌گیری از آنان به عنوان لشکر شیطان نیازمند به آنها هستند یا برای استثمار و بهره کشی. از این روست که برای اقتدار خویش دست به تخدیر توده مردم می‌‌زنند و افکار آنان را همراه با خویش می‌‌کنند؛ به ویژه که توده مردم ظاهرگرا و سعادت در امور دنیوی و مادی می‌‌بینند. پس وقتی ثروتمندان و قدرتمندان سخن می‌‌گویند به استقبال آنان می‌‌روند و خواهان آن می‌‌شوند و همراهی می‌‌کنند و این گونه اقتدار مستکبران را این مستضعفان فکری و رفتاری تقویت می‌‌کنند؛ هر چند که در قیامت از آنان تبری می‌‌جویند که دیگر دیر شده است.

البته نخبگان حقیقی نیز دنبال توده‌های مردم هستند تا آنان را همراه خویش ساخته و علیه ثروتمندان و قدرتمندانی که قسط خور هستند بسیج می‌‌کنند. اگر توده‌های مردم به نخبگان حقیقی از اولیای الهی باشند، بی‌گمان اقتدار آنان موجب می‌‌شود تا جهانی پر از صلح و عدالت قسطی ایجاد شود و دنیا و آخرت مردم تضمین شود.

سوء استفاده شیاطین از فقدان تعقل و تفقه در توده مردم

از نظر آموزه‌های وحیانی قرآن، هر چند که اکثریت مردم به سبب عدم توانایی درک و فهم عمیق مسایل و نیز غلبه هواهای نفسانی از نظر شناختی و گرایشی چنان که بایسته و شایسته است در مسیر عبودیت و صراط مستقیم الهی گام بر نمی‌دارند که آنان را به خلافت الهی برساند که برایشان جعل شده است؛ اما نمی‌توان توده مردم و ناس را به این سبب نادیده گرفت و کنار گذاشت، بلکه نخبگان از پیامبران و اولیای الهی می‌‌بایست به عنوان رهبران الهی، تمام سعی و تلاش خویش را مبذول کنند تا توده‌های مردم در مسیر حق هر چند به تقلید خوبان و نیکان در آیند و همگام و همراه با آنان شوند؛ زیرا توده‌های مردم به دلایل گوناگون از جمله فقدان «تعقل و تفقه» و غلبه هواهای نفسانی، دنبال تقلید هستند تا بتوانند سعادت را تجربه کنند.

از آن جایی که ظواهر زندگی دنیوی، غلبه ظاهری دارد و هر کسی را وسوسه می‌‌کند، توده فاقد تعقل و تفقه، ثروتمندان و قدرتمندان را انسان‌های سعادتمند و خوشبختی می‌‌یابند که می‌‌بایست از آنان تقلید کنند تا به سعادت برسند. از همین روست که توده مردم، ثروتمندان و قدرتمندان را به عنوان ستارگان چراغ راه زندگی خویش قرار می‌‌دهند و به تقلید از فلسفه و سبک زندگی آنان می‌‌پردازند. توده مردم با نگاهی به زندگی این جماعت، آرزو می‌‌ کند که جزو ایشان و بهره مند از سعادت و خوشبختی آنان باشند. پس آنان را سرمشق نیک و حسنه خویش قرار می‌‌دهند و به اطاعت و اتباع از آنان در فلسفه و سبک زندگی می‌‌پردازند.

پس اگر توده مردم به حال خویش رها شوند، به سبب فقدان تعقل و تفقه و ژرف اندیشی و نیز غلبه هواهای نفسانی و گرایش به زینت‌های حیات و زندگی دنیوی، به سوی تقلید از کسانی می‌‌روند که از قدرت و ثروت بهره مند بوده و از نظر اجتماعی ستارگانی در میان مردمان خویش هستند.

این در حالی است که از نظر قرآن، اکثریت این نخبگان و ستارگان، نخبگان حقیقی نیستند؛ زیرا آنان مفسدان، ظالمان، مستکبران، مترفان و دنیاپرستانی هستند که ارزش را در قدرت و ثروت و نفوذ اجتماعی می‌‌بییند و برای مادیات دنیوی تلاش می‌‌کنند و هیچ شناختی یا گرایشی به آخرت و ابدیت ندارند. بنابراین، برخلاف برنامه الهی که می‌‌بایست در چارچوب صراط مستقیم عبودیت و اسلام فطری و تشریعی به خلافت الهی برسند و ابدیت خویش را بسازند، دنبال زینت‌های دنیوی از مال و ثروت و زن و زر و زیور می‌‌روند و دنیا را بر آخرت ترجیح می‌‌دهند.

خدا از این دسته نخبگان ظاهری به عنوان مترفانی یاد می‌‌کند که به سبب ثروت و قدرت گمان می‌‌کنند که اولا کرامت و ارزش انسانی در این امور است ، و دعوت پیامبران به نسبت به مراعات اصول اخلاقی چون عدالت، صداقت، وفا و مانند آنها یا دعوت به آخرت دروغ است و اگر آخرتی هم باشد برای آنان خواهد بود.

البته از نظر قرآن، نخبه بودن این افراد در جامعه خویش به سبب و اعتبار علم و فهم حقایق نیست؛ بلکه بسیاری از آنان تابع رفتار پیشینان خویش هستند و به آنان اقتدا می‌‌کنند و آنان را اسوه و سرمشق و الگوی خویش قرار می‌‌دهند در حالی که اسوه‌های ایشان خود گرفتار رفتارهای ضد اخلاقی و هنجارشکنانه بودند و پیمان و عهد الهی را به دست فراموشی سپرده و به غفلت از حق و حقیقت گرفتار شده‌اند. از همین روست که خدا می‌‌فرماید که آنان مردمانی فاسق هستند که اصول اخلاقی – الهی را کنار گذاشته و به نابهنجاری دامن می‌‌زنند. همین‌ها به ظاهر برای مردمان آن جامعه سرمشق و اسوه هستند؛ اما اسوه و سرمشقی هستند که با گسترش فسق و دامن زدن به آن، اصول اخلاقی انسانی را تباه کرده و موجبات فروپاشی و اضمحلال تمدنی و قومی را فراهم می‌‌آورند و نابودی را برای خویش و قوم رقم می‌‌زنند.

این نخبگان در فسق و فجور و ستارگان در هنجارشکنی و قانون گریزی و رفتارهای ضد اخلاقی – انسانی، همه گونه مکر و نیرنگ را به کار می‌‌برند تا توده مردم را به استثمار و بهره کشی بگیرند و راه خدا را بندند و اصول اخلاقی – انسانی را پایمال و لگد مال کنند. در حالی که این مکر و نیرنگ ایشان که توده‌های مردم را نیز با خود همراه می‌‌کنند، نادانسته و غیر محسوس به خودشان باز می‌‌گردد و موجبات نابودی همگان می‌‌شود. چنان که قارون و فرعون و هامان به عنوان ﴿أَكَابِرَ مُجْرِمِيهَا﴾ این گونه عمل کنند و مکر و نیرنگ آنان علیه خدا و اولیای الهی به خودشان بازگشت و خودشان و مردمانشان نابود و تباه شدند؛ چراکه از نظر قرآن، این افراد با این افکار و رفتار هرگز رستگار نمی‌شوند و خوشبختی و سعادت مادی دنیوی آنان پایدار نمی‌ماند و آخرتش نیز تباه می‌‌شود؛ چراکه این نوع افکار و رفتار علو و فساد در زمین است و نه تنها دنیا از دست می‌‌رود، بلکه شقاوت ابدی برای آنان خواهد بود.

از نظر قرآن گاه نخبگان مدعی آن هستند که آنان از نخبگان حقیقی و اولیای الهی هستند. این افراد نیز با سوء استفاده از توده‌های مردم آنان را به تقلید از فلسفه و سبک زندگی خویش می‌‌کشانند و با سوء استفاده از اقتداری که با افکار عمومی و همراهی آنان به دست آورده‌اند، نخبگان حقیقی و اولیای الهی را کنار می‌‌گذارند؛ چنان که سامری این گونه حضرت هارون(ع) را از خلافت موسی(ع) کنار گذاشت و گوساله پرستی را به جای خداپرستی به عنوان دین موسی(ع) معرفی کرد. قرآن بیان می‌‌کند که سامری با بهره‌گیری از عدم تفقه و تعقل توده مردم و سوء استفاده از توده مردم، حضرت هارون(ع) را در نقطه ضعف قرار داد تا جایی پیش رفت که نزدیک بود که آن حضرت(ع) را بکشد.

باید توجه داشت که از نظر قرآن، عقل و تعقل حقیقی آن است که حقایق را بشناسد و گرایش به آن یابد به طوری که دین و دنیایش را آبادان سازد؛ بنابراین، آن عقلانیتی که با کید و مکر آمیخته و دنبال جمع ثروت و قدرت و نام و نشان و اعتبار و نفوذ اجتماعی است، نمی‌تواند عقلانیت حقیقی باشد. این عقل دنیاگرایانه از نظر قرآن چیزی جز سفاهت نیست. از همین رو، نخبگانی چون بعلم باعورا و سامری یا قارون و هامان و فرعون، از نظر قرآن سفیه هستند که از اسلام و قوانین اخلاقی و عدالت محور و حق محور آن دور می‌‌شوند و به جای قیام به عدالت قسطی دنبال ظم و علو می‌‌روند.

از نظر قرآن، نخبگان از قدرتمندان و ثروتمندان، از هر گونه مکر و کیدی برای جدا کردن توده مردم از نخبگان حقیقی از پیامبران و اولیای الهی بهره می‌‌گیرند. از این روست که افزون بر اتهاماتی چون سحر و جنون، پیامبران را سفیه می‌‌نامند که از تعقل بهره ای نبرده و سبک مغز و بی‌خرد هستند تا این گونه خود را عاقل و رهبران الهی را سفیه جلوه دهند؛ چراکه توده مردم دنبال کسی که سفیه باشد نمی‌رود و دنبال خردمندان و عاقلان می‌‌روند؛ زیرا اگر چه خود اهل تعقل نیستند؛ ولی عاقلان را دوست دارند و به آنان اعتماد می‌‌کنند. از آن جایی که مدعای پیامبران دیربازده است و به سادگی به دست نمی‌آید؛ چراکه حتی پس از ادعای اسلام و ایمان می‌‌بایست آزمون‌های سخت و ابتلائات و فتنه‌ها را از سر بگذرانند تا قبول شوند؛ اما مدعای نخبگان مادی دنیوی ظاهر و در پیش روی مردم است؛ چراکه آنان می‌‌گویند ما عاقل هستیم و با عقل خویش به قدرت و ثروت رسیده ایم. توده مردم به همین ظاهر بسنده می‌‌کنند و ثروت و قدرت ایشان را نشانه عقلانیت آنان می‌‌دانند. پس به سادگی و آسانی از ادعای آنان پیروی می‌‌کنند و با قدرتمندان وثروتمندان جامعه همراه می‌‌شوند و اقتداری را برای آنان موجب می‌‌شوند.

از همین روست که خدا در قرآن، همدلی و همراهی و همگامی توده‌های مردم به عنوان مستضعفان را عامل اصلی اقتدار مستکبران دانسته است؛ چراکه اگر این مستضعفان نبودند، مستکبران نمی‌توانستند فلسفه و سبک زندگی خویش را گسترش دهند و گفتمان آنان به عنوان گفتمان حاکم بر جامعه قرار گیرد. پس اقتدار مستکبران در گرو و رهن تقلید‌گرایی مستضعفان از مستکبران است.

خدا در قرآن گزارش می‌‌کند که قدرتمندان از جمله فرعون نیز به سوء استفاده از توده مردم پرداخته است. از نظر قرآن فرعون به عناوین گوناگون به دست کاری افکار عمومی، هدایت و همسو‌سازی و کسب اقتدار پرداخته بود. فرعون گاه می‌‌گفت که موسی(ع) ساحر است، و گاه دیگر او را مجنون معرفی می‌‌کند، و گاه دیگر می‌‌گوید که موسی می‌‌خواهد شما را از سرزمین خودتان بیرون کند. بی‌گمان این تبلیغ دروغ و اتهام زنی فرعون بسیار موثر بود؛ زیرا هر کسی وطن خویش را دوست دارد و از خانه و کاشانه خویش دفاع می‌‌کند و جان و مال خویش برای دفاع از آن می‌‌گذارد. پس این دروغ بسیار کارساز بود تا توده مردم را به همراهی و همدلی و همگامی با او بر انگیزد و علیه موسی(ع) قدرتش را تقویت کند تا جایی که موسی(ع) در تنگنا و موقعیت ضعف قرار گیرد.

البته از نظر قرآن، کید و مکر مستکبران و کافران و شیاطین هر چند که می‌‌تواند کوه را جابه جا و زائل کند، ولی در برابر مکر الهی کارساز نیست و خدا مکر ایشان را به خودشان باز می‌‌گرداند. این گونه است که فرعون در دام مکر خویش افتاد و ساحران علیه او شدند، یا در مکری دیگر خود غرق شد و نجات نیافت.

جنگ مغز و قلب از نظر قرآن

می‌گویند جنگ‌های آخر الزمانی، جنگ‌های شناختی است که با اسلحه مغز و قلب انجام می‌‌گیرد و هر یک از دو طرف متخاصم تلاش می‌‌کند تا ذهن و قلب طرف دیگر را مهار و مدیریت کند و به تسخیر و استخدام خود در آورد. بنابراین، جنگ‌های نرم جایگزین جنگ‌های سختی می‌‌شود که به حذف فرد طرف مقابل می‌‌انجامید؛ زیرا در جنگ نرم شناختی، اگر حذفی باشد ناظر به شخص و شخصیت است تا شخصی و شخصیت دیگری جایگزین شود و نوعی «مسخ» انجام گیرد.

از نظر آموزه‌های وحیانی قرآن، بدترین و سخت‌ترین و خطرناک‌ترین جنگ‌ها همان جنگ‌هایی است که به جای حذف افراد، بر حذف اشخاص و شخصیت‌ها تکیه می‌‌کند و اشخاص و شخصیت‌های جبهه مقابل مسخ می‌‌شوند تا جایی که اشخاص در نظام فکری طرف مقابل که فرادولت‌ها است، ادغام می‌‌شود. این گونه است که ذهن و قلب مسخ شده، همان کاری را انجام می‌‌دهد که مسخ کننده خواهان آن بوده است.

البته به نظر می‌‌رسد که از نظر قرآن، خطرناک‌تر از مسخ مغزها و تاثیرگذاری بر اذهان، مسخ قلب‌ها و تاثیرگذاری بر ادراکات و عواطف و گرایش‌ها خطرناک ترین‌ها است؛ زیرا مغزها و اذهان بیش‌تر به جنبه‌های مادی و فعل و انفعال دنیوی توجه دارد؛ در حالی که قلوب و فؤاد همه هستی انسان را تحت تاثیر قرار می‌‌دهد و دنیا و آخرت انسانی را دگرگون می‌‌کند؛ بنابراین، سلطه بر قلوب خطرناک‌تر از سلطه بر مغزها است.

فرق میان مغز و قلب مادی با قلب و نفس غیر مادی

واژه مغز که در عربی از آن به «مُخّ» و به شکل جمع آن «مِخَاخ و مِخَخَة» یاد می‌‌شود، هر چند که به معنای نرمی و فروهشتگی یا مغز استخوان یا همان ماده نرم و خاکستری رنگی است که در کاسه سر یا میان استخوان است، ولی مقصود از آن در این جا همان چیزی که است که امروزه آن را مربوط به فکر و عقل می‌‌دانند.

البته هنوز انسان به طور دقیق نمی‌داند که چگونه فکر می‌‌کند؟ چنان که نمی‌داند ارتباط میان مغز و ذهن چگونه است؟ تلاش‌هایی شده است که بگویند، مغز به عنوان یکی از حسّاس‌ترین و پیچیده‌ترین اعضای بدن، نه تنها با مسأله ذهن ارتباط دارد، بلکه بر آن هستند تا اثبات کنند که عواطف و احساسات انسانی نیز به همان ماده نرم و خاکستری مغز مرتبط است. بر این اساس، حقیقت انسانی چیزی جز همان ماده نرم و خاکستری نیست که در کله سر جا دارد، به طوری که اگر بخشی از مغز حذف شود، عواطف و احساسات حذف می‌‌شود، و اگر بخشی دیگر حذف شود، ادراکات و ذهن و فکر حذف می‌‌شود. بنابراین، وقتی ما از «روان» سخن می‌‌گوییم، چیزی جز فعالیت‌های مغز نیست. بنابراین، نفس و روان غیر مادی وجود ندارد تا آن را به «روح» نسبت بدهیم. بر این اساس دیگر، روح یا جان یا نفس یا روانی جدا از مغز نداریم. این بدان معناست که همه انسان چیزی جز همین مغز نیست که وقتی از کار افتاد انسان می‌‌میرد و تمام می‌‌شود.

از نظر فلسفی نیز آنچه که مغز را متمایز از بقیه اندام‌ها می‌کند، ایجاد ارتباط فیزیکی بین بدن و ذهن است. امروزه دانسته‌های دقیقی در مورد کار هر یک از سلول‌های مغز وجود دارد، اما با همه پژوهش‌های میدانی – تجربی، درک همکاری همزمان و روش عمل میلیون‌ها سلول مغزی با هم هنوز نیاز به پژوهش دارد. این بدان معناست که هنوز انسان هیچ درکی از مغز و کارکردهای آنان ندارد و نمی‌تواند به ضرس قاطع بگوید که از نظر علمی چنین است یا چنان است.

اما قلب در لغت به معنای دگرگونی است. علت نام‌گذاری عضو عضلانی و صنوبری بدن به قلب، فعالیتی است که انجام می‌‌دهد؛ زیرا قلب مسئولیت دگرگونی خون و تبدیل خون کثیف به خون تمیز را به عهده دارد. در فارسی سره به آن «دِل» می‌‌گویند.

قلب از لحاظ علمی اندامی است که در مرکز قفسهٔ سینه و صدر انسان قرار دارد. قلب نوعی عضو عضلانی، تو خالی و مخروطی شکل در انسان‌ها و دیگر حیوانات است که خون را از طریق رگ خونی در دستگاه گردش خون به گردش درمی‌آورد.

باید توجه داشت که در فرهنگ قرآنی و فلسفه اسلامی وقتی از قلب سخن به میان می‌‌آید، همین عضو صنوبری نیست، بلکه مرتبه ای از مراتب نفس انسانی است. بر اساس آموزه‌های وحیانی قرآن، نفس همان روح دمیده شده در کالبد انسانی است؛ یعنی وقتی روح مجرد در کالبدی قرار گیرد نفس نامیده می‌‌شود؛ زیرا در این حالت دیگر «مجرد محض» نیست، بلکه در کارهایش نیاز به بدن و کالبد نیاز دارد. البته کالبدهایی که برای نفس انسانی است، محدود به کالبد جسمانی مادی دنیوی نیست، بلکه نفس می‌‌تواند در کالبدهایی دیگری باشد که مهم ترین‌ها آنها کالبد مثالی برزخی و کالبد جسمانی اخروی است. بنابراین، می‌‌توان از باب تشبیه و تمثیل گفت کالبدهایی گوناگون برای نفس همانند بدن‌هایی است که پروانه در حالت کرمی و پیله و پروانه است. حالت کرمی همین حالت بدن دنیوی، حالت پیله همان بدن مثالی برزخی و حالت پروانه ای همان بدن اخروی اوست. از همین روست که در آیات قرآن از اطوار گوناگون ، برای انسانسخن به میان آمده است که یکی از این «نشئات» همین دنیا به عنوان ﴿النَّشْأَةَ الْأُولَى﴾ است.

از نظر قرآن، قلب یکی از مراتب همین نفس انسانی است که در صورت باقی بودن بر سلامت فطری خویش، دارای پنج کارکرد زیر است:

1. تفقه؛
2. تعقل؛
3. تدبر ؛
4. بصیرت ؛
5. ایمان .

پس در حقیقت از نظر قرآن، قلب در حقیقت دارای دو کارکرد اصلی زیر است: ادراک اندیشه ای و جزم برهانی که در ساختار تعقل و تفقه و تدبر و بصیرت انجام می‌‌گیرد؛ گرایش انگیزه ای و اراده عملی و عزمی که در ساختار عقیده و ایمان اتفاق می‌‌افتد. از نظر قرآن، ایمان وقتی محبوب قلب شد، به عنوان یک نور عمل می‌‌کند و گرایش‌های انگیزه ای او را ایجاد می‌‌کند. در حقیقت این حب و بغض است که گرایش و گریزش‌ها را در مقام عمل و عزم و اراده و همت ساماندهی می‌‌کند؛ زیرا ایمان چیزی جز حب و بغض و تولی و تبری نیست. به این معنا که انسان به ایمان که یک عمل قلبی است، محبوب می‌‌شود و کفر و عصیان و فسوق مبغوض و مکروه می‌‌گردد، به طوری که به ایمان گرایش عملی و از کفر گریزش عملی دارد.

باید توجه داشت که در فرهنگ عربی ذهن به معنای خرد و فهمیدن و دانستن به کار رفته است؛ اما در فرهنگ قرآنی این واژه به کار نرفته است؛ زیرا اگر مراد از ذهن همان چیزی است که به عنوان کارکرد مغز به آن نسبت داده می‌‌شود، از نظر آموزه‌های وحیانی مغز و قلب مادی کارکردهایی ندارد که به آنها نسبت داده می‌‌شود؛ زیرا اگر چه مغز و قلب مادی در بدن انسان، به عنوان ابزار مادی نفس مورد استفاده قرار می‌‌گیرد، ولی باید توجه داشت که از نظر قرآن، همان طوری که بینایی و شنوایی از کارکردهای نفس و قلب است، فهمیدن و ذکر و حافظه و مانند آنها نیز از کارکردهای نفس و قلب است؛ هر چند که نفس در زندگی دنیوی خویش برای دیدن و شنیدن و فهمیدن و خاطرات و تذکرات و مانند آنها به این ابزارها نیاز دارد، اما نفس انسانی این گونه نیست که در همه نشئات و عوالم به نیازمند باشد. بنابراین، آن چه از نظر آموزه‌های وحیانی قرآن، انسان بدان نیاز دارد، نه مغز و قلب مادی، بلکه به قلب و فؤاد سالم است که همه نوع ادراکات و عواطف و گرایش‌ها و گریزش‌ها بدان وابسته است.

از نظر آموزه‌های وحیانی قرآن، خدا به عنوان خالق و رب انسان هماره می‌‌بایست افاضه وجود کند تا انسان باقی بماند. خود از انسان از خودش به خودش نزدیک‌تر است؛ چنان که می‌‌فرماید: ﴿وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَقَلْبِهِ﴾ این حائل شدن به این معنا است که انسان برای شناخت و فهم خویش نیاز به خدا دارد و بدون معرفت الله نمی‌تواند به خودش معرفت یابد؛ البته بقای او نیز به همین ارتباط است، به طوری که اگر خدا نباشد، خودی به نام انسان نیست. پس خود بودن انسان از خاستگاه خدایی خدا است.

از نظر قرآن، خدا از خود انسان به خودش نه تنها نزدیک‌تر است، بلکه بقای انسان به خدا است: نحن اقرب الیه من حبل الورید؛ ما به او از شاهرگ به نزدیک‌تر هستیم. این شاهرگ همان شاهرگ قلب است. پس این خدا است که هم بقای انسان را حفظ می‌‌کند و هم نسبت به تمام فعل و انفعالات وجودی او از ادراکات و مشاهدات و افکار و نیات باطنی و سر و خفی و اخفی آگاه است.

ازاین دسته آیات به دست می‌‌آید که آن چه مربوط به عواطف و احساسات و گرایش‌ها و گریزش‌ها و ادارکات و فهم و خاطرات و حافظه و مانند آنها است، به نفس و قلب حقیقی وابسته است نه به مغز و قلب مادی، هر چند که نفس از آنها در دنیای مادی بهره می‌‌گیرد، ولی هیچ اصالتی ندارد.

جنگ شناختی میان دنیاگرایی و آخرت‌گرایی

با توجه به آن چه گفته شد معلوم می‌‌شود که اگر جنگ شناختی میان حق و باطل مطرح باشد، این جنگ میان دو نوع جهان متفاوت و متضاد یعنی دنیا و آخرت است؛ یعنی جنگ میان کسانی که همه هستی را در مادیات و دنیا خلاصه کرده‌اند و کسانی که افزون بر دنیا به آخرت ایمان دارند و برای آن تلاش می‌‌کنند.

بنابراین، اگر دو طرف در جنگ شناختی داشته باشیم، دو طرف آن دنیاطلبان و آخرت طلبان است. دنیا طلبانی که از هر چیزی تفسیر مادی و دنیوی ارایه می‌‌دهند و افکار و رفتار را بر اساس فرآیند فعالیت‌های مغز و قلب مادی تفسیر می‌‌کنند، و آخرت گرایانی که افزون بر پذیرش فعالیت‌هایی برای مغز و قلب مادی، آن فعالیت‌ها را متاثر از «نفس» می‌‌دانند. در حقیقت آنان پشت «مُلک دنیوی و مادی» مغز و قلب مادی، نفسی را می‌‌بیند که مسئولیت دارد تا احساسات و عواطف و گرایش‌ها و جزم و عزم را مهار ومدیریت کند و انسان برای ابدیت در جهانی دیگر به نام آخرت بسازد.

پس پیش‌تر از این قلب و مغز مادی چیزی دیگر به نام «فواد و قلب» غیر مادی است که آن چیز در «صدر» سینه و در جایگاه صدرات نشسته است. بر این اساس، «سر» هر چند که مهم است؛ ولی آن چه مهم‌تر است، این سینه ای است قلب مادی در آن می‌‌تپد و از نفس و قلب غیر مادی انرژی می‌‌گیرد. پس «صدرات» در سر نیست، بلکه در صدر سینه است که قلب مادی را نیز مهار ومدیریت می‌‌کند؛ زیرا آن نور و انرژی که در انسان می‌‌درخشد نه از «سر» و مغز و ذهن، بلکه از «صدر» سینه ای است که در وسط بدن انسان قرار گرفته است تا نمادی از قلب حقیقی باشد که حقیقت همان نفس است.

جنگ شناختی میان حق و باطل در دو ساحت مختلف در حال رخ دادن است؛ ساحتی که سر و مغز و ذهن را اصالت می‌‌بخشد و و به عواطف و احساسات مادی و دنیوی بها می‌‌دهد؛ و ساحتی که به قلب و صدری بها می‌‌دهد که نور الهی در آن می‌‌تابد؛ خدا می‌‌فرماید: ﴿أَفَمَنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلَامِ فَهُوَ عَلَى نُورٍ مِنْ رَبِّهِ فَوَيْلٌ لِلْقَاسِيَةِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِكْرِ اللَّهِ أُولَئِكَ فِي ضَلَالٍ مُبِينٍ﴾

از نظر قرآن، شیاطین جنی و انسی بر آن هستند تا انسان را به دنیای محسوس و مادی محدود سازند و تمام تلاش آن است تا انسان به این باور برسد که هر چه هست در این دنیا است و هر چه می‌‌بایست از آن بهره گیرد، مربوط به حواس مادی است که از آن به لذات و شهوات دنیوی یاد می‌‌شود؛ زیرا اگر انسان چیزی جز همان روان مادی و ذهن و مغز و قلب مادی و خواهش‌های نفسانی نباشد، دیگر هیچ چیز نمی‌تواند او را به سوی خطوط قرمز هدایت کند؛ زیرا هیچ خط قرمزی جز شهوات و لذات مادی دنیوی نیست و شخص می‌‌بایست از همه آنها بهره مند شود و هر کسی سد راه او برای لذات و شهوات شد می‌‌بایست حذف شود.

اما باور و اعتقاد به آخرت به معنای پذیرش ربوبیت و پروردگاری خدا است که برنامه ای برای انسان دارد که از آن به هدایت فطری و تکوینی یاد می‌‌شود. بنابراین به جای فجور ودریدگی می‌‌بایست ملاحظاتی را داشته باشد تا اهداف حکیمانه الهی تحقق یابد. از همین روست خدا در قرآن، باور به معاد را مانع جدی بر سر فجور و دریدگی دانسته و حتی شک و شبهه علمی را عامل شهوت علمی انسان دانسته است.

بنابراین، شیاطین جنی و انسی در جنگ شناختی بر آن هستند تا انسان را از معادباوری به معادستیزی بکشانند و همه چیز را در مادیات و محسوسات و امور دنیوی محدود و خلاصه کنند تا این گونه بتوانند مردمانی را در اختیار داشته باشند که برای هواهای نفسانی خود و آنان تلاش می‌‌کنند و هیچ چیزی را جز لذات شهوانی نمی‌شناسند. حقیقت جنگ آخرالزمانی چیزی جز جنگ اولیای الهی با شیاطین جنی و انسی در ساحات حق و باطل یعنی معاد باوری و معاد ستیزی نیست. این همان جنگ آخر الزمانی است که به جای حذف فیزیکی انسان، تلاش می‌‌شود تا حق و حقیقت حذف شود و به جای معاد‌گرایی و آخرت‌گرایی، دنیاگرایی جانشین و جایگزین شود و این گونه شخصیت‌های افراد انسانی را از درون خالی و تهی سازند و شخصیتی مادی و دنیوی برایش بسازند که جز برای مادیات و دنیای شهوات و لذات تلاش نمی‌کند. این گونه است که باید گفت که تلاش در جنگ شناختی آخر الزمانی برای این است که افراد انسانی شخصیت انسانی نداشته باشند؛ زیرا با حذف قلب و نفس الهی و تهی‌سازی شخصیت انسان از این امور می‌‌توان او را به سطح حیوانات فروکاست و به سوی شهوات و لذات دنیوی سوق داد.

از نظر قرآن جبهه باطل، از نظر تعدد روشی و تفرقه رنج می‌‌برد و با هم درگیری شدیدی دارند، هر چند که به ظاهر با هم متحد هستند؛ زیرا نور حق در باطن و حقیقت یکی است؛ ولی ظلمات متعدد و متنوع است. همچنین آنان وقتی از معنویت و اخلاق سخن می‌‌گویند، چیزی جز ظلمات و شهوات مد نظر ندارند؛ زیرا حقیقت جز در صراط مستقیم اسلام و شرایع آن یافت نمی‌شود؛ و اگر کسی دنبال معنویت در جایی دیگر از جمله ریاضت‌های غیر اسلامی است، به چیزی جز باطل نیاویخته است. از این روست که معنویت آنان درنهایت سر از شهوات در می‌‌آورد؛ زیرا در این معنویت‌گرایی که با حذف خدا و تنها در سایه رضایت باطنی به دست می‌‌آید، چیزی جز شهوت نمی‌تواند رضایت و خشنودی باطنی شخص را تحقق بخشد؛ پس وقتی خدا و آخرت از اهداف انسانی حذف شود، چیزی جز لذات و شهوات باقی نمی‌ماند. بنابراین، معنویت‌گرایی غیر دینی نمی‌تواند انسان را از خواسته‌های نفسانی و شهوانی رها سازد و به آزادی و آرامش و اطمینان حقیقی برساند.

نهایت کارکردی که برای معنویت‌گرایی فاقد خدا می‌‌توان تصور کرد، تخفیف رنج و ستایش مردمان و کاهش اختلافات در حالت برخورداری از انصاف و اعتدال در شخص است؛ در حالی که چنین کارکردهایی اقل چیزی است که انسان به آن نیاز دارد؛ زیرا وقتی خدا یا آخرتی نیست، هیچ انگیزه ای برای بهتر بودن وجود ندارد و کاهش رنج تحقق نمی‌یابد. یک معنویت گرای مادی بدون معاد برای چه می‌‌بایست جان و مال و عرض خویش را فدای دیگری کند که پس از آن چیزی جز تباهی و نیستی نیست؟!

به هر حال، جنگ میان حق و باطل هماره در میدان‌های گوناگون از جمله مادیت و معنویت و دنیا و آخرت و مانند آنها در جریان است و اگر در نسخه‌هایی باطل بر آن است تا با معنویت مادی دینی را جایگزین دین حق کند، نمی‌تواند معنویتی را موجب شود که در آخرت‌گرایی برای انسان مؤمن به آخرت به دست می‌‌آید.

به هر حال جنگ شناختی در آخر الزمان جنگ میان حق و باطل است که شیاطین برای تحقق اهداف خویش حتی از معنویت‌گرایی بهره مند می‌‌برند. این معنویت‌گرایی که جز سرگردانی برای انسان چیزی به دنبال نخواهد داشت و انسان را برده شهوات و لذات می‌‌کند.

جهاد تبیین با اهتمام به شعائر الهی

تبیین گری به معنای جداسازی حق و باطل و ایجاد فاصل میان آنها است؛ زیرا اصولا بیان چیزی جز جدا‌سازی نیست که بتوان در شرایط آن چیزها را از هم بازشناخت و این گونه امکان آمیختگی حق و باطل را به حد صفر کاهش داد.

بی‌گمان شعائر که حقایق برجسته و شعور ساز است، می‌‌تواند بستری باشد که جهاد تبیین در آن به خوبی کارساز باشد و بتواند اهداف متعالی را در جداسازی حق و باطل و جلوگیری از آمیختگی آنها بر آورد سازد. از همین روست که نویسنده با مراجعه به آموزه‌های وحیانی قرآن بر آن است تا نقش شعائر الهی را در جهاد تبیین برای شکست دشمن در جنگ شناختی را تبیین کند. با هم این مطلب را از نظر می‌‌گذرانیم. نشانه‌شناسی در جهاد تبیین

یکی از مهم‌ترین تکالیف رسول الله(ص) در مقام رسالت، جهاد تبیین مبتنی بر آموزه‌های وحیانی قرآن به عنوان جهاد کبیر علمی – فرهنگی است. خدا به صراحت می‌‌فرماید: ﴿فَلَا تُطِعِ الْكَافِرِينَ وَجَاهِدْهُمْ بِهِ جِهَادًا كَبِيرًا﴾

از نظر قرآن، هر چند که آموزه‌های وحیانی قرآن خود «بیان» و «مبین» هستند تا جایی که خود قرآن به عنوان بیان توصیف می‌‌شود: ﴿هَذَا بَيَانٌ لِلنَّاسِ وَهُدًى وَمَوْعِظَةٌ لِلْمُتَّقِينَ﴾

حقیقت آن است که قرآن همه حقایقی را روشن می‌کند که بشر باید بداند و بدون آگاهی از آنها نمی‌تواند راه سعادت را بپیماید. البته قرآن کریم امور مؤثر در مسیر هدایت و تأمین زندگی و سعادت بشر، در دنیا و آخرت را نه تنها بیان می‌‌کند که تا حق و باطل از هم بازشناخته شود، بلکه تبیان نیز می‌‌کند تا حجت بر مردمان تمام شود؛ زیرا «بیان» مصدر فعل لازم و به معنای واضح و روشن است، که البته به صورت مصدر و اسم فاعل متعدی، به معنای روشن کردن و روشن کننده نیز به کار می‌رود، آما «تبیان» مصدر سماعی از فعل متعدی و به معنای روشن کردن مطلبی با دلیل و حجت است است.

بر اساس آموزه‌های وحیانی قرآن، با آنکه قرآن خود بیان و جداکننده روشن کننده است، اما در جزئیات پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع) به تعلیم الهی، در مقام تبیین گر قرار می‌‌گیرند تا نه تنها مفاهیم بلکه مصادیق را نیز روشن کرده تا در مردمان در دام فتنه‌ها و شبهات نیافتند و بتوانند با تسمک به عروه الوثقی و حبل المتین کتاب الله و عترتی به سلامت به محکمات الهی از قرآن و عترت(ع) بیاویزیند و خود را از شرور فتنه‌ها و شبهات برهانند؛ چنان که خدا می‌‌فرماید: ﴿بِالْبَيِّنَاتِ وَالزُّبُرِ وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ﴾

پس همان طوری که می‌‌بایست متشابهات قرآن به محکمات آن به عنوان ام الکتاب ارجاع داده شود، همچنین در صورت تضاد ظاهری یا تزاحم میدانی می‌‌بایست چشم به پیامبر(ص) و عترت طاهره(ع) به عنوان اولی الامر دوخت تا از بیان و تبیین علمی و علمی آنان بهره برد و در متشابهات علمی و عملی را به آنان مراجعه کرد و حکم قطعی را از ایشان گرفت و از تنازع و درگیری کلامی و میدانی اجتناب کرد و رهایی یافت.

از نظر آموزه‌های وحیانی قرآن، برخی از چیزها در میان امت به عنوان نشانه‌های برجسته شعور ساز عمل می‌‌کنند؛ یعنی علایم و نشانه‌هایی هستند که به سادگی و آسانی حتی با کم‌ترین ابزار ادارکی یعنی «شَعر = مو» می‌‌توان آن را شناخت و ادراک کرد؛ زیرا وقتی گفته می‌‌شود فلانی نسبت به آن شعور دارد؛ یعنی با احساس برخاسته از مو به عنوان پایین‌ترین ابزار ادراکی و شناختی می‌‌تواند به آن چیز آگاه شود؛ پس بی‌شعور کسی است که همین ادراک حسی در سطح پایین را نیز فاقد است؛ زیرا مو ضعیف‌ترین ابزار شناختی و ادراک حسی است. در حقیقت موهای حسی و نیز کرک‌های موجود بر روی برگ و یا ساقه گیاه در میان حواسی چون بینایی و شنوایی و بویایی، ساده‌ترین شکل از ابزارهای ادراکی و شناختی است که در حیوانات و گیاهان نیز وجود دارد. این حس لامسه یا بساوایی را اگر کسی نداشته باشد، واقعاً باید آن را بی‌شعور دانست. پس ﴿لَا يَشْعُرُونَ﴾ در آیات قرآنی ناظر به این سطح از فقدان ابزارهای شناختی و ادراکی در انسان است.

البته برخی چون راغب اصفهانی شعور را اسمی برای علم و آگاهی دقیق دانسته اند، اما باید توجه داشت که این تفسیر در صورتی درست است که بگوییم علم تجربی که از ابزارهای ادرک حسی به دست می‌‌آید، علم دقیق باشد؛ در حالی که نخستین ابزارهای شناختی انسان یعنی حواسانسان هر چند موجب علم است؛ ولی باید توجه داشت در میان حواس انسان، شنوایی و بینایی قوی‌تر از دیگر ابزارها است که خدا به آن اهتمام خاصی دارد، چنان که از مردم می‌‌خواهد اگر از طریق حواس از جمله ابزارهای شنوایی و بینایی علمی به دست آورید، به آن تکیه کنید، و گرنه بر چیزی که بدان علم ندارید پافشاری مکنید؛ اما حس لامسه با ابزاری چون «شَعر» و مو کم‌ترین درجه علمی آور را دارد. پس وقتی گفته می‌‌شود که فلانی بی‌شعور است، یعنی فاقد ابتدایی وساده‌ترین ابزار حسی و علمی است که حیوانات و گیاهان نیز آن را دارا هستند، ولی چنین افرادی که گرفتار «ختم» شده و در قوای ادارکی خویش تغییر ایجاد کرده‌اند، چنین سطحی علم و آگاهی و دانش را ندارند.

باید توجه داشت که از نظر قرآن، همه هستی حتی جمادات از نوعی آگاهی و علم خاص خودشان برخوردار هستند که از طریق ابزارهای شناختی خودشان به آن دست می‌‌یابند؛ زیرا بدون آگاهی نمی‌توان به تسبیح خدا پرداخت یا سجده بر خدا کرد، در حالی که همه هستی این گونه عمل می‌‌کنند که بیانگر نوعی ادارک و آگاهی نسبت به خدا در آنها است.؛

به هر حال، از نظر قرآن، همه هستی دارای آگاهی و ادارک نسبت به حقیقت در سطح و اندازه خودشان هستند. انسان به عنوان موجودی برتر از درجه عالی‌تر آگاهی و نیز ابزارهای آن بهره مند است که از ابزار ادارکی شامل فواد و قلب تا شنوایی و بینایی تا پایین‌ترین آن را در برمی گیرد.

از نظر قرآن، برخی از امور در میان چیزهایی که انسان‌ها با آن سر و کار دارند، به سبب ویژگی‌هایی خاص خود، می‌‌توانند برای هر شخصی نشانه ای از حقیقت باشند. به این معنا که در زندگی انسان چیزهایی است که به سبب برجستگی به آسانی می‌‌تواند نشانه‌های برجسته شعور ساز باشند. از این این امور در اصطلاح قرآنی به عنوان «شعائر» یاد شده است؛ زیرا همانند موی سر و بدن برجسته و قابل رؤیت و دیدن آشکار و هویدا است. پس این امور به عنوان شعائر می‌‌تواند ابزار کارآمدی برای بیان حقیقت یا آشکار‌سازی امری باشد که به ادراک آدمی کمک می‌‌کند در مسیر درست حرکت کند. از این شعائر می‌‌توان به علامت‌ها و نشانه‌های برجسته ای اشاره کرد که در سر راه قرار می‌‌دهند تا انسان‌ها با استفاده از آن شعائر و علایم برجسته بتواند راه خویش را پیدا کند و گمراه نشود. از همین روست که در آموزه‌های وحیانی قرآن، اموری چون نشانه‌ها و علامت‌های نصب شده در سر راه راهیان خانه خدا .، علامت و نشانه‌های قرار گرفته بر بدن قربانی حج، بلکه حتی خود حج و مناسک آناز جمله شعائر الهی معرفی شده است؛ زیرا این امور می‌‌تواند ضمن جدا‌سازی آشکار و آسان امور، مسیر درست به سوی حقیقت را نشان دهد و انسان را از سرگردانی، شک و ریب و تردید رهایی بخشد. بر این اساس می‌‌توان گفت هر چیزی که به عنوان شعائر مورد استفاده قرار می‌‌گیرد، به نوعی در ساحت تبیین و بیان حقیقت می‌‌تواند مورد استفاده قرار گیرد.

بنابراین، می‌‌توان گفت که شعائر الهی از جمله اموری است که می‌‌تواند در ساحت جهاد تبیین بسیار سازنده و مفید باشد و کسانی که در امری دچار فتنه شک و تردید است، به سادگی و آسانی آنان را نیز به شعوری برساند که بتوانند راه را از چاه بازشناسند و در مسیر درست حرکت و گام بردارند.

پس وقتی ما از نشانه‌شناسی در جهاد تبیینسخن می‌‌گوییم، به یک معنا ناظر به همین شعائر الهی هستیم که می‌‌تواند در جهاد تبیین به ما کمک کند که حق را از باطل جدا ساخته و مسیر درست و حق را به همگان بر اساس ساده‌ترین روش‌ها و ابزارها نشان دهیم و آنان را به درجه از شعور برسانیم که حقیقت قابل ادارک باشد. پس کسی در این صورت نمی‌تواند مدعی آن شود که من حقیقت را نشناختم و در فتنه مشابهات و متشابهات و مانند آن گرفتار بودم؛ زیرا علامت‌ها و نشانه‌هایی که از طریق شعائر ارایه می‌‌شود تا جایی روشن و ساده و بیان هستند که همگان را به شعور و ادراکی می‌‌رساند که حق را از باطل و آب را از کف آب تشخیص دهند.

شعائر الهی در جنگ شناختی

از آن جایی که جنگ شناختی به ساحت شناخت انسان اهتمام دارد و بر آن است تا شناختی وارونه ارایه دهد که شخص ناتوان از درک و فهم و شعورحق و حقیقت باشد و باطل را حق بشمارد و جای شهید و جلاد را عوض کند، لازم است تا با بهره‌گیری از شعائر الهی مسیر حق را نشانه و علامت‌گذاری کرده تا امکان گمراهی به کم‌ترین سطح برسد.

جهاد تبیین بر آن است تا حق را از باطل جدا سازد و با تفسیر و تبیین روشن اجازه ندهد تا متشابهات در ذهن و قلب جا گیرد و محکمات به متشابهات تبدیل و تغییر یابد. بیان روشن و واضح امور به شکی ساده و آسان فهم و آسان یاب که در شعائر خودنمایی می‌‌کند می‌‌تواند این ظرفیت را در میدان علم و عمل ایجاد کند که دشمن نتواند تفسیرباطل خویش را غالب کرده و قلب و ذهن مؤمنان را در اختیار گیرد.

توجه و تاکید بر ایام الله به عنوان یکی از شعائر الهی می‌‌تواند بستری مناسب برای ظهورو بروز حق باشد؛ چنان که اموری چون سرود‌ها و برگزاری مناسک حج و مناسک عاشورایی و مراسم‌هایی آیینی و مانند آنها خود جلوه‌هایی از این شعائر است که در جنگ شناختی می‌‌تواند کارکرد مفید و سازنده و خوبی را به نمایش بگذارد. از همین روست که در آیات قرآنی از «ایام الله» و یاد کرد آن به عنوان تکلیف و وظیفه الهی یاد می‌‌کند: ﴿وَذَكِّرْهُمْ بِأَيَّامِ اللَّهِ﴾؛ زیرا همان طوری که ایام الله زمانی برای رهایی انسان از ظلمت و خروج از آن به نور است همچنین تذکر و بزرگداشت آن می‌‌تواند چنین نورانیتی را به امور بتاباند و اجازه ندهد تا ظلمت شبهات و فتنه‌ها و گرد و غبار جهالت و باطل بر آن نشیند و حقیقت در پس غبار گم شود.

خدا در آیات ۶ و ۷ به دنبال فرمان نخست، به این نکته توجه می‌‌دهد که چگونه تذکر به ایام الله و قرار دادن آن به عنوان شعائر الهی می‌‌تواند افزون بر این که عبرت تاریخی را موجب می‌‌شود و انسان را نسبت به نعمت‌های الهی آگاهی می‌‌بخشد، همچنین ظرفیتی بی‌مانند برای متذکران به ایام الله و متوجهان به شعائر الهی ایجاد می‌‌کند تا آنان به «سعه وجودی» در قالب شکرگزاری دست یابند؛ زیرا خدا می‌‌فرماید: ﴿وَإِذْ تَأَذَّنَ رَبُّكُمْ لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ وَلَئِنْ كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِي لَشَدِيدٌ﴾

شکی نیست که «اذن» به معنای اعلام رسمی و آشکار همانند اذان نسبت به نعمت‌های الهی از جمله ایام الله و قرار‌گیری آن به عنوان شعائر الهی می‌‌تواند بستری را فراهم آورد که حقیقت در درون آدمی رشد کند و انسان را به گونه ای بسازد که در دام فتنه‌ها نیافتد و از عذاب الهی در دنیا و آخرت برهد.

بنابراین، در یک جنگ شناختی نمی‌بایست نسبت به شعائر الهی و ایام الله غافل بود، بلکه با تذکر در جزئیات و کلیات وبیان حقایق به ویژه تاریخی اجازه نداد تا دشمن به جعل تاریخ و وارونگی آن بپردازد و حقایق را تغییر دهد و این گونه به مردمان تلقین کند که نعمتی از سوی خدا به آنان داده نشده است؛ بلکه با تکرار تاریخ و تبیین دقیق در قالب شعائر و ایام الله می‌‌توان نه تنها خاطره نعمت‌های الهی را زنده نگه داشت، بلکه از هر گونه تحلیل و تبیین و توصیه ناروا جلوگیری کردو به دشمن اجازه نداد تا با تبیین و تحلیل ناروا، توصیه‌های غلط و باطل خویش را ارایه دهد.

جهاد تبیین جداسازی حق از باطل

از نظر قرآن، تبیین حقیقت رسالت پیامبری است که بر هر مسلمان و مؤمنی نیز تکلیف است؛ زیرا بدون تبیین گری نمی‌توان حقیقت را به دیگران تذکر داد و باطل را هویدا و رسوا ساخت. از همین روست که در آیات قرآنی به صراحت از تکلیف الهی تبیین گری سخن به میان آمده و از آن به عنوان «جهاد کبیر علمی» مبتنی بر آموزه‌های وحیانی قرآن یاد شده است.

نویسنده در این مطلب بر آن است تا با مراجعه به آموزه‌های وحیانی قرآن، اهمیت و ارزش جهاد تبیین را تبیین کرده و نقش آن را در تحقق رسالات انبیاء و پیامبران بیان دارد. با هم این مطلب را از نظر می‌‌گذرانیم.

فرقان، فرق‌گذاری میان حق و باطل

یکی از نام‌های قرآن، فرقان است؛ خدا در قرآن می‌‌فرماید: ﴿تَبَارَكَ الَّذِي نَزَّلَ الْفُرْقَانَ عَلَى عَبْدِهِ لِيَكُونَ لِلْعَالَمِينَ نَذِيرًا﴾ و نیز می‌‌فرماید: ﴿شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ﴾؛ ماه رمضان همان ماه است که در آن قرآن فرو فرستاده شده است، کتابی که مردم را راهبر و متضمن دلایل آشکار هدایت و میزان تشخیص حق از باطل است. و نیز می‌‌فرماید: ﴿مِنْ قَبْلُ هُدًى لِلنَّاسِ وَأَنْزَلَ الْفُرْقَانَ﴾

این نام‌گذاری به آن دلیل است که قرآن متضمن آیاتی است که حق وباطل را از هم جدا می‌‌کند؛ چنان که همین قرآن شیوه و روش جداسازی حق و باطل را نیز به مؤمنان و مسلمانان می‌‌آموزد به طوری که مسلمانان می‌‌توانند با نگاهی حتی به مصادیق عینی و ملموس و نیز تاریخی نه تنها شیوه و روش جداسازی حق و باطل را بیاموزند، بلکه مصادیق عینی از حق و باطل را بشناسند و بتوانند به آسانی و سادگی قضاوت و داوری در این ساحت داشته باشند.

این جداسازی و فرقان موجب می‌‌شود تا مؤمنان و مسلمان در دام متشابهات و فتنه‌ها نمانند، بلکه با شناخت دقیق و عبور از دام فتنه و متشابهات به محکمات بیاویزند و با عروه الوثقی حق به سوی کمالات صعود کنند و رفعت یابند. از همین روست که مؤمنان به سادگی نه تنها نسبت به مفهوم حق و باطل شناخت می‌‌یابند، بلکه مصادیق عینی آن را درک می‌‌کنند؛ زیرا قرآن تنها کتاب علمی نیست، بلکه کتابی «بصیرت» بخش و بصیرت آفرین است؛ چراکه قرآن موجب تزکیه و پاکی همراه با نمو و رشد انسان می‌‌شود و تعلمیات آن به گونه ای است که موجب بصیرت آفرینی می‌‌شود. پس کسی که تحت چنین تعلیماتی قرار گیرد از بصیرتی سود می‌‌برد که او را توانا به جداسازی و فرقانحق و باطل می‌‌کند. این توانایی از طریق وحی و الهامات به یاری انسان می‌‌شتابد.

از نظر قرآن، برخی از زمان‌های تاریخی چون زمان جنگ بدر و احد و مانند آنها زمان جداسازی حق و باطل است؛ زیرا دو جبهه به طور آشکار در برابر هم قرار می‌‌گیرند. این امر در آخرت دایمی است؛ زیرا اصولا آخرت چیزی جز فرقان نیست؛ چراکه هر یک در فصل خویش قرار می‌‌گیرند و جبهه حق و باطل به طور کامل جدا می‌‌شود.

اما در دنیا شرایط هماره این گونه نیست؛ زیرا در عصر فتنه هماره امور چنان آمیخته به هم است که بسیاری قدرت تشخیص را ندارند، حتی اگر میزان و ملاک‌های تشخیص را دارا باشند؛ زیرا در تحقق فرقان تنها دانستن ودانایی مهم نیست؛ زیرا دانایی هر چند که مهم و لازم است، ولی کافی نیست، بلکه می‌‌بایست افزون بر دانایی شخص دارایی و توانایی جداسازی را داشته باشد که این جز به کسب تقوای الهی و بصیرت یابی به ولایت الهی نیست؛ خدا می‌‌فرماید: ﴿إِنَّ الَّذِينَ اتَّقَوْا إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِنَ الشَّيْطَانِ تَذَكَّرُوا فَإِذَا هُمْ مُبْصِرُونَ﴾؛ در حقیقت کسانی که از خدا تقوا و پروا دارند چون وسوسه‏ ای از جانب شیطان بدیشان رسد خدا را به یاد آورند و بناگاه بصیر و بینا شوند.

اصولا آموزه‌های وحیانی قرآن، به سبب نزول دایمی از سوی خدا به قلب مؤمنان و همچنین به عنوان بصائر الهی، چنان بصیرتی به آنان می‌‌دهد که هرگز در دام فتنه نمی‌افتند و به سادگی تحت ولایت الهی از آن عبور می‌‌کنند و در صورت وجود مشکلی به نصرت الهی و رحمت خاص از آن بیرون می‌‌آیند.

چنان که گفته شد، این تقوای الهی است که به مؤمنان چنان قدرت تشخیص و توانایی عبور می‌‌دهد تا جایی که هیچ مکر و حیله ای نسبت به آنان کارساز نخواهد بود، بلکه آنان با ثبات قدمی که خدا به آنان عنایت می‌‌کند از آن به سلامت در می‌‌گذرند؛ چنان که خدا در جایی دیگر به صراحت می‌‌فرماید:

البته باید توجه داشت که از نظر قرآن، همه کتاب‌های آسمانی از ویژگی «فرقان» برخوردار هستند؛ زیرا این کتب برای بیان اصول و معیار جداسازی حق و باطل و بیان و بینونت میان امور به هم آمیختگی و نیز ارایه مصادیق عینی از حق وباطل از سوی خدا نازل شده است. پس از نظر قرآن همه کتب آسمانی از این ویژگی «فرقان» بودن برخوردار هستند؛ به دلیل آنکه همه آنها مایه تشخیص حق از باطل هستند.

جهاد تبیین، جهاد کبیر علمی

از نظر قرآن، جهاد تبیین وظیفه و تکلیف الهی پیامبر(ص) است؛ زیرا خدا «بیان» را به پیامبر(ص) داده که موجب «بینونت» و جداسازی است. این جداسازی در حرف و کلمه وجمله و نیز محتوا و اسم‌گذاری و مانند آنها بروز می‌‌کند تا به شکلی رسا و شیوا حق بیان شود و مفاهیم به دیگران منتقل یابد.

از نظر قرآن، خود کتاب آسمانی قرآن، از ویژگی «بیان» برخوردار است؛ از همین روست که از آن به عنوان «تبیان» یاد شده و خدا می‌‌فرماید: ﴿وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِكُلِّ شَيْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةً وَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِينَ﴾

بر اساس آموزه‌های وحیانی قرآن، تبیین گری پیامبر(ص) موجب می‌‌شود تا اختلاف از میان برود وحقیقت بر مردم آشکار و هویدا شود: ﴿مَا أَنْزَلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ إِلَّا لِتُبَيِّنَ لَهُمُ الَّذِي اخْتَلَفُوا فِيهِ وَهُدًى وَرَحْمَةً لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ﴾

همچنین قرآن به عنوان تبیان هر چیزی می‌‌تواند مایه تفکر شود تا انسان حق را از باطل بازشناسد و در زندگی در مسیر درست قرار گیرد؛ زیرا خود قرآن همان بینات جداساز است: ﴿بِالْبَيِّنَاتِ وَالزُّبُرِ وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ﴾

از نظر قرآن وظیفه تبیین گری مختص پیامبر(ص) نیست، بلکه به عنوان یک جهاد کبیر علمی وظیفه همگانی است؛ البته این مسئولیت برای عالمان پیش از جاهلان خواهد بود؛ یعنی بر عالمان است تا جاهلان را نسبت به حقایق آگاه سازند و با جهاد تبیین آنان را در مسیر حق قرار دهند؛ زیرا جاهل نمی‌داند و نمی‌تواند حق و باطل را از هم جدا کند؛ از همین روست که در امت‌های پیشین این تبیین گری به عنوان یک مسئولیت و تکلیف الهی بر گردن اهل کتاب که توانایی درک و فهم آن را داشتند، گذاشته شده بود و خدا از عالمان اهل کتاب خواسته بود تا به عنوان یک میثاق و عهد الهی بدان عمل کرده و پای بند آن باشند، هر چند که عالمان اهل کتاب بر خلاف آن عمل کرده و برای کسب منافع دنیوی از تبیین گری و جهاد تبیین سرباز زدند تا در میان متشابهات بتوانند سود مادی خویش را برگیرند:

پس اگر امروز نیز عالمان اسلامی به عهد و میثاق الهی خویش عمل نکنند، بد معامله‌ای کرده‌اند؛ زیرا خشم و غضب الهی را به جان خریده‌اند.

از نظر قرآن، گام نخست در هر مبارزه و مقابله ای با دشمن، جهاد تبیین بر اساس اصول و قواعد و روش و مبانی و مفاهیم قرآنی است. از همین روست که خدا به پیامبر(ص) در راستای تکلیف الهی جهاد تبیین می‌‌فرماید: ﴿فَلَا تُطِعِ الْكَافِرِينَ وَجَاهِدْهُمْ بِهِ جِهَادًا كَبِيرًا﴾

پس از نظر قرآن، اگر جهاد نظامی و مانند آنها جهاد صغیر و اصغر است؛ جهاد علمی بر اساس آموزه‌های قرآنی و روش و اصول آن، جهاد کبیر است؛ زیرا بدون تبیین حق وباطل اصولا جهادهای دیگر تاثیر انسان ساز نداشته و نمی‌تواند اهداف الهی را برآورده سازد؛ زیرا هدف الهی نابودی بشر نیست، بلکه هدف الهی رحمت بر خلق ونجات ایشان از سقوط در دوزخی است که چیزی جز فقدان صفات کمالی در نفس نیست؛ زیرا آن چه دوزخی از آن رنج می‌‌برد، آتشی است که از فقدان صفات کمالی در او ایجاد می‌‌شود؛ چنان که بهشتی از نور صفات الهی در آسایش و آرامش است.

جهاد کبیر علمی که قالب تبیین گری و بصیرت افزایی انجام می‌‌شود، برمدار و محور محکمات و بصائر خواهد بود که هیچ گونه اما و اگر و شک و شبهه و ریب و تردیدی در آن راه ندارد. بی‌گمان چنین محکماتی همان طوری که از آیه ﴿فَلَا تُطِعِ الْكَافِرِينَ وَجَاهِدْهُمْ بِهِ جِهَادًا كَبِيرًا﴾ و آیه ﴿هُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاء الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاء تَأْوِيلِهِ وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاَّ اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِّنْ عِندِ رَبِّنَا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلاَّ أُوْلُواْ الأَلْبَابِ ﴾ به دست می‌‌آید، در خود آیات الهی قرآن وجود دارد؛ از همین روست که خدا قرآن را فرقان نامیده است؛ زیرا حاوی محکماتی است که می‌‌تواند مفهومی و مصداقی انسان را یاری رساند تا حق را از باطل جدا سازد. از همین روست که امام صادق(ع) در ذیل آیه ۱۸۵ سوره بقره، واژه فرقان را به آیات محکم قرآن تفسیر کرده‌اند.

به هرحال، جهاد تبیین که جهاد علمی – فرهنگی بر مدار و محور آموزه‌های وحیانی قرآن است، می‌‌تواند موجب شود تا در شرایط فتنه و وجود متشابهات و ایجاد شبهه یا تشکیک در امور، مردمان بتوانند راه خویش را به درستی بیابند و از فتنه دور شوند.

از نظر قرآن جهاد تبیین می‌‌بایست در همه ساحات و عرصه‌ها به کار گرفته شود تا مثلا به سبب وجود متشابهات یا فتنه گری یا مانند آنها کسی از مسیر حق دور نگردد. از همین روست که «تبین» وحقیقت یابی پس از شنیدن مطالب و اخبار به ویژه از رسانه‌های فاسق و معاند در دستور کار قرار داده شده و خدا به صراحت فرموده است: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَنْ تُصِيبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَى مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِينَ﴾

همچنین در جایی دیگر ارجاع به رهبری و مراکز تحلیلی وتبیینی نسبت به هر خبر و شایعه در دستور کار قرار می‌‌گیرد تا تبیین بر اساس حقیقت انجام شود؛ بنابراین، چون منافقان عمل نشود که بدون تبیین و تبین در راستای فتنه گری به خبر غیر موثق دامن می‌‌زنند؛ خدا دراین باره نیز می‌‌فرماید: ﴿وَإِذَا جَاءَهُمْ أَمْرٌ مِنَ الْأَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ أَذَاعُوا بِهِ وَلَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَإِلَى أُولِي الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ لَاتَّبَعْتُمُ الشَّيْطَانَ إِلَّا قَلِيلًا﴾

از نظر قرآن، مراجعه به منابع و مراکز اصلی تصمیم‌گیری در هر امری نشانه ولایت‌پذیری است؛ چنان که بیانگر آن است که شخص دوست ندارد در دام فتنه گرفتار آید یا همراه با طاغوت و فتنه انگیزان باشد؛ در حالی که منافقان و امثال ایشان ضد این رویه عمل می‌‌کنند؛ زیرا آنان دوست‌دار فتنه‌گری و متشابهات در هر چیزی هستند

پس از نظر قرآن، دشمنان داخلی و خارجی می‌خواهند با تحلیل‌های غلط، نارکارآمد جلوه دادن رهبری و دین اسلام، بزرگ کردن کاستی‌ها، نادیده گرفتن دستاوردها و تزریق ناامیدی به مردم، به جامعه اینگونه القا کند که دین نمی‌تواند حکومت داری کند.

خدا به مؤمنان هشدار می‌‌دهد تا براساس ظنون هیچ اقدامی را انجام ندهند چنان که کافران و مشرکان انجام می‌‌دهند و همچنین در چیزی که علم ندارند، وارد نشوند، بلکه متوقف شوند: ﴿وَلَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ كُلُّ أُولَئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْئُولًا﴾

انسان وقتی سخنی می‌‌گوید می‌‌بایست چنان استوار ومحکم باشد که هیچ شک و ریبی در آن راه نیابد واین جز با بهره‌گیری از علم قطعی و یقینی شدنی نیست: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَقُولُوا قَوْلًا سَدِيدًا﴾

پس مؤمن همان طوری که سخن ظنی و غیر علمی به زبان نمی‌آورد، در تبیین گری نیز می‌‌بایست چنان سخن محکم و استوار بگوید تا ریشه کذب و باطل خشکانیده شود.

از نظر قرآن، هدف الهی پیامبر(ص) در جهاد تبیین، بصیرت بخشی و بصیرت افزایی است که در نهایت مردم در مسیر صراط مستقیم الهی قرار گرفته و با عبودیت و عبادت ارادی و اختیاری خود را به کمالات بایسته و شایسته برسانند؛ از همین روست که خدا می‌‌فرماید: ﴿قُلْ هَذِهِ سَبِيلِي أَدْعُو إِلَى اللَّهِ عَلَى بَصِيرَةٍ أَنَا وَمَنِ اتَّبَعَنِي﴾.

جستارهای وابسته

• امر به معروف و نهی از منکر

منابع

1. رضوی، سید عباس، مقاله «جهاد»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۰
2. قدردان قراملکی، محمد حسن، مقاله «جهاد»، دانشنامه امام علی ج۶
3. منصوری، خلیل، جهاد تبیین جدایی حق از باطل
4. منصوری، خلیل، معصومان چشمه‌های آب حقیقت الهی
5. منصوری، خلیل، جایگاه جهاد تبیین در جنگ شناختی
6. منصوری، خلیل، شیطنت بازی با افکار عمومی
7. منصوری، خلیل، جنگ مغز و قلب از نظر قرآن
8. منصوری، خلیل، جهاد تبیین با اهتمام به شعائر الهی
9. منصوری، خلیل، جهاد تبیین جداسازی حق از باطل