سلمان فارسی در تاریخ اسلامی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث سلمان فارسی است. "سلمان فارسی" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

سلمان فارسی در حدیث | سلمان فارسی در نهج البلاغه | سلمان فارسی در معارف مهدویت| سلمان فارسی در تاریخ اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل سلمان فارسی (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

سلمان فارسی از برجسته‌ترین صحابی پیامبر(ص) و از شیعیان خاص حضرت علی(ع) بود. او بعد از آیین زرتشت، دین مسیحیت را انتخاب کرد، ولی بعد از شنیدن آوازۀ ظهور پیامبر(ص) در مکه در جست و‎ جوی حضرت بود و سرانجام در مدینه ایشان را ملاقات کرده و مسلمان شد و همواره همراه پیامبر(ص) بود و خدمات ارزنده‎‎ای انجام داده و مقام والایی یافت و مفتخر به حدیث سلمان از ما اهل بیت است گردید.

سلمان فارسی

• ابو‎‎عبدالله یا همان سلمان فارسی از برجسته‎‎ترین صحابی پیامبر(ص) و از شیعیان خاص و یاران حضرت علی(ع) بود. نام اصلی او "ماهو" یا "روزبه" است. سلمان، ایرانی و دهقان‎‌زاده‎‌ای از ناحیۀ جی اصفهان یا کازرون یا را‎مهر‎مز بود و در دورۀ ساسانیان در خانواده‎‌ای زرتشتی می‌‎زیست، او نیز در کودکی از پیروان این آیین بود. سلمان، نامی بود که پیامبر اسلام برای او انتخاب کرد و چون او را از بردگی آزاد کرده بود، به سلمان محمدی شهرت یافت و کنیه ابو‎عبدالله برایش انتخاب شد. او سلمان را الخیر، ابوالبینّات و ابوالمرشد نیز خطاب می‌‎کردند. هر‎گاه از خودش می‎‌پرسیدند فرزند کیستی، می‎‌گفت من سلمان فرزند اسلام و از آدمی‎‌زادگانم.

سلمان و مسیحیت

• سلمان روزی از طرف پدر برای سرکشی به مزرعه فرستاده شده بود که در مسیر راه خود، عبادتگاهی را دید که تعدادی در آن مشغول نیایش و عبادت بودند. روح کنجکاوی و پرسشگری وی باعث شد تا او به دنبال حقیقتِ این آیین تازه باشد و از پیروان آن دربارۀ دینشان سؤالاتی پرسید و علاقۀ خود را نیز به آنان ابراز کرد و با راهنمایی آنان آیین مسیحیت را انتخاب کرد و بدین دلیل مورد مؤاخذۀ پدر و خانواده قرار گرفت. او ابتدا از خانوادۀ خود جدا شد و به ‌سوی شام، مرکز مسیحیت آن زمان رفت و در کلیسایی، هفت سال به خدمت‎‌گزاری مشغول شد و بعد در مراکز مسیحیِ موصل، نصیبین و عموریه به کسب دانش پرداخت. استادان بزرگ معنویت مسیحی، مدارج سیر و سلوک را در آن آیین به‌ خوبی به او آموختند و مراکز مسیحی در آن دوران، ملازم با انتظار ظهور پیامبر جدید بود.

داستان اسلام آوردن سلمان

• از آنجا که وعدۀ ظهور پارکلتوس (فارقلیط) در انجیل آمده بود و راهبان مسیحی انتظار او را می‌‎کشیدند، سلمان نیز شیفتۀ ظهور پیامبر بود و مشتاقانه در انتظار بعثت او به سر می‎‌برد و به خاطر شوقش از آن مراکز، همراه کاروانی برای پیدا کردن پیامبر(ص) به حجاز رفت؛ ولی اهالی کاروان او را به یک یهودی فروختند و او نیز سلمان را به زنی به نام خلیسه در یثرب فروخت و او کارهای مزارع و نخلستان‎‌های این زن را در یثرب انجام می‎‌داد تا اینکه باخبر شد پیامبر(ص) در مکه به امر رسالت مبعوث شده است؛ اما نتوانست تا زمانی که رسول خدا(ص) به مدینه بیاید وی را ببیند.
• سلمان از آخرین راهب مسیحی که کنارش بود، وعدۀ ظهور پیامبر(ص) را داده و گفته بود آخرین پیامبر سه نشانه دارد: صدقه نمی‎‌پذیرد؛ هدیه را قبول می‎‌کند و بر شانه‎‌اش مهر نبوت نقش بسته است؛ از این ‌رو وقتی پیامبر(ص) را در منطقۀ قبا ملاقات کرد، مقداری خرما برای ایشان به عنوان صدقه برد و دید که حضرت به یاران خود فرمودند بخورید؛ ولی خود ایشان از آن خرما‎ها نخوردند؛ زیرا صدقه بود. روز دیگر در مدینه، وقتی که پیامبر(ص) را دید مقداری خرما به ایشان هدیه داد و ایشان از خرما‎ها خوردند. سلمان برای دیدن نشانۀ سوم یک روز، زمانی که پیامبر(ص) برای تشییع یکی از اصحاب خود به "مقیع الفرقد" آمده بودند، پشت سر حضرت قرار گرفت و با کنار رفتن جامۀ ایشان، مهر رسالت را بر پشت رسول خدا(ص) دید و خود را بر آن افکند و بوسید و گریست و سپس اسلام آورد و داستان خود را برای حضرت حکایت کرد.

آزادی از بردگی

• پیامبر(ص) نیز برای آزادی او از بردگی دستور داد تا با ارباب خود قرارداد ببندد که در ازای سیصد تا چهارصد درخت خرمای زرد و قرمز که می‎‌کارد و به ثمر می‎‌رساند، آزاد شود؛ اما این کار چند سال طول می‎‌کشید و با اعجاز پیامبر(ص) بود که درختان خرما به سرعت به ثمر نشستند و خرمای تازه دادند و سلمان آزاد شد و به همین دلیل، سلمان در جنگ‌‎های اولیه اسلام شرکت نداشت و نخستین جنگی که موفق شد در آن شرکت کند، جنگ خندق بود.

اقدامات سلمان

• سلمان بعد از مسلمان شدن از هیچ خدمتی در محضر پیامبر(ص) فروگذاری نکرد، برخی از این اقدامات عبارت‌اند از:

1. پیشنهاد حفر خندق در جنگ احزاب: زمانی که به خاطر حرکت قریش و سپاه عظیم عرب و نیز پیمان‌‎شکنی یهود هراس بر فضای مدینه سایه افکنده بود. پیامبر(ص)، یاران خود را برای مشورت فراخواند. گروهی قایل بودند از مدینه خارج شوند و هر جا با دشمن رو به رو شدند دست به شمشیر ببرند. اما سلمان فارسی پیشنهاد تاریخی خود را مطرح کرد، مبنی بر اینکه به رسم ایرانیان هنگام جنگ در اطراف شهر، خندقی حفر شود. حضرت، پیشنهاد او را پذیرفت و علت ماندگاری نام سلمان در تاریخ از حضور او در جنگ خندق بود.
2. مترجم قرآن: پس از فتح ایران، سلمان ابتدا به ترجمه و تفسیر قرآن پرداخت و برای پیامبر(ص) نیز کار مترجمی زبان فارسی به عربی و برعکس را انجام می‎‌داد. ترجمۀ "بسم الله الرحمن الرحیم" "به ‌نام خداوند بخشنده مهربان" منتسب به سلمان فارسی است و اولین سوره‎‌ای که تفسیر کرد سوره یوسف بود.
3. استانداری مداین: مداین، یکی از شهرهای سرسبز، خرم و افسانه‎‌ای و پایتخت ساسانیان در ایران قبل از اسلام بود که به دست مسلمانان فتح شد. سلمان در زمان خلیفه دوم با مشورت حضرت علی(ص) برخلاف انتظار مردم مداین که انتظار حاکمی جوان را می‎‌کشیدند، حاکم مداین شد و در خانه کوچکی کنار مسجد اقامت گزید و به ادارۀ امور مشغول شد. گفته شده: مستمری ماهیانه سلمان در دوران استانداری‎‌اش، پنج هزار درهم بود و در آن زمان بر سی هزار مسلمان حکومت می‌‎کرد و دو ### 313### داشت که هنگام سخنرانی یکی را به زیر پای خود پهن می‎کرد و یکی را به دوش می‎‌افکند و همۀ سهم خود از بیت المال را صدقه می‎‌داد و غذای خود را از مزد حصیر‎بافی تأمین می‎‌نمود.
4. حضور مستمر در جنگ‌‎های فتح ایران: سلمان در زمان خلافت عمر، حضور مستمری در فتوحات مسلمانان و جنگ‎‌های فتح ایران داشت.
5. مذاکره کننده با مردم مداین: در فتح مداین با مردم شهر مذاکره کرد و آنان پذیرفتند که جزیه بپردازند.
6. گرایش دادن مردم ایران به اسلام ناب شیعی: سلمان حلقۀ وصلی بود برای گرویدن مردم ایران به اسلام ناب شیعی و امام علی(ع) و بازیابی ریشه‎‌های اصیل و الهی دیرینۀ خود که در قالب اموری چون زبان فارسی، هنر ناب ایرانی، حکمت‎‌های اشراقی و بسیاری امور دیگر برقرار ماند. انحرافات و کژی‌‎هایی که بر اثر انحطاط در ایران پیش آمده بود با درایت و سعۀ صدر سلمان و زمینه‎‌سازی برای حکمای ایرانی، از میان رفت و تجدید حیاتی در تمدن مردم ایران زمین پدید آمد که حاصل آن تمدن ایرانی اسلامیِ ناب و الهی است.

فضایل سلمان

• برخی از فضایل سلمان عبارت‌اند از:

1. نزدیکی به پیامبر(ص): سلمان پس از تشرف به دین اسلام به یکی از نزدیک‎‌ترین اصحاب پیامبر(ص) تبدیل شد و مورد ستایش پیامبر(ص) و سایر معصومان(ع) قرار گرفت. برخی از سخنان پیامبر(ص) در مورد سلمان عبارت‌اند از:
   1. «سلمان از ما اهل بیت است». این بزرگ‎‌ترین فضیلتی است که برای سلمان ذکر شده است.
   2. «هر کس می‌‎خواهد به مردی بنگرد که دلش نورانی گشته است، به سلمان بنگرد».
   3. «خداوند مرا فرمان داد تا چهار تن را دوست بدارم: علی(ع)، مقداد، ابوذر و سلمان».
   4. «انسان‌ها از زمان آدم تا امروز مانند دندانه‎‌های شانه برابرند، فضلی برای عرب و عجم نیست و برای سرخ بر سیاه، مگر به تقوا. سلمان دریایی بی‎‌انتهاست و گنجی تمام‎‌ناشدنی، سلمان از ما اهل بیت است، به نرمی و روانی حکمت را می‎‌پراکند و برهان را نشر می‎‌دهد».
2. دارای علم اولین و آخرین: علی(ع) فرمودند: «او، دانش‌ نخستین و آخرین را دریافت و کتاب اول و آخر را خواند. او، دریایی است پایان‎‌ناپذیر!».
3. حامل اسم اعظم؛
4. قدرت تصرف در طبیعت؛
5. در زمرۀ متوسمین؛
6. آگاهی از منایا؛
7. زهد و ساده زیستی: او در زندگی شخصی، فردی وارسته از مادیات بود و مشهور است که حتی خانه‌‎ای نداشت. او مغازه ای را در بازار انتخاب و از صاحب آن اجاره کرد و همان‎‌جا را مرکز حکومت و قضاوت خود قرار داد. سلمان زنبیل می‎‌بافت و از درآمد سلّه‎‎‏‎‎‎‎‎‎‎‌‎‏‏با‎فی امرار معاش می‎‌کرد.
8. دفاع از حریم ولایت: سلمان، پس از پیامبر خدا، از مسیر حق، برنگشت و از معدود کسانی بود که در مسجد به پا خاست و از "خلافت حق" و "حق خلافت"، دفاع کرد.
9. از یاران و همراهان حضرت مهدی(ع) در هنگام ظهور و پس از رجعت: او که شایستگی سرپرستی کارها را در روزگار پیامبر(ص) و امیر مؤمنان(ع) داشته، از مسؤولان برجستۀ حکومتی حضرت صاحب الامر(ع) نیز قرار می‎‌گیرد.
10. رابطۀ عمیق با علی(ع) و همسر و فرزندان او: سلمان با امام علی(ع)، همسر گرامی‎‌اش زهرا(س) و فرزندان او رابطه‎‌ای عمیق و الهی داشت که گاهی طاقت دوری او برای آن‎‌ها سخت می‎‌شد. از سلمان فارسی روایت شده که گفت: "ده روز بعد از رحلت پیغمبر عزیز اسلام(ص) از منزل خود خارج و با حضرت علی بن ابی طالب(ع) مواجه شدم." علی به من گفت: "ای سلمان تو بعد از پیامبر خدا به دیدار ما نمی‎‌آیی و بر ما جفا کردی." گفتم: "ای حبیب من، ای اباالحسن دربارۀ شما جفا نشده، چیزی مرا از زیارت شما محروم کرده، غم و اندوه رحلت رسول خداست." علی فرمودند: "ای سلمان، بیا در منزل فاطمه زهرا، زیرا او به تو لطف دارد».
11. همراهی علی(ع) در خاکسپاری فاطمه زهرا(س): او از شیفتگان علی(ع) و آل پیامبر(ص) بود و از معدود کسانی بود که در تاریکی‎‌های غمبار شب در خاکسپاری فاطمه زهرا(س)، علی(ع) را همراهی کرد و بر او نماز خواند.
12. شرکت در تدفین پیامبر(ص): او از جمله معدود افرادی بود که در تدفین رسول خدا(ص)شرکت داشت و بر بدن آن حضرت نماز خواند.

وفات سلمان

• سلمان از جمله انسان‎‌های کاملی بود که به وسیلۀ علم غیب از مرگ خود باخبر بود و حتی روز و ساعت مرگ خویش را می‎‌دانست. او در مدائن مریض شد و بیماری‎‌اش شدت یافت، زمانی که اطمینان پیدا کرد لحظه‌های آخر زندگی را می‌‎گذراند، به وصیت رسول خدا(ص) عمل کرد و دستور داد تا وی را به قبرستان ببرند تا با مردگان صحبت کند و این سخن گفتن نشانه‎‌ای بود بر اینکه اجلش فرا رسیده است. او در بامداد سه شنبه در سال ۳۴ یا ۳۶ قمری در سن ۲۵۰ یا ۳۰۰ سالگی از همسرش مقداری مشک‌‌ طلبید و بدن خود را با آن خوشبو کرد و بعد منتظر ماند تا مرگش فرا برسد. طبق وصیتش حضرت علی(ع) و قنبر برای مراسم تدفینش آمدند و او را غسل و کفن کرده و به خاک سپردند. سن وی در این ایام، بین دویست و پنجاه تا سیصد و پنجاه سال بوده است.
• دربارۀ سن سلمان اختلاف نظر وجود دارد، اما آنچه از کلام خود او و استنادات تاریخی می‎‌توان یافت، قول صد و اندی سال درست‎‌تر است. امروزه قبر او در نزدیکی ایوان کسری و تیسفون، صحن و بارگاهی دارد و هر روزه، زوار زیادی وی را زیارت می‌‎کنند.

سلمان فارسی در دایرة المعارف صحابه پیامبر ج۲

مقدمه

سلمان فارسی یا به عبارت صحیح‌تر سلمان محمدی، کنیه‌اش ابو عبدالله، و در نامش میان روزبه و ماهویه و بهبود اختلاف است. سلمان پسر بدخشان از نژاد منوچهر پادشاه ایران است، ولی پس از آنکه اسلام آورد، هرگاه از نام و نسبش می‌پرسیدند، می‌گفت: من فرزند اسلام و از اولاد حضرت آدم می‌باشم. همچنین در وطن سلمان هم اختلاف است، اکثراً بر این عقیده‌اند که از قریه جی از قری رامهرمز شیراز می‌باشد و عده‌ای معتقدند که اهل جی اصفهان است؛ ممکن است هر دو صحیح باشد، زیرا از خود او نقل شده که گفته است: در رامهرمز از مادر زاده شدم و پدرم اهل اصفهان است.

سلمان یکی از زهاد دوران، و در علم و دانش سرآمد اهل زمان است، چنانکه در روایات بسیاری نقل شده که سلمان علوم پیشینیان و آیندگان را می‌دانست. او در راه تحصیل اسلام و دین حق رنج فراوانی برد، بلکه هیچ یک از مسلمانان در این راه به اندازه او رنج و مشقت ندیدند، زیرا پس از دوران کودکی تا حدود دویست و سیصد سالگی در جستجو و طلب دین حق بود تا در قبا هنگام ورود پیامبر به مدینه اسلام آورد.

سلمان در سال ۳۴ یا ۳۵ هجرت در مدائن در سن ۲۵۰ یا ۳۰۰ سالگی از دنیا رفت. حضرت علی بن ابی طالب(ع) او را غسل داد، کفن نمود و دفن کرد.

اسلام سلمان و تحمل مشقت‌ها

سلمان می‌گوید: من فرزند یکی از رجال برجسته فارس بودم، پدرم به اندازه‌ای به من علاقه داشت که مانند دختر مرا در خانه نگه داشته و از من مراقبت می‌کرد، به همین دلیل از جایی خبر نداشتم؛ تا روزی که پدرم مشغول ساختن عمارتی بود و فرصت رسیدگی به مزرعه خود را نداشت، به من فرمان داد تا به ده و مزرعه رفته و کارهای لازم را به کشاورزان دستور دهم: در راه به کلیسای مسیحیان برخوردم، آنان را در حال نماز دیدم، از وضعشان خوشم آمد، پس پرسیدم: اینان چه می‌کنند؟ گفتند: اینان مسیحی هستند و مشغول انجام فریضه الهی می‌باشند، با ایشان مشغول عبادت شدم زیرا دین آنها را برتر از دین خود یافتم، آن روز را تا شب نزد ایشان ماندم، و از ایشان پرسیدم ریشه این دین کجاست؟ گفتند: در شام است. شبانگاه نزد پدر برگشتم، پدرم پرسید: فرزندم کجا بودی که همه جا در پی تو گشتیم ولی تو را نیافتیم؟ گفتم: در کلیسا به سر بردم و دین مردم کلیسا را بهتر از دین خود یافتم، پدرم گفت: چنین نیست بلکه دین تو و پدرانت بهتر از مسیحیت است، من استنکاف نمودم، تا عاقبت صحبت ما از حد حرف گذشت و مرا تهدید نموده و بند بر پایم نهاد.

برای مسیحیان پیغام فرستادم که هرگاه قافله‌ای عازم شام گردید مرا خبر کنید. موقعی که به من خبر رسید قافله‌ای به عزم شام حرکت کرده است بند را از پای درآورده و خود را به قافله رسانیدم تا در شام نزد اسقف رفتم. داستان خود را شرح داده و به او پیشنهاد نمودم که می‌خواهم نزد تو بمانم و با تو عبادت کنم، او پذیرفت و تا دم مرگ با او بودم، ولی او مردی دنیاپرست و مادی بود، هر چه از صدقات نزدش می‌آوردند برای خود ذخیره می‌کرد. پس از مرگ وی مردم برای ادای مراسم مذهبی و برداشتن جنازه‌اش اجتماع نمودند و من جریان تجاوز کردن او به صدقات و اندوختن آنها را گفتم، ابتدا مرا تهدید نموده و شکنجه دادند لیکن پس از نشان دادن اندوخته‌ها مرا رها نمودند و جنازه اسقف را به دار آویخته و سنگباران کردند. پس از او مرد نیک سیرت و پاک سرشتی را جانشین وی قرار دادند، او نسبت به دنیا بی‌علاقه بود و تمام علاقه‌اش متوجه جهان واپسین بود، خداوند علاقه‌اش را در دلم افکند و تا آخرین لحظات زندگی‌اش با او در کمال مهر و صفا زندگی کردیم؛ هنگامی که مرگش فرا رسید به او گفتم: پس از خود مرا به که می‌سپاری؟ گفت: در موصل مرد خداشناس و پرهیزکاری است، نزد وی برو و مصاحبت او را اختیار کن.

از آنجا به موصل کوچ کردم و آن مرد را یافتم، به او گفتم فلان عابد مرا به شما معرفی کرده است، آن مرد پذیرفت و اجازه داد نزد او بمانم، او را هم مانند پیشین مردی عابد و پرهیزکار تشخیص دادم و تا آخر عمرش با او مأنوس بودم، در آخرین لحظات زندگی‌اش گفتم: مرا به که می‌سپاری؟

پاسخ داد کسی که با ما هم عقیده باشد سراغ ندارم، جز یک نفر که در عموریه است، اگر می‌خواهی نزد او برو و رفاقت او را اختیار کن.

به عموریه رفتم، آن مرد عابد و کشیش را یافتم، داستان خود را با او در میان نهادم و مقصودم را برایش شرح دادم، او نیز مرا پذیرفت و در مقابل خدمتی که انجام می‌دادم حقوقی برایم تعیین کرد. سال‌های متمادی با او به سر بردم و در این مدت چند رأس گاو و گوسفند از حقوق خود پس‌انداز نمودم. هنگامی که مرگش فرا رسید گفتم: پس از شما تکلیف من چیست، به کجا روم و با که انس گیرم؟

آن عالم پارسا گفت: امروز کسی را نمی‌شناسم که عقیده درستی داشته باشد، ولی به زودی پیامبری به دین ابراهیم مبعوث می‌گردد و به سرزمینی که محصولش خرماست هجرت می‌کند. او را علامت و نشانه‌های بی‌شماری است، از جمله در میان دو کتف او مهر نبوت است، هدیه را می‌پذیرد و صدقه را قبول نمی‌کند؛ اگر توانستی خود را به او برسان.

پس از مرگ وی طولی نکشید که به قافله‌ای از اعراب برخوردم، به آنها گفتم: این گوسفندان و گاوها را به شما می‌دهم تا مرا به سرزمین خود برسانید، ایشان هم پذیرفتند و تا وادی القری با ایشان بودم، ولی آنها به من ستم نموده و مرا به مردی یهودی به بردگی فروختند اما با دیدن درختان خرما بردگی را فراموش کردم.

مدتی در وادی القری با آن یهودی به سر بردم تا مردی از یهود بنی قریظه به آنجا آمد و مرا خریداری نموده و به مدینه آورد.

مدینه مرکز مهاجرت پیامبر(ص) را همان طوری که برایم تعریف کرده بودند یافتم، مدتی نزد او ماندم و از جایی خبر نداشتم، حتی از اینکه پیامبر(ص) مبعوث شده است بی‌خبر بودم.

تا آنکه یک روز بالای درخت خرما بودم که پسر عموی اربابم به باغ آمد و گفت: خدا بنی قیله را بکشد که اطراف مردی را گرفته‌اند که از مکه آمده و گمان می‌کنند پیامبر است.

با شنیدن این سخن لرزشی بر اندامم افتاد که نزدیک بود از بالای درخت بیفتم، با سرعت فرود آمدم و شتابان پرسیدم هان چه خبر است؟ اربابم مشتی به سینه‌ام زد و گفت: مشغول کارت باش تو را چه به این حرف‌ها! ناچار به کار خود ادامه دادم.

همین که شب فرا رسید و دست از کار کشیدم از ارباب خود خواستم که مقداری خرما به من بدهد، قدری خرما برداشتم و در قبا خدمت رسول خدا(ص) رسیدم و گفتم: این خرما صدقه است، دوست دارم شما و همراهانتان از آن میل فرمایید، پیامبر(ص) به همراهان فرمود: من نمی‌خورم ولی شما بخورید، با خود گفتم: این یک علامت.

مرتبه دیگر مقداری خرما آوردم و گفتم: این هدیه و تحفه است میل فرمایید، ولی این بار خود دست دراز کرد و میل فرمود، گفتم: این دو علامت.

دفعه سوم در مدینه هنگامی که حضرت برای تشییع جنازه مسلمانی به بقیع رفته بود شرفیاب حضور مبارکش شدم، این موقع پشت حضرت ایستادم، با فراست دریافت که می‌خواهم مهر نبوت را زیارت کنم، عبا را از دوش افکند تا مهر را دیدم و اشک در چشمانم حلقه زد، مرا پیش روی خود نشانید، سپس داستان خود را از اول تا آخر برایش نقل کردم و اسلام آوردم. رسول خدا(ص) به من فرمود: خوشحال باش و صبر کن که خدا آزادی از دست این یهودی را برای تو مقدر کرده است.

آزادی سلمان

سلمان در جنگ بدر و اُحد چون بنده و برده دیگری بود نتوانست شرکت کند، پس از جنگ اُحد رسول خدا(ص) فرمود: سلمان، با ارباب خود مکاتبه کن و خود را بخر. سلمان با پیگیری زیاد، خود را از مولای خود خرید و قرار شد که در مقابل چهل اوقیه طلا داده و سیصد نهال خرما کاشته و بدون عیب و نقص تحویل بدهد.

پیامبر(ص) به مسلمانان فرمود: سلمان را کمک کنید، هر کس پنج یا ده نهال به او داد تا شماره سیصد تکمیل شد. سپس حضرت فرمود: جای نشاندن نهال‌ها را آماده کن آنگاه مرا خبر کن تا با دست خود نهال‌ها را بنشانم. باز هم مسلمانان در کندن جای نهال‌ها کمک کردند تا آماده شد.

سپس پیامبر(ص) تشریف آورد و با دست مبارک همه نهال‌ها را نشانید، روز دیگر که برای بازدید از نهال‌ها تشریف آورد همه را سرسبز و خرم دید، جز یک نهال پژمرده و آثار خشکی در آن هویدا بود، پرسید: این نهال را چه کسی نشانیده؟ گفتند: عمر بن خطاب، حضرت آن را از زمین بیرون آورد و دوباره با دست مبارک غرس کرد، سلمان قسم می‌خورد که همه آنها سبز شد و یکی از آنها خطا نکرد و خشک نشد.

سلمان از درختان خرما خلاص شد اما چهل اوقیه طلا بدهکار بود، در همین اوقات شخصی خدمت پیامبر(ص) شرفیاب گردید و یک قطعه طلا به اندازه تخم مرغ که آن را از یکی از معادن استخراج کرده بود به حضرت تقدیم کرد.

پیامبر(ص) فرمود: سلمان مسکین را بخوانید، سلمان آمد و قطعه طلا را به او داد، سلمان عرضه داشت: یا رسول‌الله این مقدار طلا وافی به قرض من نیست؟ فرمود: اگر با قرض کوه احد موازنه کنی از آن سنگین‌تر خواهد بود و چنین هم بود و به این وسیله از زیر بار قرض و بردگی خارج شد.

سلمان محمدی

سلمان فارسی دارای فضایل بی‌شماری است، در فضل او همین بس که سلمان فارسی شیرازی یا اصفهانی جزو خاندان پیامبر هاشمی به حساب آمده است، چنانکه روایات بی‌شماری بر این معنی شاهد است.

منصور بزرج خدمت امام صادق(ع) عرضه داشت: یابن رسول‌الله! نام سلمان فارسی را از شما زیاد می‌شنوم؟ فرمود: مگو سلمان فارسی، او سلمان محمدی است؛ می‌دانی به چه علت اینقدر او را یاد می‌کنم؟ برای سه خصلتی که در او بود: اول آنکه خواسته امیرمؤمنان علی(ع) را بر خواسته خود مقدم می‌داشت، دوم آنکه فقرا را دوست می‌داشت و آنها را بر اغنیا مقدم می‌داشت، سوم آنکه علم و علما را دوست داشت. همانا سلمان بنده‌ای بود صالح و مطیع و تسلیم پروردگار و از مشرکان نبود .

از پیامبر اسلام(ص) این مطلب سلمان از خاندان ماست به سندهای متعددی نقل شده است.

در کتاب اختصاص مفید نقل می‌شود: خدمت امام صادق(ع) نام سلمان و جعفر طیار به میان آمد، بعضی از حضار جعفر را بر سلمان ترجیح دادند، دیگری گفت: سلمان مردی مجوسی بود که اسلام آورد، امام از گفتار این مرد سخت ناراحت شد، پشت مبارک را از تکیه‌گاه گرفت و دو زانو نشست، به ابوبصیر فرمود: خدا او را از علویان قرار داد پس از آنکه مجوسی بود، و پس از آنکه فارسی بود قرشی گردانید، درود خدا بر سلمان، آری جعفر نزد خدا دارای مقامی است که در بهشت با ملائکه پرواز می‌کند.

سلمان محبوب پیامبر(ص)

پیامبر اسلام(ص) تمام یاران خود را دوست می‌داشت و نسبت به آنان محبت می‌ورزید ولی نسبت به سلمان تنها علاقه مرید و مرادی نبود بلکه از جانب پروردگار مأمور بود که عده‌ای از مسلمانان را دوست بدارد که سلمان از جمله آنها بود. بریده روایت کرده که رسول خدا(ص) فرمود: "خدا به من فرمان داد تا چهار نفر را دوست بدارم و خدا همه آنها را دوست می‌دارد؛ پرسیدم آنها چه کسانی‌اند که همه ما دوست داریم مثل آنها باشیم؟ فرمود: علی از جمله آنهاست، سپس لختی تأمل کرد و فرمود: ایشان ابوذر و سلمان و مقداد بن اسود کندی می‌باشند".

از روایتی که در تفسیر عیاشی نقل شده برمی‌آید که این علاقه خدا و پیامبر(ص) نسبت به این سه نفر به جهت اقرار و اعتراف آنها به مقام ولایت امام علی(ع) بوده است، زیرا راوی پس از آنکه این مطلب را از امام(ع) می‌شنود، می‌پرسد: چگونه در میان همه مسلمانان غیر این سه نفر عارف به ولایت نبودند؟! مگر نمی‌پرسیدند که آیه: ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾ و آیه ﴿قُلْ أَطِيعُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْكَافِرِينَ﴾. درباره چه کسی نازل شده است؟ امام فرمود: چون می‌دانستند نمی‌پرسیدند (یعنی دانسته و فهمیده تعصب و عناد ورزیده و اعتراف به ولایت آن حضرت نکردند).

مقام سلمان از نظر پیامبر(ص)

اصبغ بن نباته می‌گوید: از امیرمؤمنان علی(ع) پرسیدم درباره سلمان چه می‌گویی؟ فرمود: چه بگویم درباره کسی که از گل ما آفریده شده، و روحش با روح ما نزدیک است، و خدای متعال او را به اول و آخر و ظاهر و باطن علم مخصوص گردانیده است. می‌خواهی داستانی که در حضور من واقع شد برایت بگویم؟ گفتم: آری، فرمود: من و سلمان خدمت رسول خدا(ص) بودیم، عربی وارد شد و سلمان را کنار زد و در جای او نشست، رسول خدا(ص) از عمل عرب به اندازه‌ای ناراحت شد که عرق از پیشانی‌اش جاری و چهره‌اش افروخته شد.

سپس فرمود: ای اعرابی آیا کسی را که خدا در آسمان و پیامبرش در زمین دوست دارند دور می‌سازی؟ اعرابی! مردی را کنار می‌زنی که هرگاه جبرییل بر من وارد می‌شود مرا امر می‌کند که از طرف پروردگار او را سلام کنم! سلمان از من است، هر که بر او ستم کند به من ستم نموده و هر که او را ناراحت کند مرا ناراحت کرده، هر که او را بیازارد و شکنجه دهد مرا آزرده است، هر که او را از خود براند مرا رانده است. ای اعرابی! درباره سلمان اشتباه مکن که خدا مرا فرمان داده تا او را به علم تعبیر خواب و حوادث آگاه سازم، و علم قضاوت و انساب را به او بیاموزم. عرب گفت: یا رسول‌الله گمان نمی‌کردم سلمان چنین مقامی را دارا باشد! جز آنکه یک نفر مجوسی بود که ایمان آورده است. رسول خدا(ص) فرمود: من از طرف خدا با گفته او با تو سخن می‌گویم، و تو می‌گویی مجوس بوده! خیر، او مجوس نبوده بلکه مؤمنی بود که ایمان خود را کتمان می‌کرد و پنهان می‌داشت، مگر این آیه را نشنیده‌ای:﴿فَلَا وَرَبِّكَ لَا يُؤْمِنُونَ حَتَّى يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لَا يَجِدُوا فِي أَنْفُسِهِمْ حَرَجًا مِمَّا قَضَيْتَ وَيُسَلِّمُوا تَسْلِيمًا﴾.

یا این آیه را در نظر نداری:﴿وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾..

بهشت مشتاق سلمان

انس بن مالک می‌گوید که از رسول خدا(ص) شنیدم: بهشت مشتاق چهار نفر است، دلم می‌خواست بپرسم آنها چه کسانی هستند، ولی هیبت آن حضرت مانع بود. نزد ابوبکر رفتم و گفتم: از پیامبر(ص) چنین کلامی شنیدم، شما بپرسید ایشان کیستند؟ ابوبکر پاسخ داد: می‌ترسم از آنها نباشم و بنی تمیم مرا سرزنش کنند. از آنجا به سراغ عمر بن خطاب رفتم و داستان را گفتم و به او هم پیشنهاد کردم تا سؤال کند، عمر هم در پاسخم گفت: از آن می‌ترسم که از ایشان نباشم و طایفه عدی مرا نکوهش کنند. سپس به سراغ عثمان رفتم، او هم گفت: از ملامت بنی امیه می‌ترسم. پس از آنکه از این سه نفر مأیوس شدم نزد علی(ع) رفتم، او با شتر برای نخلستان خود آب می‌کشید، به آن حضرت پیشنهاد کردم تا از رسول خدا(ص) بپرسد، فرمود: من خواهم پرسید، اگر از ایشان بودم خدا را شکر می‌کنم و اگر نبودم از خدا می‌خواهم تا مرا از ایشان قرار دهد و به علاوه با آنها دوستی خواهم نمود. من و علی(ع) وارد خانه پیامبر(ص) شدیم، حضرت در خواب بود و سر مبارکش روی دامن دحیه کلبی قرار داشت، دحیه بر علی(ع) سلام کرد و گفت: یا امیرالمؤمنین سر پسرعمویت را بر دامن بگذار که از من سزاوارتری؛ پیامبر(ص) از خواب بیدار شد. پیامبر(ص) فرمود: علی جان مثل اینکه کاری داشتی؟

علی(ع) در جواب عرضه داشتند: یا رسول‌الله انس از شما نقل می‌کند که فرمودید بهشت مشتاق چهار نفر است، آنها کیستند؟ پیامبر(ص) در حالی که با انگشت به سوی او اشاره می‌کرد، فرمود: به خدا قسم تو اولین آنهایی. سه بار این جمله را تکرار کرد. علی(ع) باز پرسید: پدر و مادرم به قربانت سه نفر دیگر چه کسانی هستند؟ پیامبر(ص) فرمود: سلمان، مقداد و ابوذر.

ابن عباس سلمان را در خواب دید که تاجی از یاقوت بر سر و زیور فراوانی در برداشت، از وی پرسید: سلمان، خدا مقام ارجمندی به تو داده است؟ سلمان: آری خدا به من تفضّل نموده و این مقام را عطا کرده است.

ابن عباس: پس از ایمان به خدا چه عملی در بهشت افضل است؟ سلمان: در آخرت افضل و برتر از دوستی علی بن ابی طالب(ع) و پیروی او عملی نیست.

زهد و پارسایی سلمان

سلمان فارسی در زهد و پارسایی و تقوی به جایی رسید که سرآمد دوران و مقدم بر اهل زمان بود، تا جایی که در این زمینه به او مثل می‌زنند، هرگاه بخواهند از زهد و پارسایی کسی تعریف کنند و او را به این صفت بستایند می‌گویند: سلمان عصر است. چرا چنین نباشد که عالی‌ترین درجات ایمان را طی کرده است، امام صادق(ع) فرمود: ایمان ده درجه دارد، مقداد در درجه هشتم، ابوذر در درجه نهم و سلمان به درجه دهم ایمان رسیده است.

در زهد سلمان روایات بسیاری به ما رسیده است، از جمله آنکه نقل می‌شود: سلمانخانه نداشت، شخصی از او اجازه خواست تا خانه‌ای برایش بنا کند، سلمان اجازه نمی‌داد تا پس از اصرار فراوان آن مرد گفت: اگر اجازه دهی خانه‌ای بسازم که مورد پسندت باشد، سلمان پرسید آن چگونه خانه‌ای است؟ آن مرد پاسخ داد: خانه‌ای که هرگاه بایستی سقف آن با سرت تماس بگیرد، و اگر بخوابی پایت به دیوار برسد؛ آنگاه سلمان اجازه داد.

ابو وائل می‌گوید: من و رفیقم بر سلمان وارد شدیم، سلمان فرمود: اگر پیامبر(ص) از تکلف برای میهمان نهی نکرده بود خود را به زحمت افکنده و طعام خوبی برای شما تهیه می‌کردم، سپس مقداری نان و نمک حاضر کرد، رفیقم گفت: اگر با این نمک قدری سبزی هم بود بهتر بود، سلمان آفتابه خود را گرو گذاشت و مقداری سبزی خرید. پس از صرف غذا رفیقم در مقام شکر خدا چنین گفت: خدا را حمد می‌کنم که ما را به آنچه داده قانع گردانیده است، سلمان گفت: اگر قانع بودی آفتابه‌ام به گرو نمی‌رفت!.

سعد بن ابی وقاص در مرض وفات سلمان از وی عیادت نمود، سلمان را گریان دید، پرسید: چرا گریه می‌کنی! با آنکه پیامبر(ص) از تو راضی بود و در کنار حوض بر او وارد می‌شوی، سلمان گفت: از ترس مرگ یا علاقه به دنیا نمی‌گریم بلکه پیامبر(ص) از ما پیمان گرفت که استفاده ما از دنیا و ثروت آن بیش از توشه سفر نباشد، ولی می‌بینم اطرافم اشیای زیادی از مال دنیاست؛ سعد دقت کرد دید یک کاسه و آفتابه و طشتی بیش ندارد.

از زهد سلمان همین بس که در زمان حکومتش در مدائن حصیربافی می‌کرد و از اجرت خود ارتزاق می‌نمود و حقوق خود که پنج هزار دینار بود را صدقه می‌داد، به او گفتند: چرا چنین می‌کنی با اینکه حاکم چنین شهری هستی؟ گفت: دوست دارم از عمل خود نان بخورم.

ولی با تمام زهدش از فقر و بی‌چیزی می‌ترسید و رنج می‌برد، چنانکه گفته است: هرگاه انسان چیزی نداشته باشد که بر آن اعتماد کند، نفس سرکش او را فریب داده می‌لغزاند، اما زاد و توشه‌ای که آماده شد مطمئن می‌گردد.

عبادت سلمان

از زهد و تقوی سلمان حال عبادتش هم معلوم می‌گردد، ولی آنچه در این باره مهم است نحوه عبادت است، یعنی با علم و دانشی که داشت عبادت را چنانکه باید انجام می‌داد، به همین دلیل ارزش عبادت‌های او با دیگران تفاوت بسیار دارد. همان طور که یک عمل امیرمؤمنان(ع) چون با خلوص بود و فقط نظر خدایی داشت و به جا و به موقع انجام می‌شد، معادل تمام عبادتجن و انس به حساب آمده است، و آن کشتن عمرو بن عبدود است.

امام صادق(ع) از پدرانش روایت می‌کند که روزی رسول خدا(ص) به یاران خود فرمود: "کدامیک از شما تمام روزها را روزه می‌دارید؟"

سلمان گفت: من همه روزها را روزه می‌گیرم.

پیامبر(ص): چه کسی از شما همه شب را به عبادت می‌گذراند؟

سلمان: من یا رسول‌الله.

پیامبر(ص): آیا هیچ یک از شما روزی یک قرآن ختم می‌کند؟

سلمان: آری من هر روز یک قرآن ختم می‌کنم.

در این وقت یک نفر برخاست و گفت: سلمان عجمی می‌خواهد به ما فخرفروشی کند، وگرنه او کجا و این عبادات کجا؟ زیرا اکثر روزها او را دیده‌ام که روزه نیست و بیشتر شب را می‌خوابد و بیشتر روز را به سکوت برگزار می‌کند. پیامبر(ص): ای مرد خاموش! تو را با مثل لقمان حکیم چه، که به او اعتراض کنی، اگر خواهی از خودش بپرس تا تو را خبر دهد. مرد رو به سلمان کرد و گفت: چگونه می‌گویی همه روزها را روزه می‌گیرم با آنکه بیشتر روزها تو را می‌بینم که روزه نیستی؟

سلمان گفت: چنان که تو گمان کردی نیست، بلکه در هر ماه سه روز روزه می‌گیرم و خدا فرموده: ﴿مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثَالِهَا﴾، بنابراین مثل آنکه سی روز را روزه گرفته‌ام، و از طرفی روزه ماه شعبان را به ماه رمضان وصل می‌کنم و هر که چنین کند ثواب روزه تمام سال را دارد. مرد گفت: شما مدعی شدید تمامشب را عبادت می‌کنم، با آنکه بیشتر شب را می‌خوابی؟ سلمان: این طور نیست، بلکه از پیامبر(ص) شنیدم: "هر که با طهات بخوابد مثل آنکه تمام شب را به عبادت گذرانیده است". مرد گفت: چگونه می‌گویی روزی یک قرآن ختم می‌کنم با آنکه بیشتر روز را خاموشی؟ سلمان: آری از رسول خدا(ص) شنیدم که درباره علی(ع) می‌فرمود: "ای علی! مثل و نمونه تو مانند سوره قل هو الله است، هر که یکبار آن را بخواند مثل آن است که یک ثلث قرآن را خوانده است و هر که دو بار بخواند مثل آن است که دو ثلث قرآن را خوانده و هر که سه بار آن را بخواند یک ختم قرآن نموده است"

هم‌چنین هر که تو را تنها با زبان دوست دارد یک ثلث ایمانش کامل شده و هر که با دل و زبان دوست بدارد دو ثلث ایمانش تکمیل شده، و هر که با دل و زبان دوستت بدارد و با دست هم یاری‌ات کند تمام ایمان را به چنگ آورده و ایمان خود را کامل گردانیده است؛ یا علی اگر اهل زمین همانند اهل آسمان تو را دوست می‌داشتند یک نفر عذاب آتش نمی‌دید.

علم و دانش سلمان

در میان یاران و صحابه رسول خدا(ص) در علم و دانش کسی به مرتبه سلمان نرسید، زیرا علاوه بر آنکه سلمان ۲۵۰ یا ۳۵۰ سال عمر کرد و در تمام این مدت در مقام تحصیل دانش بود و به همین منظور سال‌های متمادی خدمت رجال بزرگ مسیحیت را اختیار نمود، پس از آنکه مسلمان شد نیز در اوقات خاصی با پیامبر(ص) خلوت می‌کرد و از آن حضرت کسب فیض می‌نمود، به این جهت است که در روایات او را نمونه لقمان حکیم یاد کرده‌اند، مخصوصاً امیرمؤمنان و ائمه(ع) او را عالم به علوم پیشینیان و آیندگان معرفی نموده‌اند. در روایتی که در آن امیرمؤمنان(ع) احوال یاران رسول خدا(ص) را بیان می‌کند، چون به نام سلمان می‌رسد چنین می‌فرماید: "به به سلمان از خانواده ماست، شما کجا مانند سلمان می‌یابید که او همانند لقمان حکیم است که علم اول و آخر را می‌داند".

یکی از امتیازات و خصوصیات سلمان این است که محدث است، یعنی با فرشتگان تماس داشته و فرشتگان برایش حدیث می‌گفتند و علومی به او می‌آموختند، با اینکه این معنی از صفات امام است. هر چند در بعضی از اخبار محدث را چنین معنی می‌کنند که امام برایش حدیث می‌کند، ولی این معنی درست نیست، زیرا اولاً خلاف معنای این کلمه است و ثانیاً روایت در مقام بیان خصوصیتی برای اوست و روی این معنی به سلمان اختصاص ندارد بلکه امام برای همه یارانش حدیث می‌گوید و آنها را تعلیم می‌دهد.

بلکه در روایت صحیحی نقل شده که امام به ابوبصیر فرمود: علی(ع) محدث بود و سلمان هم محدث بوده است، ابوبصیر پرسید: یابن رسول‌الله معنای محدث چیست؟ فرمود: خدا فرشته‌ای می‌فرستد و مطالب را در گوش او می‌گوید؛ و نیز در روایت دیگر ابوبصیر است که سلمان اسم اعظم را می‌دانست .

ابن عساکر از علمای بزرگ اهل سنت نیز از سلمان نقل کرده است که اگر هر آنچه را می‌دانم به مردم بگویم خواهند گفت: خدا قاتل سلمان را رحمت کند.

تواضع و فروتنی سلمان

یکی از خصوصیات و مزایای سلمان تواضع و فروتنی اوست که با آن مقام علمی و معنوی به طور کلی هوی و هوس‌ها را کشته و مغلوب خرد و عقل قرار داده بود، چنانکه وقتی با عده‌ای از بزرگان قریش در مسجد مدینه نشسته بودند و آنان بر حسب عادت و رویه دیرین خود حسب و نسب خود را بالا برده و بر دیگران فخر می‌فروختند، تا آنکه عمر از سلمان خواست که اصل و ریشه خود را بیان کند و پرسید: پدرانت چه کاره بوده‌اند؟ سلمان برخلاف انتظار همه آنان چنین پاسخ داد:

من فرزند بنده‌ای از بندگان خدایم که گمراه بودم و خدا به وسیله پیامبرش مرا هدایت کرد، بیچاره‌ای بودم که به وسیله او بی‌نیازم نمود، و برده‌ای بودم که به وسیله رسولش آزادم ساخت. آنان از جواب سلمان خوششان نیامد، تصادفاً پیامبر(ص) از آنجا عبور می‌کرد و سلمان گفتگو و مذاکرات خود را با رسول خدا(ص) در میان نهاد، حضرت فرمود: ای گروه قریش، شرافت و بزرگی شخص به دین اوست، شخصیتش اخلاق اوست، و ریشه‌اش خود اوست، خدای بزرگ فرموده است ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ﴾..

نقل شده که روزی بین سلمان و مردی عرب اختلافی پیش آمد مرد عرب با تحقیر سؤال کرد تو که هستی ای سلمان؟ (منظور فارس بودن سلمان است) سلمان با متانت و بردباری پاسخ داد: اما اول من و تو نطفه پستی بوده است و اما آخر من و تو نیز جسد بی‌روحی خواهد بود پس زمانی که روز قیامت فرا رسد و میزان برپا گردد هر کسی که میزان او سنگین‌تر باشد مورد احترام خواهد بود و کسی که میزانش سبک باشد پست و حقیر خواهد بود.

سلمان و وعده خدا

هنگامی که این آیه نازل شد: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا مَنْ يَرْتَدَّ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَسَوْفَ يَأْتِي اللَّهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَيُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْكَافِرِينَ يُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلَا يَخَافُونَ لَوْمَةَ لَائِمٍ ذَلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ﴾ برای اصحاب سؤال شد این افراد چه کسانی هستند که متصف به این اوصاف هستند. بنابراین خدمت رسول خدا(ص) رسیدند و درباره تفسیر این آیه از حضرت سوال کردند. حضرت با دست بر شانه سلمان زد و فرمود: این مرد و پیروانش سپس فرمودند: اگر دین معلق در ثریا باشد مردانی از فارس به آن دست خواهند یافت.

سلمان و شرکت در جنگ‌ها

جنگ طائف

سلمان فارسی در فنون جنگی کاملا وارد بود در جنگ طائف هنگامی که قلعه در محاصره مسلمانان قرار گرفت ولی نمی‌توانستند فتح کنند رسول خدا(ص) با اصحابش مشورت کرد سلمان گفت: ای رسول خدا نظر من این است که از منجنیق استفاده کنیم ما در سرزمین فارس (ایران) نسبت به قلعه‌های تحت محاصره از منجنیق استفاده می‌کنیم و دشمنان نیز نسبت به ما از منجنیق استفاده می‌کنند پس ما از آنها آسیب می‌بینیم و آنها از ما و اگر منجنیق نباشد زمان اقامت ما پشت قلعه طولانی خواهد شد. رسول خدا(ص) او را مامور ساخت منجنیق کرد و او نیز با دست خود منجنیق ساخت و مقابل قلعه طائف نصب کرد .

جنگ خندق

در جنگ خندق زمانی که خبر لشکرکشی احزاب به رسول خدا(ص) رسید. آن حضرت با توجه به کمی افراد که از هفتصد نفر تجاوز نمی‌کرد با اصحاب مشورت کردند هر کسی پیشنهادی داد. اما مقبول نیفتاد تا اینکه سلمان گفت: ای رسول خدا افراد کم توان مقاومت در برابر انبوه لشکر دشمن را ندارند. رسول خدا(ص) از وی سوال کرد پس چه باید کرد؟ سلمان گفت: خندق حفر کنیم تا بین ما و دشمن مانع شود و به شما امکان دهد که آنها را از حمله گسترده باز دارید و آنها نتوانند از همه طرف به ما حمله کنند که همانا ما فارس‌ها در کشورمان زمانی که انبوهی از دشمن به ما حمله‌ور می‌شوند خندق حفر می‌کنیم تا جنگ از محل‌های خاصی انجام پذیرد (و از همه طرف مورد حمله قرار نگیریم تا توان مقاومت از ما گرفته نشود) در این هنگام جبرئیل بر رسول خدا(ص) نازل شد و گفت: مشورت سلمان صحیح است.

هم‌چنین جابر بن عبد الله انصاری می‌گوید: در حفر خندق برای سلمان پنج ذراع در پنج ذراع معین شده بود تا حفر کند پس زمانی نگذشت که به تنهایی آن را حفر کرد در حالی که می‌گفت: خوشی جز خوشی آخرت وجود ندارد. اصحاب درباره او به رقابت پرداختند. مهاجران می‌گفتند: سلمان از ماست و انصار می‌گفتند: سلمان از ماست. این حرف به رسول خدا(ص) رسید. حضرت فرمودند: "سلمان مردی از ما اهل بیت است". او به اندازه ده مرد کار می‌کرد تا اینکه قیس بن ابی صعصعه او را چشم زخم زد و سلمان روی زمین افتاد. زمانی که رسول خدا(ص) متوجه این مطلب شد فرمودند: او را ببرید تا وضو بگیرد یا غسل کند و آب ظرف را پشت سر او بریزید پس این کار را انجام دادند گویا گره باز شد.

سلمان و ابوذر

از امام محمد باقر(ع) روایت شده که ابوذر بر سلمان وارد شد، سلمان دیگی روی اجاق نهاده و غذا می‌پخت، با هم گرم صحبت بودند که دیگ از بالای اجاق سرازیر شد و افتاد، سلمان با کمال اطمینان آن را برداشت و روی اجاق نهاد بدون آنکه ذره‌ای از گوشت یا آب آن بریزد. ابوذر از دیدن این صحنه سخت تعجب نمود، طولی نکشید که دوباره سرازیر شد باز هم چیزی از آن نریخت، ابوذر سراسیمه بیرون آمد، در حالی که در مورد مشاهدات خود فکر می‌کرد به امیرمؤمنان برخورد، علی(ع) که او را متفکر دید پرسید: چه شده که چنین متحیری؟ ابوذر گفت: نزد سلمان بودم و چنین و چنان مشاهده کردم. حضرت فرمود: ای ابوذر، اگر آنچه سلمان می‌داند اظهار کند خواهی گفت: خدا رحمت کند هر که سلمان را بکشد، همانا سلمان در زمین باب الله است، هر که او را بشناسد مؤمن و هر که منکر او شود کافر است، سلمان از خاندان ماست.

در روایت دیگری است که: ابوذر اگر بداند در باطن سلمان چیست او را می‌کشد. در اصول کافی این جمله از روایت را چنین نقل می‌کند: در محضر امام زین العابدین(ع) از تقیه صحبت به میان آمد، حضرت فرمود: به خدا قسم اگر ابوذر بداند در دل سلمان چیست او را خواهد کشت با آنکه پیامبر(ص) میان ایشان برادری قرار داد، بنابراین درباره سایر مردم چه فکر می‌کنید، همانا تحمل علم علما سخت و دشوار است که جز پیامبر مرسل و فرشته مقرب و بنده‌ای که خدا قلبش را با ایمان آزمایش کرده است تاب تحمل آن را ندارد، اینکه سلمان از علما شد به جهت آن است که فردی از خاندان ماست.

تحقیقی در معنی روایت

مرحوم سید مرتضی در ذیل این روایات چنین می‌گوید: از آنجا که سلمان و ابوذر هر یک از مردانی پاک سرشت و خوش طینت و واقعاً مؤمن حقجو و حق پرستند و دامنشان از هواپرستی منزه است و از طرفی دین هم برای همه افراد بشر است نه مخصوص افراد معین، لذا این روایات به ظاهرش درست نیست و باید تأویل نمود و اگر قابل تأویل نباشد باید طرد و رد نمود.

سپس می‌گوید: بهترین تأویل و توجیه در روایت این است، اگر ابوذر بداند سلمان چقدر پاک است و ظاهر و باطنش یکی است و چقدر ابوذر را دوست دارد به اندازه‌ای به وی علاقه‌مند می‌گردد که از شدت علاقه خود را هلاک می‌کند، چنانکه می‌گویند فلانی خود را در دوستی رفیقش هلاک می‌کند (بنابراین ضمیر مفعول قتله به ابوذر برمی‌گردد نه سلمان). ولی این توجیه درباره روایت اول صدق نمی‌کند. شاید بهترین معنی و صحیح‌ترین توجیه در این روایات این باشد: همان طور که انسان‌ها از نظر رنگ و قامت و قیافه با هم فرق دارند از نظر قوه دراکه و ذوقیات هم مختلف‌اند، لذا می‌بینیم یک دانش‌آموز با استعداد که مطالب ریاضی و فرمول‌های شیمی را خوب می‌فهمد از فهم طبیعی (مثلاً) عاجز و یا در نقاشی هیچ ذوقی ندارد. بنابراین فرق سلمان و ابوذر هم این است: به همان اندازه که ابوذر امور اجتماعی را خوب درک می‌کند و نسبت به آینده تیزبین و مآل‌اندیش است سلمان هم معانی دقیق و مطالب مشکل علمی را خوب می‌فهمد، روایتی که در اختصاص درباره سلمان و مقداد نقل شده بر این معنی شاهد خوبی است. روایت این است: «قال رسول‌الله(ص) یا سلمان لو عرض علمک علی مقداد لکفر و یا مقداد لو عرض صبرک علی سلمان لکفر»؛ در این روایت پیامبر(ص) به سلمان می‌فرماید: اگر علم تو را بر مقداد عرضه کنند کافر می‌شود، و به مقداد می‌فرماید: اگر صبر و بردباری تو را بر سلمان تحمیل کنند سلمان کافر می‌گردد؛ که هر یک را با یک صفت بر دیگری ترجیح می‌دهد.

پیشگویی‌های سلمان

سلمان فارسی به پیامبر(ص) و امیرمؤمنان علی(ع) علاقه خاصی داشت و به علاوه دارای استعداد و قابلیت مخصوصی بود، لذا از وقایع و حوادث آینده به او اطلاع می‌دادند، و او هم گاهی از اوقات از آنها خبر می‌داد. چنانکه هرگاه شتری که به نام عسکر خوانده می‌شد می‌دید، آن را می‌زد، موقعی که به او اعتراض می‌کردند که چرا چنین می‌کنی؟ می‌گفت این حیوان نیست بلکه عسکر فرزند کنعان جنی است و به صاحب شتر می‌گفت: اینجا شتر تو را نمی‌خرند، به حوأب برو که آنجا در مقابل این شتر پول خوبی می‌گیری.

با این گفتارش به شتری که عایشه را بر آن سوار نمودند و جنگ جمل را برپا کردند اشاره داشته است، زیرا نام آن شتر عسکر بوده است.

مورد دوم از پیشگویی‌های سلمان هنگامی بود که به مدائن می‌رفت. مسیب بن نجبه می‌گوید: من و جمعی از سلمان استقبال کردیم، چون به سرزمین کربلا رسید، پرسید: این زمین چه نام دارد؟ گفتیم: کربلاست. سلمان گفت: آری اینجا محل کشته شدن برادران من است، اینجا جای خیمه‌گاه و بارانداز ایشان است، اینجا محل خوابانیدن شتران آنهاست، در اینجا خون‌هایشان را می‌ریزند، در اینجا بهترین پیشینیان کشته شده و بهترین آیندگان نیز کشته می‌شود. چون به دو میلی کوفه رسید، پرسید: اینجا را چه می‌نامند؟ گفته شد: حروراء، فرمود: آری حروراء است که بدترین افراد امت‌های پیشین در اینجا خروج کرد و بدترین افراد این امت هم از اینجا خروج می‌کند. در این جمله به خوارج نهروان اشاره دارد که بر امیرمؤمنان خروج کردند. و با وی جنگیدند. چون به کوفه رسید، پرسید: اینجا کوفه است؟ گفتند: آری، فرمود: اینجا قبة الاسلام است. که هنوز هم کوفه و نجف مرکز علمی اسلامی است.

مورد سوم از پیشگویی‌های سلمان مطلبی است که زهیر بن قین پس از ملحق شدن به امام حسین(ع) نقل می‌کند: با سلمان فارسی به جنگ روم رفته بودیم، پیروزی و غنایم بسیاری نصیب ما شد، سلمان پرسید: به این پیروزی و غنیمت خشنودید؟ گفتیم: چرا خشنود نباشیم؟ فرمود: پس هنگامی که سید جوانان آل محمد(ص) را درک کردید با جنگیدن همراه او چقدر خوشحال خواهید بود؟ که جنگیدن در رکاب او سعادت دنیا و آخرت است. آنگاه زهیر به همراهان و خانواده‌اش گفت: بنابراین من از شما جدا می‌شوم و در رکاب حسین(ع) می‌جنگم.

عهدنامه پیامبر(ص) به خاندان سلمان

مقام سلمان در نزد پیامبر(ص) از عهدنامه‌ای معلوم می‌شود که برای خاندان سلمان نوشته و سفارشاتی درباره آنها نموده است که درباره هیچ یک از یاران بزرگوار خود چنین نکرد، و آن عهدنامه چنین است: به نام خداوند بخشنده مهربان، این نامه‌ای است از محمد بن عبدالله(ص) که بنا به درخواست سلمان درباره توصیه به برادرش مهاد بن فروح و خاندان او نسلاً بعد نسل نگاشته می‌شود. حمد می‌کنم خدایی را که به من دستور گفتن لااله الاالله را داده است، خود می‌گویم و به مردم نیز فرمان می‌دهم تا بدان اقرار کنند زیرا مخلوقات همه آفریده اویند، و حکم و فرمان به دست اوست، آنان را آفرید و سپس می‌میراند و باز هم زنده می‌کند، و بازگشت همه به سوی اوست، همه چیز نابود می‌گردد و از بین می‌رود، هر جانداری می‌میرد، هر که به خدا و رسولش ایمان آورد در آخرت سعادتمند و هر که به دین خود باقی بماند او را مجبور نمی‌کنم.

این نامه به نفع خاندان سلمان نوشته شد، جان و مال آنها در هر نقطه‌ای که باشند در پناه خدا و رسول او محفوظ است، کسی بر آنها ستم نکند و سخت نگیرد، هر که از مؤمنان نامه مرا بخواند باید از آنها جانبداری کند و احترام نماید، هیچگونه اذیت و آزار بر آنها روا مدارد، تراشیدن جلو سر و جزیه و خمس و عشر اموال و هرگونه مالیات را از آنها برداشتم، اگر از شما کمک خواستند به ایشان کمک کنید و اگر پناه خواستند پناهشان دهید، هرگاه بدی کردند از ایشان گذشت کنید، اگر دیگری به ایشان ستم کرد جلوگیری نمایید، هر سال از بیت‌المال صد جامه در ماه رجب و صد جامه در ماه قربان به ایشان بدهید، سلمان به این جهت از ناحیه ما مستحق این اکرام گردید که بر بیشتر مؤمنان برتری یافته است، و از طریق وحی به من ثابت شده که اشتیاق بهشت به سلمان بیش از اشتیاق او به بهشت است، او مورد وثوق و اطمینان من و خیرخواه پیامبر خدا و مؤمنان می‌باشد، سلمان از خاندان ماست. کسی را نرسد که با این فرمان مخالفت کند، تا وقتی که مسلمان‌اند از مراقبت و نیکی درباره خویشانشان کوتاهی نکنید، و هر که با این وصیت مخالفت کند لعنت خدا بر او باد، هر که آنان را احترام کند مرا احترام کرده و هر که آنان را بیازارد مرا آزرده و در قیامت خصم او منم، و جهنم جایگاه اوست والسلام.

این توصیه نامه را علی بن ابی طالب(ع) به فرمان رسول خدا(ص) نوشت و سلمان، ابوذر، مقداد، عمار، بلال و جماعتی بر آن گواه شدند.

سلمان و دوستی

سلمان در کوفه عبورش به بازار آهنگران افتاد، جوانی را دید که نعره کشید و افتاد و بیهوش شد، مردم اطرافش جمع شدند، به سلمان گفتند: مثل اینکه این جوان حالت حمله دارد ممکن است دعایی در گوش او بخوانی تا شاید بهبودی یابد، سلمان جلو آمد و جوان هم هشیار شد، جوان که اجتماع مردم را دید و فهمید که چه خیال کرده‌اند، رو به سلمان نمود و گفت: این طوری که این مردم درباره من خیال می‌کنند نیست، بلکه عبورم به آهنگرها افتاد و از مشاهده کوبیدن میله‌های آهنی به یاد این آیه افتادم: ﴿وَلَهُمْ مَقَامِعُ مِنْ حَدِيدٍ﴾ از ترس عذاب پروردگار عقل از سرم کوچ کرد و چنین حالی به من رخ داد. سلمان از او خوشش آمد و با وی طرح دوستی ریخت، علاقه‌اش در دل سلمان زیاد شد و همواره از او دلجویی می‌کرد، تا آنکه چند روز او را ندید، جویای احوالش شد، گفته شد مریض است، به همراهان پیشنهاد کرد لازم است از او عیادت کنم، وقتی به بالین بیمار رسیدند که در حال جان دادن بود، سلمان گفت: ای فرشته موکل بر قبض ارواح، نسبت به برادر ایمانی‌ام مدارا کن ، عزراییل گفت: با همه مؤمنان مهربانم.

سلمان و نزول آیات غیبت

در سفری ابوبکر و عمر و سلمان همراه رسول خدا(ص) بودند. آن دو سلمان را نزد رسول خدا(ص) فرستادند تا غذایی بیاورد. انباردار کاروان اسامة بن زید بود. رسول خدا(ص) سلمان را نزد اسامه فرستاد. او گفت: چیزی نزد من نیست. سلماندست خالی برگشت آن دو پشت سر سلمان گفتند: اگر او را کنار چاهی پر آب بفرستی آب آن خشک می‌شود و هم‌چنین غیبت اسامه را کردند و گفتند: او بخیل است. سپس بلند شدند در میان وسائل اسامه دنبال مواد غذایی که پیامبر(ص) امر کرده بود جستجو می‌کردند. رسول خدا(ص) آنها را دید و فرمود: چه شده که گوشت تازه در دهان شما دو نفر می‌بینم. گفتند: ای رسول خدا ما امروز گوشت نخوردیم. رسول خدا(ص) فرمود: به خطا رفتید و از گوشت سلمان و و اسامه خوردید (غیبت آن دو نفر را کردید) در این هنگام این آیه نازل شد:﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيرًا مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا يَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضًا أَيُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَنْ يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتًا فَكَرِهْتُمُوهُ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَحِيمٌ﴾..

سلمان و امیرمؤمنان علی(ع)

سلمان درباره امیرمؤمنان علی(ع) عقیده و معرفت خاصی داشت، و چنانکه باید او را به عنوان امام و خلیفه و وارث علوم انبیا می‌شناخت، لذا پس از رحلت پیامبر(ص) یکی از افرادی که با خلیفه وقت مخالفت کرد و با او بیعت نکرد سلمان بود تا پس از آنکه امیرمؤمنان علی(ع) بیعت کرد سلمان و سایرین هم بیعت کردند؛ او نه تنها اقرار به امامت علی(ع) داشت بلکه مردم را نیز تبلیغ و تشویق می‌نمود.

چنانکه روزی علی(ع) سوار بر استر بر سلمان و عده‌ای عبور کرد، سلمان به همراهان گفت: چرا برنمی‌خیزید تا دامن او را گرفته و مسایلی از وی بپرسیم، قسم به آنکه دانه را شکافت و بندگان را آفرید، جز او شما را به رویه پیامبرتان خبر نمی‌دهد، او عالم و ربانی روی زمین و تنها مرجع مردمان است که با از دست دادن وی علم را از دست می‌دهند، آن وقت است که منکرات در میان مردم شایع گردد.

هنگامی که امیرمؤمنان مسلمانان را به حمایت از خود دعوت کرد، سلمان یکی از چهار نفری بود که به ندای آن حضرت پاسخ داد و استقامت ورزید، چنانکه نقل شده: پس از آنکه بیعت ابوبکر با مردم تمام شد علی(ع) نیمه‌های شب زهرا را سوار کرد و دست حسنین را گرفت و به خانه‌های مهاجرین و انصار برد و فضایل خود را یاد می‌کرد و از آنها یاری می‌جست، از تمام جمعیت مهاجر و انصار چهل نفر وعده نصرت و یاری دادند، حضرت دستور داد: فردا اول وقت سرها را تراشیده با سلاح حاضر شوند و تا پای مرگ با او بیعت کنند، ولی از این عده جز چهار نفر به گفته خود وفا نکردند. راوی پرسید: این چهار نفر چه کسانی بودند؟ سلمان گفت: من و ابوذر و مقداد و زبیر. شب دوم نیز عمل شب گذشته را تکرار کرد و آنها را قسم داد به او کمک کنند، وعده دادند صبح خواهیم آمد، این بار هم جز آن چهار نفر به وعده خود وفا نکردند!.

سلمان نقل می‌کند رسول خدا(ص) فرمودند: ای علی تو بعد از من به شدت با دشمنی قریش مواجه خواهی شد اگر یاری برای مقابله با آنها یافتی با آنها به جنگ بپرداز و با کسی که مخالف توست به کمک موافقانت مقابله کن و اگر بارانی نیافتی صبر کن و دست نگهدار و خودت را به هلاکت نینداز به درستی که جایگاه تو نسبت به من مثل جایگاه هارون نسبت به موسی است و تو باید هارون را الگو قرار دهی زمانی که به برادرش موسی گفت: ﴿إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِي وَكَادُوا يَقْتُلُونَنِي﴾.

به نقل سلمان زمانی که امیرالمؤمنین(ع) مکر آنها و بی‌وفائی آنها را دید در خانه نشست و مشغول جمع‌آوری قرآن و تالیف آن شد و آیات قرآن در کاغذها و پوست‌ها و چوب‌ها بود. زمانی که امیرالمؤمنین(ع) قرآن را بر اساس شان نزول و تاویل و ناسخ و منسوح و محکم و متشابه و وعد و وعید و ظاهر و باطن جمع‌آوری کرد ابوبکر برای او پیام فرستاد که خارج شو و بیعت کن. حضرت پاسخ فرستاد: من مشغول کاری هستم و قسم خورده‌ام که جز برای نماز ردا بر تن نکنم تا اینکه قرآن را جمع آوری کنم.

نقل شده عده‌ای از محبین خدمت امام رضا(ع) رسیدند و اجازه ورود خواستند و گفتند: ما شیعیان علی بن ابی‌طالب(ع) هستیم پس چند روزی به آنها اجازه ورود نداد سپس زمانی که اجازه ورود داد به آنها فرمود: وای بر شما شیعه امیرالمؤمنین حسن و حسین و سلمان و ابوذر و مقداد و عمار و محمد بن ابی‌بکر هستند که با هیچ یک از اوامر حضرت مخالفت نکردند.

سلمان و ارشاد دیگران

چون سلمان اسلام را چنانکه باید دریافته بود و میان جنبه علمی و عملی آن جمع کرده بود یک مبلغ کاملی برای اسلام به شمار می‌آمد. وقتی که شنید زید بن صوحان شب‌ها را به عبادت و روزها را به روزه می‌گذراند و تمام شب‌ها را احیا می‌دارد هر چند به کسالت منجر گردد، به خانه زید آمد و از همسر زید احوال شوهر را پرسید، زن گفت: در خانه نیست، به همسرش سفارش کرد هرگاه غذا را آماده کردی بهترین لباس خود را بپوش و به سراغ زید بفرست، زن به گفته سلمان رفتار کرد.

زید به خانه آمد و غذا حاضر شد، سلمان به زید گفت: غذا بخور! پاسخ داد: روزه‌ام. سلمان گفت: غذا بخور که این غذا نقصی به دینت وارد نمی‌آورد، بدترین روش‌ها تندروی در دین است، چشمانت بر تو حق دارند که آنها را استراحت دهی تا بخوابند، بدنت را بر تو حقی است که به آن استراحت بخشی، و همسرت بر تو حقی دارد، بخور مرد؛ زید از نصیحت سلمان متنبه گردید و از رویه‌اش دست کشید.

نظیر این داستان را با ابودرداء نیز دارد؛ پیامبر(ص) میان سلمان و ابودرداء برادری قرار داده بود، پس از آنکه شام به تصرف اسلام در آمد ابودرداءسکونت آنجا را اختیار کرد، و هر وقت سلمان به شام می‌رفت به خانه ابودرداء وارد می‌شد.

در یکی از سفرها که بر او وارد شد همسرش را نامرتب دید، پرسید: چرا از خود دست کشیده و به خودت نمی‌رسی و آرایش نمی‌کنی؟ همسر ابودرداء گفت: برای چه کسی زینت کنم که برادرت ترک دنیا نموده و احتیاجی به زن ندارد.

سلمان از شنیدن سخنزن سخت ناراحت شد که چگونه این افراد منظور اسلام را نفهمیده‌اند و با سلیقه خود دستورات دینی را تغییر می‌دهند!

ابودرداء که به خانه آمد و چشمش به سلمان افتاد بسیار خوشحال شد و اظهار فرح و خوشوقتی نمود که پس از مدت‌ها فراق تبدیل به وصال گردیده است، به وی خوش آمد گفت و گرم گرفت و برای میهمان عزیزش غذا حاضر کرد، سلمان دید ابودرداء کناری نشسته و غذا نمی‌خورد! پرسید: هان چرا غذا نمی‌خوری؟ گفت روزه‌ام، سلمان او را قسم داد که با من غذا بخور، او هم پذیرفت.

شب شد و هنگام استراحت فرا رسید، سلمان مشغول استراحت و ابودرداء مشغول عبادت شد، سلمان از عبادتش مانع شد و گفت: خدا بر تو حقی دارد، همسرت بر تو حقی دارد، و بدنت بر تو حقی دارد که باید از عهده تمام حقوق آن بیرون آیی، نه آنکه تنها حق خدا را ادا کنی و سایر حقوق را پایمال سازی؛ سپس گفت: فعلاً بخواب که وقت عبادت نیست، همین که صبح نزدیک شد او را بیدار کرد که اینک برای عبادت برخیز.

سلمان و فاطمه زهرا(س)

سلمان نه تنها مورد علاقه رسول خدا(ص) بود بلکه به حکم آنکه از خاندان پیامبر(ص) به حساب آمده تمام افراد این خانواده نسبت به وی اظهار علاقه می‌کردند و او را در آنچه که موجب سرور و خوشی بود شریک می‌دانستند؛ چنانکه روزی امیرمؤمنان(ع) سلمان را ملاقات کرد و به او فرمود: نزد فاطمه(س) برو تا سهم تو را از تحفه‌های بهشتی بدهد، سلمان به خانه زهرا(س) آمد و سه طبق در جلو او مشاهده کرد، پرسید: دختر پیامبر اینها چیست؟ زهرا(س) فرمود: در خانه نشسته بودم که سه نفر از حوریان بهشتی وارد شدند و این سه طبق از تحفه‌های بهشتی را آوردند، از نامشان پرسیدم، یکی از آنان گفت: انا سلمی خلقت لسلمان نامم سلمی و برای سلمان خلق شده‌ام، دومی گفت: نام من ذره است و برای ابوذر آفریده شده‌ام، سومی گفت: من مقدوده‌ام که به نام مقداد مرا آفریده‌اند. سلمان می‌گوید: از آن رطب بهشتی به من داد، وقتی که به طرف منزل می‌رفتم کوچه از عطر آن خوشبو گردید، و به هر که می‌رسیدم از من می‌پرسید: سلمان، چه مشک و عنبری با خود داری؟

یکی از معدود کسانی که موفق به شرکت در تشییع جنازه شبانه فاطمه زهرا(س) شد سلمان بود و این توفیق نیز به واسطه وصیت فاطمه زهرا(س) بود.

حضرت زهرا(س) هنگام وفات به امیرالمؤمنین(ع) وصیت فرمودند: زمانی که خواستی مرا دفن کنی شبانه دفن کن و احدی را جز ام ایمن و سلمه و فضله از زنان و عباس و سلمان و ابوذر و مقداد و عمار و حذیفه و دو فرزندم از مردان خبر مکن و احدی را از مکان قبر من با اطلاع مکن. و هم‌چنین توفیق خواندن نماز بر پیکر فاطمه زهرا(س) را نیز پیدا کرد.

حریت و شهامت سلمان عمر بن خطاب در زمان حکومت سلمان در مدائن نامه‌ای به او می‌نویسد و به او دستوراتی می‌دهد که سلمان از نظر شرع برای خود جایز نمی‌داند آنها را انجام دهد، سلمان این نامه را در پاسخ عمر خلیفه وقت می‌نویسد و تمام خواسته‌های خلیفه، از جمله تحقیق و بررسی از روش حاکم قبلی حذیفة بن یمان را رد می‌کند و به گفته‌های خلیفه جواب منفی می‌دهد.

به نام خداوند بخشنده مهربان، از سلمان آزاد کرده رسول خدا(ص) به عمر بن خطاب، نامه شما که در آن مرا توبیخ و سرزنش کرده بودی به من رسید. نوشته‌ای که مرا حاکم مدائن نموده تا از کارهای حذیفه تحقیق کنم و نیک و بدش را برایت بنویسم، ولی خدای بزرگ مرا از این کار نهی کرده است، در آنجا که می‌فرماید:﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيرًا مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا يَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضًا أَيُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَنْ يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتًا فَكَرِهْتُمُوهُ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَحِيمٌ﴾.

بنابراین در مقام فرمانبرداری شما معصیت و نافرمانی خدا را نمی‌کنم. اما اینکه از حصیربافی و خوردن نان جوین بر من خرده گرفتی، اینها چیزی نیست که بتوان بر کسی عیب گرفت، عمر! به خدا قسم، خوردن نان جوین و بافتن حصیر و استغنا از زیاده‌طلبی نزد خدا بهتر و برتر و به تقوی نزدیکتر از غصب حق مؤمن و ادعای بیجا نمودن است، زیرا پیامبر(ص) را دیدم که نان جو می‌خورد و بدان خوشحال بود.

دیگر اینکه نوشته بودی چرا حقوق خود را خرج نمی‌کنی و در راه آسایش تن خود به مصرف نمی‌رسانی؟ به خدای عزیز سوگند، آنچه را که آرواره‌ام بتواند نرم کند تا از گلو فرو رود، از نظر من یکسان است، چه نان گندم و مغز گوسفند باشد و چه سبوس جو.

اما اینکه خیال کردی با این اعمال حکومت را خوار و موهون ساخته و خود را ناتوان نشان داده و مردم از من نمی‌ترسند و بار خود را بر دوشم می‌نهند، بدان که خواری در طاعت پروردگار نزد من از عزت در نافرمانی او محبوبتر است، و از طرفی پیامبر را دیدم که با داشتن مقام نبوت به مردم نزدیک می‌شد و با ایشان الفت می‌جست تا جایی که او را یکی از افراد عادی به حساب می‌آوردند، غذای درشت می‌خورد، لباس خشن می‌پوشید، و تمام مردم از قریش و غیر قریش، عرب و عجم، و سیاه و سفید در نظرش یکسان بودند.

مگر این مطلب را از رسول خدا(ص) نشنیده‌ای که می‌فرمود: هر که بر هفت نفر مسلمان حکومت کند و در میان آنها به عدالت رفتار ننماید خدا را خشمناک ملاقات می‌کند« وَلِيَ سَبْعَةً مِنَ اَلْمُسْلِمِينَ بَعْدِي ثُمَّ لَمْ يَعْدِلْ فِيهِمْ لَقِيَ اَللَّهَ وَ هُوَ عَلَيْهِ غَضْبَانُ ». ای کاش با آنکه می‌گویی خود را خوار ساخته‌ام از این حکومت سالم بمانم، من از حکومت بر یک شهر چنین ترسانم، پس حال کسی که بر تمام امت حکومت می‌کند چگونه است؟ زیرا خدا می‌فرماید: ﴿تِلْكَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِينَ لَا يُرِيدُونَ عُلُوًّا فِي الْأَرْضِ وَلَا فَسَادًا وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ﴾.

من نیامدم این مردم را سیاست کنم، بلکه آمده‌ام تا با ارشاد و راهنمایی حدود خدا را به پا دارم، اگر خدا درباره این امت اراده خیر می‌نمود بهترین و برترین افراد را بر ایشان می‌گماشت. والسلام .

سلمان و گفتگو با مردگان

یکی از کرامات سلمان همان مکالمه و گفتگوی او با اموات بود، چنانکه اصبغ بن نباته که یکی از خواص یاران امیرمؤمنان علی(ع) است می‌گوید: سلمان در مدائن مریض شد و همیشه از او عیادت می‌کردم تا آنکه مرضش سخت شد و یقین به مرگ نمود، فرمود: اصبغ! پیامبر به من خبر داده که هرگاه اجلم فرا رسد مردگان با من صحبت می‌کنند، ممکن است تابوتی تهیه نموده مرا در آن بخوابانی و چهار نفر برداشته به قبرستان ببرند تا یقین کنم مرگم فرا رسیده یا نه؟ همان طور که دستور داده بود در تابوتش نهاده تا وارد قبرستان شدیم، در میان تابوت رو به قبله نشست و به این ترتیب با اموات به سخن پرداخت: "سلام بر شما ای کسانی که با خاک محنت هم‌آغوش گشته و از دنیا چشم پوشیده‌اید، جوابی نشنید.

دوباره با صدای بلند فرمود: سلام بر شما که مرگ خوراکتان و زمین پوشش شما شده است، شما را به خدای بزرگ و پیامبر گرامی(ص) قسم می‌دهم با من صحبت کنید که من سلمان فارسی آزاد کرده رسول خدایم که به من وعده فرموده هرگاه مرگم فرا رسد میتی با من سخن خواهد گفت. با گفتن این جمله از قبری صدا بلند شد: سلام بر شما ای صاحبان خانه فنا که با زندگی دنیا سرگرم شده‌اید، سخن تو را شنیدیم و سخت بپا شتافتیم، از هر چه می‌خواهی بپرس که خدا تو را رحمت کند سلمان: تو اهل بهشتی یا جهنم؟ میت: خدا بر من منت نهاده و وارد بهشتم نمود. سلمان: بنده خدا مرگ را چگونه یافتی؟ میت: سلمان، اگر مرا با اره می‌بریدند و با مقراض قطعه قطعه‌ام می‌کردند از سکرات مرگ بر من آسانتر بود، اما داستان و سرگذشت من چنین است: در دنیا از کسانی بودم که خدا مرا علاقه‌مند به خیر و خوبی‌ها نموده بود، واجبات الهی را انجام می‌دادم، قرآن می‌خواندم و در نیکی کردن به پدر و مادر حریص بودم، از محرمات دوری می‌کردم، از ظلم و ستم اجتناب می‌ورزیدم، و در طلب روزی حلال کوشا بودم، ولی ناگهان در بهترین دوران زندگی و غرق در نعمت مریض شدم.

چند روزی بر من گذشت شخص عظیم الجثه بد منظری را دیدم به چشمانم اشاره‌ای نمود نابینا شدم و به گوشم اشاره‌ای کرد که کر شدم، به زبانم نظری افکند لال شدم، و در این حال صدای بستگانم به گریه بلند شد. از او پرسیدم کیستی که چنین مرا سخت تحت اراده خود قرار داده‌ای؟ گفت: عزراییلم، آمده‌ام تا تو را به خانه آخرت منتقل سازم که مدت زندگی‌ات تمام شده.

سپس دو نفر خوش قیافه را دیدم یکی در طرف راست و دیگری در طرف چپ من نشست، بر من سلام کردند و گفتند: نامه عملت را آورده‌ایم بگیر و بخوان، نامه حسنات را از رقیب گرفته و خواندم و خوشحال و خندان شدم، ولی با دیدن دفتر سیئات و گناهان گریه‌ام گرفت، آنان مرا دلداری و مژده دادند که نگران مباش. پس از آنکه عزراییل از قبض روحم خلاص شد صدای گریه و شیون از خانه بلند شد، ملک الموت به افراد خانواده و بازماندگانم گفت: چرا گریه می‌کنید؟ به خدا قسم نه به او ستم کردیم تا به کسی شکایت کنید، و نه تعدی و تجاوز نمودیم که تا به آن جهت گریه کنید، ما و شما بنده یک خداییم، اگر به شما درباره ما فرمان می‌داد امتثال می‌کردید چنانکه ما امتثال کردیم و روحش را قبض نکردیم مگر پس از آنکه روزی‌اش تمام شد و مدتش فرا رسید، ناراحت نباشید که به سوی خدای کریم و بزرگواری کوچ می‌کند که هر طور بخواهد درباره‌اش رفتار می‌کند که او بر هر چیز تواناست. شما هم اگر صبر و تحمل را پیشه کنید اجر می‌یابید، و چنانچه ناشکیبایی کنید گناه کرده‌اید، من فراوان به سراغ شما خواهم آمد، و پسران، دختران، پدران و مادران شما را خواهم گرفت. سپس روح مرا به عالم بالا بردند، در حضور عدل پروردگار مطالبی از من پرسید، از گناهان کوچک و بزرگ، نماز و روزه ماه رمضان و زیارت خانه خدا، قرائت قرآن و زکات و صدقات، از ساعات شب و روز و رفتار با پدر و مادر و از آدم‌کشی و خوردن مال حرام و حقوق بندگان و بیداری شب و تهجد و مطالب دیگری از من سؤال شد. آنگاه بدن را برای شستن برهنه کردند غسّال شروع به غسل نمود، روحم به غسال بانگ می‌زد بنده خدا با این بدن ضعیف مدارا کن، به خدا قسم از رگی خارج نشدم مگر آنکه پاره شد و از عضوی بیرون نشدم مگر آنکه خرد شد، اگر غسال این آواز را می‌شنید بدن هیچ مرده‌ای را غسل نمی‌داد.

پس از آنکه مرا غسل دادند و کفن کردند خویشان و بستگانم را آواز دادند بیایید و با وی وداع کنید، آنها با من وداع کردند و بر من نماز خوانده شد و به طرف قبر حرکت دادند. هنگامی که مرا به داخل قبر سرازیر کردند ترس و خوف عجیبی احساس کردم، مثل آنکه مرا از آسمان به زمین افکندند، لحد چیده شد و قبر مسدود گردید، هنگامی که جمعیت برگشت به حدی ناراحت شدم که با خود گفتم: ای کاش من هم برمی‌گشتم، شنیدم که در جوابم گفت: ﴿كَلَّا إِنَّهَا كَلِمَةٌ هُوَ قَائِلُهَا وَمِنْ وَرَائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ﴾.

پرسیدم کیستی؟ گفت: ملک منبه هستم، خدا مرا موکل اموات گردانیده تا پس از مردن اعمال و رفتارشان را به ایشان خبر دهم، سپس مرا نشانید و گفت: بنویس.

گفتم: یاد ندارم. گفت: خدا آنها را می‌داند هر چند تو فراموش کرده‌ای. ملک: بنویس. کاغذ ندارم، گوشه کفنم را گرفت و گفت: این کاغذ، بنویس.

قلم ندارم. انگشت سبابه‌ات قلم توست. مرکب نیست. آب دهانت مرکب. سپس او می‌گفت و من می‌نوشتم، تمام اعمالم را از کوچک و بزرگ بیان کرد و من نوشتم.

آنگاه نامه مرا گرفت و مهر کرد و پیچید و به گردنم افکند، آنقدر بر من سنگین شد که خیال کردم تمام کوه‌های عالم را بر گردنم افکنده‌اند. پس از تمام گفت و شنودها گفتند: مانند عروس بخواب، دیگر کسی را با تو کاری نیست، سپس دری از بالای سر به سوی بهشت و دری از پایین قبر به طرف جهنم باز شد، گفتند: ببین خدا چه لطفی درباره‌ات نموده است، در پایین بسته شد، لحدم وسعت عجیبی پیدا کرد و از جانب بهشت نسیم بهشتی می‌وزید و نعمت‌های بهشتی برایم می‌آمد.

امیرمؤمنان علی(ع) و نماز بر سلمان

یکی از بزرگترین فضایل سلمان اهمیت دادن امیرمؤمنان علی(ع) به وی می‌باشد که آن حضرت به اعجاز از مدینه منوره به مدائن رفتند، او را غسل و کفن و دفن کردند. جابر بن عبدالله انصاری می‌گوید: امیرمؤمنان علی(ع) در مدینه نماز صبح را با ما خواند و سپس رو به جمعیت نموده، فرمود: «أَعْظَمَ اَللَّهُ أَجْرَكُمْ فِي أَخِيكُمْ سَلْمَانَ ». سپس عمامه و لباس رسول خدا(ص) را پوشید، تازیانه و شمشیر او را برداشت، بر ناقه عضباء سوار شد و با قنبر به طرف مدائن حرکت کردند، پس از چند لحظه‌ای در مدائن جلو خانه سلمان پیاده شدند. زاذان که در خدمت سلمان فارسی بود به سلمان گفت: چه کسی شما را غسل می‌دهد؟ سلمان گفت: آنکه پیامبر(ص) را غسل داد.

زاذان گفت: او در مدینه است و شما در مدائن، چگونه ممکن است شما را غسل دهد؟ سلمان گفت: همین که چانه‌ام را بستی صدای پای ایشان را درک خواهی کرد که رسول خدا مرا به این مطلب خبر داده است. زاذان می‌گوید: سلمان، جان به جان آفرین تسلیم کرد و چانه‌اش را بستم، جلو در آمدم مشاهده کردم که امیرمؤمنان علی(ع) با قنبر پیاده شدند. امیرمؤمنان فرمود: زاذان، سلمان وفات کرد؟ گفتم: آری قربانت گردم، تشریف آورد و روپوش از روی سلمان برداشت، سلمان را دیدم که به صورت حضرت لبخندی زد، امام فرمود: خوشا به حال تو ای ابوعبدالله، هنگامی که خدمت پیامبر(ص) رسیدی به او بگو بر من چه آوردند. هنگامی که سلمان غسل داده و کفن شد. امام(ع) مشغول نماز بر او شد، تکبیر بلندی شنیدم، پس از نماز از حضرت جویا شدم، فرمود برادرم جعفر با خضر پیامبر در نماز سلمان حاضر شدند و با هر یک هفتاد صف فرشته بود .

چگونگی سفر امام علی(ع)

ممکن است بعضی افراد این مطلب را که امام علی(ع) در یک روز از مدینه به مدائن رفته و سلمان را غسل داده و برگشته نپذیرند، ولی قبول این سخن برای کسانی که به صحت قرآن و گفته‌های آن اعتقاد دارند بسیار آسان است، زیرا در قرآن می‌خوانیم که آصف بن برخیا یکی از اطرافیان و وزرای سلیمان بن داوود است، و تخت بلقیس را با یک چشم بر هم زدن از شهر سبأ نزد سلیمان حاضر ساخت، با قبول این مطلب پذیرش رفتن امیرمؤمنان به مدائن و برگشتنش بسی آسان است. انکار این مطلب داستانی دارد که نقلش خالی از لطف نیست:

مستنصر عباسی به زیارت سلمان رفت، هنگامی که در مقابل مرقد سلمان قرار گرفت، چنین گفت: غلات شیعه دروغ می‌گویند که امیرمؤمنان از مدینه به مدائن آمد و شخصاً سلمان را غسل داد و برگشت، سید عزالدین اقساسی که همراه خلیفه بود، این اشعار را بالبداهه در پاسخ خلیفه سرود:

اینکه علی(ع) یک شب به مدائن آمده و بدن سلمان پاک را غسل داد و قبل از صبح به یثرب برگشته منکر شدی؟

اظهار نمودی که این گفته غالیان است، اگر غالیاندروغ نگفته باشند چه گناه کرده‌اند.

تو معتقدی که آصف برخیا در یک چشم بر هم زدن تخت بلقیس را نزد سلیمان حاضر ساخت.

پس چطور شد تو درباره آصف غلو نکردی و من درباره امیرمؤمنان غالی هستم.

به همان دلیل که پیامبر اسلام از همه پیغمبران مقدم و برتر است، علی(ع) نیز از همه اوصیا برتر می‌باشد، وگرنه باید گفت همه این حرف‌ها دروغ است.

درباره تاریخ وفات سلمان چند قول وجود دارد تاریخ وفات او را سال ۳۵ هجری اواخر خلافت عثمان ذکر کرده‌اند و عده‌ای سال ۳۶ هجری در زمان خلافت علی(ع) ذکر کرده‌اند و عده‌ای نیز معتقد به وفات وی اواخر خلافت عمر می‌باشند.

جستارهای وابسته

منابع

1. عباسی، حبیب، مقاله «سلمان فارسی»، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۲
2. محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین
3. محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی
4. مجتبی تونه‌ای، موعودنامه
5. فتاح زاده، رحمان، سلمان فارسی، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۱

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: