حسین بن روح نوبختی

این مدخل مرتبط با مباحث پیرامون امام مهدی(ع) است. "امام مهدی" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

امام مهدی در قرآن - امام مهدی در حدیث - امام مهدی در نهج البلاغه - امام مهدی در معارف دعا و زیارات - امام مهدی در کلام اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل امام مهدی (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

سومین نایب خاص حضرت مهدی(ع)‏، محدث، فقیه و متکلم شیعی ایرانی، حسین بن روح نوبختی است. وی میان شیعیان بغداد، شهرت ویژه‏‌ای داشت و یکی از افراد مورد اعتماد محمد بن عثمان عمری به شمار می‌‏رفت. او در سال‏های ۳۰۵- ۳۲۶ ق نایب امام زمان (ع) و واسطه بین حضرت مهدی(ع)‏ و شیعیان بود.
حسین بن روح دارای برتری‏‌های فراوانی بود؛ امّا به طور عمده شهرت و اعتبار او، به مسأله نیابتش باز می‌‏گردد.
پیش از آن، محمد بن عثمان، او را حلقه اتصال بین خود و وکلای دیگرش در بغداد قرار داده بود. وی در زمان حیات نایب دوم، در دربار عباسی نفوذ چشمگیری داشت و از ناحیه برخی مقامات دولتی کمک‏‌های مالی به او می‏‌رسید ^[۱].
وی در میان شیعیان بغداد از شهرت خاصی برخوردار بود. او یکی از افراد مورد اعتماد و اطمینان محمد بن عثمان به شمار می‌رفت. ابوالقاسم از اصحاب امام حسن عسکری(ع) و در زمان محمد بن عثمان یکی از کارگزاران نزدیک وی بود.
معرّفی و انتخاب حسین بن روح، نایب سوم به فرمان امام(ع) و از سوی محمد بن عثمان بود.
حسین بن روح به خاطر انتساب به خاندان نوبختی، در زمان مقتدر در دستگاه عباسی از احترام خاصی برخوردار بود، ولی به دلیل برخی فعالیت‌ها در سال ۳۱۲ به زندان افتاد و این زندانی شدن پنج سال به درازا کشید. درباره نیابت ایشان، عالمان و محققان اهل سنت نیز، سخن گفته و درباره زندگی او تحقیق کرده‌اند^[۲].
نایب دوم، از دو یا سه سال پیش از درگذشت خود، با ارجاع برخی از شیعیان که اموالی از سهم امام و غیر آن پیش او می‏‌بردند به حسین بن روح نوبختی، زمینه را برای نیابت وی از طرف امام زمان (ع) هموار می‏‌کرد. او به کسانی که در این موضوع دچار شک و تردید می‌‏شدند، تأکید می‌‏کرد این دستور، از طرف امام(ع) صادر شده است^[۳].
وی در انتصاب حسین بن روح به جانشینی خود، تأکید فراوانی می‏‌کرد.
گاهی به صورت انفرادی و گاهی میان عموم شیعیان مخلص و وکلای خویش، این مطلب را یادآور می‏شد.
این تأکید، بدان علّت بود که از طرف امامان(ع)، سخن روشنی که بیانگر وثاقت، امانت و نیابت حسین بن روح صادر نشده بود. از طرفی میان وکلای بغداد، کسانی بودند که در ظاهر ارتباط محمد بن عثمان با آنان بیشتر بود؛ از این‏‌رو عوام و خواص شیعیان، تصور نمی‌‏کردند حسین بن روح به جانشینی انتخاب شود؛ بدین سبب، نایب دوم از هرفرصتی برای تبیین نیابت خود از طرف امام زمان (ع)، برای رفع تردید از آنان استفاده می‏‌کرد^[۴]
پس از وفات ابو جعفر عمری و وصیت او درباره نصب حسین بن روح به عنوان نایب سوم امام غایب، ابو القاسم حسین بن روح به "دار النیابة" در بغداد آمد و بزرگان شیعه گرد او جمع شدند. حسین بن روح، با همکاری وکلای بغداد و سایر مناطق، کار خویش را در جایگاه نیابت امام زمان (ع) آغاز کرد و توانست با روش عالمانه و منطقی، بین دوست و دشمن از پذیرش بالایی برخوردار شود.
روایت‌‏ها، حکایت از آن دارد که بر خلاف سفیر اوّل و دوم، موقعیت حسین بن روح در جایگاه سفیر امام دوازدهم بین شیعیان امامیه آشکار بود؛ به همین دلیل عده‏‌ای از عوام امامیه، بر آن شدند که وکلای نواحی خود را نادیده گرفته، به طور مستقیم با خود او در تماس باشند؛ ولی رفته ‏رفته با انجام تغییراتی در دستگاه حاکم و برکناری برخی حامیان او، وضع دگرگون شد؛ به گونه‌‏ای که وی بخشی از پایان عمر خود را در زندان به سر برد^[۵].
از حوادث مهم دوران نیابت حسین بن روح، جدا شدن ابو جعفر محمد بن علی شلمغانی "معروف به ابن ابی عزاقر" از آیین شیعی و تکفیر او به دست حسین است^[۶].

مدت نیابت‏

حسین بن روح، با وفات ابو جعفر محمد بن عثمان عمری، در سال ۳۰۵ ق منصب نیابت حضرت مهدی(ع)‏ را عهده‌‏دار شد و در سال ۳۲۶ ق وفات یافت. بدین‌‏سان مدت نیابت وی نزدیک به ۲۱ سال بود.
در وفات وی که در سال ۳۲۶ ق بوده، هیچ اختلافی نیست، و محدثان و مورخان در این مسأله اتفاق نظر دارند؛ لکن در محل قبر او، اختلاف و شبهاتی وجود دارد. مسلم است که قبر او در بغداد است؛ ولی این‏که قبر در قسمت غربی بغداد است یا قسمت شرقی، مورد اختلاف است^[۷]^[۸].

حسین بن روح نوبختی در موعودنامه

سومین نائب خاص از نواب اربعه "ابوالقاسم حسین بن روح نوبختی" است. وی در میان شیعیان بغداد، از اشتهار خاصی برخوردار بود و یکی از افراد مورد اطمینان و اعتماد "محمد بن عثمان عمری" به شمار می‌رفت. بعد از "ابو سهل اسماعیل بن علی" مشهورترین افراد خاندان نوبختی، ابوالقاسم حسین بن روح بن ابی بحر است و عمده اشتهار او به واسطه مقام دینی بزرگی است که در میان شیعه امامیه دارد و از نوّاب اربعه حضرت قائم (ع) محسوب می‌شود^[۹].
تاریخ تولد وی در کتب تاریخ و رجال مشخص نشده است و همین مقدار روشن است که در زمان حیات "محمد بن عثمان" یکی از کارگزاران وی بوده است و در بین سال‌های ۳۰۵- ۳۲۶ ه‍‌.ق به‌عنوان نایب امام زمان (ع)، واسطه میان امام و شیعیان بوده است.
برخی گفته‌اند "حسین بن روح" قمی بوده است. روایت کشّی او را ملقب به قمی ذکر می‌کند^[۱۰]. در تاریخ الاسلام ذهبی، اشاره به قمی بودن او شده است^[۱۱]. وی به زبان "آبه" از نواحی قم تکلم می‌کرده است^[۱۲]. باوجود این، بین "نوبختی" بودن و "قمی" بودن نایب سوم، به یکی از دو صورت می‌شود، ارتباط‍‌ برقرار کرد و آن‌ها را جمع کرد:

وی در اصل، قمی بوده و از طرف مادر، نوبختی نامیده شده است^[۱۳].
وی از شاخه "بنو نوبخت" قم بوده و در زمان نخستین سفیر، به بغداد مهاجرت کرده است^[۱۴]. "محمد بن عثمان" از دو یا سه سال قبل از وفات خود، با ارجاع بعضی از شیعیان به "حسین بن روح" که اموالی از سهم امام و غیر آن پیش او می‌بردند، زمینه را برای نیابت وی از طرف امام زمان (ع) همواره می‌نمود. نخستین توقیعی که راجع به "حسین بن روح" از ناحیه مقدسه صدور یافت، در سال ٣٠٥ ه‍‌.ق بود. در آن توقیع آمده است: "او کاملاً مورد وثوق و اطمینان ماست و در نزد ما مقام و جایگاهی دارد که او را مسرور می‌گرداند."

با این‌که "محمد بن عثمان" غیر از "حسین بن روح" نه وکیل دیگر در بغداد داشت و همگی زیر نظر وی فعالیت می‌کردند، اما "حسین بن روح" به نیابت امام زمان (ع) انتخاب شد. علّت آن علاوه بر متکلّم و فقیه بودن، بردباری، هوشیاری و اخلاص او در آن موقعیت خاصّ‌ سیاسی بود. "حسین بن روح" با همکاری ده وکیل در بغداد و با وکلای سایر بلاد اسلامی، کار خویش را در سمت نیابت امام زمان (ع) شروع کرد و توانست با روش معقولانه و منطقی، در میان دوست و دشمن، از مقبولیت بالایی برخوردار باشد. بنابر شهادت مورّخین قرون اولیه و محدثین متقدم، او "اعقل الناس" زمان خود بوده است و از داناترین افراد به شمار می‌رفت.
"حسین بن روح" بیست و یک سال نیابت حضرت را به عهده داشت و در ماه شعبان سال ٣٢٦ ه‍‌ ق وفات یافت^[۱۵]. قبر او در "نوبختیّه" در جانب غربی بغداد است^[۱۶]^[۱۷].

پرسش مستقیم

سومین سفیر و نایب خاص حضرت حجت چه کسی بود و چگونه به نیابت رسید؟ (پرسش)

جستارهای وابسته

منابع

پانویس

با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید:

↑ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۳۷۲، ح ۳۴۳، با تصرف
↑ مقامی، مهدی، درسنامه امام‌شناسی، ص:۲۱۷.
↑ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ح ۳۳۷ و ح ۳۳۵
↑ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۳۸۹، ح ۳۵۵
↑ ر. ک: شیخ طوسی، کتاب الغیبة،، ص ۳۰۲، ح ۲۵۶
↑ ر. ک: شیخ طوسی، کتاب الغیبة،، ص ۳۰۲، ح ۲۵۶
↑ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۳۸۹، ح ۳۵۵
↑ سلیمیان، خدامراد، فرهنگ‌نامه مهدویت، ص۱۶۹ - ۱۷۱.
↑ خاندان نوبختی، اقبال آشتیانی، ص ۲۱۲.
↑ اختیار معرفة الرجال، ج ۲، ص ۸۳۱.
↑ تاریخ الاسلام ذهبی، ص ۱۹۰-تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم (ع)، ص ۲۱۲.
↑ شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۲، ص ۵۰۳.
↑ غیبة طوسی، ص ۳۷۱؛ خاندان نوبختی، ص ۲۱۴.
↑ تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم (ع)، ص ۱۹۲.
↑ خاندان نوبختی، ص ۲۲۱.
↑ زندگانی نواب خاص امام زمان (ع)، علی غفارزاده، ص ۲۷۸.
↑ تونه‌ای، مجتبی، موعودنامه، ص ۲۷۷.

نواب اربعه امام مهدی

[1] شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۳۷۲، ح ۳۴۳، با تصرف

[2] مقامی، مهدی، درسنامه امام‌شناسی، ص:۲۱۷.

[3] شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ح ۳۳۷ و ح ۳۳۵

[4] شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۳۸۹، ح ۳۵۵

[5] ر. ک: شیخ طوسی، کتاب الغیبة،، ص ۳۰۲، ح ۲۵۶

[6] ر. ک: شیخ طوسی، کتاب الغیبة،، ص ۳۰۲، ح ۲۵۶

[7] شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۳۸۹، ح ۳۵۵

[8] سلیمیان، خدامراد، فرهنگ‌نامه مهدویت، ص۱۶۹ - ۱۷۱.

[9] خاندان نوبختی، اقبال آشتیانی، ص ۲۱۲.

[10] اختیار معرفة الرجال، ج ۲، ص ۸۳۱.

[11] تاریخ الاسلام ذهبی، ص ۱۹۰-تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم (ع)، ص ۲۱۲.

[12] شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۲، ص ۵۰۳.

[13] غیبة طوسی، ص ۳۷۱؛ خاندان نوبختی، ص ۲۱۴.

[14] تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم (ع)، ص ۱۹۲.

[15] خاندان نوبختی، ص ۲۲۱.

[16] زندگانی نواب خاص امام زمان (ع)، علی غفارزاده، ص ۲۷۸.

[17] تونه‌ای، مجتبی، موعودنامه، ص ۲۷۷.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]